SŁOWNIK SOCJOLOGII
i NAUK SPOŁECZNYCH
Autorzy
Birkbeck College (Londyn) Maxine Molyneux
Deakin University (Australia) oraz University of Essex
Bryan Turner
Education Department, London Borough of Southwark
Kate Reynolds
London School of Economics and Political Science
Catherine Hakim
State University of New York (Stony Brook)
Dianne Barthel, David Bouchier
University of Edinburgh
Judith Okely
University of Essex
Ted Benton, Joan Busfield, Tony Coxon,
łan Craib, Michael Harloe, George Kolankiewicz,
David Lee, Mary Mclntosh, Dennis Marsden,
Lydia Morris, Ken Plummer, David Rosę,
Colin Samson, Alison Scott, Jacąueline Scott,
Nigel South, Oriel Sullivan, Richard Wilson, Anthony Woodiwiss
University of Liverpool
Fiona Devine
University of Oxford
Roger Goodman
Y Care International (Londyn) Judith Ennew
SŁOWNIK SOCJOLOGII
i NAUK SPOŁECZNYCH
pod redakcją
Gordona Marshalla
redakcja naukowa polskiego wydania
Marek Tabin
WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN WARSZAWA 2006
Dane o oryginale:
The Concice Oxford Dictionary ofSocjology edited by Gordon Marshall
� Oxford University Press 1994, 1998 Oxford jest znakiem towarowym Oxford University Press
Hasła sygnowane A.K.J.K.J.S., P.Ś., M.T., A.Z. przełożyli
Alina Kapciak, Joanna Konieczna, Janusz Stawiński
Paweł Świeboda, Marek Tabin, Anna Zawadzka
Przedmowę przełożył Marek Tabin
Hasła sygnowane H.B.,].H.,J.P., M.S., opracowali Henryk Banaszak, Jacek Haman Jan Poleszczuk, Marek Styczeń
Indeks osób, indeks rzeczowy oraz tematyczny spis haseł opracował Marek Tabin
Projekt okładki i stron tytułowych Michał Goszko
Zdjęcie na okładce ImageState/Theta
Redaktor Aldona Kubikowska
Redaktor techniczny Teresa Skrzypkowska
Copyright � for the Polish edition by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 2004
ISBN-13: 978-83-01-13219-4 ISBN-10: 83-01-13219-1
Wydawnictwo Naukowe PWN SA
00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10
tel. [phone]; faks 022 69 54 031
e-mail: [e-mail]; www.pwn.pl
Spis rzeczy
Przedmowa VII-VIII Słownik 1-445 Indeks osób 446-460 Indeks rzeczowy 461-484 Tematyczny spis haseł 485-503
l. Podstawy socjologii 485-487
Podstawowe spory teoretyczne i metodologiczne 485 � Kultura 485 społeczny, normy, kontrola społeczna, struktura, status społeczny 486 � woj, zmiana, ruchliwość 486
� Ład Roz-
Społeczeństwa pierwotne
2. Społeczeństwa 487
Świat współczesny 487 � Trzeci Świat 487 487 � Typy społeczeństw 487
3. Struktury społeczne 487-492
System światowy, stosunki międzynarodowe, kolonializm 487 � Państwo 487 � Naród, mniejszości 488 � Religia, kościoły 488 � Polityka, interesy, elity, władza 488 � Polityka społeczna 489 � Planowanie, zarządzanie
489 � Życie gospodarcze 489 � Klasy 489 � Ruchy społeczne 489 � Więź społeczna, anomia, tożsamość społeczna 490 � Grupa społeczna 490 � Przestępczość, dewiacje, patologie społeczne 490 � Przestrzeń, miasto, wieś
490 � Organizacje formalne 491 � Związki zawodowe 491 � Nauka, oświata, szkoła 491 � Instytucje totalne 491 � Dom, gospodarstwo domowe
491 � Małżeństwo, rodzina 491
4. Interakcje 492
Język 492 � Komunikacja 492 � Konflikt 492 � Działanie społeczne 492 � Życie seksualne, płeć 492
5. Jednostka 493-494
Cykl życia 493 � Rola społeczna 493 � Praca, zatrudnienie, bezrobocie 493 � Zawód, kariera 494 � Czas wolny 494 � Zdrowie, choroba 494 � Poziom życia, konsumpcja 494
6. Idee 494-495
Świadomość społeczna, ideologia 494 � Bogactwo-ubóstwo 494 � Sprawied-
VI Spis rzeczy
liwość-niesprawiedliwość 494 � Równość-nierówność 494 � Idee i ustroje niedemokratyczne 495 � Kapitalizm 495 � Marksizm, socjalizm 495 � Demokracja, anarchizm 495 � Feminizm 495 � Liberalizm 495
7. Orientacje teoretyczne 495-496
Antropologia 495 � Behawioryzm 495 � Dramaturgizm 495 � Etnometodo-logia 495 � Fenomenologia 496 � Funkcjonalizm 496 � Interakcjonizm symboliczny 496 � Orientacja biologiczna 496 � Orientacja pozytywistyczna 496 � Socjologia zaangażowana 496 � Strukturalizm 496 � Teoria wymiany 496 � Inne orientacje 496
8. Metody 496-498
Metodologia, logika, techniki badawcze 496 � Źródła danych, statystyka publiczna 497 � Metody matematyczne 498
9. Inne dziedziny nauki 498-500
Biologia 498 � Demografia 498 � Ekologia 499 � Ekonomia 499 � Etnografia 499 � Filozofia 499 � Historia 499 � Medycyna, psychiatria 499 � Pedagogika 500 � Prawo 500 � Psychologia, psychologia kliniczna, psychoanaliza 500
10. Osoby według miejsca urodzenia i działalności 501-503 Spis haseł w języku polskim 504-517 Spis haseł w języku angielskim 518-531
Przedmowa
Słownik został napisany przez zespół wybitnych socjologów jednego z najlepszych wydziałów socjologii w Europie. Jest przeznaczony przede wszystkim dla osób, które dotychczas niewiele stykały się z socjologią. W wielu hasłach podajemy wskazówki bibliograficzne pozwolające czytelnikowi szukać dalszych informacji na własną rękę.
Rdzeń teoretyczny socjologii jest określony bardzo wyraźnie, ale jej granice są niejasne. Jest to duża zaleta tej dyscypliny, ułatwiająca badanie problemów z istoty swej interdyscyplinarnych i dotyczących w znacznym stopniu lub głównie kwestii socjologicznych. Dlatego socjologowie chętnie przyjmują terminologię takich dziedzin pokrewnych, jak ekonomia, psychologia czy antropologia. Słownik zawiera te hasła dotyczące dyscyplin pokrewnych, które mogą być ważne dla osób interesujących się socjologią.
W wydawanych ostatnio słownikach socjologicznych znajdujemy coraz więcej haseł biograficznych poświęconych współczesnym naukowcom i często zawierających niewiele więcej niż datę urodzenia, afiliacje instytucjonalne i krótką listę publikacji. Zwyczaj ten nie wydaje się uzasadniony, gdyż słownik powinien być przewodnikiem po zawartości dyscypliny naukowej i jej pojęciach, a nie listą osób ją uprawiających. Co więcej, badanie pilotażowe przeprowadzone przez nas w związku z zamiarem napisania tego słownika wykazało, że praktycznie -niemożliwe jest osiągnięcie środowiskowej zgody co do tego, które osoby są "czołowymi socjologami współczesnymi", częściowo zresztą z powodu różnorodności samego przedmiotu. Hasła biograficzne dotyczą więc tylko tych osób, które stały się przedmiotem rozważań socjologicznych - głównie z powodu swego wpływu na historię socjologii. Drugim kryterium było wyłączenie socjologów żyjących. Można więc znaleźć hasła "Weber Max" i "Goffman Erving", ale nie "Goldthorpejohn H.". Wyłączyliśmy w ten sposób z pola zainteresowań pewną liczbę współczesnych socjologów, których prace stały się przedmiotem studiów. Anthony Giddens czy Jiirgen Habermas są tu oczywistymi przykładami. Niektórzy czytelnicy mogą uznać, że sensowność biologiczna zastąpiła w ten sposób intelektualną. W praktyce jednak włączenie do słownika biogramów jakichkolwiek żyjących socjologów prowadzi jedynie do niekończących się sporów o to, którzy z żyjących - ze względu na swój wpływ lub swą kontrowersyjność - zasłużyli na hasło w słowniku. Prace wszystkich tych socjologów są tu oczywiście omawiane w odpowiednich hasłach rzeczowych, np. "teoria krytyczna" (Habermas), "ruchliwość społeczna" (Goldthorpe).
Wszyscy autorzy słownika w momencie rozpoczęcia pracy nad nim byli pracownikami Wydziału Socjologii University of Essex w Colchester. Później niektórzy z nich zmienili miejsce pracy, co jednak nie wydaje się nam istotne.
absolutyzm, państwo absolutne [abso-
lutism, absolutist State], forma państwowości typowa dla społeczeństw znajdujących się w procesie przejścia od -feudalizmu do ->kapitaliz-mu, gdy władza skupia się w osobie monarchy, który ma do swojej dyspozycji scentralizowany aparat administracyjny. Rozumiany w ten sposób, termin a. stosuje się do rozmaitych typów ->państw, od XVl-wiecznej Anglii Tudorów do XIX-wiecznej Japonii Meiji. Definicja ta nie jest jednak bezdyskusyjna. A. przypisuje się również carskiej Rosji, gdzie dokonało się przejście od feudalizmu do -^komunizmu, niektórzy zaś nie zgodziliby się z twierdzeniem, że Japonia była kiedykolwiek państwem feudalnym w ściślejszym sensie.
Przedmiotem ostrego sporu jest również rola, jaką takie państwa odgrywały w tym procesie przejścia. Wielu historyków przypisuje p.a. w pewnym sensie rolę akuszerki kapitalizmu, co znajduje odbicie w posługiwaniu się przez niektórych z nich raczej określeniem "oświecony despotyzm" niż równoważnym (lecz o pejoratywnym zabarwieniu) terminem "a." (Inni jednak używają tego określenia przy rozważaniu wpływu oświeceniowego racjonalizmu na a. Prus, Austrii itd., abstrahując od kwestii stosunku a. do kapitalizmu). Natomiast marksiści (przynajmniej do niedawna) uważali tę rolę raczej za aborcyjną. Problemem, przed którym stoją obie strony sporu, jest zmienność efektów historycznych. W samej Europie kontynentalnej powstanie państw absolutystycznych wydaje się łączyć prima facie z przejściem do kapitalizmu na Zachodzie i spotęgowaniem feudalnego władztwa na Wschodzie.
Według M. ->Webera (Wirtschaftsgeschichte 1923) i wielu innych niemarksistów postępowa rola p.a. czy "rozumnego" polegała na rosnącej przewidywalności działania władzy w jej terytorialnych granicach, w wyniku biurokratyzacji administracji, wprowadzenia elementów rządów prawa, zmonopolizowania prawomocnego użycia siły
i wykorzystania tej siły do ustanowienia własnej jurysdykcji w społeczeństwie. Weber twierdził, że rozbieżność efektów a. w Europie Wschodniej i Zachodniej była spowodowana zapóźnieniem tej pierwszej, i tłumaczył ten fakt brakiem sojuszników państwa w szerszych masach społeczeństwa, co z kolei było odbiciem ogólniejszego ekonomicznego i kulturalnego zacofania tych społeczeństw.
W odpowiedzi na tę linię argumentacji marksiści (np. M. Dobb, E. Hobsbawn, P. Andersen) sugerowali, że zawdzięcza ona więcej właściwej niemarksistom skłonności do apriorycznego przesądzania o prymacie polityki niż rzetelnym badaniom historycznym. Przyjmując, że władcy absolutni i ich najpotężniejsi poplecznicy byli zawsze przedstawicielami feudalnej szlachty, marksiści dowodzili, że wyjaśnienia wymaga w istocie krótkotrwały a. w Europie Zachodniej (zwłaszcza w Anglii i Holandii), a nie utrzymujące się długi czas a. Wschodu. Wytłumaczenie, które proponują, opiera się na śmiałej i kontrowersyjnej tezie, że większość państw kontynentalnych przeżywała w XVI w. długotrwały kryzys, którego uniknęły jedynie Anglia i Holandia. W rezultacie w każdym ze społeczeństw - prócz tych dwóch - feudalna szlachta potrafiła złamać lub podporządkować sobie swych kapitalistycznych przeciwników. Natomiast burżuazje Anglii i Holandii mogły wcześnie osiągnąć przewagę nad swymi potencjalnymi konkurentami, którą później powiększyły jeszcze bardziej w wyniku stosunkowo szybkiego obalenia monarchii absolutnej. Pozostawiając na boku zastrzeżenia empiryczne, z którymi teza ta się spotkała, trzeba zauważyć, że zasadza się ona na uznaniu analitycznego prymatu sfery ekonomii, co jest zapewne nie bardziej uzasadnione niż uprzywilejowanie polityki, które rzecznicy tej tezy słusznie krytykowali. Udany wyjątek od obu tych jednostronności stanowi praca A. Lublinskiej French Absolutism. The Crucial Phase, 1620-1629 (1968). J.S.
2 abstrakcyjny empiryzm
abstrakcyjny empiryzm [abstracted em-piricism], termin wprowadzony przez C.W.
->Millsa w The Sociological Imagination (1959) i odnoszący się do prac tych socjologów, dla których
-empiryzm oznacza naukowość, a badania ilościowe są fetyszem. Mills nie neguje przydatności danych liczbowych i analizy statystycznej dla poszukiwań socjologicznych, uważa jednak, że nie wystarczają one do prowadzenia analizy socjologicznej. Podkreśla, że bez kategorii teoretycznych i historycznej analizy porównawczej, które nadają informacjom ilościowym sens socjologiczny, niemożliwe jest posługiwanie się pojęciem
-^struktury społecznej. Przyczyną tego jest psy-chologizm, który zdaniem Millsa towarzyszy wszystkim orientacjom metodologicznym postulującym posługiwanie się jedynie takimi danymi empirycznymi, które socjologowie sami wyprodukowali za pomocą -^sondaży itp. Historyczne początki a.e. interesująco opisał R. Bannister, Sociology and Sdentism. The American Quest for Objectwity, J 890-
-7949(1987). M. T
administracja publiczna [public adminis-tration], instytucje biurokratyczne i ich procedury służące rządowi i realizowaniu jego polityki. Jednocześnie jest to pole badań socjologicznych nad procesami artykułowania i wcielania w życie programów politycznych. J.S.
Adorno Theodor Wiesengrund, wtaśc. T. WJSSengrund (1903-1969), czołowy przedstawiciel tzw. szkoły frankfurckiej, wywodzącej się z frankfurckiego Instytutu Badań Społecznych (Institut fur Sozialforschung). W czasie II wojny światowej żył i pracował w Ameryce; po zwycięstwie aliantów powrócił do Niemiec zachodnich. Był niezwykłym erudytą i autorem skomplikowanych, często mętnych i zawiłych koncepcji. W swoich licznych książkach zajmował się estetyką, teorią literatury i muzyki, ogólną krytyką kultury, psychologią społeczną i filozofią. Z jego prac dla socjologa najważniejsza jest The Authoritarian Per-sonality (1950), dzieło zbiorowe przygotowane pod jego kierunkiem, poświęcone empirycznej i teoretycznej analizie korzeni autorytaryzmu. Spotkało się ono z ostrą krytyką.
W stosunku do współczesnej kultury starał się początkowo unikać zarówno egzystencjalistycz-nego (-egzystencjalizm) subiektywizmu, jak i uproszczonego obiektywizmu pozytywistycznego (^-pozytywizm), lecz stopniowo -w miarę jak ogarniał go coraz większy pesymizm co do współczesnego świata - postawa ta się zmieniała. W swej filozoficznej krytyce estetyki i kultury skupiał się raczej na problemie formy niż treści: forma dzieła sztuki, czyli pewnego systemu idei, stanowiła dla niego najdobitniejszy przejaw ograniczeń i sprzeczności narzucanych jednostce przez społeczeństwo, jak i możliwości, które ono otwiera. Skomplikowany styl jego pisarstwa miał być próbą wymknięcia się temu, co uważał za
fałszywą jedność współczesnego społeczeństwa industrialnego. Być może najbardziej klarowny wykład jego poglądów na współczesność zawierają Minima Moralia (1951, wyd. poi. 1999), zbiór aforyzmów, z którego wyłania się teza, że idea totalności była kiedyś elementem filozofii wyzwolenia, lecz w ostatnim stuleciu została przejęta przez totalizujący -^system społeczny, faktycznie lub potencjalnie będący totalitarnym (->totalita-ryzm) systemem władzy. Nie należy temu przeciwstawiać wiedzy, lecz podkreślać paradoksy i wieloznaczności, albowiem przynajmniej czasowo prawda może ukryć się w przeżyciu jednostki.
W sprawie jego krytyki kultury patrz np. Prismen (1955); wykład jego filozofii zawiera Dialektyka negatywna (1966, wyd. poi. 1986). L. Kołakowski w Głównych nurtach marksizmu (1981) poddał dzieło A. ostrej krytyce, jako m.in. pretensjonalne, mętne, jałowe i coraz bardziej beznadziejnie brnące w bezkrytyczne zapożyczenia idei od szeregu dawno już zdyskwalifikowanych wersji marksizmu. Zob. też osobowość autorytarna; teoria krytyczna.
J.S.
afekt, afektywny, afektywność [affect, affective, affectivity], a. jest emocją. Użycie tego terminu w socjologii z reguły oznacza, iż działanie jest lub było prowadzone ze względu na satysfakcję emocjonalną. Na przykład M. R. i R.W. Jackmanowie w pracy Class Awareness in the United States (1983) omawiają "a. więzi klasowe", stawiając pytanie, czy "subiektywny aspekt klasy społecznej obejmuje uczucie przywiązania emocjonalnego" i nie jest wyłącznie kwestią symbolicznej identyfikacji. "A. zaangażowanie przeciwstawiane neutralności a." określa jeden z tzw. układów zmiennych T. -Parsonsa, służących do klasyfikowania i analizowania różnych społeczeństw. Zob. też indywidualizm uczuciowy. A.K.
agnat, agnacja [agnate, agnation], w prawie rzymskim agnat/ byli grupą ręskich i żeńskich członków rodziny :-;,;.jacych wspólnego przodka i pozostających pod wyłączną władzą ojca rodziny. We współczesnej antropologii społecznej termin "a." używany jest w odniesieniu do potomków w linii męskiej (patrylinearnych) i nie zawiera elementu podporządkowania męskiej głowie rodu. A. jest więc krewnym w linii męskiej. A. to system pokrewieństwa, w którym związki wyprowadzane są wyłącznie w linii męskiej. Obecnie w antropologii jest raczej używany termin ->patrylinearny.
AŻ.
agraryzm [agrarianism], połączenie ogrodnictwa i hodowli zwierząt w jednym systemie uprawy roli. Termin a. odnosi się też czasem do pełnych romantyzmu wizji gospodarstwa wiejskiego jako idealnego miejsca do życia dla rodziny.
M.T.
agregat [aggregate], duże skupiska ludzi
mogą czasem zachowywać się jak grupy mające
akcjonalizm, socjologia akcjonalistyczna, socjologia dziatania 3
jakiś wspólny cel, ale mogą także zachowywać się jak niezorganizowane zbiorowiska, czyli a. Na przykład widownia lub ttum mogą być uważane za a., dopóki wśród członków tej zbiorowości nie ma żadnej formy organizacji ani wspólnych wzorów relacji społecznych.
Termin ten jest także używany w odniesieniu do badań lub analiz, które zajmują się wyłącznie danymi zagregowanymi, tzn. sporządzonymi dla stosunkowo dużych grup lub kategorii (np. dla określonego typu osób, rodzin lub firm), kiedy powrót do informacji o pojedynczym członku zbiorowości jest już niemożliwy. Zob. też mikro-dane; zachowania zbiorowe. J.K.
'agresja [aggression], akty wrogości, wyrządzania krzywdy, przemocy lub skrajnie gwałtownego zachowania. Istnieje wiele konkurencyjnych teorii dotyczących przyczyn, dla których ludzie mogą stać się agresywni. Wiele z nich odwołuje się do biologicznych lub instynktownych podstaw zachowań. Na przykład filozof T. ->Hobbes dowodził, że ludzie są z natury agresywni, a "wojny wszystkich przeciwko wszystkim" udaje się uniknąć tylko znacznym wysiłkiem i pomysłowością. Wiele szkół w psychologii podziela ten pogląd i dowodzi, że dzięki długotrwałemu procesom edukacji lub -^socjalizacji, połączonym z rozległą
->kontrolą społeczną, jednostka uczy się powstrzymywania a. Sama zatem socjalizacja nie wystarcza, aby zapobiec a.; ludzie muszą być stale nagradzani za właściwe zachowanie i karani za zachowanie zbyt agresywne.
Większość jednak socjologicznych teorii a. widzi jej źródła nie w podłożu biologicznym czy nadbudowie psychologicznej jednostki, ale w jej relacjach ze środowiskiem społecznym. Wśród nich najbardziej chyba popularna jest hipoteza czy teoria, zwana teorią frustracji-agresji, w której twierdzi się, że jednostka zachowuje się agresywnie, gdy jej celowe działanie zostaje przerwane (klasyczne ujęcie teorii frustracji-agresji można znaleźć w pracy: J. Dollard i in., Frustration and Aggression 1939). Tak więc np. dziecko może zaatakować rówieśnika, który odebrał mu zabawki. Teoria ta była jednak krytykowana, ponieważ nie potrafiła wyjaśnić, w jakich warunkach rezultatem frustracji nie jest a., lecz inne zachowania. (Niektóre dzieci w opisanej sytuacji mogą po prostu siedzieć cicho i dąsać się). Teza o frustracji rodzącej a. jest również utożsamiana z wczesnymi pracami S. -Freuda, który dowodził, że frustracja
- zablokowanie działań, których celem jest osiągnięcie przyjemności lub uniknięcie bólu - zawsze prowadzi do a., albo skierowanej na obiekt postrzegany przez jednostkę jako źródło zakłóceń, albo (w przypadku gdy jest to zabronione) przenoszonej na inny obiekt. (W późniejszych pracach Freud dowodził, że u podłoża a. leży instynkt śmierci - Tanatos).
W trzeciej grupie teorii - teoriach uczenia się
- przemoc traktowana jest jako rezultat udanego
procesu socjalizacji i kontroli społecznej. Zachowanie agresywne, a zwłaszcza stosowanie przemocy, następuje wtedy, gdy się go od jednostki oczekuje i nie musi być spowodowane frustracją. Na przykład członkowie ^-subkultury uczą się zachowań zgodnych z -^normami postępowania opartego na przemocy, które przedstawia się im jako społecznie pożądane, jak w przypadku gdy użycie siły (np. bójka na pięści) wiązane jest z męskością. Żołnierze na froncie i młodzież należąca do ->gangu również mogą uważać, że przemoc jest właściwym i społecznie akceptowanym zachowaniem, ponieważ tak zostali wychowani; sądzą, że jeśli będą dobrze walczyć, to zyskają aprobatę i szacunek; chcą też uniknąć zarzutu tchórzostwa. Zob. też teoria zróżnicowanych powiązań. AŻ.
akcja przemysłowa [industrial action], sankcje, którymi dysponują robotnicy i pracodawcy we wzajemnych sporach dotyczących warunków pracy. ->Strajk to odmowa pracy ze strony robotników, polegająca zwykle na opuszczeniu miejsca pracy lub zgodnej nieobecności na stanowiskach pracy. Dzikie strajki są krótkie i wybuchają bez zapowiedzi. Nieoficjalne strajki ogłaszane są bez formalnej aprobaty związków zawodowych. Strajki okupacyjne polegają na tym, że strajkujący pozostają na terenie należącym do pracodawcy. Do innych sankcji, którymi dysponują pracownicy i związki zawodowe, należą: strajk wioski, polegający na przesadnie skrupulatnym - i uciążliwym dla kierownictwa - przestrzeganiu przepisów; praca na zwolnidnych obrotach; odmowa pracy w nadgodzinach; wreszcie strajk solidarnościowy i odmowa pracy z użyciem pewnych produktów lub usług. Prócz kroków dyscyplinarnych wobec poszczególnych pracowników, główną równoważną sankcją, którą dysponują pracodawcy, jest lokaut: pracodawca zwalnia robotników z pracy lub uniemożliwia im wstęp na teren zakładu. Zastosowane środki a.p. często traktuje się jako sygnały -^konfliktu w przemyśle, choć to ostatnie pojęcie jest szersze i bardziej złożone. W statystykach wielu krajów można znaleźć informacje o strajkach i lokautach, z podaniem liczby sporów, straconych dni pracy i pracowników zaangażowanych w te spory. Przy analizach tych danych niezbędna jest jednak ostrożność, ponieważ definicje kategorii statystycznych w tych statystykach różnią się. Dane dotyczące innych form a.p. są znacznie trudniej dostępne. J.S.
akcjonalizm, socjologia akcjonalistyczna, socjologia działania [actionalism],
termin kojarzony zwykle z nazwiskiem francuskiego socjologa A. Touraine'a; nie należy go mylić z terminem "ramy odniesienia działania" (->teoria działania), zaproponowanym przez T. ->Parsonsa. Poczynając od lat 60. XX w. Touraine rozwija zasadniczo nowe ramy analizy socjologicznej; najpełniej opisał je w Production de la societe (1973).
4 akefaliczny
Jak sam twierdzi, stara się "zastąpić socjologię społeczeństwa socjologią aktorów". Jego celem jest przezwyciężenie fałszywego jego zdaniem podziału socjologii na podejście obiektywistyczne i subiektywistyczne czy też badanie systemu i badanie działania. A. w centrum zainteresowań teoretycznych lokuje aktora społecznego, a dotyczy to także teorii zjawisk strukturalnych i historycznych. Aktorzy nie są jedynie elementami systemów społecznych, lecz także ich sprawcami.
Analiza Touraine'a nie pomija grup i zbiorowości takich jak klasy społeczne. Są one jednakże traktowane przezeń niejako kategorie, lecz jako dynamiczne układy relacji między aktorami społecznymi. Perspektywa ta zakłada bezpośrednią krytykę ->strukturalizmu oraz ->poststrukturaliz-mu (według których indywidualny podmiot "u-marł"), a także -esencjalizmu (który ujmuje historię jako pozbawioną aktorów społecznych).
Dynamiczny aspekt a. przejawia się w tym, co Touraine nazywa historycznością (termin zapożyczony od J.P. ->Sartre'a), tzn. w zdolności społeczeństwa do oddziaływania na siebie oraz w uznaniu ludzkiej aktywności za podstawową cechę historii. Socjolog nie jest neutralnym obserwatorem i powinien się angażować w konflikty występujące w jego społeczeństwie. Przekonanie to doprowadziło Touraine'a do metody "interwencjonizmu socjologicznego" (-^interwencja socjologiczna), która polega na badaniu ruchów społecznych poprzez bezpośrednie uczestnictwo w nich socjologów. Tak pojmowana s.a., dowodzi Touraine, będzie niezwykle zróżnicowana i pełna konfliktów, jednak zarazem będzie bardziej prawomocna dzięki swemu aktywnemu zaangażowaniu w procesy zmian społecznych.
Konkretniej, podejście akcjonalistyczne dąży do wyjaśnienia, w jaki sposób kształtowane są wartości społeczne, a tym samym jak dokonuje się ->zmiana społeczna. W tym celu identyfikuje w każdej epoce historycznej "podmiot historyczny" (zbiorowego aktora), zdolny do dokonania rewolucyjnej zmiany dzięki umiejętności zorganizowania się w ->ruch społeczny. We wcześniejszych pracach Touraine twierdził, że podmioty historyczne osiągają konieczną samoświadomość dzięki doświadczeniu pracy. Tak więc ruchem społecznym, przez który wyraża się podmiot historyczny kapitalizmu, są związki zawodowe. Jednakże w późniejszych studiach Touraine poszerzył swe rozumienie "wytwarzania" i odniósł swą teorię także do innych ruchów społecznych, w tym tworzonych przez kobiety, studentów, przeciwników energii atomowej oraz reprezentantów ruchów nacjonalistycznych. A.K.
akefaliczny [acephalous], od gr. akephalos -
bez głowy, termin stosowany do opisu systemu politycznego społeczeństw, w których nie ma scentralizowanej władzy państwowej, takich np. jak tradycyjne rodowe systemy polityczne w Afryce (zob. J. Middleton, D. Tait, Tribes Without Rulers 1958).
Władza sprawowana jest na szczeblu klanu, rodu lub segmentu lineażowego (->pokrewieństwo). Z tego powodu w odniesieniu do tych "bezgłowych" społeczeństw używa się często alternatywnego terminu: "społeczeństwa segmentowe". A.Z.
aksjomat [axiom], a. jest założeniem, postulatem, uznawaną przez wszystkich zasadą lub oczywistą prawdą. Większość teorii socjologicznych opiera się na jednym lub większej liczbie nie sformułowanych wprost a., np. że wszystkie ludzkie działania są racjonalne lub -jak w przypadku
-^marksizmu - że walka klas jest siłą napędową historii. Niektórzy socjologowie uważają takie nieujawnione a. za "założenia danej dziedziny" lub "założenia metateoretyczne". Na przykład amerykański socjolog G. Ritzer w pracy Meta-theorizing in Sodology (1991) próbuje objaśnić i obronić uprawianie metateorii, którą definiuje jako badanie i analizowanie teorii. Traktuje on teorie socjologiczne jako obiekt badania, klasyfikuje je i porównuje, podchodzi do historii socjologii z metateoretycznego punktu widzenia, pokazując rozwój i upadek -> paradygmatów w socjologii. J.K.
akulturacja, enkulturacja [enculturation], termin zaczerpnięty z amerykańskiej antropologii kulturowej, będący właściwie synonimem -^socjalizacji. Jest on związany z poglądem, że aby być pełnym członkiem jakiejś ->kultury czy ^subkultury, jednostka musi stale używać i uczyć się
- zarówno w sensie formalnym, jak i nieformalnym
- wzorów zachowań kulturowych nakazanych przez tę kulturę. A.K.
akumulacja kapitału [capital accumula-tion], w marksizmie główna siła napędowa rozwoju kapitalizmu, czyli proces, podczas którego
-> kapitał jest pomnażany na drodze wytwarzania, zawłaszczania i materializacji wartości dodatkowej (->teoria wartości pracy). A.k nie można rozpatrywać w oderwa"iu od kapitalis ycznych ^stosunków produkcji. W gospodarce regulowanej a.k. jest także ważnym elementem -wzrostu gospodarczego, lecz odnosi się do inwestycji netto kraju w środkach trwałych, tzn. w sprzęcie, maszynach, zapasach, budynkach, ogólnym kapitale społecznym oraz aktywach zagranicznych. J.S.
algorytm [algorithm], początkowo synonim terminu "wzór"; pod wpływem rozwoju technik komputerowych termin ten oznacza obecnie opracowaną krok po kroku procedurę rozwiązania jakiegoś zadania. W socjologii a. oznacza procedurę tworzenia nowej -zmiennej z zestawu innych zmiennych. Dobrym przykładem może być a. zastosowany przez E.O. Wrighta do utworzenia jego zmiennej "klasa społeczna" na podstawie informacji o własności i udziale w procesie podejmowania decyzji traktowanych jako wyznaczniki pozycji jednostki w strukturze społecznej (Classes 1985). J.K.
alienacja [alienation], w najbardziej ogólnym sensie wyobcowanie jednostek wzajemnie wobec siebie lub wobec konkretnej sytuacji lub procesu. Centralne pojęcie teorii K. -Marksa, zazwyczaj też kojarzone z socjologią marksistowską. Dyskusja wokół a. ma trzy aspekty: filozoficzny, socjologiczny i psychologiczny (przejrzyście wyło-żone w J. Torrance, Estrangement, Alienation and Exploitation 1977).
Wymiar filozoficzny wykracza daleko poza dziedzinę socjologii, choć marksiści mogą się upierać, że tego rodzaju dystynkcje dyscyplinowe są wadliwe. Twierdzi się niekiedy, że Marks czerpał z trzech formacji: niemieckiej filozofii idealistycznej (Hegel i Feuerbach), angielskiej "ekonomii politycznej (Owen, Ricardo, Smith) i francuskiego socjalizmu utopijnego (Saint-Simon, Proudhon i Fourier). Filozoficzne pojęcie a. należy bez wątpienia do dziedzictwa tej pierwszej. -He-gel wyposażył Marksa w filozoficzne środki przezwyciężenia kaniowskiego ->dualizmu bytu i powinności, jako że według Hegla to, co rzeczywiste, zawsze dąży do wypełnienia się idealną treścią. Wizja ruchu przez dzieje samostwarzającej się, samowiednej idei, procesu jej kolejnych a. na drodze eksternalizacji i uprzedmiotowienia oraz ponownego przyswajania przez wiedzę podsunęła Marksowi jego rewolucyjny imperatyw. Odwrócił myśl Hegla "z głowy na nogi" i oparł własne idee na zasadach materialistycznych (-^materializm). Na tak przygotowanym gruncie filozoficznym dowodził, że istota człowieka gubi się w rozwoju epok historycznych, lecz odradza się i odnajduje w tym rozwoju wraz ze świtem ->komunizmu, który sygnalizuje pełny powrót jednostek do siebie samych jako istot społecznych.
Pisma Marksa przenika ta filozoficzna i tele-ologiczna (->teleologia) koncepcja a. Socjologów jednak bardziej interesuje Marksowska teza, że wyobcowanie rodzą struktury społeczne, w których panuje ucisk wyzuwający ludzi z ich ludzkiej istoty. A. okazuje się stanem obiektywnym, nieodłącznym od społecznego i gospodarczego ^kapitalizmu. W tym sensie a. określa głównie wyalienowana praca. Praca konstytuuje człowieczeństwo - "istotę gatunkową" -jako że zaspokajanie potrzeb jest nieodłączne od rozwoju sił i możliwości istot ludzkich. Wszelkie jednakże formy produkcji wiążą się z "uprzedmiotowieniem" polegającym na tym, że ludzie wytwarzają produkty, w których materializują się ich twórcze zdolności, a które odrywają się od swych twórców. A. to wypaczona forma, jaką uprzedmiotowienie istoty gatunkowej człowieka przybiera w kapitalizmie. W ustroju tym owoce produkcji należą do pracodawcy, który zawłaszcza nadwyżkę wytwarzaną przez innych. W ten sposób dokonuje się a. pracy. Marks przypisuje takiej wyalienowanej pracy cztery atrybuty: oderwanie robotnika od jego "istoty gatunkowej" jako człowieka, a nie zwierzęcia; wyobcowanie wzajemne robotników, ponieważ praca, która jest stosunkiem społecznym,
alienacja 5
przekształca się w kapitalizmie w towar sprzedawany na rynku; oderwanie robotnika od wytworu jego pracy, ponieważ jest on zawłaszczany przez kapitalistę, wymyka się więc spod władzy robotnika; wreszcie wyobcowanie z samego aktu wytwarzania, tak że praca staje się działalnością pozbawioną sensu, nie dającą satysfakcji. To ostatnie określenie daje podstawy do psychologicznej interpretacji a. jako subiektywnego stanu umysłu, wyrażającego się w poczuciu bezsilności, osamotnienia i niezadowolenia z pracy - zwłaszcza w kontekście wielkich, bezosobowych, biurokratycznych organizacji społecznych.
Marksa koncepcja a. jest ściśle związana z jego ogólniejszymi socjologicznymi rozważaniami na temat ->podziału pracy, ewolucji stosunków -^własności prywatnej oraz wyłaniania się an-tagonistycznych ->klas. W interpretacji Marksow-skiej a. jest dającym się obiektywnie stwierdzić stanem rzeczy, związanym ze specyficznymi społecznymi stosunkami kapitalistycznej produkcji. Późniejsi badacze odchodzą jednak od tych strukturalnych rozważań i starają się operacjonalizować (->operacjonalizacja) pojęcie a. w kategoriach pewnego zespołu charakterystyk poznawczych i odnoszących się do postaw. Według M. Seemana (On the Meaningof Alienation, "American Sociologi-cal Review" 1959) "psychologiczny stan" a. cechuje bezsilność, poczucie bezsensu, izolacji, brak norm, samowyobcowanie. W znanej pracy o robotnikach fabrycznych R. Blauner próbował powiązać te aspekty subiektywnej a. z konkretnymi typami środowisk pracy, twierdząc, że a. wykazuje krzywoliniowy związek z kolejnymi historycznymi technologiami: rzemiosłem, maszyną, taśmą produkcyjną i produkcją ciągłą. Tak więc "we wczesnym okresie, gdy przeważała produkcja rzemieślnicza, a. jest najniższa, a wolność robotnika najwyższa. W erze produkcji maszynowej wolność kurczy się, a krzywa a. [...] gwałtownie rośnie. Krzywa a. nieustannie wznosi się aż do najwyższego punktu w warunkach XX-wiecznych technologii taśmy montażowej [...] w tych skrajnych warunkach zdepersonalizowany robotnik, obcy samemu sobie i wyobcowany z szerszych zbiorowości, wykonuje kolejne czynności w ścisłym reżimie pasa transmisyjnego jedynie po to, aby zarobić na chleb [...]. Lecz automatyzacji produkcji towarzyszy tendencja przeciwna [...] automatyzacja zwiększa kontrolę robotnika nad procesem jego pracy, powstrzymuje dalszy podział pracy i rozwój wielkich fabryk" (Alienation and Freedom 1964). W tym momencie dyskusja nad a. staje się jedynie częścią szerszej debaty na temat -> przeżycia pracy w ogólności oraz ^zadowolenia z pracy w szczególności.
Wiele koncepcji związanych z ideą samorządu robotniczego, np. te, które wysuwano w okresie powojennym w Jugosławii, wyraźnie odwoływało się do zadania przezwyciężenia a. przez wprowadzenie kolektywnej własności i kontroli. Wszelkie programy pracowniczego akcjonariatu i udziału
6 Allport Gordon Willard
w zyskach mają niewątpliwy dtug wobec teorii a. pracy. Paradoksalnie stosunki własnościowe etatystycznych państw socjalistycznych zwiększyły poczucie a. i bezsilności obywateli, ponieważ fakt, że własność państwowa zdawała się pozbawiona właściciela, był bardziej demoralizujący niż istnienie bezpośredniej własności typu wolnorynkowego, które tak trapiło Marksa. Zob. też przeżycie pracy. J.S.
Allport Gordon Willard (1897-1967), czołowy amerykański psycholog społeczny, który w 1938 został dyrektorem Wydziału Psychologii na Uniwersytecie Harwarda. Największy wkład wniósł do teorii -^osobowości, w której wyodrębnił ->jaźń oraz proprium, definiując tę drugą sferę jako "wszystkie obszary naszego życia, które uznajemy za szczególnie własne" (Becoming 1955), a także do badań nad ->uprzedzeniami jako zjawiskiem psychologicznym, historycznym i kulturowym; podkreślał znaczenie analizy ^dokumentów osobistych w naukach społecznych (przykładem jest wydany przez niego zbiór Lettersfromjenny 1965); był orędownikiem -^podejścia idiograficznego.
AŻ.
alokacja dochodów w gospodarstwie domowym [household allocative system], termin wprowadzony przez J. Pahla w serii artykułów napisanych w latach 80. XX w.; odnosi się on do rozdziału środków finansowych w gospodarstwach domowych. Model Pahla lepiej pozwala zrozumieć dynamikę procesów zachodzących w gospodarstwie domowym, niż robiły to wcześniejsze ujęcia tego zjawiska.
Wyróżniono w nim pięć systemów w a.d. w g.d., odnoszących się do gospodarstw domowych tworzonych przez pary małżeńskie; systemy te uszeregowane są od systemu .jednego dochodu" (gdy zarabia tylko jedna osoba, która sprawuje pełną kontrolę nad finansami i decyduje o alokacji środków w gospodarstwie domowym), do systemu "niezależnego zarządzania" odrębnymi dochodami (gdy każdy z partnerów odpowiada za pewien rodzaj wydatków). W systemie "wspólnej kasy" kontrolę może sprawować mężczyzna albo kobieta - zależnie od tego, który z partnerów zarządza środkami i kto podejmuje decyzje dotyczące wydatków (zob. J. Pahl, Money and Marriage 1989).
Koncepcja ta spotyka się z krytyką z kilku powodów. Na przykład istnieją poważne trudności związane z zaliczeniem par małżeńskich do wcześniej przyjętych kategorii systemów alokacji. Ponadto jest bardzo prawdopodobne, że systemy te są bardziej elastyczne i zmienne w czasie, niż wynika to z ->badań przekrojowych. Co więcej, kategoryzacja odnosi się wyłącznie do gospodarstw domowych tworzonych przez małżeństwa i nie obejmuje rozszerzonych gospodarstw domowych ani przepływu środków między różnymi gospodarstwami. Ponadto w modelu tym bierze
się pod uwagę tylko środki finansowe. Najnowsze opracowania próbują zatem rozszerzyć i udoskonalić model Pahla, aby objąć nim bardziej zróżnicowane rodzaje alokacji środków, różne typy gospodarstw domowych oraz włączyć do analizy różne rodzaje dóbr, usług i zadań, które nie mają wyłącznie materialnego charakteru.
A.Z.
AlthUSSer Louis (1918-1990), jeden z najoryginalniejszych i najsilniej oddziałujących marksistowskich filozofów społecznych XX w. A. zaproponował spektakularną, lecz niezwykle kontrowersyjną odnowę dokuyny marksistowskiej we wszystkich dziedzinach nauk humanistycznych i społecznych. Szczyt jego naukowej twórczości i wpływów przypadł na lata 60. i 70. W kategoriach politycznych A. postawił sobie zadanie analizy i krytyki stalinowskiego (->stalinizm) wypaczenia marksizmu. A. różnił się jednak zdecydowanie od wielu współczesnych marksistowskich krytyków stalinizmu, ponieważ odrzucał - jak twierdził - ograniczanie się do retoryki humanistycznego (-humanizm) potępienia moralnego. Podejmował w miejsce tego zadanie "ściśle naukowej" analizy przyczyn i konsekwencji stalinizmu; uważał ją za konieczną, jeśli polityczne przeciwstawienie się stalinizmowi ma być skuteczne.
Poszukiwania naukowej metody rozumienia historii poprowadziły A. w dwóch kierunkach: ku ponownemu odczytaniu klasycznych tekstów Mar-ksowskiego kanonu oraz filozoficznym rozważaniom nad istotą nauki i tym, co odróżnia ją od innych form poznania czy dyskursu (->ideologia). U podstaw poglądu A. leżała śmiała próba interpretacji nauki jako pewnej praktyki społecznej, w której toku dokonuje się produkcja wiedzy, a więc jako elementu historii społeczeństw, w których sam ten proces się toczy. Równocześnie A. zachowuje z materiaiistycznej (^materializm) tradycji marksizmu dogmat, że swat rzeczywisty istnieje przed naszą h sroryczni< i społecznie produkowaną wiedz.j > ,iim i niezależnie od niej. ideologia również odnosi się do tej niezależnej rzeczywistości, lecz czyni to - według A. - w sposób całkowicie odmienny niż nauka. Ideologia zaopatruje indywidualne "podmioty" w sposoby rozpoznawania siebie i swych relacji ze społeczeństwem, w którym żyją. Funkcją tego rodzaju rozpoznania - lub raczej złudnego rozpoznania -jest przede wszystkim zorientowanie zachowań praktycznych. W przypadku ->dominującej ideologii mechanizm ten działa na rzecz reprodukcji i zachowania istniejącego systemu panowania społecznego.
Tę koncepcję nauki A. zastosował w swym ponownym odczytaniu klasycznych tekstów Mar-ksowskich. Najbardziej kontrowersyjnym rezultatem tej lektury było wykrycie "epistemologicz-nego przełomu" między wczesnymi (sprzed 1845) a późnymi pismami Marksa. Filozoficzny humanizm młodego Marksa, zgodnie z którym historia jest procesem samourzeczywistniania się czło-
amoralny familizm 7
wieka, zostaje odrzucony jako przednaukowa "ideologia teoretyczna". Dopiero później, gdy Marks "dokonał rozrachunku" ze swym wczesnym stanowiskiem filozoficznym, w jego pismach zaczynają wyłaniać się zarysy nowego, naukowego rozumienia historii. To nowe ujęcie, -^materializm historyczny, nie byto w petni dopracowane, tak więc A. i jego współpracownicy podejmują dzieło odtworzenia podstawowej struktury pojęciowej,
-łproblematyczności, Marksowskiej teorii dziejów, posługując się przy tym metodą - według określenia A. - "lektury objawowej". W latach 60. spod pióra A. i jego bliskich współpracowników wyszło wiele książek (najgłośniejsze to chyba Pour Marx 1965; Czytanie �Kapitatu, 2 t. 1965, wyd. poi. wg wyd. skróć. 1975 oraz Lenin i filozofia 1969, wyd. poi. w: "Studia Filozoficzne" 1979, nr 11), w których próbowali przedstawić ścisłe definicje i zastosowania tych pojęć. Po części była to reinterpretacja już ugruntowanych kategorii Marksowskich: ->sił wytwórczych, ->stosunków produkcji, typologii ->sposobów produkcji, -ide-ologii, -państwa i -^formacji społecznej.
Lecz przy okazji tej reinterpretacji A. mierzył się z zastarzałymi brakami i błędami marksistowskiej teorii. Na pierwszy ogień idzie znany problem ->determinizmu gospodarczego (czyli "eko-nomizmu"). Kierując się wskazówkami zawartymi w pismach samego Marksa i Engelsa oraz najnowszymi ideami strukturalistycznymi (->struktura-lizm), A. rozwinął koncepcję całości społecznych jako "nieześrodkowanych struktur panujących".
-^Społeczeństwa to uporządkowane kompleksy praktyk gospodarczych, ideologicznych i politycznych, wzajemnie nieredukowalnych i wpływających po swojemu na kształt całości ("przyczyno-wość strukturalna").
Za ortodoksyjnie marksistowski uznaje się pogląd na historię jako linearne następstwo epok czy szczebli (kolejność sposobów produkcji), po których ludzkość wspina się do komunistycznego samospełnienia. A. odrzucał ten pogląd jako his-torycystyczną (-historycyzm) ideologię, twierdząc, że odkrył w pismach późnego Marksa anty-historycystyczną wizję dziejów jako "procesu bez podmiotu". Według A. wielkie przełomy historyczne mają zawsze charakter wyjątkowy, są zawsze niepowtarzalnymi rezultatami ->naddeter-minacji lub "kondensacji" wielu sprzeczności przenikających ustrój społeczny. A więc w marksistowskim pojmowaniu dziejów nie ma miejsca dla (juosi-religijnego przeświadczenia, że "historia jest po naszej stronie".
Najbardziej jednak kontrowersyjna była A. krytyka "teoretycznego humanizmu" związana z jego koncepcją stosunku między podmiotem a społeczeństwem. Odrzucona przezeń zostaje nie tylko wizja historii jako procesu samorealizacji człowieka, lecz także wszelka idea autonomicznego, indywidualnego agenta jako źródła czy podstawy życia społecznego. Jednostki są "nosicielami" stosunków społecznych, a ich poczucie własnego ja
(->jaźń) jest wynikiem społecznego procesu "interpelowania" lub "przyzywania", który ze swej strony stanowi modus operandi panującej ideologii. Otwarte zanegowanie przez A. autonomii jednostki rozsierdziło humanistycznie zorientowanych socjologów, tak marksistowskich, jak niemarksis-towskich. Tymczasem jeszcze skrajniejsze anty-humanistyczne poglądy niż w wersji A. pojawiły się w poststrukturalistycznej (->poststrukturalizm) teorii kultury.
Idee A. wywarły wielki wpływ na dziedziny tak różne, jak krytyka literacka i filmowa, socjologia polityki, antropologia, teoria społeczna feminizmu, epistemologia, teoria kultury i socjologia rozwoju; wydawało się nawet przez krótką chwilę, iż jesteśmy świadkami narodzin nowej ortodoksji. Tymczasem A. już pracowicie zmieniał poglądy. Po 1967 popłynął potok samokrytycznych pism. Część z nich nosiła piętno radykalnych ruchów studenckich owego czasu. A. zdawał się wycofywać ze swego wcześniejszego poglądu na naturę nauki, widząc filozofię raczej jako praktykę pośredniczenia między nauką i polityką. Towarzyszyło temu pogłębianie się jego sceptycyzmu co do naukowego charakteru znacznej części zawartości pism nawet dojrzałego Marksa. Mówi o tym T. Benton w pracy The Rise and Fali of Structural Manism (1984).
Jak wynika z autobiografii A., był on zawsze psychicznie niezrównoważony. Pod wpływem głębokiej depresji, która dręczyła go w 1980, zamordował swoją żonę Helenę. Ostatnie dziesięć lat życia spędził w zapomnieniu, głównie w paryskim szpitalu psychiatrycznym. J.S.
ambiwalencja [ambivalence], współwystę-
powanie w psychice jednej osoby sprzecznych uczuć lub postaw. S. -> Freud często posługuje się przykładem osób odczuwających na przemian miłość i nienawiść do tego samego człowieka lub przedmiotu. W socjologii występuje pojęcie ^podwójnej świadomości, przypisywanej klasom podporządkowanym, które mają żywić niespójne przekonania lub wartości, czego rezultatem są ambiwalentne postawy wobec niektórych centralnych instytucji społeczeństwa. J.S.
amnezja wsteczna [retrograde amnesia], utrata pamięci o wydarzeniach i przeżyciach sprzed choroby, wypadku, urazu lub traumatycz-nego doświadczenia jak np. gwałt czy napaść. Amnezja mogą być objęte zdarzenia zachodzące w długim lub krótkim przedziale czasu. Na ogół z czasem ustępuje, przy czym najpierw powracają wspomnienia wcześniejsze. J.S.
amoralny familizm [amoral familism], działanie społeczne trwale podporządkowane interesom gospodarczym ->rodziny małej. W swym kontrowersyjnym studium -Hibóstwa na wsi w południowych Włoszech (The Morał Basis of a Back-ward Society 1958) E.C. Banfield utrzymywał, że zacofanie tej społeczności daje się wyjaśnić "w
8 analiza czynnikowa
znacznej mierze, choć nie w petni", przez "niezdolność mieszkańców wsi do zbiorowego działania dla ich wspólnego dobra czy też, w istocie, w imię jakiegokolwiek celu wykraczającego poza bezpośredni interes materialny rodziny małej". Przypisał to etosowi a.f., który powstaje z połączenia wysokiej śmiertelności, specyficznych warunków posiadania ziemi oraz braku instytucji ->rodziny wielkiej. Teza Banfielda wywołała szeroką dyskusję na temat natury "familizmu" oraz ogólnie pojmowanej roli -^kultury jako czynnika sprzyjającego rozwojowi gospodarczemu lub utrudniającego go. Zob. socjologia rozwoju.
A.K.
analiza czynnikowa [factor analysis], technika redukcji wielozmiennowych danych statystycznych do mniejszej liczby wymiarów. Przedmiotem a.cz. jest zestaw zmiennych, o których zakłada się, że są obserwowalnymi ->wskaźnikami niewielkiej liczby ukrytych, nieobserwowalnych własności, zwanych czynnikami. Teoretyczny model a.cz. zakłada, że każdy wskaźnik jest liniową funkcją kilku (niewielu) czynników wspólnych dla całego zestawu zmiennych oraz jednego czynnika specyficznego. Zakłada się ponadto, że czynniki specyficzne są nieskorelowane liniowo ze sobą oraz z czynnikami wspólnymi. Z założeń tych wynika możliwość wyliczenia dla każdej pary ob-serwowalnych wskaźników dokładnej wartości współczynnika -^korelacji liniowej lub kowariancji między nimi. Założenia te pozwalają rozłożyć wariancję (->zmienność statystyczna) każdego wskaźnika na dwie części - część wynikającą z zależności od wspólnych czynników oraz wariancję specyficzną dla wskaźnika. Celem eksploracyjnej a.cz. jest wyznaczenie takiego zestawu czynników oraz ich relacji ze wskaźnikami, który pozwala zrozumieć, wyjaśnić lub wręcz odtworzyć zaobserwowane korelacje (kowariancje) między nimi. Kon-
firmacyjna a.cz. polega na zbadaniu, w jakim stopniu dany model czynnikowy dobrze pasuje do danych empirycznych (-równania strukturalne).
Idea a.cz. pojawiła się w XIX w. u F. Galtona, a jej pierwszy jednoczynnikowy model matematyczny sformułował w 1904 C. Spearman, analizując zależności między wynikami testów inteligencji (Estimating Intelligence Objectively Determined and Measured, "American Journal of Psychology" 15). Model ten uogólniono następnie, dopuszczając istnienie kilku wspólnych czynników (zob. np. L.L. Thurstone, Multiple Factor Analysis 1945). W kolejnych uogólnieniach wzięto pod uwagę fakt, iż zależności statystyczne między wskaźnikami obarczone są błędem wynikającym z losowego charakteru próby, w której zostały zaobserwowane, i sformułowano problem wyznaczania modelu czynnikowego jako zagadnienie statystycznej estymacji jego parametrów.
Z punktu widzenia badacza a.cz. łączy się z koniecznością rozwiązania wio-lu problemów i podejmowania arbitralnych zazwyczaj decyzji.
Pierwszym problemem jest wybór metody wyznaczania układu czynnikowego na podstawie danych empirycznych - macierzy korelacji lub kowariancji między wskaźnikami. Do najpopularniejszych należą: metoda największej wiarogod-ności oraz metoda najmniejszych kwadratów, mająca kilka odmian.
Drugim problemem jest wybór liczby czynników wspólnych. Najpopularniejszymi stosowanymi w praktyce kryteriami wyboru są kryterium Kaisera oraz tzw. scree test. Oba odwołują się do wartości własnych macierzy korelacji między wskaźnikami. Kryterium Kaisera nakazuje założyć w modelu tyle czynników, ile wartości własnych macierzy przekracza 1. Metoda seret test nakazuje uporządkować wartości własne od największej do najmniejszej i sprawdzić, od której z nich tempo spadku ich wielkości staje się nagle niższe. Jeśli
0,26
0,15
Dwa różne modele czynnikowe spójne z tą samą macierzą współczynników korelacji między wskaźnikami
''i i ��2> ^3' 'M-Źródło: Kim Jae-On, Ch.W. Mueller. Factor Analysis. Statistical Metbods and Practical Issues 1978.
analiza historii zdarzeń 9
jest to k-ta z kolei wartość własna, metoda scree test nakazuje wyznaczać model k-czynnikowy.
Obie techniki wyboru liczby czynników w modelu są regułami ad hoc i nie mają żadnego teoretycznego uzasadnienia. Jedynie ekstrakcja czynników metodą największej wiarogodności pozwala w formalny sposób badać (za pomocą testu chi-kwadrat), czy dany k-czynnikowy model wystarczająco dobrze odtwarza zaobserwowane korelacje (kowariancje) między wskaźnikami, czy też liczbę czynników w modelu należy zwiększyć.
Wybory postaci modelu czynnikowego z matematycznego punktu widzenia są arbitralne: tę samą zaobserwowaną macierz obserwowalnych korelacji między wskaźnikami daje się równie dokładnie odtworzyć za pomocą wielu różnych modeli czynnikowych, różniących się zarówno liczbą czynników, jak i korelacjami między nimi, co ilustruje przykład na s. 8.
Uzasadnienia wyboru postaci modelu czynnikowego często pochodzą spoza danych empirycznych i mają charakter pragmatyczny (wybiera się model najprostszy w interpretacji), są oparte na wiedzy o dziedzinie, której model dotyczy (np. z teorii osobowości może wynikać skorelowanie czynnika reprezentującego tendecje autorytarne z czynnikiem reprezentującym konserwatyzm).
Jeśli badacz decyduje się na rozwiązanie jed-noczynnikowe, jego a.cz. jest w istocie szczególnym przypadkiem skalowania jednowymiarowego (->skala), zbliżonym do problemu budowy -skali Likerta. Analiza ta polega wówczas na wyodrębnieniu tych wskaźników, które są istotnie związane ze skalowaną cechą ukrytą (np. inteligencją, skłonnością autorytarną czy też postawą konserwatywną), i rezygnacji z pozostałych, a następnie na ustaleniu funkcyjnego związku między wyselekcjonowanymi wskaźnikami a czynnnikiem i w konsekwencji na oszacowaniu wartości cechy ukrytej dla poszczególnych jednostek obserwacji.
W rozwiązaniu wieloczynnikowym powtarza się problem selekcji wskaźników i pojawiają się problemy następne: przyporządkowania wskaźników poszczególnym czynnikom oraz ustalenie, jak silnie czynniki mają być ze sobą skorelowane.
Podstawą selekcji i przyporządkowania wskaźników czynnikom jest macierz ładunków czynnikowych. Zawiera ona parametry równań ->re-gresji wielokrotnej wskaźników ze względu na czynniki i pozwala dla każdego wskaźnika wyznaczyć proporcję tej części jego wariancji, która wynika z zależności od cech ukrytych. Tradycyjnie przyjmuje się, że wskaźnik, który ma mniej niż 10% wspólnej wariancji z którymkolwiek z rozważanych czynników (jego ładunek czynnikowy jest wówczas poniżej 0,3), może zostać wyłączony z dalszych rozważań. Ze względu na postulat prostoty układu czynnikowego eliminuje się niekiedy także wskaźniki wieloznaczne, które są istotnie związane z więcej niż jednym czynnikiem. Początkowe rozwiązania oferowane przez wszystkie techniki wyznaczania modelu czynni-
kowego zakładają ortogonalny układ czynnikowy (nieskorelowanie czynników). Identyfikacja wyraźnego wzoru powiązań wskaźników z czynnikami, reprezentowanego przez macierz ładunków, wymaga niekiedy przeprowadzenia rotacji czynników (obrotu układu współrzędnych), a niekiedy także zmiany kątów między nimi z prostokątnego (czynniki są wtedy ze sobą nieskorelowane) na ukoś-nokątny (cechy ukryte są ze sobą liniowo skorelowane). Zarówno rotacja układu czynnikowego, jak i zmiana kątów między czynnikami nie zmieniają stopnia dopasowania modelu do danych, w tym także proporcji wariancji wspólnej wskaźników z czynnikami.
Ostatnim etapem a.cz. jest wybór sposobu oszacowania wartości czynników przyporządkowanym jednostkom obserwacji, czyli wyznaczania wartości skal czynnikowych. Najpopularniejsze z nich to metoda regresyjna, metoda najmniejszych kwadratów oraz metoda Bartletta. Stosując którąkolwiek z nich, badacz musi zdecydować, czy do oszacowania wartości danej skali czynnikowej użyć wszystkich wskaźników z wyjściowego zestawu zmiennych, czy też tylko tych, które uznano za istotnie związane z danym czynnikiem. Generalnie jakość oszacowania wartości skali czynnikowej rośnie wraz ze wzrostem liczby użytych do tego wskaźników. Przyjmuje się zazwyczaj, że poprawne oszacowanie skali czynnikowej osiąga się za przy użyciu co najmniej 5-6 wskaźników.
Większość uniwersalnych -^pakietów statystycznych zawiera moduły do eksploracyjnej a.cz., pozwalające zidentyfikować parametry modelu czynnikowego i wyznaczyć wartości czynnikowych skal. Konfirmacyjna analiza czynnikowa (-^równania strukturalne) jest wykonywana przez pakiety wyspecjalizowane (LISREL, AMOS).
Dobre wprowadzenie do a.cz. można znaleźć w: Kim Jae-On, Ch.W. Mueller, Factor Anafysis. What It Is and How To Do It 1978 oraz tychże, Factor Anafysis. Statistical Methods and Practical Issues 1978. H.B.
analiza emiczna i etyczna [emic and etic
analysis], rozróżnienie zapożyczone przez antropologów z lingwistyki. Zwolennicy a. emicznej skupiają się na opisie lokalnych wartości konkretnego społeczeństwa, natomiast zwolennicy a. etycznej stosują szersze modele teoretyczne, obejmujące pewną liczbę społeczeństw. Podejście emiczne stało się popularne w latach 60. XX w. w związku z rozwojem -> relatywizmu kulturowego. W praktyce badania antropologiczne zawsze łączyły podejścia emiczne i etyczne. A.K.
analiza historii zdarzeń [event-history
analysis], sposób badania zjawisk występujących w długim czasie, w których ->jednostką analizy nie jest osoba czy grupa społeczna, ale ważne zdarzenie społecznie, np. zmiana zawodu, okres trwania bezrobocia, zmiana statusu małżeńskiego
10 analiza konwersacyjna
czy też inne doniosłe ^wydarzenie życiowe. Technika ta jest stosowana od dawna, a zapoczątkowało ją bez wątpienia odtwarzanie ->historii życia w badaniach ->szkoły chicagowskiej. Rozwój pojęć i innowacje metodologiczne ostatnich lat odnowiły zainteresowanie tym podejściem, toteż poświęcono mu wiele prac, zwłaszcza z zakresu analiz historii życia oraz historii pracy.
Postęp pojęciowy związany jest m.in. z kategorią analizy -biegu życia, która zwraca uwagę na nakładanie się doświadczeń jednostek na równoczesne zdarzenia przebiegające w czasie historycznym, jak zmiana polityki rządu, doświadczenia innych członków rodziny czy zmiana statusu innych znaczących osób (zob. Transitions. The Family and the Life Course in Historical Perspective, T.K. Haraven [red.] 1978).
Na poziomie technik badawczych udoskonalenie sposobów rozwiązywania problemów zupełności i dostępności danych zwiększyło -> rzetelność danych panelowych. Rozwinięcie technik statystycznych i programów komputerowych umożliwiających opis powtarzalnych zdarzeń dychoto-micznych sprawiło, że analiza zdarzeń (i odpowiadających im "okien czasowych") stała się zarówno bardziej wyrafinowana, jak i łatwiejsza do przedstawienia (zob. C. Hsiao, Analysis of Panel Data 1986). Proporcjonalny -hazard moralny Coxa jest dobrym przykładem tej techniki.
Artykuły zebrane w tomie Life and Work H/story Analysis (Sh. Dex [red.] 1991) dobrze ukazują tematykę i osiągnięcia tej dziedziny badań w ostatnich latach. A.K.
analiza konwersacyjna [corwersation
analysis], metoda badawcza skupiająca się na studiowaniu rozmów w rzeczywistych sytuacjach życiowych; rozmowę traktuje się jak okno umożliwiające ogląd ról, stosunków społecznych oraz stosunków władzy występujących między jej uczestnikami.
A.k. wywodzi się zasadniczo z -etnometodo-logii i socjolingwistyki i przyjmuje, że rozmowy są podstawową formą działania w życiu społecznym i że dzięki nim w znacznej mierze organizowane jest życie społeczne. Dlatego a.k. rozpoczyna się od utrwalenia wzorów konwersacji, czyli wykrycia leżących u jej podstaw reguł, sprawiających, iż konwersacja toczy się w sposób w zasadzie uporządkowany. A.k. skupia się na strukturze, rytmie oraz innych cechach interakcji werbalnych, zwykle w diadach lub bardzo małych grupach. Przedmiot rozmowy jest znany, lecz może być mało ważny i nie na nim koncentruje się analiza (przeciwnie niż w ->analizie treści). Rezultaty tego typu badań przyczyniły się do ukazania wielu ukrytych aspektów interakcji ludzkiej, które mają szersze znaczenie dla zrozumienia i realnego życia, i przebiegu wywiadów badawczych.
Metoda ta polega zwykle na utrwaleniu na taśmie magnetofonowej lub taśmie wideo rozmów, które później są poddawane drobiazgowej
analizie; np. określa się, ile razy jedna osoba przerywa drugiej, w jaki sposób rozpoczyna się rozmowę, jak zaznacza się punkty zwrotne w rozmowie oraz liczy się w sekundach trwanie pauz, ciszy i mowy. Doskonałe omówienie prac czołowych badaczy (jak E. Schegloff i H. Sacks) oraz głównych tematów badań można znaleźć w szkicu J. Heritage'a poświęconym różnym kierunkom badań empirycznych we współczesnej etnometo-dologii (Social Theory Today, A. Giddens,J.H. Turner [red.] 1987). A.K.
analiza kosztów i korzyści [cost-benefit
analysis], metoda oKreślania ;zynników, które należy uwzględnić przy planowaniu większych inwestycji w przedsięwzięciach podejmowanych w sektorze publicznym. Polega na oszacowaniu wartości finansowej i następnie porównaniu wszelkich kosztów i zysków społecznych i ekonomicznych przedsięwzięcia, aby jasno ustalić, czy korzyści przewyższają ko;.zty. Metodę tę stosuje się zazwyczaj przy planowaniu dużych publicznych projektów, np. budowy zapory wodnej, lotniska, autostrady przez miasto, założenia uniwersytetu czy programu zwalczania bezrobocia, lecz można się nią także posłużyć przy szacowaniu innych inwestycji sektora prywatnego lub przedsięwzięć osobistych, jako pomocą w podejmowaniu decyzji. Rachunek ten różni się od normalnego komercjalnego szacunku kosztowego, ponieważ uwzględnia się w nim koszty i korzyści płynące z danego przedsięwzięcia dla wszystkich członków społeczeństwa - nie tylko wydatki i przychody inwestora. Tak więc np. bierze się pod uwagę koszty ochrony środowiska i odszkodowania wraz z innymi rozproszonymi kosztami i zyskami społecznymi.
Główna trudność w tej analizie polega na określeniu wartości monetarnej społecznych kosztów i pożytków, zwłaszcza gdy dotyczą one różnych grup społecznych, tych, którzy będą korzystać z planowarei użyteczności, i tych, którzy z niej korzysunl nie będą. Najczęściej wysuwa się wobec tej metody zarzut, że nadaje ona pozór ekonomicznej racjonalności i obiektywizmu decyzjom, które z natury mają charakter społeczny i polityczny. J.S.
analiza logarytmiczno-liniowa, analiza logliniowa [loglinear analysis], technika
statystyczna stosowana do badania związków w -^tabelach rozkładu łącznego. Wielozmiennowe tabele danych są częste w socjologii - przykładem może być rozkład preferencji politycznych uwzględniający płeć, wykształcenie itd. Zazwyczaj tabele te analizuje się przy użyciu testu chi-kwadrat, badając odchylenie rozkładu obserwowanego od hipotetycznego rozkładu tych samych zmiennych niezależnych stochastycznie. Warunek niezależności można zapisać:
log na = log n, + log HJ log n
analiza regresji, regresja 11
co jest liniową kombinacją logarytmów danych. Dzięki temu analiza staje się łatwiejsza i bardziej podobna do analizy wariancji (-^zmienność statystyczna); łatwiejsza jest też generalizacja na trzy lub więcej zmiennych, a także badanie efektów interakcji, tj. efektów towarzyszących wspólnemu występowaniu / i j, różnych niż oddzielne efekty i oraz j.
A.l.-l. zaczyna się od (definicyjnie prawdziwego, choć trywialnego) "pełnego" modelu, w którym są uwzględnione wszystkie możliwe pośrednie i bezpośrednie interakcje. Następnie bada się modele prostsze, opuszczające niektóre oddziaływania (na podstawie teorii, intuicji lub podejrzeń), aby zobaczyć, czy możliwe jest równie dobre dopasowanie do danych z pominięciem niektórych oddziaływań (->zasada ekonomii myślenia). W ten sposób można stwierdzić, które zmienne są najważniejsze i jak one oddziałują. Jest to bardzo elastyczna, wielozmiennowa procedura, najlepiej dostosowana do analizowania zmiennych mierzonych na skali nominalnej (-^pomiar). Jest ona jednak efektywna tylko przy zastosowaniu programów komputerowych.
Doskonałym wprowadzeniem w temat mogą być prace: N. Gilbert, Modelling Society (1981) lub D. Knoke, P.J. Burkę, Log-Linear Models (1980). Zob. też analiza wielozmiennowa; ruchliwość społeczna. J.K.
analiza obszarów społecznych [social area analysis], szkoła ->ekologii miasta związana z pracami E. Shevky'ego i W. Bella oraz ich współpracowników (zob. zwłaszcza E. Shevky, M. Williams, The Social Areas of Los Angeles 1949 oraz E. Shevky, W. Bell, Social Area Analysis 1955). Pierwsze prace zawierały niemal wyłącznie opisową analizę zróżnicowań obszarów zamieszkania w Los Angeles i operowały trzema - niezbyt jasno skonstruowanymi - wskaźnikami: rangi społecznej, stopnia urbanizacji i segregacji. W czasie późniejszych badań w San Francisco powstała podbudowa teoretyczna: pojęcie "skali" społecznej, tj. "liczby osób znajdujących się w relacjach i intensywność tych relacji". Pozycje na skali interpretowano następnie zgodnie z tezami L. Wirtha dotyczącymi ->urbanizmu jako sposobu życia. W modelu Shevky-BelI wzrost pozycji na skali jest równoznaczny z powstawaniem miejskiego społeczeństwa przemysłowego, którego główną siłą napędową są zmiany w gospodarce (spowodowane z kolei innowacjami technicznymi). Dokonując rewizji tego modelu, D.C. McElrath (Societal Scalę and Social Differentiation, w: The New Urbanization, S. Greer [red.] 1968) odchodzi od ->determinizmu gospodarczego, przypisując zmiany skali zmianom organizacji przemysłowej i rozkładu kwalifikacji z jednej strony, a skupieniu populacji i redystrybucji zasobów z korzyścią dla miast, z drugiej. Dużo prac badawczych stosujących model obszarów społecznych - większość przyjęła za pewnik podstawowy schemat - prze-
prowadzono w latach 50. i 60. XX w. głównie w Stanach Zjednoczonych. Można dostrzec - i krytycy to zauważyli - że mimo prób wyrafinowanej analizy ilościowej zawartej w tej literaturze wiele podstawowych pojęć i związków przyczynowych jest tam błędnie zdefiniowanych. Dyskusja nad tendencjami społecznymi towarzyszącymi ->urba-nizacji nie wyjaśnia, dlaczego ani w jaki sposób dochodzi w rzeczywistości do różnicowania społecznego. W rezultacie model ten nie jest w stanie powiązać modernizacji z wymiarem różnicowania mieszkaniowego i tę ostatnią zmienną należy albo dopasować do innej teorii, albo potraktować opisowo. Najlepszym znanym omówieniem tej teorii, która ma obecnie głównie wartość historyczną, jest praca D. Timmsa The Urban Mosaic (1971). P.Ś.
analiza regresji, regresja [regression
analysis, regression], terminu "r.", w znaczeniu "regresja do średniej", używano pierwotnie w stosunku do zjawiska polegającego np. na tym, że waga dzieci jest bliższa ich średniej niż waga ich rodziców: wyjątkowo grubi rodzice mają zazwyczaj nieco szczuplejsze dzieci, a wyjątkowo szczupli - nieco grubsze.
Obecnie w statystyce, w najprostszym przypadku (r. liniowa dwóch zmiennych), termin "r." odnosi się do dopasowywania prostej linii trendu do wykresu przedstawiającego dane (zaobserwowane wartości dwóch ->zmiennych). R. jest asymetryczna: zakłada się, że wartości jednej ze zmiennych (~>zmiennej zależnej), zwykle oznaczanej przez Y, są określane przez wartości drugiej jej zmiennej, X (->zmienna niezależna). Dodatkowo zakłada się, że jest to zależność liniowa, a zatem zmienne mierzone są na skali co najmniej interwałowej (->pomiar), i może nie być dokładna:
gdzie / jest wskaźnikiem kolejnych obserwacji /J i a - stałe równania liniowego, e,- jest błędem dopasowania dla obserwacji /'. Nachylenie linii trendu jest określone przez stały współczynnik regresji f), natomiast stała a określa punkt, w którym prosta regresji przecina oś Y (zob. rysunek na s. 12).
O czynniku e-, zakłada się na ogół, że jest to zmienna losowa o średniej O, niezależna od zmiennej niezależnej X. Jednym z głównych celów a.r. jest znalezienie wartości współczynnika p, często interpretowanego jako całkowity wpływ X na Y. Najczęściej stosowaną procedurą jest metoda najmniejszych kwadratów, która daje taką prostą regresji, dla której suma kwadratów błędów (tzn. suma kwadratów różnic między rzeczywistymi wartościami Y, a wartościami "przewidywanymi" przez linię regresji) jest najmniejsza z możliwych. Dla określenia stopnia zgodności prostej regresji z rzeczywistymi danymi można obliczyć współczynnik korelacji: dopasowanie jest całkowite, gdy jest
12 analiza rozrostu i podziałów
punkt przecięcia osi Y, 0=3 �
odchylenie lub btąd dla pomiaru i, czyli BJ
dokładne położenie i-tego pomiaru
irosta regresji y=3+0,5X
nachylenie (b) = 1/2=0,5
Przykład linii regresji
on równy 1 lub l , wartość O oznacza brak związku między X i Y.
Istnieje wiele uogólnień tego najprostszego modelu regresji: można np. rozważać więcej zmiennych niezależnych (regresja liniowa wielokrotna), rozważać regresję niemetryczną dla zmiennych mierzonych w sknli porządkowej, co stosuje się w -^skalowaniu wielowymiarowym, a także badać zależność inną niż liniowa, np. logarytmiczną lub potęgową). Dla przypadku wielokrotnej regresji liniowej model wygląda następująco:
Y = a
gdzie cząstkowe wspótczynniki regresji px określają wptyw poszczególnych zmiennych niezależnych Xrc na Y. Te cząstkowe wspótczynniki regresji lub - po standaryzacji - tzw. wagi beta są przedmiotem zainteresowania w -^modelowaniu przyczynowym i w układach -równań strukturalnych (zob. M. S. Lewis-Beck, Applied Regression. Ań Intro-duction 1990). J.K.
analiza rozrostu i podziałów [shift-share analysis], technika często stosowana w analizach zmian struktury zawodowej i wzrostu zatrudnienia. Punktem wyjścia jest stwierdzenie zmian na poziomie danych zagregowanych, a następnym krokiem - rozłożenie ich na trzy składowe, co pozwala zrozumieć przyczyny zmian.
Załóżmy np., że zaobserwowaliśmy wzrost liczby zatrudnionych specjalistów w Wielkiej Brytanii z 200 tyś. w 1911 do 1,2 min w 1991. Chcemy wiedzieć, w jakim stopniu ten przyrost został spowodowany zmianami w strukturze przemysłu (relatywny rozrost i zmniejszanie się różnych gałęzi przemysłu) w ciągu ostatnich 80 lat, w jakim zaś przyczyną tego wzrostu były zmiany
technologiczne w całym przemyśle sprzyjające wzrostowi zatrudnienia specjalistów. Pierwszym pytaniem jest, ilu byłoby w 1991 zatrudnionych specjalistów, gdyby ich proporcje w poszczególnych -^sektorach produkcji pozostały nie zmienione, a zmieniiaby się jedynie łączna liczba zatrudnionych w przemyśle, a więc i liczby zatrudnionych w poszczególnych sektorach. Ten przyrost można nazwać "efektem rozrostu przemysłu". Pytamy więc, jaki udział w zmianie liczby zatrudnionych ma zmiana struktury (podziału) przemysłu - stąd a.r. i p. Załóżmy, że obliczenia wykazały, iż gdyby jedyną zmianą zachodzącą w przemyśle byty zmiany proporcji między poszczególnymi sektorami, to w 1991 zatrudnionych byłoby 600 tyś. specjalistów. Oznacza to, że liczba zatrudnionych specjalistów potroita się tylko z tego powodu, że te gałęzie przemysłu, które zatrudniają ich wiece , rozrasu y się szybciej niż inne. Następnie t u.icimy pytanie kontrfaktyczne (->twierdzenie kontrfaktyczne): ilu specjalistów byłoby zatrudnionych w 1991, gdyby ich udział w każdym sektorze przemysłu zmienił się tak, jak to się rzeczywiście stato, ale relatywny rozmiar każdego sektora pozostałby nie zmieniony w okresie 1911-1991? Wynik tego obliczenia można nazwać "efektem zmiany struktury zatrudnienia". Powiedzmy więc, że zmiana roli specjalistów w przemyśle spowodowała wzrost ich liczby o 300 tyś. Trzecia składowa - efekt interakcji - reprezentuje jednoczesny wpływ zmian w strukturze przemysłu i strukturze zatrudnienia wewnątrz gałęzi przemysłu. Ponieważ wielkość tych trzech składowych musi w sumie dawać zaobserwowaną zmianę, to trzecia składowa wynosi jeden milion (zaobserwowana zmiana) minus 600 tyś. (rozrost przemysłu) minus 300 tyś. (zmiana struktury zatrudnienia), czyli 100 tyś. Połączone efekty zmiany w przemyśle i w zatrudnieniu spowodo-
analiza ścieżkowa 13
waty dodatkowe zwiększenie liczby zatrudnionych specjalistów o 100 tyś. "W tym przypadku analiza pokazała, że za zaobserwowaną zmianę liczby zatrudnionych specjalistów odpowiedzialna jest przede wszystkim zmiana struktury przemysłu. Innymi stówy, te gałęzie przemysłu, które rozrosty się najbardziej, mają największy udziat specjalistów. Liczba zatrudnionych specjalistów wzrosła również, choć w mniejszym stopniu, dlatego że wszystkie sektory produkcji mają obecnie tendencję do zatrudniania relatywnie większej liczby specjalistów niż w przeszłości (zmiana struktury zatrudnienia).
Tę technikę można oczywiście zastosować także do innych danych. Moglibyśmy np. zapytać, w jakim stopniu zmiany zatrudnienia w pewnym regionie spowodowane są przez wzrost gospodarczy catego kraju (efekt wzrostu na poziomie kraju), w jakim - przez różne struktury przemysłu w regionie i w kraju (efekt struktury kraj-region), a w jakim - przez relatywnie inny wzrost gospodarczy regionu w porównaniu do wzrostu w całym kraju (efekt wzrostu na poziomie regionu).
J.K.
analiza składnikowa [componential ana-
lysis], technika określania części wspólnej i różnic między poszczególnymi terminami danego języka lub kultury. Tak np. analizując pokrewieństwo, stwierdzamy, że syn, córka i bratanek należą do tego samego pokolenia, syn i córka są w tym samym stopniu dziećmi swoich rodziców, ale różnią się sktadnikiem ptci. M.T.
analiza skupień [cluster analysis], jedna
z form ->analizy wielozmiennowej; jej celem jest taki podział (klasyfikacja) zbioru obiektów (np. zmiennych lub jednostek obserwacji) na grupy (klasy), w którym obiekty przydzielone do tej samej grupy są ze względu na ustalony zestaw cech najbardziej podobne do siebie i zarazem najbardziej odmienne od obiektów przydzielonych do innych grup. A.s. jest jedną z technik taksonomicznych.
Punktem wyjścia większości procedur klasyfikacyjnych jest macierz współczynników podobieństwa między obiektami wyznaczonych ze względu na ustalony zestaw cech. Na ich podstawie obiekty podobne do siebie łączone są w coraz większe grupy (procedura wstępująca) lub cały zbiór obiektów dzielony jest na coraz mniejsze podzbiory (procedura zstępująca).
Obie procedury są hierarchiczne. W procedurze zstępującej cały zbiór obiektów dzielony jest na dwie części, następnie jedna z nich znów na dwie części itd. - aż do ostatniego kroku, w którym zbiór jest podzielony na tyle grup, ile ma elementów. Hierarchiczność procedury zstępującej polega na tym, że każdy podział "drobniejszy", na większą liczbę części, zawiera się w poprzedzającym go podziale "grubszym", o mniejszej liczbie grup.
W procedurze wstępującej punktem wyścia jest podział na tyle jednoelementowych grup, ile obiektów liczy zbiór. W pierwszym etapie tworzona jest grupa dwuelementowa, złożona z dwóch obiektów najbardziej do siebie podobnych. W kolejnych etapach grupy są ze sobą łączone wedle reguły "dołącz do najbardziej podobnej", aż do ostatniego etapu, w którym wszystkie obiekty zostają umieszczone w jednej klasie. Hierarchiczność procedury polega na tym, że każdy podział poprzedni ("drobniejszy") zawiera się w podziale następnym ("grubszym").
Techniki a.s. stosowane w naukach społecznych pozbawione są miary optymalności oferowanych przez siebie klasyfikacji - każda z nich wyznacza jakiś podział zbioru obiektów, jednak z powodu braku kryteriów oceny nie wiadomo, czy jest to podział najlepszy z możliwych. Z teorii metod taksonomicznych wiadomo ponadto, że hierarchiczne techniki poszukiwania podziału nie gwarantują znalezienia podziału najlepszego. Z tego powodu wyniki a.s. mają walory jedynie heurys-tyczne.
Jeśli klasyfikowanymi obiektami są zmienne statystyczne, a.s. przypomina ->analizę czynnikową, jest jednak pozbawiona modelu teoretycznego, którego konsekwencją są obserwowalne zależności między zmiennymi. Jeśli klasyfikowany jest zbiór jednostek obserwacji (przypadków), a.s. przypomina nieco analizę dyskryminacyjną, jednak ani liczba klas podziału, ani przyporządkowanie obiektów do tych klas nie jest znane (liczbę klas badacz może założyć jako parametr zadania).
Większość -pakietów statystycznych zawiera moduły do a.s., zarówno zmiennych, jak i jednostek obserwacji. Na przykład procedura K-Means w pakiecie -SPSS pozwala użytkownikowi zdefiniować początkowe środki ciężkości grup, do których jednostki obserwacji są sukcesywnie dołączane wedle reguły "do najbliższego". Procedura ta zakłada interwałowy poziom ->pomiaru cech będących podstawą wyznaczania bliskości obiektu względem grupowego środka ciężkości. H.B.
analiza ścieżkowa [path analysis], technika eksploracyjnego ->modelowania przyczynowego. Jej punktem wyjścia jest zestaw zmiennych statystycznych, uporządkowany ze względu na relację "poprzedzania" reprezentowanych przez nie zjawisk. Model ścieżkowy przedstawiony jest zazwyczaj za pomocą grafu przyczynowo interpretowanych relacji między zmiennymi, którego punkty (zmienne) są połączone strzałkami reprezentującymi związek przyczynowy. W poniższym przykładzie (por. rysunek na s. 14.) przedstawiającym związki między wykształceniem a statusem zawodowym ojca repondenta (X,, X2) oraz wykształceniem a statusem zawodowym respondenta (X3,X4) każda zmienna "wcześniejsza" jest w przyczynowo interpretowanej relacji z każdą zmienną "późniejszą", przy czym natężenia tej relacji są różne dla różnych ścieżek grafu.
14 analiza ścieżkowa
wykształcenie ojca X,
0,39**
0.47
0,23*
status zawodowy ojca X2 *p<0,05**;p>0,01
> status zawodowy respondenta X4
0,75
Przykład analizy ścieżkowej związku przyczynowego między wykształceniem a statusem zawodowym respondenta i jego ojca
Linia łącząca wykształcenie i status zawodowy ojca ma strzałki z obu stron i jest wygięta, obie zmienne zaś są umieszczone na jednej osi pionowej, co oznacza, że żadna z nich nie jest "wcześniejsza" od drugiej, a relacja między nimi nie ma charakteru przyczynowego. Współczynnik towarzyszący tej parze zmiennych to współczynnik korelacji liniowej między dwiema cechami ojca. Pozostałe liczby pojawiające się obok strzałek opisują natężenie zależności między odpowiadającymi im parami zmiennych i noszą nazwę współczynników ścieżkowych. Są one standaryzowanymi wspótczynnikami regresji wielokrotnej i zdają sprawę z tempa przyrostu wartości zmiennej "późniejszej", związanego z przyrostem wartości zmiennej "wcześniejszej" o jedno jej odchylenie standardowe. W popularnych interpretacjach modeli ścieżkowych traktowane są jako "siła wpływu" jednego zjawiska na drugie.
Wartości parametrów modelu ścieżkowego wyznaczane są odmiennie niż w wypadku ->równań strukturalnych. Pochodzą one z szeregu równań regresji wielokrotnej, zawierających kolejne zmienne "późniejsze" jako zależne i wszystkie zmienne "wcześniejsze" jako niezależne. Współczynniki ścieżkowe dla powyższego przykładu pochodzą z następujących równań:
X,I2 = /,|2X2 = 0.47X2 X3t,2 = fa"2X, +A,2;iX2 = 0,39X,+0,23X2 X4M23 = fcnajKi+fciłi^+Aiaiz*! = 0,03X,+0,14X2-I-0,32X3
Wartość 0,75 towarzysząca strzałce skierowanej do ostatniej zmiennej zależnej reprezentuje stopień skuteczności przewidywania statusu zawodowego respondenta (Xi) za pomocą wszystkich wcześniejszych zmiennych modelu.Jej kwadrat (0,75 � 0,75 = 0,56) oznacza tę część wariancji
zmiennej X*, która nie jest wyjaśniona przez model, co z kolei oznacza, że kwadrat współczynnika korelacji liniowej dla ostatniego z równań, Rl.123, wynosi 0,44 (1 -0,44 = 0,56).
Pośrednie "wpływy" poszczególnych zjawisk reprezentowanych przez zmienne w modelu ścieżkowym są iloczynami odpowiadających ścieżce współczynników. I tak dla powyższego przykładu bezpośredni "wptyw" wykształcenia ojca (Xi) na status zawodowy respondenta (XX4 wynosi /hiMt� Pwu = = 0,39-0,32 = 0,12, jest zatem czterokrotnie wyższy.
Gwiazdki umieszczone obok współczynników ścieżkowych oznaczają, jak bardzo różne są one od zera w populacji, z której pochodzi próba i dla której zostały w,-" .,me. Jedno gwiazdka oznacza, iż współczynnik ścieżkowy jest różny od zera na poziomie istotności 0,05, dwie gwiazdki - na poziomie istotności 0,01. Powyższy model ścieżkowy jest modelem pełnym, zawierającym wszystkie możliwe strzałki oraz towarzyszące im wartości współczynników, bez względu na ich wielkość. Gdyby przyjąć, że współczynnik ścieżkowy nieistotnie różny od zera świadczy o braku związku przyczynowego między zjawiskami reprezentowanymi przez zmienne, dla których został wyznaczony, powyższy model nie zawierałby ścieżki łączącej wykształcenie ojca (Xi) i status zawodowy respondenta (X,t).
A.ś. można przeprowadzić za pomocą dowolnego ->pakietu statystycznego mającego modu) do wyznaczania równań regresji wielokrotnej.
Elementarne wprowadzenie do analizy ścieżkowej można znaleźć w: H.B. Asher, Causa/ Modę-ling 1983. H. B.
anarchizm 15
analiza treści [content analysis], redukuje swobodny tekst do znacznie węższego streszczenia lub prezentacji zawartych w nim znaczeń. B. Berelson (Content Analysis in Communication Research 1952) definiuje ją jako "technikę badawczą służącą do obiektywnego, systematycznego i jakościowego opisu jawnych treści komunikacji", ale jest to definicja zdecydowanie zbyt wąska. Technika ta powstała zasadniczo w latach 40. XX w., kiedy to zastosowano ją w badaniach nad propagandą i komunikacją ("Kto mówi, co, do kogo i z jakim skutkiem", jak ujmuje to H.D. Lasswell w szkicu Describing the Contents of Communication, w: Propaganda, Communication and Public Opinion, H.D. Lasswell i in. [red.] 1946), stopniowo coraz szerzej wykorzystywała ona dorobek lingwistyki i nauki o informacji.
W formie najprostszej a.t. sprowadza się do liczenia słów, by np. stworzyć skorowidz, określić profile tematyczne czy cechy stylu autora. Coraz częściej dąży się jednak do wprowadzania udoskonaleń gramatycznych i semantycznych. Mogą to być próby "lemmatyzacji", czyli liczenia wariantów i form fleksyjnych związanych z danym źród-łosłowem (np. .jestem", "są", Jest", "będzie", "był", "byli" są traktowane jako warianty "być"), a także "likwidowanie wieloznaczności", czyli odróżnianie odmiennych znaczeń słów wymawianych w ten sam sposób (np. "a bit of a hole", "a 16-fcit machinę", "hę bit it off", a w języku polskim np. klucz |do drzwi], klucz [posiadłość ziemska], klucz [wiolinowy], klucz [żurawi]). W wersji bardziej ambitnej a.t. dąży do określenia ogólnych kategorii znaczeniowych (takich jak "osiągnięcie" czy "religia"), właściwości stylistycznych (m.in. skłonności do pomniejszania lub przesady) oraz tematów (np. "religia jako siła konserwatywna"), a to zwykle wymaga złożonego współdziałania między wiedzą człowieka a szybkością i efektywnością komputera, czego przykładem jest system Harvard General Inquirer. A.t. łączą ze sztuczną inteligencją wspólne tematy i techniki, aczkolwiek musi ona sobie radzić z bardziej ogólnymi i "otwartymi" materiałami. Zob. też kodowanie.
A.K.
analiza wielozmiennowa [multivariate
analysis], ogólna nazwa grupy metod analizy zależności statystycznych między wieloma zmiennymi. Obejmuje rodzinę metod opartych na badaniu zależności liniowych (regresja wielokrotna, ->analiza ścieżkowa, analiza wariancji, analiza dyskryminacyjna), metody redukcji danych (->a-naliza czynnikowa), metody weryfikacji hipotez o przyczynowych związkach między zmiennymi (analiza ->równań strukturalnych, ->analiza loga-rytmiczno-liniowa), techniki klasyfikacji (-analiza skupień, ->skalowanie wielowymiarowe). H.B.
analiza wtórna [secondary analysis], każda dalsza analiza danych, dostarczająca dodatkowych interpretacji i konkluzji w stosunku do
zaprezentowanych w pierwszym raporcie z badania. Niektóre dyscypliny (np. ekonomia, demografia) opierają się niemal wyłącznie na danych zebranych uprzednio, szczególnie na -> statystyce publicznej. Dzięki ułatwionemu dostępowi do danych z dużych ->sondaży przeprowadzanych na zlecenie władz administracyjnych socjologowie także stosują a.w. albo jako uzupełnienia swych badań, albo zamiast przeprowadzania nowych badań (zob. C. Hakim, Secondary Analysis in Social Research 1982). J.K.
analogia organiczna (lub biologiczna)
[organie (or biological) analogy], używana zwłaszcza przez E. -Durkheima dla podkreślenia różnicy między solidarnością mechaniczną a organiczną; w tej ostatniej Jedność organizmu [społecznego] jest tym większa, im wydatniej zindywidualizowane są części". Jakkolwiek Durk-heim istotnie przyznawał społeczeństwu cechy "przedmiotu", zwłaszcza gdy wpływało ono na działania ludzkie za pośrednictwem ->wyobrażeń zbiorowych, to nie rozszerzał tego poza rozsądne granice analogii. Różnica między analogią a rzeczywistością nie była tak wyraźna w przypadku najsłynniejszego zwolennika idei społeczeństwa jako organizmu społecznego, H. ->Spencera, którego zdaniem pocesy różnicowania, indywidualizacji oraz rozwoju i mutacji zarówno struktur, jak i funkcji cechowały przejście od społeczeństw homogenicznych do społeczeństw złożonych i heterogenicznych. -Darwinizm społeczny Spencera, który wynikał z organicyzmu jego systemu filozoficznego, był widoczny w sprzeciwie wobec interwencjonizmu państwowego i z tego względu łatwiej przyjął się w Stanach Zjednoczonych niż w Europie czy Wielkiej Brytanii. Różnice między społeczeństwem a organizmami żywymi są dobrze znane, natomiast ani Spencer, ani Durkheim nie potrafili wyjaśnić zdolności rozwiązywania problemów ->konfliktu społecznego oraz granic, których nie mogą przekroczyć możliwości adaptacyjne społeczeństwa. Zob. też funkcjonalizm; ład społeczny. A.Z.
anarchizm [anarchism], określenie tych wszystkich poglądów filozoficznych i politycznych, które głoszą, że społeczeństwa ludzkie funkcjonują najlepiej bez rządu i jakiejkolwiek władzy, i sugerują, że naturalnym stanem człowieka jest życie bez interwencji z ich strony, wspólne, harmonijne i wolne. Zgodnie z tymi poglądami anarchia nie prowadzi do chaosu, lecz do spontanicznego porządku. Wiele jest filozofii anarchistycznych
- od skrajnie prawicowych do skrajnie lewicowych. Te pierwsze dążą do zmniejszenia prerogatyw
->państwa i do dominacji zasad wolnego ->rynku. Te drugie twierdzą, że państwo obumrze w warunkach prawdziwego -^komunizmu. Zwolennicy
-stowarzyszeń dobrowolnych i pomocy wzajemnej mieszczą się gdzieś pomiędzy tymi skrajnościami. Dobry przegląd teorii a. dają prace
16 androgynia
D. Millera (1984) i A. Rittera (1980), obie zatytułowane Anarchism.
W czasach nowożytnych jednym z pierwszych wyrazicieli a. bytJ.J. -Rousseau ze swym romantycznym stwierdzeniem, że człowiek rodzi się wolny, później jednak zawsze widzimy go w łańcuchach. Twórcą pierwszej systematycznej teorii a. był angielski racjonalista W. Godwin. W XIX w. P.J. -Proudhon, częściowo pod wpływem God-wina, stworzył teoretyczne podstawy a., na których oparł się następnie francuski -syndykalizm. Dla Proudhona ideałem było uporządkowane społeczeństwo, złożone z małych zrzeszeń, funkcjonujące bez centralnego rządu i oparte na zasadach mutualizmu, czyli równowartościowej wymiany między samorządnymi zrzeszeniami producentów. Uczeń Proudhona, M. Bakunin, dyskutując z K. Marksem, opowiedział się za zniszczeniem władzy państwowej, nawet przy użyciu siły. Podkreślał też, że rekonstrukcja społeczeństwa możliwa jest jedynie w kierunku od dołu do góry, a jej początkiem powinny być wolne zrzeszenia robotników. Podobnie jak Proudhon, Bakunin uważał, że partie polityczne są odmianą -absolutyzmu, co ustawiało go w opozycji do zwolenników zorganizowanej akcji politycznej prowadzonej przez awangardę -^proletariatu. Najlepszą ilustracją rozbieżności między a. a innymi filozofiami polityki, prawicowymi i lewicowymi, jest stwierdzenie P. Kropotkina: "cała historia naszej cywilizacji obrazuje konflikt między dwiema tradycjami, dwiema sprzecznymi tendencjami: Rzymu i ludu, imperium i federacji, autorytaryzmu i wolności" (Nauka współczesna i anarchizm 1903, wyd. poi. 1920). Kropotkin, arystokrata rosyjski, opowiadał się za a. komunistycznym i zamiast scentralizowanej produkcji masowej proponował tworzenie małych społeczności, łączących w sobie produkcję przemysłową i rolną; system oświaty miał zapewnić każdemu pełny rozwój jego zdolności, co autor uważał za integralną część procesu produkcyjnego. Jak większość anarchistów, idealizuje on w swych pismach małe, prymitywne społeczności.
Wpływy a. są wyraźnie widoczne we współcześnie toczonych dyskusjach nad ->komunami i ko-munalizmem, "akcją bezpośrednią", kontrolą robotniczą, decentralizacją i federalizmem. Filozofia i praktyka anarchistyczna odegrały też pewną - nie zawsze bardzo istotną - rolę w ruchu związkowym (->związek zawodowy), hiszpańskiej wojnie domowej, powstaniu węgierskim 1956, wydarzeniach maja 1968 we Francji, w idei Gandhiego walki bez użycia przemocy i w dzisiejszym terroryzmie.
Interesujące odniesienie do -^ekologii społecznej znajduje się w pracach kanadyjskiego anarchisty M. Bookchina. Po trzydziestu latach aktywności politycznej, rozpoczętej hiszpańską wojną domową, Bookchin wypłynął w latach 60. XX w. jako indywidualność w radykalnym ruchu ekologicznym. Swoje poglądy, uważane zwykle za część anarchistycznej tradycji komunitariańskiej, przed-
stawił w około dwudziestu książkach, m.in. Post Scarcity Anarchism (1971), Towards an Ecological Sonety (1980), The Rise of Urbanization and the Decline of Citizenship (1984), The Modern Crisis (2 wyd. 1987), The Philosophy ofSocial Ecology (1990). Bookchin kierował także Instytutem Ekologii Społecznej w Plainfield w Yermont i był znaczącą postacią w międzynarodowym ruchu zielonych. Jego oryginalność polega na próbie syntezy radykalnych poglądów politycznych z historią, filozofią i ekologią.
Socjologowie raczej ignorują filozofię anarchistyczną lub są krytyczni wobec niej, mimo iż uwzględnia ona całq tradycję rozważań nad organizacją społeczeństwa i zawiera systematyczną teorię jego funkcjonowania. Wiele prac M. ->Fou-caulta, a nawet ->poststrukturalizm i ^postmodernizm można uważać za współczesne dziedzictwo a. ->lnterakcjonizm symboliczny jest również często zgodny z wizjami anarchistycznymi, gdyż ład społeczny opisuje jako porządek spontaniczny.
M.T.
androgynia [androgyny], jednostką andro-
gyniczną jest osoba łącząca w sobie cechy obu płci. A. interesują się niektórzy socjologowie badający problematykę ->płci kulturowej, albowiem kwestionuje ona uznawane za oczywiste przekonania dotyczące tego, co męskie, a co żeńskie. Wśród przykładów trzeba wymienić studium przypadku "Agnes" dokonane przez H. Gar-finkla oraz analizę historycznego zbioru dokumentów dotyczących Herculine Barbine, przedstawioną przez M. ~>FoucauIta. Najczęściej jednak zjawisko to staje się przedmiotem dzieł, które można zaliczyć do fantastyki naukowej (zob. np. M. Piercy, Woman at the Edge of Time). Niektóre feministki bronią a. kulturowej i psychologicznej (będącej czymś innym niż a. fizjologiczna) jako alternatywy wobec ->patriarchatu. A.K.
animatyzm [animatism], wyjaśnianie religii pierwotnej jako konsekwencji achwytu niezwykłymi zjawiskami c.-iuralnymi (np. wulkanami) lub niezwykłymi stanami takich obiektów (np. nadzwyczajnym wodospadem); pojawiło się w pracach niektórych wczesnych antropologów. Twierdzili oni, że ludy o niskim poziomie techniki przypisywały tym zjawiskom siły duchowe. Do krytyków tej tezy należeli E. -Durkheim i L. -Levy-Bruhl. Zob. też totemizm. A.K.
anomia [anomie, anomy], brak, załamanie, pomieszanie lub konflikt -norm społecznych. Termin "a." pojawia się w różnych klasycznych tekstach greckich, w których wiąże się z przymiotnikiem anomos, oznaczającym "bez prawa". Od tego czasu zyskał on szerszą i często negatywna konotację związaną ze stanem załamania lub katastrofy. W socjologii termin ten najczęściej pojawia się w pracach E. -Durkheima i R.K. Mertona. W twórczości Durkheima pojęcie to występuje głównie w O podziale pracy społecznej oraz w Le
antropologia społeczna 17
suicide. W pierwszej pracy a. pojawia się jako skutek przejścia społeczeństwa od stanu solidarności mechanicznej do organicznej. Zwykle rosnący -podział pracy prowadzi do integracji społecznej związanej z solidarnością organiczną. Gdy jednak zmiany ekonomiczne są zbyt szybkie, by rozwój regulacji w sferze moralności mógt dotrzymać kroku rosnącemu zróżnicowaniu i specjalizacji, wówczas pojawia się anormalny lub anemiczny, patologiczny podział pracy. Argumentacja ta zostaje rozwinięta w rozważaniach na temat ->samobójstwa, w których a. jest jedną z czterech przyczyn samobójstwa, wyróżnionych przez Durkheima w jego klasycznym studium. Samobójstwo anomiczne występuje coraz częściej w społeczeństwach o solidarności organicznej, zwłaszcza w okresach kryzysu lub gwałtownego wzrostu ekonomicznego, kiedy to zostaje osłabiona regulacja ekonomiczna, a czasem i normatywna. W takich okresach porządek społeczny nie narzuca ludziom ścisłych rygorów, więc ich pragnienia stają się chaotyczne i nieograniczone. W tej sytuacji a. staje się niemal psychologicznym stanem zaburzenia poczucia porządku i sensu, przestaje zaś być strukturalną własnością społeczeństwa i porządku społecznego, jak ją pojmował początkowo Durkheim. (Durkheim przyjmuje, że pragnienia ludzkie tym różnią się od instynktu zwierzęcego, że nie zawierają w sobie żadnych mechanizmów samoograniczających, może je więc ograniczyć tylko regulacja społeczna; odpowiada to twierdzeniu, że stan psychologiczny jest korelatem własności strukturalnej, aczkolwiek jest od niej odrębny). Pojęcie a. jest często przeciwstawiane Marksowskiej (->Marks) idei -alienacji.
Prace R.K. Mertona zmieniają nieco zakres pojęcia a. Merton pisał o -^dewiacji i chciał pokazać, jak struktura społeczna i wartości kulturowe zmuszają do konformizmu, a jednocześnie rodzą podziały i sprzeczności, których nieuniknioną konsekwencją jest dewiacja. W swym klasycznym studium Struktura społeczna i anomia (1938, w: Teoria socjologiczna i struktura spoteczna 1949, wyd. poi. 1982) analizuje "amerykański sen" o wędrówce "z drewnianej chaty do Białego Domu" oraz prawdziwie otwarte społeczeństwo o ogromnych możliwościach ruchliwości pionowej i sukcesu finansowego. Oddziela przy tym cele kulturowe związane z sukcesem gospodarczym od prawomocnych środków strukturalnych (zdobycie wykształcenia i ciężka praca) służących do osiągnięcia tych celów. Według Mertona amerykański system wartości wyzwala niemal powszechne dążenie do sukcesu, a także określa sposoby osiągania go dopuszczalne na gruncie norm społecznych. Jednakże struktura zasobów gospodarczych, którymi dysponuje społeczeństwo, umożliwia osiągnięcie sukcesu tylko niektórym uprzywilejowanym grupom i klasom. Rodzi to poczucie względnej -deprywacji u wielu jednostek pozbawionych przywilejów. Dlatego skłaniają się one ku różnym
formom indywidualnej dewiacji, gdy zdają się one dostarczać alternatywnych sposobów osiągnięcia tych samych upragnionych celów. Prawdziwym konformistą będzie osoba, która ma dostęp zarówno do prawomocnych środków, jak i aprobowanych celów. W swej słynnej typologii sposobów indywidualnego dostosowania się do a. Merton uwzględnia jednak również innowację (uznanie celów, ale odrzucenie prawomocnych środków, np. kradzież), wycofanie (odrzucenie celów i środków, np. zażywanie narkotyków), rytualizm (przestrzeganie prawomocnych sposobów postępowania staje się celem samym w sobie, np. postępowanie sztywnego biurokraty) i wreszcie bunt (odrzucenie środków i celów oraz zastąpienie ich nowymi, np. przez radykałów politycznych).
Teorię Mertona często krytykowano za nadmierne eksponowanie konformizmu i konsensu, ujmowanie społeczeństwa jako zbytnio zintegrowanego, a ludzi jako nadmiernie usocjalizowa-nych. Niemniej jednak wywarła ona ogromny wpływ, zwłaszcza na późniejsze teorie przestępczości, l tak w sformułowanej przez A. Cohena teorii ^frustracji statusu (Delinquent Boys 1956) oraz w ->teorii zróżnicowanych możliwości autorstwa R. Clowarda i L. Ohlina (Delinquency and Opportunity 1961) przestępstwo rozpatrywane jest jako konsekwencja napięcia bądź a. w ramach struktury społecznej. Pojęcie a. jest także wykorzystywane w wielu innych dziedzinach, co w pełni ukazuje tom Anomie and Deviant Behaviour (M.B. Clinard [red.] 1964) oraz praca M. Orr'u, Anomie: H/story and Meanings (1987). Zob. też subkultura. A.K.
antropologia społeczna [social anthro-pology], badanie kultur i społeczeństw świata; początkowo dyscyplina ta koncentrowała się na społeczeństwach niezachodnich, tzw. pierwotnych. A.s. i -^socjologia mają znaczne obszary wspólne, jakkolwiek pod wieloma względami zdecydowanie się różnią. Historycznie socjologia miała na celu badanie społeczeństw zachodnich i to właśnie był powód odrębności metodologicznej, teoretycznej i przedmiotowej obu dyscyplin. Co ważniejsze, socjologowie zachodni, badając swe własne społeczeństwa, zanim wyodrębnili z kontekstu szczególne aspekty stanowiące przedmiot hipotez w badaniach empirycznych, mogli uznać kontekst za stały i oczywisty. Antropologowie społeczni nie mogli niczego uznać za oczywiste, rozwinęli więc metodę holistyczną (-> indywidualizm), mającą ich uchronić przed stawianiem niewłaściwych hipotez odnoszących się do nieprzewidywalnego kontekstu.
Antropologia wyrosła z ciekawości innych kultur opisywanych w relacjach odkrywców, kupców i misjonarzy poczynając od schyłku XV w. Dyscyplina ta rozwija się jako usystematyzowane przedsięwzięcie intelektualne od połowy XIX w., kiedy to we Francji, Stanach Zjednoczonych, Anglii i Niemczech powstały pierwsze towarzystwa nau-
18 antropologia społeczna
kowe. Pierwsze teorie miaty charakter ewolucjo-nistyczny (-rewolucjonizm). Brytyjski antropolog E. -Tylor sformułował teorię ewolucji społecznej, w której wyróżnione zostały następujące po sobie stadia animizmu (-^totemizm) oraz ->religii i ->monoteizmu. Inne XlX-wieczne teorie ewolu-cjonistyczne dowodziły, że ->społeczeństwa pierwotne są w hierarchii ->postępu pozostałością przeszłości. Niezrozumiałe zwyczaje były opisywane jako "przeżytki". W końcu XIX w. ewolu-cjonizm społeczny i jego kontrowersyjna hierarchia grup ludzkich zostały zastąpione teoriami
-dyfuzji i ->migracji. Podobieństwa i różnice między kulturami wyjaśniano upowszechnianiem się wpływów określonych kultur lub migracjami ludzi. Dyfuzjoniści zachęcali do kumulowania opisów obyczajów, co miało umożliwić uniwersalne porównania, choć obecnie wiadomo, że takie porównania wywołują różnorakie trudności, niewiele jest bowiem wspólnych definicji zjawisk występujących w różnych kulturach. Na początku XX w. B. -*Malinowski dowodził, że obyczaje należy wyjaśniać przez ich aktualne funkcje, jednakże antropologia powojenna odrzuciła prostotę
->funkcjonalizmu, uznając za ciekawsze interpretowanie praktyk kulturowych w kategoriach ich aktualnych znaczeń. Strukturaliści, np. C. Levi-
-Strauss, dowodzili, że podobieństwa między różnymi kulturami powinno się wyjaśniać przez ograniczoną liczbę możliwości dostępnych ludzkości jako takiej, nie zaś poprzez bezpośredni kontakt między społeczeństwami.
Przemianom teorii antropologicznej towarzyszyła rewolucja w dziedzinie metod badawczych. Przykładem rodzącej się tradycji antropologii gabinetowej jest twórczość J.G. -Frazera, który starał się połączyć rozproszone ustalenia innych badaczy z całego świata w jedną spekulatywną teorię źródeł kultury. Większość zawodowych antropologów jednakże nieufnie traktowała dowody pojawiające się w relacjach innych i zaczęła organizować własne wyprawy badawcze. F. ->Boas odwiedził Eskimosów kanadyjskich, Ch. Seligman (1873-1940) Nową Gwineę. Z małymi wyjątkami materiały te zdobywano korzystając z pośrednictwa tłumaczy podczas standaryzowanych wywiadów, co rodziło problemy translacyjne i powodowało zagubienie niepowtarzalnego nastawienia samych badanych osób. Malinowskiemu zawdzięczamy fundamentalną zmianę metod. Za jego przykładem od połowy lat 20. XX w. antropologowie zaczęli cenić zamieszkanie wśród badanych społeczności przez rok lub dłużej i nauczenie się ich języka. Zaczęto podkreślać wzajemne powiązania różnych aspektów kultury i ->struktury społecznej, tym samym przeciwstawiając się historii spekulatywnej, zwłaszcza przy braku źródeł pisanych. Zrezygnowano z szerokich porównań oddzielnych rysów kulturowych na rzecz głębokich, holistycznych analiz jednej kultury, prowadzonych przez wyspecjalizowanego badacza terenowego.
W Wielkiej Brytanii współczesna a.s. jest oddzielona od specjalistycznych badań biologicznych cech ludności. Antropologia fizyczna zajmuje się paleontologią, genetyką, a nawet badaniem naczelnych. Fizyczne i społeczne aspekty a.s. były sobie bliższe w XIX w., kiedy to błędnie sądzono, że istniejące społeczeństwa pierwotne lokują się niżej na skali ewolucji zarówno społecznej, jak i fizycznej. Brytyjską a.s. utożsamia się zazwyczaj z postaciami Malinowskiego i A.R. -Radcliffe-
-Browna. Obaj pozostawali pod wpływem E. ->Durk-heima i chociaż ich funkcjonalizm został zasadniczo odrzucony, pozostawili trwały dorobek dzięki holistycznym i sys^ematyczn/m badaniom społeczeństw. Antropologowie wywodzący się ze szkoły brytyjskiej pozostawili wiele monografii dotyczących polityki, pokrewieństwa, religii i gospodarki konkretnych społeczeństw. Żadnej z tych sfer nie przypisywano roli priorytetowej ani działania przyczynowego na pozostałe. Niektórzy antropologowie marksistowscy przyznawali determinujące znaczenie ->sposobowi produkcji. Inni zajmowali się oddziaływaniem ->rytuałów i ->sym-boli, chociaż nie odrzucali prymatu stosunków władzy i stosunków ekonomicznych.
Natomiast w Stanach Zjednoczonych antropologia nadal jest wykładana na uniwersytetach jako jednolita dyscyplina. Najbliższym odpowiednikiem brytyjskiej a.s. jest tam antropologia kulturowa, utożsamiana z nazwiskami F. Boasa, R.F. -Bene-dict i M. ->Mead. W innych krajach europejskich etnologia obejmuje aspekt geograficzny i historyczny, zalicza się do niej także folklor.
Podejście stworzone w ramach współczesnej antropologii można stosować zarówno w badaniach społeczeństw zachodnich, jak i niezachod-nich. Odwołuje się ono do kilku szczególnych zasad. Często stosując porównania międzykul-turowe jest wyzwaniem dla ->etnocentryzmu, ale dopuszcza też możliwość wystąpienia cech uniwersalnych. Standardem stała się obecnie praktyka długotrwałej --^obserwacji u> zestniczącej. A.s. dąży do zapozm n ; :;ię z innymi kulturami, jednocześnie jednak sprawia, że rodzima kultura antropologa staje się mu obca, a jej oczywiste zasady wymagają wyjaśnienia. Dyscyplina ta przeszła długą drogę od ukazywania cech społeczeństw niepiśmiennych do badania społeczeństw piśmiennych oraz obszarów wpływu religii światowych. Poszerzyła zakres swych systematycznych badań, obejmując cały krąg społeczeństw kapitalistycznych: -^chłopstwo i mieszkańców miast, potężnych i bezradnych. Po doświadczeniach okresu walk o niepodległość w byłych koloniach, wojny wietnamskiej oraz polityki wyzwolenia w późnych latach 60. XX w. antropologowie zaczęli zwracać większą uwagę na aspekty polityczne badań.
->Marksizm, łagodząc nieco zasadę ekonomizmu, oddziałał znacząco na badania społeczeństw pre-kapitalistycznych. Nowy ->feminizm podjął krytyczne badania -płci w różnych kulturach. Antropologowie zachodni prowadzili badania społe-
antyurbanizm 19
czeństw socjalistycznych (^socjalizm) i komunistycznych (->komunizm). Wzrosła liczba antropologów wywodzących się z kultur niezachod-nich i kultur lokalnych. Szerzej zaczęto wykorzystywać zapisy historyczne i podjęto badania tradycji mówionej. Poważnie zakwestionowano postawę antropologa jako obojętnego obserwatora; niekiedy zanikała ona sama wraz z rozwojem samoświadomości badaczy. Dokonano rozróżnienia ->rasizmu i etnocentryzmu. Poszukiwania dotyczą nie tylko treści, lecz także stylu pisania tekstu antropologicznego. Antropologowie czerpią z tradycji literackich i z tradycji nauk humanistycznych, chcąc udoskonalić sposoby odtwarzania doświadczenia międzykulturowego. Jednocześnie niektórzy z nich nadal podkreślają, że dyscyplina ta jest nauką. Wobec wielości podejść trudno mówić o istnieniu jednolitej antropologii, ale dyscyplina ta nadal rozkwita na uniwersytetach Europy i Ameryki Północnej. A.K.
antropomorfizm [anthropomorphism], przypisywanie cech ludzkich przedmiotom i zwierzętom. W socjologii najczęstszym przykładem a. jest tendencja - częsta we wczesnej socjologii funkcjonalistycznej (->funkcjonalizm) - do nadużywania ->analogii organicznych lub biologicznych, tak dalece, że społeczeństwo zostaje zreifi-kowane i obdarzone cechami świadomie działających osób. J.S.
antynomizm [antinomianism], przekonanie, iż zaangażowanie religijne lub wiara uniezależniają jednostkę od kodeksów prawnych lub moralnych społeczeństwa (stąd "antynormy"). A. charakteryzował niektóre -sekty w różnych okresach historii chrześcijaństwa. Najwyraźniej zarysował się w radykalnych sektach protestanckich XVI i XVII w., w których przez rozszerzenie kalwińskiej doktryny predestynacji uznawano, że ci, którzy zyskali wewnętrzną pewność bycia wybranym przez Boga, nie są zdolni do popełnienia grzechu, a więc są wolni od ograniczeń, którym podlegają zachowania konwencjonalne. Wśród nowszych przykładów można wymienić Oneida Community w XIX w. oraz Children of God obecnie. A. jest zwykle powiązany z niekonwencjonalnym podejściem do życia seksualnego i małżeństwa, np. z małżeństwem grupowym (Oneida Community) lub pozamalżeńską aktywnością seksualną (Children of God), której uzasadnieniem jest zbawienie innych. A.K.
antypsychiatria [anti-psychiatry], termin stworzony w latach 60. XX w., odnoszący się do grupy autorów zdecydowanie krytykujących koncepcję i praktyki -^psychiatrii. Nie można dokładnie określić zmieniającego się składu tej grupy (zawsze była ona teoretycznie i politycznie zróżnicowana). Najczęściej wymienia się skrajnego libertarianina Th. Szasza, bardziej lewicowo zorientowanych i zbliżonych do egzystencjalizmu R. ->Lainga i jego współpracownika D. Coopera,
włoskiego reformatora lecznictwa psychiatrycznego F. Bassaglię (wszyscy byli psychiatrami) oraz dwóch socjologów: interakcjonistę symbolicznego E. ->Goffmana i jednego z twórców teorii
-etykietowania Th. Sheffa. Niekiedy cytuje się w tym kontekście także M. ->Foucaulta. Każdy z tych autorów, aczkolwiek przyjmowali oni różne punkty widzenia, uznawał szaleństwo i -^chorobę psychiczną za konstrukty społeczne, a ponadto każdy z nich ukazywał sposób funkcjonowania psychiatrii jako agendy ->kontroli społecznej, ograniczającej jednostki i stosującej wobec nich przymus, zwłaszcza w kontekstach instytucjonalnych.
Niezwykle reprezentatywna dla tego sposobu myślenia jest praca Th. Szasza, Mit choroby psychicznej (1961, poi. przekł. fragmentów w: Przełom w psychologii, K. Jankowski [red.] 1978). Szasz zdecydowanie kwestionuje stosowanie języka choroby wobec myśli i postępowania człowieka, uznając to za przejaw procesu mistyfikacji kontroli społecznej. Jego zdaniem choroby psychiczne (wyłączając zaburzenia organiczne) są "problemami życia", które powinny być analizowane w kategoriach reguł i ról społecznych. Liczne późniejsze prace nawiązywały do idei Szasza, a ich autorzy domagali się stworzenia psychiatrii prywatnej, opartej na obustronnej zgodzie i zastępującej przymus ze strony państwa.
W Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii
->opieka środowiskowa została zaakceptowana znacznie wcześniej, niż pojawiła się a. lat 60. We Włoszech a. wywarła znaczący wpływ na rozwój programów reform; ich ukoronowaniem były radykalne ustawy z 1978, które zapoczątkowały rozwój opieki środowiskowej w skali całego kraju.
A.K.
antyurbanizm [anti-urbanism], kierunek
w piśmiennictwie społecznym krytyczny wobec miasta jako formy życia społecznego. Postawy niechętne wobec urbanizacji i mitologizowanie wsi pojawiły się jeszcze przed rewolucją przemysłową. Jak jednak zauważył R. Nisbet, "niechęć wobec miasta, strach przed rolą, jaką odgrywa ono w kulturze, i podejrzliwość wobec stwarzanych przez nie psychologicznych warunków życia" pojawiły się w XIX w. Niektórzy radykalni myśliciele (szczególnie K. ->Marks i F. -Engels) uważali niektóre aspekty ->urbanizacji za postępowe, dla liberałów i konserwatystów natomiast stwarzało ono problemy związane z ^kontrolą społeczną. Pogląd ten znalazł odzwierciedlenie w klasycznej socjologii. Nisbet (The Sociolo-gical Tradition 1966) pisze, że "miasto (...) pojawiało się w kontekście większości socjologicznych rozważań dotyczących dezorganizacji społecznej, alienacji i izolacji, które uważano za skutki braku wspólnoty i przynależności".
Przekonanie o zniszczeniu przez miasto tradycyjnych ->wspólnot było ważnym tematem prac A. -Comte'a, F. Le Playa i E. ->Durkheima. A.
20 aparat ideologiczny państwa
wywarł wptyw na -socjologię wsi i ^socjologię miasta. F. ->Tó'nnies uważał, że typ tadu społecznego, określony przezeń jako Gesellschaft (instrumentalny i stowarzyszeniowy, -^wspólnota i stowarzyszenie) pojawił się w miastach. Pogląd ten rozwinął G. -Simmel (Mentalnośćmieszkańców wielkich miast 1903, wyd. poi. w: Socjologia 1975), którego prace silnie wpłynęły na chicagowską (->szkoła chicagowska) socjologię miasta.
Socjologowie współcześni raczej odrzucają a. Uważają na ogół, że wzrost miast i związane z nim różne formy społecznego stowarzyszania się są skutkami pojawienia się nowoczesnego społeczeństwa przemysłowego. Miasto jest więc "zwierciadłem [...] historii, struktury klasowej i kultury" (R. Glass, Cliches of Urban Doom 1989). Zob. też badania społeczności lokalnej. M.T.
aparat ideologiczny państwa [ideological State apparatus], termin wprowadzony przez marksistowskiego filozofa L. -Althussera na określenie instytucji takich jak oświata, kościoły, rodzina, media, związki zawodowe i system prawny, które formalnie pozostają poza kontrolą państwa, lecz służą transmisji wartości uznawanych przez ->państwo, interpelowaniu (^-interpelacja) do jednostek, które mają z nimi do czynienia, zachowaniu porządku w społeczeństwie, zwłaszcza zaś reprodukcji kapitalistycznych ->stosunków produkcji. We współczesnych społeczeństwach kapitalistycznych instytucje oświatowe zastępują kościół jako główny element aparatu ideologicznego państwa. Marksiści przeciwstawiają temu ostatniemu tzw. aparat represyjny państwa w postaci sił zbrojnych oraz policji. Nie jemu jednak, lecz a.i.p. przypisują główną rolę w zapewnianiu zgody w rozwiniętych społeczeństwach kapitalistycznych. Teoria a.i.p. krytykowana jest nie tylko za założenie, iż samo państwo odzwierciedla określony interes klasowy, lecz także za upraszczanie relacji między wymienionymi wyżej instytucjami a państwem oraz niedocenianie ich autonomii rzeczywistej bądź potencjalnej. Umożliwia ona też pochopne stawianie znaku równości między kwestionowaniem autorytetu w systemie edukacji a osłabianiem systemu kapitalistycznego jako całości. J.S.
Ardrey Robert (1908-1980), zaczynał karierę jako pisarz i dramaturg, chociaż powszechnie znany stał się dzięki serii niezwykle poczytnych książek na temat natury ludzkiej i zwierzęcej. W latach 50. zainteresowały go dokonane przez R.A. Darta odkrycia szczątków kostnych Hominidae w Kenii oraz ich możliwe konsekwencje dla naszego sposobu pojmowania natury ludzkiej. W serii książek (African Cenesis 1961; The Territorial \mperative 1966; The Social Contract 1970) A. połączył swe ujęcie istot ludzkich jako wywodzących się od "rasy żyjących na powierzchni ziemi, mięsożernych małp-morderców" z uogólnieniami na temat terytorialności, dominacji, agresji itd. u istot
nie będących ludźmi. Na tej podstawie wnioskował, że instynkt jest podstawą natury. Ta "rewolucja w naukach przyrodniczych" dla niego samego oznaczała porzucenie egalitarystycznycli i socjalistycznych przekonań z czasów młodości Szeroka recepcja prac A. była niewątpliwie związana z zawartą w nich konserwatywną odpowiedzią na wyzwania i konflikty lat 60.; prace A nadal pozostają wzorem -^redukcjonizmu biologicznego, któremu przeciwstawiają się liczni socjologowie. A.K.
Aron Raymond Claude Ferdinand (1905-
-1983), kontrowersyjny socjolog francuski, profesor socjologii na Sorbonie w latach 1955-68. Dziełem La socjologie allemande contemporaine (1935) przyczynił się do popularyzacji socjologii niemieckiej (zwłaszcza F. Tónniesa, G. Simmla i M. Webera) na gruncie francuskich nauk społecznych. Jest rówież autorem wpływowego wstępu do teorii socjologicznych (Len etapes de la pensee sociologique 1960), w którym szczególną uwagę poświęcił dziełu A. de ->Tocqueville'a. A. całkowicie odrzucał ->marksizm jako naukę społeczną; m.in. z tego powodu był często obiektem krytyki we Francji, w której po wojnie marksizm stanowił dominujący nurt myśli społecznej. A. natomiast pozostawał glówiie pod wpływem myśli M. ^Webera, co wyraźnie widać np. w pracy Dix-huit lefons sur la societe' industrielle (1956). A. odegrał ważną rolę w debacie toczącej się po protestach studenckich 1968 (zob. La revolution intmuvable. Rejlections sur la revolution de mai 1968); napisał również bardziej teoretyczne prace dotyczące władzy, organizacji politycznych oraz elit politycznych; w podejściu A. do problematyki elit wyraźne jest jego zainteresowanie pracami V. ->Pareta.
Dorobek A. wyróżnia poświęcenie wielkiej uwagi stosunkom międzynarodowym i wojnie, zagadnieniom często zaniedbywanym przez socjologów. Wyrazem tego są prace Pokój i wojna między narodami (1962, wyd. poi. 1995) o aż Penser la guerre. Clausewitz (\97l~;.. A.Z.
artefakty statystyczne i metodologiczne
[statistical and methodological artefacts], a.s. jest to wniosek, który jest wynikiem zniekształcenia powstałego w procesie zbierania lub opracowania danych. W rezultacie wyniki badań nie opisują realnego świata, lecz są konsekwencją
->błędu -^pomiaru. Sytuacje, gdy wyniki badań są w większym stopniu konsekwencją zastosowanej techniki badawczej (-plan badawczy) niż odzwierciedleniem realnie istniejących zjawisk, są nazywane a.m. J.K.
arystokracja robotnicza [labour aristo-cracy], pojęcie stworzone przez F. ->Engelsa dla oznaczenia górnej warstwy -klasy robotniczej, która otrzymywała wyższe zarobki, co było formą przekupstwa skłaniającego ich do porzucenia swych interesów klasowych. Pieniądze przeznaczone na ten cel miały pochodzić - według
azjatycki sposób produkcji 21
leninowskiej (-Lenin) interpretacji tej tezy- z zysków kolonialnych.
Pojęcie to omawiano przede wszystkim w kontekście stosunków klasowych w wiktoriańskiej i edwardiańskiej Wielkiej Brytanii (tzw. debata o a.r. w latach 70. XX w.). Gtówni jego zwolennicy (w tym socjologowie klas i kultury) omawiali samą definicję pojęcia, rolę tej warstwy w rozwoju bojowości lub umiarkowania klasy robotniczej, poziom życia bezpośrednio po rewolucji przemysłowej, warunki zatrudnienia, stosunki władzy w miejscu pracy oraz społeczną konstrukcję
-^kwalifikacji, elementy kulturowe i polityczne w -^świadomości klasowej, powstanie "ideału domowego" i zmiany roli kobiet w społeczeństwie przemysłowym, związki między rozwojem brytyjskiej klasy robotniczej a XlX-wiecznym brytyjskim
->imperializmem. Dyskusja wygasła bez ostatecznego rozstrzygnięcia, ale stała się impulsem dla wielkiej liczby doskonałych badań historycznych, dotyczących zarówno całego kraju, jak i poszczególnych jego części. Przegląd zagadnień tej dyskusji zawiera praca R. Graya, The Aristocracy of Labom in Nineteenth-century Britain, c. 1850-1914 (1981). PS.
asymilacja [assimilation], termin synonimicz-ny wobec ->akulturacji; proces prowadzący do tego, że jednostka spoza danej grupy, imigrant lub grupa podporządkowana zostają w pełni włączone do dominującego, przyjmującego ich świata społecznego. We wczesnych amerykańskich badaniach stosunków rasowych, np. R. -Parka, a. przeciwstawiano akomodacji (dopasowaniu się grupy podporządkowanej do oczekiwań grupy dominującej), współzawodnictwu (ustanowieniu przez grupę podporządkowaną własnego układu wartości opozycyjnego wobec nurtu zasadniczego), eksterminacji i wykluczaniu (brak miejsca dla interakcji między grupami podporządkowaną i dominującą). A. oznaczała, że grupa podporządkowana faktycznie może zaakceptować i przyswoić sobie ->wartości oraz -kulturę grupy dominującej. Takie ujęcie procesu a. rozwinęło się po części dzięki rosnącej liczbie imigrantów w społeczeństwie amerykańskim i było często krytykowane za wyolbrzymianie roli wartości grupy dominującej oraz niedostrzeganie zdolności grupy nowej lub podporządkowanej zarówno do oddziaływania na wartości grupy dominującej (co wytwarzało ->tygiel społeczny), jak i do życia obok niej i podtrzymywania własnych wartości (w
-społeczeństwie wielokulturowym). A.K.
atomizm [atomism], stanowisko filozoficzne, zgodnie z którym świat zbudowany jest z odrębnych niepodzielnych cząstek, a poznanie sprowadza się do obserwacji najmniejszych, niereduko-walnych elementów wszelkich całości; w społeczeństwie za elementy takie uznaje się istoty ludzkie, w odróżnieniu od struktur i instytucji społecznych. W a. ścisłym cząstki elementarne
nie mają zdolności oddziaływania przyczynowego; związki między nimi są czysto zewnętrzne i losowe. Z atomistycznej koncepcji społeczeństwa może jednak wynikać woluntarystyczne (-wolun-taryzm) wyjaśnianie zjawisk społecznych. J.S.
autentyczność [authenticity], pojęcie powszechnie używane w filozofii egzystencjalistycz-nej (->egzystencjalizm), odnoszące się do idei życia z pełną świadomością ludzkiej kondycji (zwłaszcza zaś tego, iż umrzemy) oraz z pełną odpowiedzialnością za dokonywane przez nas wybory i podejmowane działania (przeciwnej np. przekonaniu, iż to społeczeństwo czyni nas tym, kim jesteśmy). Zob. też socjologia egzystencjalna.
A.K.
autokracja [autocracy], typ rządów, w których władza koncentruje się w ręku jednostki, jak np. w a. stalinowskiej. Jest to pojęcie stosowane dość dowolnie i można je spotkać w dyskusjach nad różnymi ustrojami i formami rządów, m.in. nad ^totalitaryzmem, -^faszyzmem, ->realnym socjalizmem, a także monarchizmem. Zob. też stalinizm. M.T.
automatyzacja [automation], w zasadzie produkowanie bez udziału człowieka; w praktyce
- zestaw urządzeń sterowanych komputerowo lub połączonych ze sobą robotów, eliminujący czynności wykonywane ręcznie. Badania nad nowoczesnym procesem ->pracy wskazują, że a. nie zastępuje pracy i umiejętności człowieka, lecz powoduje przesunięcie siły roboczej do prac przy remontach i konserwacji urządzeń, do planowania, dystrybucji i prac pomocniczych. A.Z.
autonomia [autonomy], w psychologii utrzymywanie integralności ->jaźni; a. brakuje np. wówczas, gdy jednostka jest nadmiernie konfor-mistyczna lub cierpi z powodu zaburzeń zachowania takich jak histeria czy rozdwojenie osobowości. W filozofii I. -Kanta a. związana jest z tezą, że wola ludzka kryje w sobie właściwą dla niej zasadę przewodnią. Politolodzy używają tego terminu w odniesieniu do prawa lub władzy samorządnej (np. w pojęciu "państwo autonomiczne"). W socjologii termin ten jest zwykle stosowany wówczas, gdy autor myśli o racjonalnym, samodzielnym aktorze społecznym (->teoria działania), który nie jest przedmiotem jakiejkolwiek formy -determinizmu, lecz wyraża swoje własne
->cele i ->interesy. A.K.
azjatycki sposób produkcji [Asiatic modę of production], wśród wszystkich ->sposobów produkcji analizowanych przez ->Marksa i uważanych przez niego za ->bazę określonego ustroju społecznego a.s.p. został opisany najsłabiej i stał się zaczątkiem największych kontrowersji.
Wydaje się, że Marks wprowadził ten termin ulegając wczesnodziewiętnastowiecznemu poglądowi, że Azja była ojczyzną wszystkich "aryjskich"
22 azjatycki sposób produkcji
ludów, których historia była początkowo osią jego materialistycznej koncepcji dziejów (^materializm). Później stworzył on koncepcję ^prymitywnego komunizmu, głównie pod wpływem teorii L.H. ->Morgana rozwoju rasy ludzkiej jako całości. Termin "społeczeństwo typu azjatyckiego" stosowano czasem dla oznaczenia wszystkich niezachodnich form ładu społecznego, nie będących ani prymitywnym komunizmem, ani niewolnictwem. Kiedy indziej a.s.p. (lub częściej jego synonim, ->despotyzm orientalny) oznaczał tylko ustrój Japonii lub Chin. Za zróżnicowaniem tym stały istotne różnice pojęciowe. Czasem, szczególnie we wcześniejszych pracach, ale także w Kapitale (1867) Marks i Engels podkreślali dominującą rolę ->państwa w a.s.p., wynikającą z monopolu ziemi, kontroli nad systemami nawadniania oraz z posiadania władzy politycznej i wojskowej. Kiedy indziej sugerowali, że właśnie wspólne władanie ziemią izolowało od siebie mieszkańców poszczególnych wsi, a przez to wydało ich na łup państwa. To ostatnie rozumienie a.s.p. pozwoliło tym autorom w ich późniejszych pracach rozszerzyć krąg społeczeństw, wobec których można było stosować ten termin.
Dalsze losy pojęcia a.s.p. wśród marksistów i niemarksistów zależały od klimatu politycznego.
W okresie międzywojennym marksiści radzieccy dezawuowali je, prawdopodobnie uważając tę koncepcję za szkodliwą dla interesów politycznych Związku Radzieckiego na Dalekim Wschodzie. W okresie zimnej wojny odgrzebał ją K. Wittfogel (Oriental Despotism 1957), sugerując, że jedyną przyczyną niepopularności pojęcia a.s.p. w Związku Radzieckim było niewygodne podobieństwo między orientalnym despotyzmem a stalinowską Rosją. W latach 60. pojęciem tym interesowali się niektórzy zachodni marksiści, mając nadzieję, że pomoże im ono uniknąć europocentryzmu w spojrzeniu na rozwój społeczny. W latach 70. nadzieje te doczekały się ostr;j krytyki. Dlatego, a także wskutek powstania marksizmu strukturalistycz-nego, pojęcie to obecnie raczej nie jest stosowane. Praca P. Andersena Lineages ofthe Absolutist State (1974) jest przykładem takiej empirycznej i szeroko akceptowanej krytyki. B. Hindess i P. Hirst (Precapitalist Modes of Production 1975) poddali pojęcie a.s.p. krytyce teoretycznej, raczej kontrowersyjnej. Ciosem łaski była dla pojęcia a.s.p. praca E. Saida (Orientalism 1979), który stwierdził, że formułując je, Marks i Engels byli nieświadomymi reprezentantami fałszywej postawy intelektualnej, którą autor ten nazwał orientalizmem.
M.T.
Bachelard Gaston (1894-1962), prekursor orientacji historycznej we francuskiej filozofii nauki; dążyt także do zbadania myślenia twórczego w sferze sztuki. Podobnie jak Th.S. Kuhn, B. występował przeciwko powszechnie akceptowanemu ujęciu nauki jako ciągłej kumulacji wiedzy. Uważał, że w historii nauki występują okresy wyraźnie zarysowanych pęknięć i przerw, a każdy nowy sposób uprawiania nauki wymaga porzucenia uprzednio akceptowanych ^epistemologii. Postęp w nauce wiązał z walką przeciwko "przeszkodom epistemologicznym", będącym wytworem pozanaukowych - ideologii; te ostatnie obejmują filozoficzne - w tym także błędne - wyobrażenia na temat nauki. Prace B. wywarły wielki wpływ na koncepcje wielu francuskich intelektualistów młodszej generacji, najwyraźniej zaś na twórczość L. -Althussera i M. ->Foucaulta. Zob. też paradygmat. A.K.
badania aktywne [action research], rodzaj badań, w którym badacz jest jednocześnie czynnikiem zmiany. B.a. stosowane są często w społecznościach lokalnych oraz przez doradców pracujących w przedsiębiorstwach i stanowią wówczas część zmian społecznych. Osoby badane zaprasza się do uczestniczenia w różnych etapach procesu badawczego, składającego się na przemian z badań i działania. Jeśli jest to, najogólniej mówiąc,
->studium przypadku, to zachodzi tu proces ite-racyjny: przedstawienie wyników i ewentualnie proponowanych rozwiązań osobom badanym lub grupie kierowniczej - podjęcie decyzji o kolejnych działaniach - podjęcie tych działań - kolejne badania zmierzające do oceny rezultatów działań
- identyfikacja nieprzewidzianych skutków ubocznych i ewentualne propozycje zmierzające do wyeliminowania ich - podjęcie kolejnych działań zmierzających do udoskonalenia nowej polityki i rozszerzenie zakresu jej stosowania. Postępowanie takie można kontynuować dowolnie długo, gdyż w jego wyniku główny obiekt zainteresowań
badawczych zmienia się. Interesującym przykładem takich badań są brytyjskie programy rozwoju społeczności lokalnych realizowane w latach 70. XX w. (Coventry CDP Finał Report 1975). M.T.
badania budżetu czasu [time-budget stu-
dies], sondaże i inne badania, w których wymaga się od osób badanych, by prowadziły dzienniczki wykorzystania czasu i zapisywały czynności wypełniające każdą godzinę każdego dnia w ciągu ustalonego okresu, np. tygodnia czy miesiąca. Omówienie i przykłady zob. w: J. Gershuny, G.S. Thomas, Changing Times (1984). A.K.
badania jakościowe a ilościowe [qualita-tive versus quantitative debatę], spór metodologiczny (^metodologia) w socjologii, w którym padają argumenty za i przeciw fundamentalnemu rozróżnieniu na b.j. i i. Spór ten odzwierciedla różne podejścia epistemologiczne (^epistemologia). Metodologię ilościową, ogólnie związaną z epistemologią pozytywistyczną (-pozytywizm), zwykle uważa się za dążącą do gromadzenia i analizowania danych liczbowych. Metodologia jakościowa, związana z epistemologią interpretacyjną, wyróżnia takie metody gromadzenia danych, które wymagają podejścia rozumiejącego i akcentują ->znaczenie. Spór ten był szczególnie gorący w latach 70. XX w., a wywołał go fakt, iż w podręcznikach socjologii szczególną uwagę poświęcano metodologii pozytywistycznej. W podręcznikach tych rozdziały dotyczące technik jakościowych, czyli "miękkich", jeśli w ogóle się pojawiały, prezentowały te techniki jako źródło wskazówek do formułowania ->hipotez, które następnie należy zweryfikować stosując techniki ilościowe, czyli "twarde". Rosnące zainteresowanie -fenomenolo-gią zaowocowało w latach 70. sceptycyzmem wobec trafności metodologii nauk przyrodniczych w zastosowaniu do -nauk społecznych.
Pierwszą próbą pogodzenia tych podejść była praca M. Manna (Sociology 1981), który pisał, że
24 badania lesbijek i gejów
wszystkie badania społeczne powinny mieścić się w ramach ogólnej "logiki społecznej". Potem jednak rozgorzał na nowo spór między tymi, którzy nie widzieli możliwości pogodzenia tych podejść, a tymi, którzy próbowali stosować metody badawcze wykorzystujące oba typy danych. Do tej ostatniej grupy należy N. Denzin ze swą strategią ->triangulacji. Socjologowie praktycy skłaniają się ostatnio do poglądu, że faktyczna różnica między tymi dwoma typami danych nie jest tak głęboka, jak można by wnosić ze sporów teoretycznych. Ponadto wskazują, że odmienne metodologie nie muszą koniecznie wiązać się z różnymi postawami epistemologicznymi i że rośnie liczba technik badawczych, które nie dadzą się zaklasyfikować do żadnego z tych dwóch typów metodologii.
Spór ten toczy się częściowo równolegle ze sporem między ->makrosocjologią i mikrosocjo-logią. Niektórzy badacze są zdania, że istnieje duża różnica między badaniem odmienności, podobieństw i relacji w skali makro (struktura społeczna, instytucje czy analiza danych zagregowanych) a badaniem interakcji i związków przyczynowych w skali mikro, na poziomie działań ludzkich. W pierwszym wypadku chętniej stosuje się techniki ilościowe, podczas gdy w skali mikro bardziej popularne jest podejście interpretacyj-no-rozumiejące. J.K.
badania lesbijek i gejów [lesbian and gay studies], interdyscyplinarny obszar badań doświadczeń homoseksualnych lesbijek i gejów. Chociaż pierwsza fala takich badań pojawiła się już w końcu XIX w. (prace M. Hirschfielda), najważniejsze prace zaczęły powstawać w latach 70. XX w. wraz z rozwojem -> ruchu społecznego lesbijek i gejów. W latach 90. organizowano już wykłady i konferencje, istniały instytuty oraz wydawnictwa specjalizujące się w tej dziedzinie. Większość tych prac ma orientację socjologiczną, a szczególny wpływ na nie wywarły idee M. -H>Foucaulta oraz ->ruchu kobiecego. Zob. też heteroseksizm; homofobia; homoseksualizm.
A.K.
badania niejawne [unobtrusive measu-
res], techniki zbierania danych bez wiedzy osób badanych. Można je podzielić na dwa rodzaje: badania ukryte i pośrednie. Do pierwszej grupy należą np. -^obserwacja ukryta, niejawne notowanie lub wykorzystanie jednostronnych luster. Do drugiej grupy można zaliczyć: analizę ^dokumentów osobistych i innych danych, na podstawie których można dokonać pośrednich pomiarów zmiennych bez interakcji między badaczem a badanymi. Na przykład zadowolenie studentów z nowych metod nauczania można lepiej ocenić na podstawie obserwacji frekwencji na zajęciach i liczby zmian grup niż poprzez badanie ankietowe. Stosowanie takich metod uzasadnia fakt, że gdy respondenci nie zdają sobie
sprawy, iż są obiektem badania, ich zachowanie nie jest modyfikowane przez samą sytuację badania, np. przez chęć zrobienia przyjemności badaczowi. Mimo że niektóre z tych technik (przede wszystkim obserwacja ukryta) nie są akceptowane przez zawodowe organizacje socjologów jako etycznie podejrzane, wykorzystywanie z wyobraźnią niektórych rodzajów dokumentów bywa bardzo efektywne, nawet jeśli używa się danych, które były zebrane w innym celu niż założony cel badania. Zob. też efekt wywiadu; etyka badawcza. J.K.
badania oceniające [evaluation research], rodzaj badań z zakresu polityki społecznej; badanie zamierzonych i niezamierzonych skutków nowego programu lub stosowanych zasad polityki społecznej i praktyki jej realizowania. Badania takie obejmują także ocenę stopnia realizacji celów oraz pomiar efektów przemieszczenia i substytucji. P.Ś.
badania społeczności lokalnej [commu-
nity studies], niejednoznaczność terminu "społeczność" uniemożliwia sformułowanie jakiejkolwiek jej spójnej socjologicznej definicji, a więc również określeń e tematyki i zakresu badań empirycznych nad nią. Autorzy, którzy określają swe prace jako b.s.l., interesują się zwykle wzorami interakcji społecznej na obszarach określonych geograficznie, jak np. wieś lub sąsiedztwo miejskie. Głównym tematem takich badań są często zmiany powodowane z zewnątrz. Niektórzy socjologowie posługują się b.s.l. jako wygodnym sposobem poznania szerszych procesów i struktur społecznych - takich jak władza lub struktura klasowa. Inni koncentrują się na wpływie bliskości przestrzennej na interakcje społeczne. W badaniach takich stosowano najróżniejsze metody, najczęściej zaś obserwację uczestniczącą, wywiady z ważnymi osobami i techniki antropologii społecznej. Najlepszym wprowadzę.liem w ten temat jest praca C. Bt.iu i H. Newby'ego Cominunity Studies (1972).
B.s.l. oraz socjologia wsi i miasta są sobie szczególnie bliskie. Na przykład R. Redfield posługiwał się pojęciem społeczności w swych badaniach nad -> kontinuum wiejskość-miejskość; socjologowie ze -szkoły chicagowskiej stosowali je w badaniach ->ekologii miasta; istniał również wpływ w przeciwnym kierunku i ta perspektywa teoretyczna inspirowała wiele klasycznych b.s.l. Sceptycznie natomiast traktowany jest pogląd, że "typowe" b.s.l. to studium przypadku analizujące szersze procesy społeczne. Jeden z krytyków określił ten rodzaj badań, raczej niesprawiedliwie, jako "nędzną, socjologiczną namiastkę powieści".
Podjęto też rozmaite próby przemyślenia treści i celu b.s.l. poprzez odrzucenie nadbudówki normatywnej, tak często towarzyszącej pojęciu społeczności (choć filozof R. Plant uważa z kolei, że społeczność to pojęcie "z istoty swej kontes-
badania wojska i militaryzmu 25
towalne" i nie można uniknąć obecności w nim zarówno warstwy opisowej, jak i oceniającej). M. Stacey (The Myth ofCommunity Studies, "British Journal of Sociology" 1969, 20) proponuje rezygnację z pojęcia społeczności i redefinicję b.s.l. jako badań nad lokalną siecią powiązanych ze sobą instytucji społecznych lub lokalnych systemów społecznych. Te systemy nie powstały jednak w oderwaniu od szerszych struktur i procesów społecznych.
Praca M. Stacey ukazała się w okresie, gdy w -^socjologii miasta nastąpił odwrót od wyabstrahowanych z całości społeczeństwa, mikro-socjologicznych badań społeczności ku badaniu, jak procesy makrosocjologiczne wpływają na charakter miejscowości badanych wcześniej. Wywarła więc niewielki wpływ. Później wśród socjologów miasta nastąpił renesans "badań lokalnych", jak je nazwano. Złożyło się na to wiele przyczyn, ale najważniejszą były prace geografów, którzy podkreślali wagę zmian lokalnych struktur społecznych, gospodarczych i politycznych dla wyjaśniania zmian preferencji przemysłowców dotyczących lokalizacji nowych zakładów. Poza tym socjologowie zainteresowali się ostatnio przestrzennymi aspektami organizacji społecznej i np. A. Giddens w swej teorii ->strukturacji posługuje się pojęciem areny, rozumianej jako "całość elementów przestrzeni związanych z typowymi interakcjami, kształtującą zbiorowości jako systemy społeczne". Wśród takich aren znajdują się i te, które
-w mniej lub bardziej złożonej formie - zawierają te typy lokalnych systemów społecznych, które opisywała M. Stacey. Zob. też władza lokalna.
M.T.
badania wojska i militaryzmu [sociologi-cal studies of military and militarism], panuje obiegowe przekonanie, że socjologowie mają skłonność do zaniedbywania zagadnień militarnych. Jest to jednak opinia błędna, ponieważ wojsko nie tylko było i jest przedmiotem licznych badań, lecz - co ważniejsze - trudno wskazać, co (jeśli cokolwiek) jest specyficznie socjologicznego w militaryzmie i wojnie. Groźba globalnego unicestwienia, jaką niosły zimnowojenne antagonizmy wielkich mocarstw, wydaje się stanowić przedmiot troski wykraczającej poza jedynie socjologiczne zainteresowania.
W każdym razie nienajnowsza monografia K. Langa Military Institutions and the Sociology o/War (1972) zawiera bibliografię liczącą ponad 1300 pozycji na temat zorganizowanej przemocy. Literaturę tę można dla wygody podzielić na trzy części. Po pierwsze, studia - bardzo rozległe - na temat uwikłań wojska w politykę, zarówno w krajach rozwiniętych, jak zapóźnionych. Opis C.W.
->Millsa funkcjonowania amerykańskiego -kom-pleksu wojskowo-przemysłowego podczas zimnej wojny jest dobrym przykładem badań dotyczących tych pierwszych krajów. W latach 80., kontynuując tę ważną tradycją badawczą, niektórzy czołowi
socjologowie (zwłaszcza A. Giddens) oraz historycy i specjaliści studiów porównawczych (m.in. M. Mann) podjęli badania związku między zmianami w sferze militarnej a zmianami gospodarczymi, politycznymi, społecznymi i ideologicznymi. W węższej perspektywie endemiczny mili-taryzm (tzn. skłonność do poszukiwania militarnych rozwiązań problemów i konfliktów politycznych), właściwy pewnym regionom świata rozwijającego się, jest przedmiotem odrębnych studiów, np. J.J. Johnsona The Role ofthe Military in Underdeveloped Countries (1962), w której to pracy zarówno identyfikuje się niektóre z licznych form, jakie militaryzm może przybierać w polityce (bezpośrednia władza, pośrednie wpływy, sojusze strategiczne), jak też przedstawia długą listę czynników, które wpływają na predyspozycję rządów w różnych społeczeństwach do posługiwania się militarną interwencją (relatywna potęga sił zbrojnych, sytuacja pata politycznego, korupcja administracji itd.). (Należy jednak odnotować, że nie ma zgody co do tego, który z tych czynników jest najważniejszy).
Po drugie, można przypomnieć zainteresowanie zagadnieniami wojny i przemocy w socjologicznych teoriach darwinistów społecznych (->dar-winizm społeczny) i ewolucjonistów (-rewolucjonizm) takich jak polski teoretyk społeczeństwa L. Gumplowicz (1838-1909) oraz wojskowy i polityk austriacki G. Ratzenhofer (1842-1904), którzy w swoje rozważania na temat źródeł konfliktów między grupami społecznymi włączali problem militarnych konfliktów między państwami. Gumplowicz przypisywał tego rodzaju przemoc nieprzezwyciężonej nienawiści, istniejącej rzekomo między rasami i wynikającej z braku wspólnoty krwi, oraz wewnętrznemu przymusowi podbojów, rodzącemu się z dążenia do poprawy własnych warunków ekonomicznych kosztem innych grup. Ratzenhofer (feldmarszałek i prezes austriackiego najwyższego sądu wojskowego) stworzył typologię -^interesów, zakorzenionych jakoby w -^naturze ludzkiej i rządzących życiem społecznym; wyróżnił on interesy prokreacyjne, fizjologiczne, indywidualne (samopotwierdzenie), społeczne (dobro grupy) i transcendentalne (religia). Interesy te są źródłem konfliktów między grupami - z powodu wrodzonej ludzkiej skłonności do kierowania się pierwotnymi popędami i nienawiścią - ale także przesłankami porządku społecznego, ponieważ owa walka o egzystencję szybko staje się zorganizowaną walką grupową i prowadzi ostatecznie do ukształtowania się - konkurujących - państw narodowych.
Istnieje wreszcie wielka liczba studiów na temat rozmaitych aspektów wojska jako organizacji formalnej, w tym rozpraw tak już klasycznych, jak: S.A. Stouffer i in., The American Soldier (2 t. 1949); S.E. Finer, The Mań on Horseback (1962); M. -Janowitz, The Professional Soldier (1960). Wiele z tych badań ujawniło zjawiska społeczne o szerszym teoretycznym i praktycznym znaczeniu, np.
26 badanie administracji socjalnej
doświadczenie względnej ->deprywacji, badane przez StoufFera i jego wspótpracowników. Z pewnością najpełniejszego przeglądu tej literatury, a jednocześnie zapewne najlepszego wprowadzenia do catej tej dziedziny dostarcza praca Janowitza Sociology and the Military Establishment (wyd. 3,1974). Warto także polecić nowszą monografię The Sociology of War and Peace, M. Shaw, C. Creighton [red.| 1988. Zob. też imperializm.
J.S.
badanie administracji socjalnej [social
administration], dziedzina badań urządzeń i programów socjalnych związanych z zaspokajaniem potrzeb społecznych - zwłaszcza państwowych systemów opieki socjalnej (-dobrobyt). W akademickich b.a.s. przeważa podejście praktyczne, nastawione na rozwiązywanie problemów, naprawcze; krytykowane często jako empirystycz-ne, zaleceniowe i wąskie. W ostatnich latach rozpowszechniają się podejścia bardziej teoretyczne. W miarę jak postępuje proces przesuwania odpowiedzialności za opiekę społeczną z państwa do sektora prywatnego, administratorów zastępują w coraz wyższym stopniu menedżerowie i w tym sensie termin "administracja socjalna" dezaktualizuje się. Wielki wpływ wywarło administracyjne podejście do polityki społecznej przejawiające się wyraźnie w pracach B. Abla-
-Smitha, A History ofthe Nursing Profession (1960); The Hospitals, 1800-1948 (1964); The Poor and the Poorest (1965) oraz Value for Money in the Health Services (1976). J.S.
badanie opinii [opinion pools], dotyczy
określonego tematu, prowadzi się je za pomocą
-wywiadów na reprezentatywnej ->próbie z populacji, której poglądy mają zostać określone. Często mówi się o b.o. konkretnej specjalizującej się w tym firmy, jak np. Instytutu Gallupa. Najczęstszym tematem badań są preferencje wyborcze i poparcie dla partii politycznych, stosunek do rządu i jego polityki oraz opinie co do ważnych społecznie kwestii. B.o. używane są regularnie, często z powodzeniem, do przewidywania wyników wyborów. B.o. stały się ważnym źródłem informacji dla badaczy na długo przed upowszechnieniem się ->sondaży. Na przykład badania Gallupa prowadzi się w Wielkiej Brytanii od 1937. Niektóre firmy specjalizujące się w takich badaniach próbują ostatnio tworzyć zbiory danych porównujące sytuacje w różnych krajach. W Polsce firmą, która najdłużej zajmuje się b.o., jest Ośrodek Badania Opinii Publicznej. J.K.
badanie panelowe [panel study], badanie dynamiczne dostarczające danych o grupie ludzi, gospodarstw domowych, pracodawców lub innych jednostek społecznych, nazywanej "panelem", o której informacje gromadzi się przez wiele miesięcy, lat czy dziesięcioleci. Dwa rodzaje panelu stosuje się najczęściej. Pierwszy to badanie
->kohorty - ludzi z jednej grupy wiekowej lub dzielących pewne doświadczenia z tego samego czasu (absolwenci uniwersytetu z tego samego roku, rodzice pierwszego dziecka czy imigranci z ustalonego okresu przybycia). Drugim typem jest przekrojowa (-^badanie przekrojowe), reprezentatywna dla kraju próba gospodarstw domowych lub pracodawców, z którymi przeprowadza się wywiady przez wiele lat, w regularnych odstępach czasu. Ponieważ dane odnoszą się dc tych samych obiektów, pomiar ich cech jest bardziej wiarygodny niż w zwykłych badaniach sondażowych (->sondaż), a wielkość próby może być mniejsza (często poniżej 500), pozostając prz> tym reprezentatywną dla całego kraju, pod warunkiem że odsetek braków odpowiedzi i śmiertelność w próbie pozostają na odpowiednio niskim poziomie. Zmniejszanie się wyjściowej próby z powodu zgonów, migracji, zmęczenia badaniem i z innych przyczyn jest podstawowym problemem tej techniki. Innym zagrożeniem jest fakt, że ludzie stają się z czasem "doświadczonymi" uczestnikami badania, co prowadzi do zniekształcenia danych. Przykładem takiej sytuacji może by< udzielanie odpowiedzi "bez zmian od momenti poprzedniego wywiadu" w celu uniknięcia szczegółowych pytań o zmiany, które w rzeczywistości zaszły.
Wywiady prowadzi się zazwyczaj z samym: badanymi, z innymi informatorami (np. lekarze pacjenci), z małżonkami lub innymi członkami gospodarstwa domowego. Za zgodą responden tów można także dołączyć dokumenty, np. szkol ne lub szpitalne, które są na ogół bardziej precy zyjne niż informacje podawane przez badanych Elementy b.p. są niekiedy dodawane do regularnie przeprowadzanych sondaży, natomiast b.p. z ro tacyjnie zmieniającą się próbą są techniką pośred nią między właściwymi b.p. a regularnie prze prowadzanymi sondażami.
Ze względu na swą długofalowość b.p. daj: możliwość studiowinia relacj między indywidual nymi -historia.Ys ^.ycia, efektami kohorty i wpły wami -zmian społecznych. Opracowano wiele specjalistycznych technik do analizowania takich danych (zob. np. J.S. Coleman, Longitudinal Datc Analysis 1982). J.K.
badanie pilotażowe [pilot study], prze
prowadzany w małej skali test narzędzi badaw czych (takich jak kwestionariusz, eksperyment scenariusz wywiadu) poprzedzający główne bada nie, stosowany w celu sprawdzenia przydatność narzędzi badawczych. Badania takie mogą miee różne rozmiary i charakter. Ankiety dużych badaf sondażowych (->sondaż) można testować na sto sunkowo dużej próbie, nawet ok. 500 osób podczas gdy scenariusze wywiadów pogłębionych można przetestować na kilku znajomych. Socjolo gowie zajmujący się badaniami ilościowymi i agen cje specjalizujące się w sondażowych badaniach społecznych zwracają szczególną uwagę na szko-
baza 27
lenie osób prowadzących wywiady pilotażowe i na sporządzenie przez nie szczegółowego raportu w celu zidentyfikowania i skorygowania błędów narzędzia badawczego - niejasne pytania, niewłaściwe ułożenie -kwestionariusza, pojawianie się odpowiedzi, których nie można zakodować (->kodowanie) czy występowanie pytań nie wykazujących zmienności odpowiedzi (->zmienność stytystyczna). Gdy te błędy okażą się poważne, pilotaż można przeprowadzić ponownie. J.K.
badanie przekrojowe [cross-sectional analysis], badanie dostarczające informacji o cechach i statystycznych związkach między jednostkami badania w ściśle określonym momencie, którym jest moment zbierania danych. Używa się też terminów: badania synchroniczne lub migawkowe. B.p. nie dostarcza informacji o zmianach i procesach zachodzących w czasie, do czego konieczne są badania dynamiczne (diachroniczne, długofalowe, podłużne). Ze względów logistycznych większość danych w przeprowadzonych dotychczas badaniach sondażowych (->sondaż) została zebrana w sposób umożliwiający jedynie analizę synchroniczną. Zob. też badanie panelowe.
J-K.
badanie rynku [market research], ilościowe i jakościowe badania gustów, wartości i postrzegania, na poziomie jednostkowym, gospodarstwa domowego lub grup sąsiedzkich. Także badania zachowań rynkowych konsumentów indywidualnych i przedsiębiorstw, związane z nabywaniem towarów i usług. Prowadzą je zazwyczaj wyspecjalizowane firmy, a niektóre wielkie przedsiębiorstwa mają własne działy b.r. Niektóre firmy zajmujące się b.r. uczestniczą także w badaniach prowadzanych przez instytucje naukowe, realizując np. duże badania sondażowe. J.K.
banki danych [data banks], służą do przechowywania i udostępniania -danych. Archiwizacja danych rozwinęła się w związku z powstaniem ->analizy wtórnej jako uznanej metody badań społecznych. Cztery amerykańskie i siedem europejskich b.d. założyło w 1977 IFDO (International Federation of Data Organizations for the Social Sciences). B.d. udostępniają dane zapisane w postaci komputerowej, zebrane przez uniwersytety i organizacje rządowe. W większości przypadków są to dane z -sondaży społecznych, a b.d. to w przeważającej mierze banki sondaży, chociaż niektóre archiwa przechowują również nagrania tzw. ->historii mówionych. W b.d. przechowuje się często dane gromadzone przez -^statystykę publiczną, w tym m.in. wyniki ->spisów ludności, jak również inne zbiory danych, np. z badań opinii publicznej czy badań prowadzonych przez uniwersytety. Na przykład w Wielkiej Brytanii Rada ds. Badań Społeczno-Ekonomicznych (Eco-nomic and Social Research Council) pod koniec lat 60. XX w. założyła b.d. przy uniwersytecie w Essex. Podobne archiwa istnieją przy wielu
europejskich i amerykańskich uniwersytetach. Informacje o b.d. można znaleźć w: C. Hakim, Secondary Analysis in Social Research 1982.
B.d. spełniają trzy główne funkcje: zbieranie, przechowywanie i konserwacja danych (to ostatnie dotyczy zwłaszcza zapisów magnetycznych), a ponadto rozpowszechnianie danych w środowiskach badaczy społecznych (w kraju i za granicą) oraz rozwijanie narzędzi i technik analizy danych, służących szerokiemu i intensywnemu ich wykorzystaniu. Poszczególne b.d. przykładają różną wagę do tych funkcji - niektóre zapewniają łatwy dostęp do danych, publikując szczegółowe katalogi swoich zasobów, inne specjalizują się w ->a-nalizie wtórnej.
Podstawową zaletą b.d. jest to, że stanowią one bogate źródło tanich i powszechnie dostępnych informacji. Jednakże jeśli zbiory danych nie mają pełnej dokumentacji (np. brak szczegółowych ksiąg kodowych), badacz zajmujący się analizą wtórną może być nieświadomy istotnych ograniczeń w korzystaniu z zasobów archiwum, wynikających np. ze sposobu zbierania danych.
J.K.
banki rozwoju [development banks], wyspecjalizowane instytucje finansowe, powoływane przez państwa i organizacje prywatne, których celem jest pobudzanie -wzrostu gospodarczego; mają często preferencyjne stopy procentowe i korzystne warunki spłat kredytów. Przykładem b.r. jest m.in. Amerykański Bank Rozwoju, Międzynarodowa Agencja Rozwoju oraz Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju. A.Z.
Barnard Chester lrving (1886-1961), amerykański przemysłowiec i administrator; interesował się badaniami porównawczymi nad -organizacja-mi; jest autorem klasycznych i wpływowych prac na temat funkcjonowania organizacji (zob. Funkcje kierownicze 1938, wyd. poi. 1997 i Organization and Management 1948). B. dowodził, że organizacje to systemy oparte na współpracy, przeciwstawiając się obowiązującym wcześniej poglądom, podkreślającym ich hierarchiczny, podporządkowujący i autorytarny charakter. A.Z.
baza [base], termin wprowadzony przez marksistów i odnoszący się do słów -Marksa o "realnej podstawie, na której wznosi się nadbudowa prawna i polityczna i której odpowiadają określone formy świadomości społecznej". Pojęcie tej podstawy Marks uznał za nić przewodnią swych badań (Przedmowa do Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej 1859, wyd. poi. 1889).
Od lat 60. XX w. większość dyskusji nad tym pojęciem obracała się wokół dwóch kwestii: co składa się na b. i jakie są jej związki z ^nadbudową. Marks napisał, że b. tworzą "stosunki produkcji, które odpowiadają określonemu szczeblowi rozwoju materialnych sił wytwórczych. Całokształt tych stosunków produkcji stanowi ekonomiczną strukturę społeczeństwa". Chodzi o to, co
28 Beauvoir Simone Lucie Ernestine Marie Bertrand de
oznacza termin "odpowiadają" i czym są "stosunki produkcji".
Wcześniejsi marksiści rozumieli sformułowanie Marksa tak, że sity wytwórcze określają ->stosunki produkcji, te zaś są relacjami czysto gospodarczymi w zdroworozsądkowym znaczeniu tego słowa, oznaczającym produkcję materialną. Ich następcy nie tylko osłabili to "określanie", lecz odwrócili także kierunek zależności przyczynowej, uznając, że to stosunki produkcji wpływają na siły wytwórcze (por. np. pisma L. -Althussera). Co więcej, cofnęli rozumowanie o krok, zadając pytanie, czy stosunki produkcji można ograniczać do sfery produkcji czysto materialnej i czy pojęcie to nie powinno obejmować jeszcze co najmniej stosunków władzy związanych z zarządzaniem oraz stosunków ideologicznych (por. np. M. Bura-woy, The Politics ofProduction 1985).
Podobnie dawniejsi marksiści byli skłonni uważać, że b. mniej lub bardziej bezpośrednio określa nadbudowę. Ich następcy, korzystając tym razem z niektórych komentarzy pochodzących od Marksa i Engelsa, podkreślają tzw. -względną autonomię różnych aspektów nadbudowy i ich zdolność do oddziaływania na b., mimo iż "w ostatniej instancji czynnikiem decydującym jest gospodarka" (zob. np. E. Laclau, Politics and Ideology in Marxist Theory 1977 oraz B. Jessop, The Capitalist State 1982). Można się domyślić, że stwierdzenia te wywołały niekończącą się i zjadliwą dyskusję (zarówno między marksistami a ich krytykami, jak i wśród samych marksistów), jak należy je rozumieć. Innymi słowy, jak wiele autonomii oznacza określenie "względna" oraz co i kiedy jest "ostatnią instancją".
W swej kontrowersyjnej obronie Marksa filozof G. Cohen (Karl Marx's Theory of History 1978) dowodzi, że b. i nadbudowa to explanans i ->ex-planandum pewnego wyjaśnienia funkcjonalnego (->funkcjonalizm). Takie postawienie sprawy kończy przynajmniej spór o to, czy siły wytwórcze określają stosunki produkcji, czy odwrotnie. Jest to również argument na rzeź względnej autonomii nadbudowy - o tyle przynajmniej, o ile chodzi o interpretację słów Marksa. Zob też: ideologia; formacja społeczna; sposób produkcji. M.T.
Beauvoir Simone Lucie Ernestine Marie
Bertrand de (1908-1986), francuska filozofka i pisarka, absolwentka elitarnej Ecole normale superieure. Jej słynne dzieło Druga płeć (1949, wyd. poi. 1972) to szeroko zakrojona analiza społecznej zależności kobiet, rozważająca jej biologiczne, historyczne i etnograficzne aspekty. "Nie rodzimy się kobietami - stajemy się nimi" - konstatuje de B. Literatura i systemy religijne dowodzą, że kobieta jako przedmiot była zawsze traktowana jako "inna" niż mężczyzna. Kobietę- konkluduje - sprowadza się do natury, gdy mężczyzna to kultura. Twierdzenia takie wypływają często z europocentrycznych przesądów ideologicznych, występujących w przebraniu prawd uniwersalnych. Opisy losów kobiecych w Drugiej ptci noszą żywe
piętno własnego doświadczenia de B. i jej bezpo średnich obserwacji paryskich stosunków z poło wy XX w., co nadaje książce niezaprzeczalni walor autentyczności. Druga p/ecbyła objawienien dla tysięcy czytelniczek. Odpowiadała na powojen ne niepokoje, gdy zniknęła z pola widzenia kwes tia podległości kobiet. Niewiele byto dotychcza: ujęć równie szerokich, wkraczających na poi; wielu dyscyplin, zwłaszcza od czasu gdy w szybkc rozwijającym się -feminizmie zaczęły pojawiai się specjalizacje.
De B. pisała także powieści, z których naj wcześniejsza nosiła tytuł L'invitee (1943). Wydań; w 1954 (w/d, poi. '957) powieść Mandaryni otrzy mała nagrodę Goncourtów. Jako rzeczniczka filo zofii egzystencjahstycznej (->egzystencjalizm zgłębiała również dylematy moralne i polityczm w esejach i sztukach teatralnych. Była także autor ką kilku ksjążek autobiograficznych: np. Pamiętnil statecznej panienki (1958, wyd. poi. 1960), W sili wieku (1960, wyd. poi. 1964), refleksje wokó śmierci matki (Une morte tres douce 1964) ora; wspomnienie o swym wieloletnim towarzyszi życia, J.P. -^-Sartrze (La ceremonie des adieux 1981)
J-S
behawioryzm [behaviourism], doktryna fi lozoficzna i - zwłaszcza - psychologiczna, negu jąca (mniej lub bardziej zdecydowanie) znaczeni* świadomości dla rozumienia zachowania człowie ka. To ostatnie sprowadza się do uchwytne i mierzalnej reakcji na zewnętrzny lub wewnętrzn; poznawalny i mierzalny bodziec. Reakcję tę możn; kształtować rozmaitymi metodami nagradzani; lub zniechęcania - znanymi jako -^warunkowanie B. jest zatem zarówno orientacją teoretyczn; (mającą olbrzymi wpływ na psychologię akademie ką), jak i praktyczną techniką modyfikowani; zachowań, które uznaje się za niepożądane.
Największy rozkwit b. jako teorii przypadł n; początek XX w., kiedy to rozwijał się on w reakcj na panujący wówczas w ps chologii introspek cjonizm. W pm <..wieństwie bowiem do intro spekcjonizmu, który skupiał się na badaniu psychi ki drogą samoobserwacji, b. odrzucał możliwość uchwycenia stanów świadomości. W pierwszyrr manifeście b. (Behawioryzm 1913, wyd. poi. w: Be hawioryzm oraz Psychologia, jak widzi ją behawiorystc 1990)J.B. Watson dowodził, że na introspekcji nie można polegać, ponieważ sprawozdania z własnych stanów bywają niejasne i subiektywne, a niezależne weryfikacja uzyskanych w ten sposób danych nic jest możliwa. W zgodzie z filozoficznymi pod stawami -^pozytywizmu behawioryści twierdzili że wszystko, co jest naprawdę poznawalne, pochodzi z obserwacji zmysłowej. Byli głęboko przekonani, że jedynym uprawnionym przedmioterr psychologii jest poddające się obserwacji zachowanie, a najpewniejszą metodą obserwacji jesl kontrolowany eksperyment. W praktyce do eksperymentów takich często służyły zwierzęta, zgodnie z założeniem, że ich zachowania można z po-
Benedict Ruth Fulton 29
wodzeniem uogólniać na ludzi (zob. np. Watson, The Psychological Care of Infant and Child 1928).
W nauce akademickiej idee b. dobrze ilustruje dzieło I.P. Pawiowa, rosyjskiego psychologa, który w 1904 otrzymał Nagrodę Nobla za pracę nad procesami trawienia u psów. Pawłów przeprowadził na psach szereg eksperymentów, mających wykazać, że odruchów można wyuczyć, czyli -w terminologii behawiorystycznej - warunkować je. W eksperymentach Pawiowa zwierzętom pokazywano karmę, wywołując w ten sposób wydzielanie śliny. Demonstrowaniu karmy towarzyszył dźwięk dzwonka, co później jeszcze wzmagało ślinienie się. Wreszcie psy drażnione były samym dźwiękiem dzwonka, bez pokazywania żywności. Mimo to następowało wydzielanie śliny. Pawłów i inni behawioryści uważali te i inne podobne eksperymenty za dowód tezy, że odruchy mogą być warunkowane przez bodźce środowiskowe. Konkludowali, że zarówno zachowania zwierząt, jak ludzi podporządkowane są działaniu mechanizmu bodziec-reakcja. Kolejni przedstawiciele b., tacy jak B.F. Skinner w Stanach Zjednoczonych i H. Eysenck w Wielkiej Brytanii, rozwijali to twierdzenie we własnych pracach (zob. Skinner, About Behavioiirism 1973 lub którąkolwiek z licznych prac Eysencka na temat choroby umysłowej - czyli "nienormalnego zachowania", jak określał on taki stan). Skinner stworzył także własną behawiorystyczną utopię społeczną w powieści Walden Two (1948), w której nakreślił wizję społeczeństwa sterowanego metodami warunkowania instrumentalnego.
W medycynie, psychiatrii, więziennictwie stosuje się -jako bezpośrednie zastosowania teorii b. - metody behawiorystyczne, takie jak terapia awersyjna, obniżenie progu wrażliwości i warunkowanie instrumentalne. Terapia awersyjna polega na użyciu negatywnej stymulacji fizycznej, czyli kary, w celu wyrugowania niepożądanego zachowania. Aby zniechęcić pacjenta do aspołecznych zachowań, aplikowano elektrowstrząsy i iniekcje apomorfiny. Obniżenie progu wrażliwości, stosowane zwłaszcza w leczeniu fobii, jest metodą terapii psychologicznej, podczas której terapeuta oswaja pacjenta z "hierarchią lęków", dążąc do obniżenia jego wrażliwości na budzący strach przedmiot lub zdarzenie. Warunkowanie instrumentalne polega na systematycznym pozytywnym lub negatywnym wzmacnianiu skutków zachowania za pomocą nagród i kar, tak aby zmienić późniejsze postępowanie. Obecnie toczy się ożywiona dyskusja na temat zarówno skuteczności, jak i etycznej dopuszczalności wszystkich tych technik.
B. reprezentuje skrajną wersję redukcji czynników kierujących działaniami ludzkimi do wpływów środowiska. Według behawiorystów wszelkie zachowania są wyuczone poprzez jakiegoś typu kojarzenie i warunkowanie. Dlatego też pewnego zachowania można oduczyć lub zmienić je za pomocą zewnętrznych (środowiskowych) manipulacji. Jak można się spodziewać, teoria
ta jest przez socjologów traktowana podejrzliwie lub wprost odrzucana głównie z dwóch powodów: po pierwsze, jest zasadniczo indywidualistyczna; po drugie, nie można w badaniu socjologicznym nie brać zupełnie pod uwagę tego, co ludzie myślą o świecie społecznym. Na przykład G.H. ->Mead często krytykował b. za to, że uwzględnia jedynie to, co ludzie robią, a nie to, co myślą lub czują. Dlatego b. ignoruje wiele aspektów ludzkiego postępowania, które nie poddają się łatwo obserwacji. B. jednak długo panował w psychologii klinicznej i teoretycznej (głównie dzięki wielkiemu wpływowi Skinnera), chociaż obecnie zdaje się go zastępować w roli ortodoksji psychologia poznawcza.
Niemniej jednak elementy b. pojawiają się w socjologii: -teoria wymiany G.C. Homansa czerpie z niektórych prac Skinnera, a jeszcze częściej ogólne założenia behawiorystyczne występują implicite w teoriach ^socjalizacji. Na przykład w pracy Umyst, osobowość i społeczeństwo (1934, wyd. poi. 1975) G.H. Mead zajmuje się świadomością, jednakże sam często określa się jako behawiorysta społeczny (->behawioryzm społeczny), -Mnterakcjonizm symboliczny zaś można w istocie traktować jako pogląd, że społeczeństwo - jako struktura ról społecznych -warunkuje ludzi do akceptowalnych społecznie zachowań. Trzeba jednak podkreślić, że mamy tu do czynienia z bardzo nieostrym użyciem terminu i bardzo ogólną formą b. Zob. też neopozy-tywizm. J.S.
behawioryzm społeczny [social beha-viourism], terminem tym określa się niekiedy teorie społeczne G.H. -Meada. Odróżniał on swe własne zainteresowania działaniem społecznym
- obserwowalnymi działaniami istot ludzkich - od
-behawioryzmu psychologów, np. J.B. Watsona. Watson próbował wykluczyć z wyjaśniania zachowania ludzkiego wszelkie odniesienia do zjawisk psychicznych i subiektywnych przeżyć (celów, percepcji itp.). Dla Watsona i innych behawiorystów te subiektywne przeżycia są jedynie epi-fenomenami, zbędnymi w naukowym przewidywaniu zachowania. Natomiast Meada interesowała rola komunikacji w wyjaśnianiu zachowań społecznych. W jego b.s. ludzi odróżnia od innych stworzeń zdolność człowieka do stawiania się w miejscu innego i w ten sposób przewidywania jego reakcji. Język, gest, porozumiewanie się, przyjmowanie ról są więc kluczowe dla symbolicznej interakcji, w której tworzy się ->jaźń i która stanowi podstawę życia społecznego. J.S.
Benedict Ruth Fulton (1887-1948), uczennica F. -Boasa na Columbia University; swoje pierwsze badania terenowe prowadziła na początku lat 20. Przyczyniły się one do rozwoju jej głębokich zainteresowań studiami porównawczymi. W późniejszym okresie pozostaje pod wpływem teorii psychologicznych; była ściśle związana z tzw.
30 Benjamin Walter
-szkolą kultury i osobowości w antropologii amerykańskiej. Jej najbardziej znane prace to: Wzory kultury (1934, wyd. poi. 1966) oraz Chryzantema i miecz. Wzory kultury japońskiej (1946, wyd. poi. 1999). A.K.
Benjamin Walter (1892-1940), krytyk literacki związany w latach 30. z tzw. szkolą frankfurcką i głoszoną w niej -teorią krytyczną. W latach 70. jego pracami zainteresowali się socjologowie literatury, głównie z powodu jego analiz materialnych aspektów twórczości literackiej (zob. J. Roberts, Walter Benjamin 1982). J.S.
Bentham Jeremy (1748-1832), często uważany za twórcę współczesnego ->utylitaryzmu, najlepiej znany ze swych prac poświęconych filozofii prawa oraz projektów reform społecznych, zwłaszcza w dziedzinie prawa karnego. Był czołową postacią klasycznej -^kryminologii; próbował zracjonalizować system prawny, wymyślił "panoptikum" - projekt więzienia z celami rozmieszczonymi w planie okręgu, w którego centrum znajdowało się pomieszczenie dla strażników, co miało ułatwiać nadzór i kontrolę nad więźniami.
J.S.
Bernstein (Bernard) Basil( 1924-2000), czołowa postać -^socjologii oświaty, najbardziej znany jako autor prac na temat klas społecznych i kodów lingwistycznych (Classes, Codes, Control 1971-77, poi. przekł. fragmentów w: Odtwarzanie kultury 1990). Był jednym z pierwszych socjologów lokujących problem wiedzy w centrum badań procesu edukacji. Stanowisko to zostało przyjęte p-rzez "nową" socjologię oświaty na początku lat 70. W dyskusjach poświęconych twórczości B. wyróżnia się zwykle dwie fazyjej rozwoju, aczkolwiek stale są w niej obecne wątki będące wyrazem wpływu E. -Durkheima, zwłaszcza problematyka symboli społecznych, klasyfikacji i procesów poznawczych. Początkowo B. stal się znany jako twórca przeciwstawienia tzw. języka formalnego dzieci wywodzących się z klas średnich językowi publicznemu klasy robotniczej. Przeciwstawienie to doprowadziło następnie do wyodrębnienia kodów rozwiniętego i ograniczonego. Kody te, jak twierdził, korelują z klasowymi zróżnicowaniami organizacji rodziny, -władzy i kontroli. Kod rozwinięty klasy średniej zostaje zinstytucjonalizowany w szkołach. Powoduje to "wpajane przez kulturę opóźnienie" dzieci wywodzących się z klasy robotniczej. Prace badawcze B. prowadzone w In-stitute of Education na uniwersytecie londyńskim zdawały się potwierdzać te poglądy, ale powtórzenia ich przez innych badaczy w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych nie dałyjednoznacznych wyników. Krytykowany jest także, aczkolwiek nie zawsze słusznie, sposób użycia przez B. terminów "klasa" i "kod", z powodu ich wieloznaczności i ukrytego lekceważenia sposobu życia klasy robotniczej. Wcześniejsze prace B. przyczyniły się w znacznej mierze do rozwoju socjologii -języka.
Późniejsze prace B. poświęcone są klasyfikacji i kompozycji wiedzy edukacyjnej. Klasyfikacja dotyczy zmienności rozgraniczeń między treściami programów nauczania różnych przedmiotów; pojęcie kompozycji odsyła ku względnej otwartości stosunku nauczyciel-uczeń. Konsekwencją tych rozważań była krytyka rozmaitych progresywnych stylów pedagogiki w klasie szkolnej ze względu na ich ukryte powiązania raczej ze stylami wychowania dzieci klasy średniej niż dzieci klasy robotniczej. A.K.
Bernstein Eduard (1850-1932), czołowy rewizjonistyczny teoretyk niemi< ckiej partii socjaldemokratycznej. Stawiał sobie za cel oczyszczenie ideologii partii z anachronicznych, jak uważał, marksistowskich założeń i idei. Na gruncie filozoficznym, odwołując się do -Mieokantyzmu, negował ->pozytywizm i -rewolucjonizm, na równi z pozostałościami heglizmu (->Hegel), które odkrywał w ortodoksyjnym marksizmie (^Marks). Konsekwentnie na gruncie politycznym występował przeciw tezom o względnym ubożeniu i -pro-letaryzacji w społeczeństwach kapitalistycznych, jak również przeciw amoralizmowi, fatalizmowi i pesymizmowi, które się z nimi łączyły. Dla B, więc -socjalizm nie był jedynie odległym celem, lecz także ideałem etycznym obowiązującym w dniu dzisiejszym, a nie tylko inspiracją na przyszłość. Choć często błędnie interpretowano jego słynne stwierdzenie "Ruch jest wszystkim, cel niczym", B. był w istocie rzecznikiem socjalistycznego gradualizmu, który należy odróżniać od zwykłego reformizmu (zob. P. Gay, The Dilemma oj Democratic Socialism. Eduard Bernstein's Challenge to Mara, 1952). Zob. też Kautsky K. J.S.
bezrobocie [unemployment], sytuacja, w której jednostka nie może sprzedać swojej siły roboczej na -rynku pracy, mimo iż chce to zrobić, W praktyce b. trudno jest rozpoznawać i mierzyć, ponieważ na chęć zatrudnieni � się wpływa w pewnym stopniu wiekosć i rodzaj popytu na umiejętności jednostki. W rezultacie na oficjalne definicje, przyjęte przez rządowe agencje zatrudnienia, oddziałują teorie polityczne określające przyczyny, dla których jednostki nie chcą lub nie mogą znaleźć pracy, a z drugiej strony - przepisy określające, kto może się zarejestrować jako bezrobotny i pobierać przysługujące z tego tytułu zasiłki (->dobrobyt).
C.W. -Mills posłużył się przykładem b. dla zilustrowania tezy o istnieniu dwóch wymiarów - prywatnych problemów jednostek i zagadnienień publicznych, które uważał za główny obszar zainteresowania socjologii. Badania nad b. stale dowodzą, że b. w niewielkim stopniu daje się wyjaśnić w kategoriach prywatnego czy indywidualnego problemu, polegającego na niedostatecznej motywacji człowieka czyjego braku zdolności. Jest to raczej problem społeczny, wywołany przez zakłócenia procesów rynkowych (->rynek). Eko-
biurokracja 31
nomiści wyróżniają różne przyczyny b.; dwie podstawowe to upadek gałęzi przemysłu w wyniku zmian strukturalnych gospodarki w jakimś regionie lub kraju oraz cyklicze zmiany, jakim podlega gospodarka. B. jest główną przyczyną
->ubóstwa, zwłaszcza gdy w życiu bezrobotnego okresy b. następują na zmianę z okresami tzw. niepełnego zatrudnienia, tj. nisko płatnej, nieodpowiedniej z punktu widzenia jego kwalifikacji pracy, którą może on w każdej chwili utracić. Bezrobotni podlegają ponadto stygmatyzacji jako ci, którzy nie potrafią dostosować się do dominującej w społeczeństwach zachodnich ->etyki pracy
- mimo że na ogól usilnie starają się znaleźć pracę. Istnieje ogromna literatura poświęcona procesowi, na skutek którego człowiek staje się bezrobotnym, oraz społecznym i psychologicznym następstwom b. Dobrym punktem wyjścia jest książka M. Jahody Employment and Unemployment (1982). Zob. też bezrobocie częściowe. A.Z.
bezrobocie częściowe [under-employ-
ment], niepełne wykorzystanie siły roboczej, nazywane również niepełnym zatrudnieniem. Widoczne formy b.cz. to praca w krótszym wymiarze czasu pracy, niż dana osoba zwykle pracuje lub chciałaby pracować. Ukryte b.cz. obejmuje niepełne wykorzystanie umiejętności, kwalifikacji lub doświadczenia jednostki w pracy, która jest poniżej jej możliwości, albo obejmuje zajęcia nie odpowiadające jej kwalifikacjom; w rezultacie może ona pracować mało wydajnie i otrzymywać niskie wynagrodzenie. Bardzo często ludzie decydują się na pracę w niepełnym wymiarze godzin, ponieważ wolą ją od zatrudnienia na pełnym etacie, i w tym sensie nie stanowi ona jawnego b.cz. Jednak część prac w niepełnym wymiarze godzin może oznaczać ukryte b.cz., np. gdy podejmują je kobiety wracające na ->rynek pracy po okresie, w którym zajmowały się wyłącznie wychowywaniem dzieci. A.Z.
bieg Życia [life-COUrse], określenie oznaczające drogę życiową jednostki, analizowaną w kategoriach następujących po sobie ważnych ^wydarzeń życiowych, takich jak narodziny, małżeństwo, urodzenie dzieci, rozwód i emerytura. W dużej części współczesnej literatury społecznej i demograficznej termin ten zastąpił pojęcie -^cyklu życia, ponieważ ma mniej normatywne implikacje. Zob. też analiza historii zdarzeń. A.Z.
bierny opór [passive resistance], taktyka
nie uciekającego się do przemocy oporu wobec władz, którą do rangi zasady podniósł M. Gandhi w swej kampanii przeciw rządom brytyjskim w Indiach w latach 30. i 40. XX w. Bierny opór stał się od tego czasu akceptowaną metodą wywierania moralnego nacisku przez mniejszości na większość. Zawiódł w Czechosłowacji w 1968, lecz spełnił swoją rolę jako oręż Amerykańskiego Ruchu Praw Obywatelskich w latach 1955-64, kiedy to aresztowano wiele tysięcy działaczy za
łamanie obowiązujących na Południu zasad segregacji rasowej, co jednakże ostatecznie doprowadziło do ratyfikowania Civil Rights Act (ustawy o prawach obywatelskich) w 1964. Taktyka ta jest także powszechnie stosowana przez ruchy pokojowe, antynuklearne i antyaborcyjne. B.o. polega na ogół na okupowaniu przez grupy protestujących miejsc publicznych lub wyłączonych, przy świadomej rezygnacji z przemocy i narażaniu się na aresztowanie lub inne szykany ze strony władz. Siła b.o. ma zasadniczo charakter moralny. Sygnały, które wysyła, mogą za pośrednictwem środków masowego przekazu (-^socjologia mediów) poruszyć opinię publiczną i wywołać poczucie winy i niepewność wśród polityków i przedstawicieli władzy. Zob. też nieposłuszeństwo obywatelskie. J.S.
biurokracja [bureaucracy], procedury i zadania związane z danym systemem administrowania, np. ->państwem lub organizacją formalną, oraz ludzie zajmujący się administrowaniem. M. ->Weber nie był twórcą tego pojęcia; powstało ono we Francji w początkach XIX w. Jest on jednak uważany za socjologa, który wniósł najoryginalniejszy wkład do badania zjawiska b., a przy tym wśród pierwszych badaczy b. był jednym z nielicznych, którzy nie potraktowali tego zjawiska pejoratywnie.
Pojęcie to rozumie się zwykle jako weberowski ->typ idealny, dotyczący racjonalnych i nakierowanych na cel organizacji i formułujący specyficzne wymagania dotyczące zarówno stanowisk, jak i osób je zajmujących. Jest ono jednak czymś więcej. Jego wartość można docenić, traktując b. nie tylko jako wynik szerszego procesu -racjo-nalizacji, lecz również w powiązaniu z pracami Webera na temat ^demokracji i ->panowania. Panowanie, czyli uprawomocnione i zinstytucjonalizowane sprawowanie władzy, wymaga administrowania, czyli istnienia roli społecznej funkcjonariusza pośredniczącego między przywódcą a wyborcami w systemie demokratycznym. Rodzaj organizacji, która w związku z tym powstaje, zależy od charakteru uprawomocnienia władzy. B. rozwija się wówczas, gdy jest to uprawomocnienie racjonalno-prawne, podkreślające bezosobowość sprawowania władzy i jego zgodność z zasadami racjonalności.
B. to hierarchia urzędów i komunikowanie się przez szczeble tej hierarchii; akta i tajność; zakresy władzy i obowiązków precyzyjnie określone na podstawie zasad ogólnych i przepisów szczegółowych; to wreszcie administracyjne oddzielenie czynności urzędowych od spraw prywatnych. Urzędnicy aparatu biurokratycznego są - zgodnie z Weberem - mianowani przez urzędników wyższych szczebli (a nie wybierani), mają zapewnioną stałość pracy i wysoki prestiż, stałą płacę i pewną emeryturę; ich obowiązkiem jest lojalność wobec urzędu i powołanie do tego zawodu.
B. odznacza się czysto techniczną przewagą
32 Bloch Marc
nad wszystkimi innymi formami dominacji, choć niekoniecznie musi to oznaczać, że efektywniej osiąga cele, gdyż racjonalność i efektywność należy zawsze oceniać w relacji do precyzyjnie określonego celu. Nade wszystko b. ściśle wiąże się z kapitalistyczną gospodarką rynkową, która wymaga jednoznacznego i stałego odciążenia przez państwo administracji prywatnych i samorządowych. B. implikuje racjonalność, ta zaś - przewidy-walność, która minimalizuje niepewność w sytuacji ryzyka. Elementem przewidywalności jest też niwelujące działanie demokracji, dzięki której wszyscy są równi wobec prawa, a możliwość arbitralnego podchodzenia do sprawy maleje.
Pesymizm Webera wobec procesu racjonalizacji widać wyraźnie w jego zainteresowaniu nieznisz-czalnością ukształtowanych struktur biurokratycznych. Pokomunistyczna Europa Wschodnia jest dobrą ilustracją faktu, że jeśli kwalifikowany personel biurokratyczny już istnieje, pozbycie się go jest niemożliwe. Zawodowi urzędnicy są też bardzo związani ze swą działalnością i chętnie by ją unieśmiertelnili. W końcu politycy (nie tylko wybieralni) są wobec nich w coraz wyższym stopniu dyletantami. Urzędnicy posługują się tajnością administracyjną jako bronią przeciwko poddaniu ich publicznej kontroli. Wiedza biurokratyczna jest więc -władzą nie tylko w tym sensie, w jakim władzą jest wiedza eksperta, lecz także i w tym, że umożliwia chowanie się za biurokratycznymi procedurami. Nic dziwnego więc, że terminem b. zaczęto nazywać sytuacje, w których urzędnicy dysponowali nadmierną władzą lub w których instytucja biurokratyczna działała źle. B. może stać się nieefektywna w realizowaniu założonego celu, gdy personel jest nadmiernie liczny, gdy urzędnicy unikają odpowiedzialności i przekazują sprawę z rąk do rąk, gdy nadmiernie mnożą się reguły postępowania, formalności i dokumenty oraz gdy urzędnicy uważają za swe zasadnicze zadanie ścisłe stosowanie przepisów, a nie realizowanie założonego przez daną instytucję celu (innymi słowy, gdy niewolnicze przestrzeganie regu! biurokratycznych staje się celem samym w sobie).
B. ma też skłonność do mnożenia ekspertów uwiarygodnionych przez wykształcenie, którzy
- pisał Weber - mogą stać się samorekrutującą się kastą. Przeciwnie niż marksiści Weber uważał, że kapitalizm i socjalizm można uważać za dwie postacie tego samego procesu biurokratyzacji, polegającego na oddzieleniu robotników, żołnierzy, badaczy i administratorów od - odpowiednio
- środków produkcji, niszczenia, badania i administrowania.
S. Andreski (Maxa Webera olśnienia i pomytki, 1984, wyd. poi. 1992) twierdzi, że terminu b. używa się w czterech różnych znaczeniach. B. to: zbiór ludzi pełniących funkcje administracyjne w sposób zgodny z opisem Webera, sieć relacji, która tych ludzi wiąże, władza, którą posiadają jako grupa, i wreszcie różne rodzaje złego funkcjonowania machiny administracyjnej. Wszystkie
te cztery rozumienia b. występują we współczesnej literaturze socjologicznej. Andreski jest zdania, że o b. należy mówić jedynie w trzecim z tych czterech znaczeń, czyli wtedy gdy "władza administratorów jest większa niż jakiejkolwiek innej grupy przywódców lub ludzi obdarzonych autorytetem". Weber nie dożył chwili, gdy pojawiła się pierwsza pełna organizacja biurokratyczna w tym właśnie sensie- rząd Związku Radzieckiego po śmierci Stalina. Cesarstwo chińskie w czasach preindustrialnych bardzo się jednak do tego typu zbliżyło, gdyż żadna klasa nie mogła równać się z mandarynami, choć ich władza była ograniczona prerogatywami cesarza i jego rodziny; była to nietrwała forma dominacji politycznej, którą Weber określił jako -*patrymonializm.
Weberowskie badania nad istotą b. stały się nie tylko zaczątkiem teorii organizacji (^socjologia organizacji), lecz przyczyniły się także do lepszego poznania funkcjonowania władzy demokratycznej w coraz bardziej skomplikowanym świecie. Choć pojęciowo nieporządne i miejscami empirycznie wątpliwe, badania te nie mają sobie równych jako analiza rozwoju i funkcjonowania organizacji administracyjnej. Większość pierwszych socjologów przewidywała stały postęp ku demokracji i wolności; jedynie Weber potrafił zobaczyć wzrost biurokratyzacji i w tym sensie jego prace są do dziś aktualne. Jego uwagi na ten temat są jednak rozproszone i z pewnością nie stanowią łatwego wprowadzenia w temat. Czytelnikom zainteresowanym b. polecamy na początek książkę M. Albrowa Bureaucracy (1970). M.T.
Bloch Marc (1886-1944), wybitny francuski mediewista, współtwórca słynnej ->szkoły "An-nales", która wywarła wielki wpływ na koncepcje historycznej socjologii takie jak teoria ->systemów światowych I. Wallersteina. B. był gorącym zwolennikiem podejścia kompleksowego, ogarniającego raczej głębokie procesy zachodzące w całych społeczeństwach niż działań a poszczególnych jednostek czy ci: ^iogię określonych wydarzeń. Jego główne dzieła to: Le caracteres originaiut de 1'histoire rurale franęaise (1931) oraz Spoteczeństwo feudalne (2 t. 1939-40, wyd. poi. 1981). Inna jego praca - Pochwala historii (1949, wyd. poi. 1960)
- jest dobrym przykładem komparatystycznego i - jego zdaniem - naukowego podejścia do historii oraz pasji badawczej skłaniającej do korzystania z możliwie najszerszego zakresu różnorodnych źródeł. Zob. też feudalizm. J.S.
Blumer Herbert George (1900-1987), studiował na University of Chicago; po śmierci G.H.
->Meada na początku lat 30. kontynuował jego wykłady. W 1937 w artykule omawiającym stan rozwoju psychologii społecznej, opublikowanym w Mań and Society (red. E.P. Schmidt), ukuł termin ->interakcjonizm symboliczny, stając się tym samym twórcą tej orientacji. Później, kierując pierwszym wydziałem socjologii na Uniwersytecie
btąd próby 33
w Berkeley, kształtował kolejne generacje inter-akcjonistów; był jednak także zwolennikiem różnorodności badań prowadzonych przez tę placówkę, już wówczas jedną z czołowych w socjologii amerykańskiej. Zajmował wiele ważnych stanowisk, m.in. był prezesem -^Stowarzyszenia do Badań nad Problemami Społecznymi oraz Amerykańskiego Towarzystwa Socjologicznego.
Żywił niezmienne przekonanie, że socjologia powinna być badaniem konkretów dotyczących życia grupowego; pisał o tym w swej najważniejszej pracy Symbolic Interactionism (1969). B. przeciwstawiał się skłonnościom socjologów do analizowania zjawisk, których nie poddali osobistej obserwacji; szczególną zaś niechęć żywił do wielkiej, zwłaszcza abstrakcyjnej teorii. Bronił natomiast metodologii pozwalającej odkryć różnorodność doświadczeń społecznych jednostek, zdolnej do konstruowania na podstawie doświadczenia "pojęć uwrażliwiających", do tworzenia teorii zakorzenionych w danych empirycznych i do określania ważności tych teorii przez ich bezustanne konfrontowanie z faktami. W praktyce interesował się środkami komunikacji społecznej, modą, zachowaniami zbiorowymi, stosunkami przemysłowymi, stosunkami rasowymi i badaniami historii życia. Jego dorobek został szeroko omówiony w specjalnym wydaniu pisma "Symbolic Interaction" (1988) opublikowanym wkrótce po jego śmierci. A.K.
błąd [error], istnieje wiele źródeł niedokładności i b. w badaniach sondażowych opartych na próbie losowej. Na ->błąd próby składają się b. procedury doboru próby i tzw. b. z próby. B. wynikające z braków danych i odmówienia odpowiedzi można zmierzyć i zanalizować po przeprowadzeniu wywiadów. Mniej widoczne i trudniejsze do zmierzenia są b. powstające w trakcie przeprowadzania ->wywiadów oraz późniejszego ->kodowania i klasyfikowania odpowiedzi. Przekłamania w wynikach wywiadów pojawiają się w rezultacie -efektu ankietera lub np. gdy ankieter opuści pewną część kwestionariusza. B. kodowania mogą być np. pomyłki w zapisaniu odpowiedzi czy b. sklasyfikowania. Kontrola pozwala wykryć niektóre, ale nie wszystkie b. kodowania. Przy badaniach sondażowych należy zwracać uwagę na szczegóły na każdym etapie realizacji, ponieważ nawet małe niezgodności na poszczególnych etapach pracy sumując się mogą dać istotnie duży błąd w ostatecznych wynikach.
J.K.
błąd ekologiczny [ecological fallacy], wyciąganie fałszywych wniosków co do cech indywidualnych na podstawie cech grupowych. Klasyczny opis tego błędu można znaleźć w pracy W.S. Robinsona Ecological Correlations and the Behaviour of lndividuals ("American Sociological Review" 1950), która pokazuje niespójności w korelacjach na różnych poziomach agregacji. Na
przykład możemy obserwować silną korelację między poziomem bezrobocia a przestępczością na poziomie okręgów policyjnych, ale korelacja może być znacznie słabsza lub wręcz równa zeru, jeśli jako jednostkę obserwacji przyjmiemy małe osiedla. Silna zależność między dwiema zmiennymi, otrzymana w wyniku analizy danych zagregowanych, nie może być traktowana jako dowód istnienia podobnej zależności na poziomie jednostkowym. Możemy np. zaobserwować dodatnią korelację między zachorowalnością a liczbą lekarzy na 1000 osób, gdy jednostkami badania są obszary administracyjne, co jednak nie oznacza, że lekarze częściej chorują ani że lekarze zwiększają liczbę chorych. Jeżeli jednostkami badania uczynimy poszczególne osoby, korelacja ta zniknie lub nawet zmieni znak. Jednym z bardziej znanych przykładów uzasadniania ekologicznego jest praca E. Durkheima Le suicide (zob. H.C. Selvin, Durk-heim's �Suicide. Further Thoughts on a Methodological Classic, w: Emile Durkheim, R.A. Nisbet [red.] 1965).
J.K.
błąd kompozycji [fallacy of composition],
(błędne) założenie, że jeśli określone działanie jest w zbiorowym -^interesie danej ->grupy i jeśli członkowie tej grupy są racjonalni (-^racjonalność), to jest ona (w tym samym sensie) kolektywnie racjonalna i dlatego też podejmuje to działanie w swym interesie, tak jak zrobiłby to każdy jej racjonalny członek. Błędny charakter tego założenia wykazały ->teoria gier oraz teoria ->dobra publicznego. P.Ś.
błąd próby [sampling error], podstawowym
celem ->doboru próby jest otrzymanie próby jak najdokładniej odzwierciedlającej charakterystyczne cechy badanej populacji. Ograniczeniem jest tu oczywiście wielkość próby. W praktyce dobór próby wiąże się z dwoma możliwymi rodzajami błędu. Pierwszy - wynikający z zastosowania niewłaściwej procedury doboru, jest to tzw. skrzywienie próby, drugi zaś - tzw. błąd z próby lub błąd losowy - wynika stąd, że losowanie nie gwarantuje, iż struktura próby będzie identyczna jak populacji. Na całkowity b.p. składają się oba te błędy. Zasadnicza różnica między nimi polega na tym, że błąd losowy maleje wraz ze wzrostem wielkości próby, podczas gdy dla zredukowania skrzywienia próby potrzebna jest zmiana zastosowanej procedury losowania. Ważnym źródłem b.p. jest operat losowania (spis członków całej populacji, na podstawie którego sporządza się próbę), który w praktyce często nie jest kompletny. Na przykład listy osób uprawnionych do głosowania czy posiadających telefony zazwyczaj nie są pełne, co powoduje, że próby losowane na ich podstawie mogą nie być reprezentatywne dla populacji wszystkich dorosłych. Innym źródłem skrzywienia może być fakt, że listy czy rejestry używane jako operat losowania nie są ułożone losowo, ale według pewnej zasady, często nieznanej badaczowi.
34 Boas Franz
Po zakończeniu etapu przeprowadzania -^wywiadów może się okazać, że występuje skrzywienie wyników ->sondażu wynikające z niskiego
->współczynnika realizacji próby. B.p. i skrzywienie wynikające z braków odpowiedzi decydują ostatecznie o reprezentatywności danych otrzymanych w sondażu. J.K.
Boas Franz (1858-1942), antropolog urodzony w Niemczech, twórca nowoczesnej antropologii kulturowej (-^antropologia społeczna) w Stanach Zjednoczonych. On i jego uczniowie dominowali w antropologii amerykańskiej w ciągu trzech pierwszych dziesięcioleci XX w. B. zrewolucjonizował metodologię badań terenowych, opierając się na analizach lokalnych tekstów i danych lingwistycznych, a także ucząc badaczy ze społeczności lokalnych dokumentowania swej własnej ->kultury. Jego praca (Primitwe Art 1927) wywarła znaczący wpływ na późniejsze metody badania kultury materialnej różnych ludów.
Wykorzystując te metody, B. zdołał zgromadzić ogromny zasób danych etnograficznych dotyczących rdzennych kultur Ameryki na północno-za-chodnim wybrzeżu Pacyfiku. Przedkładał empiryczne badania etnograficzne nad poszukiwanie praw przyczynowo-skutkowych w kulturze. B. był relatywistą kulturowym, utrzymywał, że kultura powinna być rozumiana w kategoriach swoistych dla niej ram odniesienia, a więc nie może być oceniana przez usytuowanych na zewnątrz badaczy i zgodnie z wartościami ich własnej kultury. Ukazywał i kwestionował nieuzasadnione pretensje ewolucjonizmu reprezentowanego przez E.B.
->Tylora iJ.G. -Frazera. Kładł nacisk na badanie kultury jako całości, jako systemu złożonego z licznych, wzajemnie powiązanych części. Zainteresowanie psychologią w późnym okresie twórczości pozwala na uznanie go za prekursora kierunku ->kultury i osobowości. Jego inne ważne prace: Race, Language and Culture (1949) oraz The Mind of Primitwe Mań (1911). A. K.
bojowość [militancy], gotowość do sprzeciwu retorycznego i czynnego. Częste określenie postawy -> związków zawodowych, która może dotyczyć roszczeń pracowniczych (odnoszących się do wzrostu płac i poprawy warunków pracy) lub politycznych (związanych z położeniem klasy robotniczej jako całości). To, który z tych aspektów wysuwa się na czoło, zależy tak od charakteru narodowej kultury i tradycji, jak warunków gospodarczych. J.S.
Booth Charles (1840-1916), przedsiębiorca i reformator społeczny epoki wiktoriańskiej; przeprowadził pierwsze duże badania empiryczne, których rezultaty przedstawił w 17-tomowym dziele Life and Labour of the People in London (1891-1903). Posługując się definicją ->ubóstwa, odwołującą się do minimalnych kosztów utrzymania, stwierdził (wbrew swoim oczekiwaniom), że w ubóstwie żyło prawie 31% badanych. Jego praca
była pierwszym poważnym badaniem sondażowym (->sondaż) w socjologii brytyjskiej i miała wpływ na wszystkie późniejsze debaty na temat ubóstwa. A.Z.
Bowlby (Edward) John (Mostyn) (1907-
-1990), brytyjski psychoanalityk, znany z pracy na temat wczesnego odłączania niemowlęcia od matki; podkreślał znaczenie, jakie ma potrzeba więzi biologicznej w wyjaśnianiu zarówno bezpośrednich reakcji niemowląt, jak i późniejszych zachowań człowieka w dorosłym życiu. Jego praca, chociaż budziła sprzeciwy feministek, wpłynęła na zmianę systemu op'eki w żłobkach i dziecięcych oddziałach szpitali. Najbardziej zwięzłe podsumowanie koncepcji B, znajduje się w jego pracy A Secure Base (1988;. A.Z.
bramkarz [gatekeeper], w hierarchicznych strukturach ^organizacji formalnych istnieją szczególnie ważne pozycje, zajmowane przez określone jednostki lub grupy oso! , umożliwiające sprawowanie kontroli nad dostępem do dóbr, usług lub informacji. Dzięki temu osoby te dysponują ->wiadzą znacznie większą niż wynikająca z ich formalnego stanowiska. Socjologowie badali to zjawisko w licznych kontekstach. Przykładów dostarcza np.->menedżeryzm miejski, jak określano liczne w latach 60. i 70. XX w. studia w dziedzinie zarządzania miastem; wszystkie te badania wykazały, że zarządzający miastem (planiści
1 urzędnicy lokalnych administracji miejskich) odgrywali główną rolę jako b., kontrolując dostęp do zasobów miejskich (mieszkaniowych, gruntów, pozwoleń na budowę itd.). A.Z.
Braudel Fernand Paul (1902-1985), czołowy
przedstawiciel ->szkoły "Annales" we francuskiej socjologii, znany przede wszystkim dzięki swemu głównemu działu Morze Śródziemne i świat śródziemnomorski w czasach Filipa U (1949, wyd. poi.
2 t. 1976-77), jakkolwiek inna jego praca, Kultura materialna, gospodarka � kapitalizm, XV-XVIII wiek (3 t. 1979, wyd. poi. .992), jest dla socjologów bardziej przystępna.
Monumentalne studia B. poświęcone rodzącemu się -> kapitalizmowi obfitują w typologie z zakresu gospodarki i kultury. Zasadą organizującą jego prace było wyróżnienie odrębnych poziomów czasu historycznego, którym odpowiadały różne tempa zmian, zwłaszcza zaś trójczłonowe rozróżnienie historii wydarzeniowej, historii koniunkturalnej i historii strukturalnej. "Historia - twierdzi B. - dzieje się na wielu podestach. [...] Na samej powierzchni historia wydarzeniowa wpisuje się w czas krótki: jest to mikrohistoria. W połowie drogi spotykamy historię koniunkturalną, o rytmie szerszym i powolniejszym. Badano ją dotąd na płaszczyźnie życia materialnego, cyklów i inter-cyklów ekonomicznych. |...| Wreszcie, poza tą opowieścią koniunktury, historia strukturalna, czyli długiego trwania, dotyczy już całych stuleci; znajduje się ona na granicy ruchomego i nie-
burżuazja 35
zmiennego, a przez swe wartości na dtugi czas ustalone wydaje się być niezmienna w zestawieniu z historiami o innym wymiarze czasowym, w których dokonania są żywsze i szybsze, ale które w ostatecznym rachunku wokół niej krążą" (Historia i socjologia 1958; wyd. poi. w: Historia i trwanie 1971). Ostatni z tych trzech rodzajów historii implikuje "geohistorię" środowiska naturalnego, będącą najbardziej znanym dokonaniem B.: to historia życia materialnego, składającego się z "powtarzalnych działań, empirycznych procesów, starych metod i rozwiązań stosowanych od niepamiętnych czasów, jak pieniądz czy oddzielenie miasta od wsi".
Jakkolwiek B. wywarł znaczący wpływ na rozwój teorii ->systemów światowych, jego prace są przez jednych krytykowane z powodu braku precyzji w ujęciu kwestii przyczynowości, przez innych zaś z powodu ukrytego ->materia]izmu historycznego. A.K.
buddyzm [Buddhism], religia zbawienia, która narodziła się w V w.p.n.e. w północnych Indiach; ścisłość tej daty pozostaje przedmiotem sporu. Jej twórca, Siddhartha Gautama, znany jest jako Budda (Oświecony). Buddystów nazywa się czcicielami tzw. trzech klejnotów, do których zalicza się samego Buddę, dharmę, czyli jego nauki, oraz wspólnotę uczniów - tych kapłanów i kapłanki, którzy wyrzekli się życia w małżeństwie, aby całkowicie poświęcić się przyswajaniu dharmy. B. w wersji Buddy jest rodzajem uniwersalistycz-nego humanizmu, w swej genezie związanym z rozwojem w północnych Indiach miast i kultury miejskiej. Zgodnie z b. każdy człowiek (mężczyzna i kobieta, szlachetnie urodzony i parias) może osiągnąć wybawienie z nieskończonego cyklu narodzin, przestrzegając zasad moralnych, praktyk medytacji i kontemplacji.
Dziś istnieją dwa główne odłamy b.: therawada i mahajana. Ten pierwszy dominuje w Birmie, Tajlandii, Laosie, Kambodży i Sri Lance; drugi - w Nepalu, Tybecie, Chinach, Mongolii, Korei, Japonii i Wietnamie. Rozpowszechniają je w świecie buddyjscy misjonarze i rzesze emigrantów. B. therawady ma charakter bardziej konserwatywny i opiera się na kilku prostych obrzędach, ograniczając się do oddawania czci samemu Buddzie. B. mahajany jest nieco późniejszym tworem, charakteryzuje się bardziej rozbudowaną obrzędowością i panteonem świętych (bodhisattwa), obszerniejszym kanonem świętych ksiąg, a także tym, że dopuszcza czasami wstępowanie kapłanów w związki małżeńskie. Buddyści tego ostatniego obrządku wierzą, że otwiera on łatwiejszą drogę do zbawienia niż b. therawady.
Chociaż b. jest zasadniczo formą indywidualizmu religijnego, to jednak zawsze przyjmował istnienie duchowej hierarchii, czego najbardziej uderzającym wyrazem było panujące przez wiele stuleci w Tybecie religijne państwo Mahajana, którego głową był dalajlama. W świecie współ-
czesnym b. próbowano łączyć z nacjonalizmem, socjalizmem, racjonalizmem, a nawet z działalnością opieki społecznej. J.S.
Burgess Ernest Watson (1886-1966), socjolog amerykański urodzony w Kanadzie; od 1916 do przejścia na emeryturę w 1952 wykładowca Chicago University. Odegrał ważną rolę w rozwoju
->szkoły chicagowskiej; podkreślał wartość badań empirycznych i był pionierem badań miasta (wspólnie z R.E. ->Parkiem), przestępczości (z C. Sha-wem) i życia rodziny. Wiele jego najważniejszych prac można znaleźć w The Basic Writings of Ernest W. Burgess, DJ. Bogue (red.) 1974. Zob. też teoria stref koncentrycznych. A.Z.
burżuazja [bourgeoisie], początkowo, w xvi-
-wiecznej Francji termin ten oznaczał wolnych mieszkańców miast, po czym coraz częściej stosowany był dla określenia klasy kapitalistów, szczególnie przez marksistów. Obecnie oznacza właścicieli środków produkcji w społeczeństwie kapitalistycznym (->kapitalizm). Na skutek procesu -de-kompozycji kapitału jest on jednak obecnie nieco przestarzały i ma wyraźny sens doktrynalny.
Niemarksiści systematycznie kwestionują stosowalność tego pojęcia wobec rozwiniętych społeczeństw kapitalistycznych. Na przykład A.A. Berle i G.C. Means (The Modern Corporation and Private Property 1932), badając amerykańskie korporacje przemysłowe lat,30., stwierdzili oddzielanie się własności od kontroli, wynikające z faktu, że władza gospodarcza przechodziła wówczas z rąk właścicieli-przedsiębiorców do menedżerów. Istotne argumenty na rzecz tej tezy pojawiły się też w latach 50., np. w artykule D. Bella na temat zmierzchu kapitalizmu rodzinnego (przedrukowanym w The End ofldeology 1960) oraz w latach 60. (zob. np. J.K. Galbraith, The New IndustrialState 1967, poi. przekł. fragmentów w: Społeczeństwo dobrobytu. Państwo przemysłowe 1973). Autor ten wprowadził pojęcie technostruktury odzwierciedlające przemieszczenie się władzy gospodarczej od jednostki do instytucji. Galbraith uważa, że nowoczesne ->korporacje zastąpiły dawnych ^przedsiębiorców, czyli kierujące przedsiębiorstwami poszczególne osoby, które łatwo można było wskazać. Zastąpiła je "zbiorowa mądrość", tworzona przez wszystkich funkcjonariuszy organizacji, od wyższego personelu kierowniczego (->zarządzanie) po niższy personel kontrolny i techniczny, wszyscy oni bowiem uczestniczą w podejmowaniu decyzji na rzecz organizacji, do której należą.
Ta zmiana podejścia zyskała ostatnio poparcie nowej dziedziny ekonomii: historii przedsiębiorstwa - zob. badania A. Chandlera (The Yisible Hand. The Managerial Revolution in American Business 1977) nad zmianami organizacyjnymi w wielkich amerykańskich kompaniach przemysłowych. Podsumowaniem tego spojrzenia stała się książka D. Bella (The Corning of Post-lndustrial Society 1973), który dowodzi, że nowa centralizacja wiedzy techno-
36 burżuazyjnienie
logicznej nie tylko wpłynęła na rozkład władzy gospodarczej, lecz zmieniła także samą jej istotę.
Badacze (i oczywiście także niektórzy politycy) doszli też do wniosku, że coraz większe rozproszenie udziałów i akcji przemysłowych powoduje wzrost odsetka ludzi będących właścicielami tych akcji, także poprzez udział w funduszach emerytalnych i innych formach pośrednictwa finansowego. Tym samym struktura posiadania stała się w rozwiniętych społeczeństwach kapitalistycznych bardziej demokratyczna (zob. np. P. Drucker, The Unseen Revolution 1976).
Marksiści oraz ci, którzy w tej sprawie się z nimi zgadzają, odpowiedzieli na te koncepcje dwojako. Z jednej strony powstały prace dowodzące empirycznie, że władza posiadaczy zmalała w niewielkim stopniu i z pewnością nie tak radykalnie, jak się uważa. Autorzy tych prac twierdzą, że upowszechnienie posiadania oznacza jedynie możliwość istotnego wpływu (np. w zakresie decyzji inwestycyjnych, nawet jeśli ma się mniej niż 10% akcji) na wciąż dysponujące wielką władzą grupy kierownicze przedsiębiorstw. Co więcej, badacze sieci posiadania doszli ostatnio do wniosku, że władza wynikająca z własności względnie niewielkich pakietów akcji - zwłaszcza gdy są to akcje dużych, dominujących na rynku przedsiębiorstw - może wykraczać znacznie poza sprawy tych przedsiębiorstw, albo za pośrednictwem holdingów tych przedsiębiorstw, albo w ten sposób, że posiadacze akcji działają na swój własny rachunek (zob. artykuł B. Mintz i M. Schwartza w: Structures of Capital, S. Zukin, P. DiMaggio [red.] 1990, a także J. Scotta Who Rules Britain? 1990).
Druga odpowiedź marksistów ma charakter bardziej teoretyczny. Sprowadza się ona do stwierdzenia, że cały problem przekształcania się właściciela indywidualnego w zbiorowego jest jedynie odzwierciedleniem pewnego rodzaju -humaniz-mu marksistów, polegającego na uznaniu teoretycznej wyższości poszukiwania nosicieli określonych stosunków produkcji wśród konkretnych jednostek. Zamiast tego można jednak - w ślad za pracą Marksa Tezy o Feuerbachu - identyfikować społeczne relacje posiadania i kontroli oraz tytuły upoważniające do nich - te właśnie, które pozwalają zidentyfikować jednostki. Jeśli przyjąć to drugie podejście, to nosicielami określonych stosunków produkcji mogą być zarówno jednostki, jak organizacje. Można więc mówić o klasie kapitalistów, nawet jeśli nosiciele kapitalistycznych stosunków produkcji nie są osobami i bez względu na charakter relacji między nimi oraz na to, że nazwanie pewnej precyzyjnie określonej grupy b. jest trudne (zob. np. A. Woodiwiss, Social Theory After Postmodernizm 1990). Zob. też klasa średnia; rewolucja menedżerska. M.T.
burżuazyjnienie [embourgeoisement],
proces uznawania za właściwe przez ->klasę robotniczą burżuazyjnych (->burżuazja) aspiracji,
standardów i stylu życia. Zjawisko to jest uważane za osłabiające świadomość klasy robotniczej i utrudniające historyczną misję -^proletariatu jako motoru rewolucyjnej ->zmiany społecznej.
Sama koncepcja ma źródła marksistowskie. Pod koniec lat 80. XIX w. F. -> Engels próbował wyjaśnić niewykorzystanie przez brytyjską klasę robotniczą praw obywatelskich zdobytych w 1867 dzięki "dążeniom robotników do uzyskania poważania społecznego" oraz osiągnięcia przez z nich standardu życia wystarczającego do przyjęcia burżuazyjnych wartości, stylu życia i ideałów politycznych. Od tego czasu ortodoksyjni marksiści często korzystali '. tego argumentu dla wyjaśnienia braku rewolucyjności klasy robotniczej w kapitalizmie.
Koncepcja ta zyskała jednak o wiele szerszą wiarygodność, gdy po II wojnie światowej została podjęta przez liberałów (głównie północnoamerykańskich), takich jak S.M. Lipset i C. Kerr. Autorzy ci na różne sposoby formułowali tezę o b. i zidentyfikowali wiele rozmaitych mechanizmów przyczynowych tego procesu, jednak najogólniej mówiąc, twierdzili oni, że sektorowa transformacja struktury -zatrudnienia - przesunięcie siły roboczej z przemysłu do usług oraz spadek zapotrzebowania na niewykształconych pracowników, a wzrost popytu na wykwalifikowanych - doprowadziła do wysokiej ruchliwości klasowej oraz mniejszania się względnej liczebności klasy robotniczej. Rozwinięte społeczeństwa zachodnie zostały więc zdominowane przez klasę średnią, przynajmniej w sensie demograficznym.
Ponadto tendencje rozwojowe w technice, a zwłaszcza -^automatyzacja, spowodowały zwiększenie kontroli pracowników fizycznych nad swą pracą i zmniejszyły ich ->alienację. Powojenna odbudowa miast rozbijała wiekowe, ściśle powiązane, często homogeniczne zawodowo miejskie społeczności robotnicze, robotnicy zaś zaczęli zajmować rzadziej zaludnione, bardziej heterogeniczne przedmieścia świeżo Dołączone komunikacyjnie z centiuir,. W statystykach publicznych tego okresu próbowano również wykazać "homogenizację" dochodów oraz standardów życia, wynikającą zarówno z ekspansji zachodnich gospodarek, pełnego zatrudnienia i wysokich płac, jak i z redystrubucyjnej polityki społecznej prowadzonej przez socjaldemokratyczne państwa opiekuńcze. Była to era "wysokiej konsumpcji masowej" oraz "zasobnego społeczeństwa": upowszechniło się posiadanie trwałych artykułów gospodarstwa domowego i nawet robotnicy fizyczni mogli realnie liczyć na zakup samochodu lub domu. Powstał masowy rynek konsumentów o "średnich dochodach".
Te obiektywne zmiany uznano za prowadzące do ujednolicenia stylu życia i wartości społecznych. Wyższy dochód ułatwiał robotnikom przejęcie stylu ubierania się, spędzania wolnego czasu oraz urządzenia wnętrz, które charakteryzowały klasę średnią. Wreszcie wzrost zarobków i przyję-
burżuazyjnienie 37
de szeregowych robotników do organizacji zawodowych jako pracowników wykwalifikowanych zmieniło postawy i wartości robotników, kształtując nowy rodzaj identyfikacji z celami kapitalistycznego przedsiębiorstwa, osłabiający tradycyjne formy lojalności wobec innych robotników, ->związków zawodowych i własnej klasy społecznej, rozwijający natomiast typową dla klasy średniej troskę o -status. Robotnicy zaczęli orientować się raczej na rodzinę i dom niż na sąsiedztwo i grupę. W ich światopoglądzie zaczynają dominować wartości konserwatywne: pracownicy fizyczni dążą teraz do bezpieczeństwa i poważania, a chcą je uzyskać raczej w aspekcie indywidualnym niż klasowym. Zmiany te wpływają także na -szachowania wyborcze: dawne klasowe partie lewicy tracą popularność na rzecz bur-źuazyjnych lub drobnomieszczańskich partii politycznej prawicy.
Najbardziej klarownie tezę tę przedstawił F. Zweig w pracy The Worker m an Affluent Socie-fy(1961), opartej na podstawach empirycznych. Zweig przeprowadził wywiady z robotnikami pięciu firm brytyjskich. Większość zwolenników tezy o b. opierała swe twierdzenia na spekulacjach lub anegdotach.
Teza ta była impulsem dla szeregu ważnych prac socjologicznych powstałych w latach 60. Były
one bardziej rygorystyczne niż prace wcześniejsze i mocno podważyły jej wiarygodność. Warto tu wymienić zwłaszcza program "The Affluent War-ker in the Class Structure" kierowany przez J.H. Goldthorpe'a, D. Lockwooda, F. Bechhofera i J. Platt (zob. The Affluent Worker in the Class Structure 1969); B.M. Bergera studium przedmieścia robotniczego w Stanach Zjednoczonych (Working Class Suburb 1960) oraz pracę R.F. Hamiltona, Affluence and the French Worker in the Fourth Republic (1967), dotyczącą Francji. Prace te i wiele innych wykazały przekonująco, że klasa robotnicza rozwiniętego Zachodu była gorzej sytuowana niż klasa średnia, zachowała istotne elementy swej proletariackiej tożsamości i nadal kultywowała charakterystyczne wartości społeczne, ideały polityczne i styl życia.
Tezę o b. uważano w latach 70. XX w. za zdyskredytowaną, natomiast niespodziewany wzrost zainteresowania nią nastąpił podczas recesji w latach 80. Komentatorzy zarówno skrajnej prawicy, jak i skrajnej lewicy twierdzili, że poparcie klasy robotniczej dla polityki rządów prawicowych w całej Europie i Ameryce Północnej jest świadectwem nowego konsensu wokół -norm, -wartośd i -stylu życia klasy średniej. Zob. też arystokracja robotnicza; inkorporacja; prywatyzm; socjologia konsumpcji; suburbanizm. P.S.
cel [goal], końcowy rezultat, ku któremu skierowane są -^działania zbiorowe lub indywidualne. Jest to termin szeroko stosowany w socjologii, chociaż jego status logiczny i eksplanacyjny ulega istotnym zmianom w zależności od kontekstu i autora. Istnieją liczne typologie, dzięki którym można np. odróżnić nieformalne c. jednostek i jasno określone c. ^organizacji formalnych; lub c. osobiste i nadrzędne (te pierwsze są c. jednostek, drugie
- c., których nie można osiągnąć bez zespolonego wysiłku jednostek i grup); lub c. przyzwalające i zalecające (rozróżnienie T. Parsonsa). Większość szkół myślenia w socjologii zakłada, że działanie społeczne jest- w większym lub mniejszym stopniu
- nakierowane na realizację c., chociaż terminologię związaną z c. najczęściej spotyka się w normatywnych pracach funkcjonalistycznych (-funkcjona-lizm), gdzie przyjmuje się generalnie, że przedmiot (c.) działania społecznego jest w dużej mierze określony przez zinstytucjonalizowane systemy
-wartości danych społeczeństw (które definiują
-*role i -^statusy składające się na system społeczny). W ramach tego kierunku powstały takie pokrewne pojęcia, jak różnicowanie c. (rozróżnienie konkretnych c., które są moralnie przypisane różnym jednostkom); uogólnienie c. (tendencja systemów społecznych do definiowania oczekiwań wobec ról, tak że niezależnie od znacznej różnorodności poszczególnych c., które jednostki akceptują w ramach jednej roli, są one ukierunkowane na pojedynczy rodzaj działania, charakterystyczny dla danej roli); oraz przemieszczenie c. (środki zaangażowane do zrealizowania danego zamierzenia stają się c. samym w sobie, np. w przypadku -biurokra-cji, kiedy to zastosowanie się do określonych z góry procedur staje się głównym c. urzędników, a nie środkiem, dzięki któremu mogą osiągnąć zadania przypisane danej organizacji). Zob. też teleologia; teoria działania; teoria wymiany. P.S.
chałupnictwo, praca chałupnicza [out-work, outworking], ->zatrudnienie robotników
przez firmę do pracy poza jej siedzibą - zwykł w domach pracowników. Pracodawca dostarcz materiałów (a w miarę potrzeby - urządzeń) i plai robotnikom od sztuki wytworzonego produkti Praca polega na ogół na składaniu gotowyc elementów w jedną całość. Zob. też praca w dc mu. J.S.
charyzma [charisma], w swej znanej typolog form panowania (czyli "zapewnienia uległości be przymusu") M. -Weber wyróżnił panowanie tr; dycjonalne, charyzmatyczne i legalne. W tyr pierwszym przywódca jest nosicielem tradycji lu zajmuje urząd uświęcony tradycją. Władza chary; matyczna natomiast jest przerwaniem tradyc i opiera się wyłącznie na poparciu dla osób przywódcy. Weber definiuje ch. jako "pewną cech osobowości, dzięki której przywódca jest uważan za kogoś innego niż zwykli ludzie, wyposażoneg w cechy nadnaturalne, nadludzkie lub przyna mniej wyjątkowe. Są to właściwości, które uważ się za niedostępne dla zwykł) ch ludzi, pochodząc od Boga lub u najmniej będące wzorem dl wszystkich, i na podstawie tych właśnie indyw dualnych cech człowiek ten uważany jest z przywódcę" (Gospodarka i społeczeństwo 1922, wyć poi. 2002). Pojęcie to jest szeroko używane w sc cjologii religii i socjologii polityki (omówieni badania przypadków zob. Charismatic Leadershif w: Scholarship and Partisanship, R. Bendix i G. Rot [red.] 1971). Archetypicznymi postaciami chary; matycznymi byli m.in. Jezus Chrystus i A. Hitlei Weber twierdzi, że większość dawniejszych spc leczeństw charakteryzowała się panowaniem tn dycyjnym, przerywanym od czasu do czasu prze władcę charyzmatycznego. Pojęcie to ma przed wszystkim odzwierciedlić pewne aspekty relac między przywódcą a rządzonymi; wskazuje on jednakże na pewne irracjonalne cechy zachowa tych drugich i z tego powodu bywa krytykowan (zob. R. Bendix, Max Weber. Portret uczonego 196C wyd. poi. 1975).
Ch. jest więc czymś niezwykłym, wyłamującym się z rutyny dnia codziennego i czymś spontanicznym, w przeciwieństwie do utrwalonych form działania. Jest także twórcza, gdyż tworzy nowe ruchy i nowe struktury. Weber widział w charyzmatycznym demagogu główną przeciwwagę dla biurokratycznego skostnienia demokracji masowych. Będąc źródłem niestabilności i innowacji, ch. jest więc czynnikiem zmiany społecznej. Przywódcą charyzmatycznym jest realny człowiek, ale mający cechy zdawałoby się nadludzkie, na co jego zwolennicy reagują przekonaniem, że powinni mu służyć. Ch. jest elementem obcym w stosunku do ustabilizowanych instytucji społecznych. Weber ujmuje to tak: "z substancjalnego punktu widzenia każdy przywódca charyzmatyczny zgodzi się na formułę: tak mówi prawo, ale zaprawdę powiadam wam..."
Zjawiska charyzmatyczne są nietrwałe i niestabilne. Na krótką metę przywódca charyzmatyczny może zmienić zdanie, być może pod wpływem "Ducha". Z czasem jego siła wyczerpuje się. Dlatego często podejmuje się próby "rutynizacji" panowania charyzmatycznego jeszcze za życia przywódcy. Po nim obejmuje więc władzę ^biurokracja, realizująca panowanie racjonalno-legalne, albo następuje powrót do instytucji tradycyjnych, ożywionych już jednak zmianami wprowadzonymi w okresie charyzmatycznym. M.T.
Childe Vere Gordon (1892-1957), urodzony
w Australii profesor uniwersytetów w Edynburgu, a następnie w Londynie; czołowa postać archeologii połowy XX w. Znany był z marksistowskiego podejścia podkreślającego rolę gospodarki, równie ważne miejsce przyznawał jednak społeczeństwu i kulturze, a nie tylko wytworom ludzkich rąk. Był wybitnym popularyzatorem archeologii; opinię tę ugruntowały przede wszystkim znakomicie napisane prace porównawcze na temat prehistorii człowieka, np. Mań Makes H/mse//(1956). A.Z.
ChiMazm [chiliasm], doktryna lub wiara w tysiącletnie panowanie Chrystusa na ziemi. W dziejach chrześcijaństwa było wiele przykładów chi-liastycznych ruchów kultowych i sekciarskich. Na przykład w średniowieczu rychłe zstąpienie Chrystusa głosili taboryci (którym przewodził czeski ksiądz Martin Huska). Poprzedzać je miał okres katastrof, po którym miała nastąpić Nowa Epoka panowania Chrystusa na ziemi (zob. H. Kaminsky, Chiliasm and the Hussite Revolution, "Church History" 1957). Ch. jest zatem szczególną postacią ->mile-naryzmu, z którym łączy go wiele cech. Tak więc w oczekiwaniu na Drugie Przyjście wspólnoty chiliastyczne próbowały się izolować od współczesnych sobie społeczeństw nie tylko duchowo, ale i fizycznie, usiłując żyć (jak przez pewien czas taboryci) w stanie kolektywnej wolności - nie uznając tradycyjnych zwierzchności, norm czy praw, wyrzekając się rodziny i domu, oddając swą własność do wspólnego rozporządzenia. J.S.
chłopstwo 39
chłoporobotnicy [semi-proletariat], najemna siła robocza, dla której płaca nie jest jedynym źródłem utrzymania. Zwykle dzieje się tak, gdy pracownicy najemni zachowują dostęp do ziemi i uprawiają ją samodzielnie lub z pomocą członków swej rodziny. Termin ten obejmuje również robotników sezonowych, którzy przez część roku uprawiają własne poletko, a na część wynajmują się do pracy przy zbiorach. J.S.
chłopstwo [peasantry], słowo "chłop" jest typowym przykładem pomylenia powszechnego użycia słowa z jego definicją socjologiczną. Zastosowanie powszechne jest w tym wypadku prawdopodobnie bardziej właściwe. Ludzie zawsze wiedzą - i to we wszystkich kontekstach historycznych i kulturowych - czy dana osoba jest chłopem, czy chodzi o bogatych drobnych właścicieli, czy o dzierżawców za połowę plonu, czy wreszcie o pozbawionych ziemi pracowników rolnych. Natomiast przedstawiciele nauk społecznych poświęcili dużo czasu i namiętności sporom nad dokładną definicją ch.
Podejmowano - zwłaszcza w teorii marksistowskiej - próby takiego zdefiniowania gospodarki chłopskiej, by połączyć grupy społeczne tak różnorodne, jak feudalni dzierżawcy, niezależni rolnicy i wiejscy pracownicy dniówkowi. W różnym stopniu akcentowały one znaczenie rodziny chłopskiej jako jednostki zarówno produkcji, jak i konsumpcji, stosunek rolnictwa kapitalistycznego do niekapitalistycznego, zastosowanie pracy rodzinnej w warunkach wiejskich oraz wyzysk biednych lub względnie biednych producentów rolnych. Podejmowano także próby zdefiniowania chłopskiego -sposobu produkcji poprzez pojęcie gospodarstwa rodzinnego oraz twierdzenie, że ch. jest oddzielną klasą. Te próby wiążą się z dyskusjami na temat rewolucyjnego potencjału ch. - toczonymi przede wszystkim przez teoretyków marksistowskich.
Antropologowie społeczni definiują ch. przez zwyczaje i normy kulturowe chłopów, poprzez ich ciasnotę spojrzenia oraz trwanie przy ^tradycji. Te próby określenia ch. jako pewnego ogólnego typu ludzkiego zaśmiecone są typologiami, które dążą do połączenia odmiennych form społecznych i gospodarczych nie zawsze nawet określanych jako ch. Nie zaproponowano żadnej precyzyjnej lub przydatnej definicji - podobnie jak w ekonomii marksistowskiej - i w rezultacie termin ten najlepiej będzie uważać za nieprecyzyjnie określoną kategorię społeczno-go-spodarczą, mającą wartość opisową, a nie heu-rystyczną.
Istnieje obszerna literatura dotycząca struktury społeczeństw chłopskich oraz ruchów i powstań (->rewolucja) chłopskich. Prace E.R. Wolfa nadal stanowią jedno z najlepszych wprowadzeń do tego tematu (zob. Peasants 1966 oraz Peasant Wars ofthe Twentieth Century 1971). P.Ś.
40 choroba dyplomowa
choroba dyplomowa [diploma disease], termin zaproponowany przez R. Dore'a; oznacza nadmierne poleganie na procesie selekcji przez formalne instytucje oświatowe i na traktowaniu kwalifikacji edukacyjnych jako dowodu zdolności, wykształcenia i dokonań niezbędnych do podjęcia określonego zawodu, rozpoczęcia określonej kariery zawodowej lub wejścia na wewnętrzny rynek pracy. Zjawisko to jest czasem określane mianem inflacji kredencyjnej. Przekonanie, że świadectwa edukacyjne są kluczem do uzyskania najlepiej płatnych i najbezpieczniejczych ofert pracy, ma ten niezamierzony skutek, że ludzie usiłują zdobyć coraz to wyższe kwalifikacje, aby uzyskać stanowisko, do którego wcześniej nie były one wcale potrzebne i do którego rodzaj ich wykształcenia bynajmniej nie przygotowuje najlepiej. Oświata staje się więc rytualnym procesem gromadzenia kwalifikacji. Zob. też merytokracja. P.Ś.
choroba psychiczna [mental illness], pojęcie szeroko dyskutowane (R.D. ->Laing, ->anty-psychiatria), oparte na potocznym przeciwstawieniu umysłu i ciała, a tym samym na opozycji choroby umysłowej i choroby fizycznej. Dla ch.p. charakterystyczne są patologie umysłu, tzn. zaburzenia funkcjonowania umysłowego, analogiczne do zaburzeń funkcjonowania ciała. Podobnie jak choroba fizyczna, ch.p. jest pojęciem wartościującym i wiąże się z ->kontrolą społeczną i regulacją. Zaburzenia myślenia i uczuć charakteryzujące ch.p., takie jak złudzenia, halucynacje, nadmierne pobudzenie czy -depresja, wiążą się często z zachowaniami uznawanymi za dziwaczne, niezdarne, niszczące i niepokojące. Właśnie te zachowania wywołujące niepokój i lęk przed zniszczeniem powodują, że ch.p. jest traktowana jako szczególny rodzaj choroby, wymagający specjalnej opieki i uwagi. Z punktu widzenia społeczeństwa problemem jest zwłaszcza jawna irracjonalność i utrata rozsądku, będące następstwem patologii psychicznej. Umysł i rozsądek są znakiem probierczym istot ludzkich, a ich utrata - pełna lub częściowa - jeśli nie jest uznana za znak działania sił nadprzyrodzonych, odczuwana jest powszechnie jako głębokie zaburzenie i zagrożenie. Dlatego też ch.p. jest zazwyczaj bardziej stygmatyzująca (->stygmat) niż inne choroby; oczywistymi wyjątkami są AIDS, inne choroby przekazywane drogą płciową i w mniejszym zakresie rak.
Historycznie rzecz biorąc, podstawą medycznego pojęcia ch.p. były sądy laików na temat stanów umysłowych, przejawiające się w takich pojęciach, jak "obłąkanie", "obłęd", "szaleństwo" albo też "zaburzony na umyśle", "przygnębiony" lub "szalony", określające mniej poważne formy zaburzeń psychicznych. Dawniej i obecnie terminy te stosuje się wobec osób, których zachowanie wydaje się w pewien sposób niewytłumaczalne lub irracjonalne. Mógłby to być także dewiant lub przestępca, ale tylko wtedy gdy jego zachowania nie dałoby się zrozumieć równie łatwo jak zwyk-
łych form -^przestępstwa, np. dlatego że towarzyszy mu odrzucenie czegoś wysoko cenionego w społeczeństwie. Obecne koncepcje medyczne ch.p. nadal mocno wiążą się z sądami potocznymi na temat tego, co racjonalne, rozsądne czy właściwe. ->Psychiatria, klasyfikując ch.p., wywarła znaczny wpływ na słownik codzienny. Ch.p. można uszeregować, poczynając od stanów takich jak choroba Alzheimera, wywołująca patologię mózgu, poprzez archetypiczne ch.p.: schizofrenię i psychozę maniakalno-depresyjną (należące do grupy psychoz), stany lękowe, fobie i obsesje, często nazywane nerwicami, aż do tzw. zaburzeń zachowania, jak alkoholizm, am reksja, narkomania czy dewiacje seksualne.
Stworzona przez psychiatrów lista ch.p. zawiera formalne określenie ich granic. Zmieniają się one jednak i bywają kwestionowane. Samo rozróżnienie ch.p. i fizycznej jest wysoce problematyczne. Opiera się ono na kryteriach oczywistej patologii, często jednak nie jest zbyt precyzyjne, gdyż liczne choroby mają symptomy i psychiczne, i fizyczne. Gdy uwzględnimy przyczyny, rozróżnienie to staje się na tyle problematyczne, że można zakwestionować ideę dwóch wzajemnie się wykluczających kategorii chorób. Patologie idenfytikowalne jako psychiczne mogą mieć przyczyny fizyczne, jak w przypadku choroby Alzheimera; podobnie niektóre patologie fizyczne, np. wrzody, mogą mieć przyczyny psychiczne (co doprowadziło do stworzenia pojęcia -choroby psychosomatycznej). Wzajemne powiązania sfery psychicznej i fizycznej wykorzystywano często do uzasadnienia połączenia leczenia ch.p. z innymi usługami zdrowotnymi. W praktyce granica między ch.p. a fizyczną jest kwestią umowy i zależy zarówno od poglądów na temat przyczyn choroby, jak i od ujawnianych problemów psychicznych czy behawioralnych.
Granica między ch.p. a ->dewiacją ("szaleństwem i złem") jest równie problematyczna, zwłaszcza gdy chodzi o zaburzenia zachowania lub osobowości. Analiiyoznie o różincy tej decyduje kryterium, iż ch.p. jest sądem na temat stanu umysłu, dewiacja sądem o zachowaniu. Ponieważ jednak obserwacja zachowań jest podstawą sądów na temat stanu umysłu, w praktyce pojawiają się nieporozumienia i trudności. Podobnie jak we wszystkich sytuacjach granicznych, zmiany konwencji wpływają na określenie granic, przykładem jest zarysowująca się tendencja do uznawania pedofilii (wykorzystywania seksualnego dzieci) za ukrytą ch.p., a nie dewiację. Granicę między normalnym i nienormalnym funkcjonowaniem umysłowym wyznaczają również w znacznej mierze konwencje zmieniające się zależnie od jednostki, podłoża społecznego i okoliczności.
Poglądy na temat przyczyn ch.p. zmieniają się. Medycyna kładzie nacisk na procesy fizyczne i dlatego psychiatria skupia się na fizycznych uwarunkowaniach i fizjologicznych sposobach leczenia, często błędnie uznając, że wyjaśnienie
chrześniactwo 41
w kategoriach fizycznych wyklucza konieczność rozpoznania roli czynników psychologicznych i społecznych. Natomiast liczni socjologowie i teoretycy społeczni przyczynili się w istotny sposób do zrozumienia społecznych przyczyn ch.p., o czym świadczą np. badania depresji G. Browna i T. Harrisa oraz feministyczne analizy anoreksji. Wkład socjologii w wyjaśnianie zjawiska ch.p. polega też na analizie ch.p. jako konstruktu społecznego. Konstrukt ten, co odnotowano powyżej, ustanawia granice normalnego, dopuszczalnego funkcjonowania psychicznego w różnych kulturach i społeczeństwach, a jako taki jest częścią społecznej regulacji zachowań ludzkich. Zob. też opieka środowiskowa; rola chorego.
A.K.
choroba psychosomatyczna [psychoso-matic illness], pod wpływem koncepcji psycho-dynamicznych termin ten rozpowszechnił się w latach 30. XX w. i początkowo wskazywał na generalne traktowanie choroby jako wynikającej głównie z interakcji psychika-ciało. Pojęcie to zwykle denotuje pewne choroby organiczne (np. wrzody), które nasuwają podejrzenie o przyczyny psychologiczne. Jednakże przegląd psychospołecznych czynników obecnych we wszystkich znanych chorobach uzmysławia trudności z wytyczeniem ścisłej granicy między przyczynami psychosomatycznymi a fizycznymi. J.S.
chromosomy [chromosomes], jądra komórkowe ludzi i wyższych organizmów zwierzęcych i roślinnych zawierają pewną liczbę (stałą dla każdego gatunku - 23 u człowieka) par nitkowatych struktur - ch. Są one nosicielami ->genów, podstawowych materialnych jednostek dziedziczenia, uszeregowanych liniowo. Kiedy komórki dzielą się, aby utworzyć jajo i nasienie, ch. łączą się w pary, a następnie dzielą w sposób, który pozwala na losowe przekazywanie materiału genetycznego do powstających gamet. Dzięki temu procesowi powstają osobniki o różnych kombinacjach cech matczynych i ojcowskich. A.Z.
chrześcijaństwo [Christianity], religia o zasięgu światowym, za której twórcę uważa się Jezusa Chrystusa. Ch. było początkowo ruchem społecznym w łonie -judaizmu. Zrodziło się w Jerozolimie w czasach panowania rzymskiego. Po zburzeniu Jerozolimy w 70 r. n.e. ch. rozprzestrzeniało się coraz szerzej wśród narodów nieży-dowskich, częściowo pod wpływem nauk apostoła Pawła, który zakładał kościoły wśród pogan.
W Rzymie wyznawcy ch. byli prześladowani, zwłaszcza w czasach Nerona. Z represji tych zrodziły się instytucje męczeństwa i świętości. Choć ch. rozprzestrzeniało się wśród niższych klas społecznych, ostatecznie objęło także warstwy rządzące. W 313 cesarz Konstantyn ogłosił je religią Cesarstwa Rzymskiego. Tak więc twierdzenie K. ->Kautskiego (Pochodzenie chrześcijaństwa 1908, wyd. poi. 1923), że wczesne ch. było
religią proletariacką, wymaga co najmniej uściślenia.
W XI w. nastąpił otwarty rozdział obrządków wschodniego i zachodniego. Biskup Rzymu został ogłoszony papieżem i zwierzchnikiem ch. zachodniego. Kościół rzymskokatolicki wywarł wielki wpływ na kulturę zachodnią. W procesie tym ogromną rolę edukacyjną odegrały zwłaszcza klasztory. W XVI i XVII w. nastąpił w wyniku protestanckiej -^Reformacji radykalny rozłam w Kościele zachodnim.
Podstawą ch. jest wiara we wszechmogącego i sprawiedliwego Boga, który patronuje całemu Stworzeniu. Choć człowiek zgrzeszył i utracił łaskę, miłosierny Bóg wysłał na ziemię Zbawiciela
- Jezusa Chrystusa, aby odkupił ludzkie grzechy i zbawił ludzi od kary. Chrześcijanie są więc przeświadczeni, że wiara w Syna -Bożego Jezusa Chrystusa zapewnia wieczne zbawienie. Współczesne ch. jest jednak niezmiernie zróżnicowanym systemem wierzeń, w którym mieszczą się rozmaite doktryny postulujące nie tylko wiarę, lecz także wszelkie rodzaje dobrych uczynków. Znakomity wykład historii doktryn i organizacji Kościoła chrześcijańskiego zawiera książka: E. Page, The Cnostic Gospels (1979).
Socjologia religii poświęca wiele uwagi społecznym skutkom wierzeń chrześcijańskich. Teza M. Webera o wpływie -etyki protestanckiej na rozwój kapitalizmu jest jednym z najbardziej znanych tego przykładów. Wiele dyskusji toczy się także na temat wpływu ch. na cywilizację zachodnią, np. na rozwój -^demokracji czy inno-wacyjności naukowej, oraz na temat współczesnej
-^sekularyzacji religii chrześcijańskiej. Zob. też chiliazm; kościół; sekta; socjologia religii. J.S.
chrześniactwo [compadrazgo], najtrafniej
można je określić jako system umownego pokrewieństwa, wywodzący się ze średniowiecznego katolicyzmu. Chrzest dziecka, wprowadzający je do Kościoła chrześcijańskiego, wiąże się z ustanowieniem rodziców chrzestnych i zadzierzgnięciem nowej więzi pomiędzy nimi, jako rodzicami duchowymi, a rodzicami biologicznymi dziecka. Owi rodzice duchowi nie powinni być w miarę możliwości spokrewnieni z rodzicami naturalnymi ochrzczonego dziecka. Ci pierwsi patronują przyjęciu dziecka na łono kościoła i odpowiadają
- przynajmniej teoretycznie - za jego edukację religijną. Rodzice biologiczni i rodzice duchowi są "współrodzicami". Związkowi temu towarzyszą zazwyczaj pewne rytualne zachowania społeczne i językowe. W sensie symbolicznym istnienie ch. zasadniczo komunikuje, że sam fakt narodzin nie daje jeszcze dziecku prawa do uczestnictwa we wspólnocie. Ażeby obdarzyć je istnieniem społecznym, do rodziców biologicznych muszą dołączyć rodzice społeczni. W tym sensie chrzest jest
->rytuałem przejścia.
Chociaż w niektórych kościołach protestanckich także występuje przy chrzcie instytucja ro-
42 Comte (Isidore) Auguste (Marie Franęois Xavier)
dziców chrzestnych, a praktyka ta jest czymś normalnym wśród chrześcijan wyznania rzymskokatolickiego na catym świecie, to jednak tylko w katolickich kulturach śródziemnomorskich i latynoamerykańskich ch. jest instytucją o realnym znaczeniu politycznym i ekonomicznym.
Biologiczni rodzice dziecka poszukują dlań wspólrodziców, którzy są zamożni i wpływowi politycznie. Dążą w ten sposób do zapewnienia catej rodzinie patronatu politycznego i wsparcia ekonomicznego, a także ewentualnie pomocy finansowej dla samego dziecka, np. w formie udziału w kosztach jego kształcenia. Bogaci i wpływowi członkowie społeczności mają niejednokrotnie wiele chrześniaków i chrześniaczek, co nie tylko dowodzi ich wysokiego statusu, lecz także pozwala im liczyć na rozmaite usługi i poparcie polityczne ze strony licznych współrodziców. Powstający w ten sposób system nierównoprawnych zależności wzajemnych jest podstawą znacznej części rozpowszechnionych w tych regionach układów -^stosunków patron-klient. Trzeba jednak podkreślić, że relacja patron-klient nie ogranicza się do ch. Jego siła jako zasady organizującej, alternatywnej wobec pokrewieństwa lub państwa, znajduje wyraz w roli, jaką odgrywa w mafii.
W Ameryce Łacińskiej rodzice chrzestni nie zawsze muszą asystować przy chrzcie, aby zyskać to miano. Może ono odnosić się do osób udzielających rozmaitych rodzajów wsparcia. Tak więc może się zdarzyć, że zamożny znajomy zostaje poproszony o pokrycie kosztów wesela młodej pary. W ten sposób staje się on "chrzestnym" młodych małżonków. Również fundator publicznego budynku może być nazwany jego chrzestnym. Może to dotyczyć także pracodawcy młodej służącej, zwłaszcza jeśli warunki jej zatrudnienia obejmują świadczenia takie jak pokrycie kosztów jej kształcenia. W szerokim sensie ch. może odnosić się do wielu dobrowolnych, choć niesymetrycznych relacji ->władzy, w których klient zwraca się o przysługę. J.S.
Comte (Isidore) Auguste (Marie Franęois Xavier) (1798-1857), francuski teoretyk społeczeństwa, który ukuł słowo "socjologia". Po studiach przyrodniczych w Ecole polytechnique w Paryżu C. został w 1817 sekretarzem H. ->Saint-
-Simona. W czasie tej współpracy, która okazała się nieco burzliwa (zakończyła się niechlubnie w 1824 po kłótni o prawa autorskie), rodziły się podstawy "filozofii pozytywistycznej" C. Nie wszyscy, którzy powołują się na C., a nie czytali jego prac, we właściwy sposób rozumieją znaczenie, jakie nadawał temu terminowi. Chociaż wzorował się na naukach przyrodniczych, pragnął za jego pomocą podkreślić, że jego stanowisko ma charakter raczej pozytywny niż negatywny, a bynajmniej nie to, że - jak się dość powszechnie uważa
- przyjmuje jakiś rodzaj ->empiryzmu.
Według C. jego oświeceniowi poprzednicy byli zbyt krytyczni wobec warunków społecznych,
z którymi mieli do czynienia. W rezultacie n potrafili docenić użyteczności pewnych instytui i - co ważniejsze - nie dostrzegali ich wzajemnej powiązania. Przedmiotem swego zainteresowań uczynił C. całość społeczną i nazywał początkov naukę o tym nowym przedmiocie "fizyką społec na", później zaś -^socjologią.
W latach 1820-26 C. napisał pierwsze rozprav z tej nowej dziedziny. W swych pismach wychod; od pewnych założeń metafizycznych i metodol gicznych, których antysceptycyzm i uznanie nieo zowności teorii sprawia, że wydają się bliższe -je; posłużyć się współczesną terminologią - naukow mu ->re;ilizrrowi niż empiryzmowi. W pracai tych tłumaczył niestabilność współczesnej mu E ropy przerwaniem, a tym samym niezakończenie ewolucji od społecznych struktur typu "teologie nego" czy "militarnego" do typu "naukowo-prz myślowego". Określał to przejściowe stadium ro woju społecznego jako "fazę metafizyczną a przezwyciężenie jej uznawał za cel socjolog którą ogłosił "królową nauk", jako najbardzi ogólną z nich, a przeto najtrudniejszą. Owo "pr wo trzech faz" zainspirowało w XIX w. liczi próby konstruowania socjologii ewolucjonistyc nej (-rewolucjonizm). W kolejnym, sześciotom wym dziele Cours de philosophie positive (1830-4 wyd. poi. wg wyd. skróć., Metoda pozytywna w szt nastu wykładach, 1961) wyróżniał następujące wła ciwe przedmioty badania socjologicznego: żyć gospodarcze, dominujące idee, formy indywidu; ności, strukturę rodziny, podział pracy, język i re gię. Rozważania nad tymi tematami podporządk wał rozróżnieniu, które miało wywrzeć ogromi wpływ, "statyki społecznej" (wymagania -n.łac społecznego) oraz "dynamiki społecznej" (czynni
->zmiany spo(ecznej).
Wszystko, co C. napisał później, okazało s niezbyt interesujące dla kolejnych generacji socj logów. Do tego stanu rzeczy przyczyniły się zap wne głębokie i nieuleczalne problemy psychiczt francuskiego myśliciela, jak jego tragiczne żyć uczuciowe. Ten stosunek GO późnego dzieła może się jednak jeszcze zmienić, gdyż w centru tych jego późniejszych zainteresowań były emocj tymczasem w badaniach socjologicznych właśn im poświęca się ostatnio w Stanach Zjednocz nych wiele uwagi. Nawiasem mówiąc, w rezultac tych zainteresowań C. próbował stworzyć coś, ( dziś nazwalibyśmy kultem miłości, oraz ogłosił s papieżem. Zob. też pozytywizm. J.S.
Condorcet Marie Jean Antoine Nicols Caritat de, markiz (1743-1794), czołov
współautor Wielkiej encyklopedii francuskiej (175
-80) i jeden z pierwszych rzeczników, a późni ofiar rewolucji francuskiej. Pamięta się go główn jako autora teorii ->postępu ludzkości, wyłożon w Szkicu obrazu postępu ducha ludzkiego poprzi dzieje (1794, wyd. poi. 1957), napisanym w czas gdy się ukrywał. Wyróżniał w dziejach dziesii postępowych epok lub faz i podobnie jak wie
jego współczesnych sławit nieskończony potencjał postępu kryjący się w rozwoju nauki i matematyki. Radykalne idee społeczne i polityczne C. stały się jednym z głównych celów krytyki ze strony Th.
->Maltusa w jego Prawie ludności (1798, wyd. poi. 1925). Dowodził on, że wszelkie podobnego typu koncepcje tworzone w dobrej wierze muszą zawodzić w obliczu dysproporcji między wzrostem populacji a naturalną ograniczonością zasobów żywności. J.S.
Cooley Charles Horton (1864-1929), należał do pierwszej generacji socjologów amerykańskich, był jednak ekscentrykiem i różnił się od większości swych kolegów. Pionierzy socjologii to raczej darwiniści społeczni (->darwinizm społeczny), C. zaś był ewolucjonistą nie aż tak mechanistycznym; większość pionierów to reformiści, czerpiący często z inspiracji religijnych, C. zaś był raczej artystą i romantykiem; ponadto większość dążyła do nadania socjologii postaci rygorystycznie obiektywnej, pozytywistycznej nauki, a C. był idealistą, bardziej interesującym się introspekcją i wyobraźnią; był jednym z pierwszych zwolenników -socjologii humanistycznej.
C. dążył do zniesienia dualizmów jednostka/społeczeństwo oraz ciało/umysł, podkreślając ich wzajemne powiązania i ujmując je jako funkcjonalne i organiczne całości. Odnosząc się do zasadniczego wówczas problemu nauki o społeczeństwie, czyli do sprawy obustronnej zależności między jednostką a porządkiem społecznym, C. pisał, iż pojęcia te można definiować tylko we wzajemnym powiązaniu, albowiem życie człowieka zależy od stosunku społecznego: społeczeństwo nadaje kształt jednostce, ta zaś - społeczeństwu. Krytycy nie uznali dokonań C. za udane, zarzucając mu zwłaszcza zbyt jednostronne skupienie się na jednostce oraz ->idealizm.
C. rozpoczął swą karierę "na przekór wszelkim utrwalonym pojęciom". Nie godził się na określanie go mianem socjologa, dążył bowiem do połączenia historii, filozofii i psychologii społecznej. Dwa spośród stworzonych przezeń pojęć zawładnęły jednak wyobraźnią socjologiczną. Pierwsze to
->jaźń odzwierciedlona: sposób, w jaki indywidualne poczucie jaźni jest "odzwierciedlane" i odbijane przez innych. Idea ta została później znacznie rozwinięta przez W. ->Jamesa i G.H. ->Meada, dążących do zbudowania ogólnej teorii ->jaźni. Drugim takim pojęciem C. jest "grupa pierwotna"
- dla której charakterystyczne jest występowanie bliskich, zażyłych, osobistych interakcji - przeciwstawiana przez C. większym i bardziej zróżnicowanym "grupom zatomizowanym" (później częściej nazywanym "grupami wtórnymi"), których członkowie rzadko, jeśli w ogóle, nawiązywali bezpośrednie kontakty. (Rodziny i kręgi przyjaciół to typowe grupy pierwotne; związki zawodowe i partie polityczne to przykłady grup wtórnych).
C. był zarówno studentem, jak i profesorem University of Michigan. Jego najważniejsze prace
cykl gospodarczy, cykl koniunkturalny 43
to: Human Naturę and the Social Order (1902), Social Organization (1909) oraz Social Processes (1918) (poi. przekł. fragmentów tych prac w J. Mucha, Cooley 1992). Zob. też interakcjonizm symboliczny. A.K.
cybernetyka [cybernetics], teoria komunikacji dotycząca maszyn, zwierzęt i ludzi, uwzględniająca szczególną rolę informacji zwrotnej w procesie kontroli. W naukach społecznych teoria ta wiąże się z -> kontrolą społeczną oraz z naturą i funkcją -^komunikacji i została najszerzej wykorzystana w badaniach nad formalnymi organizacjami. Zob. też Parsons T.; system społeczny. J.K.
cykl deprywacji [cycle of deprivation],
teoria spopularyzowana w latach 70. XX w., mająca wyjaśniać utrzymywanie się ubóstwa i innych form upośledzenia społecznego i ekonomicznego w kolejnych pokoleniach. Teoria ta głosi, że "patologia rodziny" jest głównym czynnikiem odpowiedzialnym za międzygeneracyjny przekaz -deprywacji społecznej i ona właśnie tłumaczy utrzymywanie się w ubogich rodzinach i społecznościach złych warunków mieszkaniowych, niskiego wykształcenia i bezrobocia. W istocie teoria ta sprowadza się do tego, że deprywacja i uzależnienie od opieki społecznej, choć może nie całkiem zawinione przez samych biednych, z pewnością nie mają istotnych przyczyn strukturalnych. Interpretacja ta ma wiele cech wspólnych z wcześniejszą teorią kultury ubóstwa (-fatalizm), kładzie jednak mniejszy nacisk na patologie jednostek i społeczności. Rozległe badania empiryczne podważyły w dużej mierze wiarygodność teorii c.d. (zob. N. Madge, Cycles of Disadvantage 1976).
AŻ.
cykl długofalowy, długofalowy cykl koniunkturalny [business cycle], powtarzające się regularnie okresy w gospodarce, obejmujące fazę wzrostu powyżej długookresowej średniej (ekspansję), następnie fazę wzrostu poniżej długookresowej średniej (recesję), po której następuje wzrost ujemny (depresja). Współcześni ekonomiści przyjmują na ogół, że c.d. trwa około 5 lat, różnią się jednak w opiniach na temat jego przyczyn; niektórzy dowodzą nawet, że wahania te są przypadkowe (losowe) i nie mają jednolitego charakteru. S. Kuznets, urodzony w Rosji ekonomista amerykański zajmujący się procesem rozwoju gospodarczego, również wyodrębnia dłuższe c.d., trwające w przybliżeniu 15-20 lat ("cykle Kuznet-za"). Tak zwane cykle Kondratiewa (nazwane tak od nazwiska ekonomisty rosyjskiego, który stworzył tę koncepcję w latach 20.) obejmują długofalowe okresy ożywienia i recesji trwające przeciętnie 50 lub nieco więcej lat; ich źródłem są nowe zdobycze technologii wykorzystywane w produkcji przemysłowej, takie jak wynalazek maszyny parowej. AŻ.
cykl gospodarczy, cykl koniunkturalny
[trade cycle], fluktuacja dynamiki przedsiębior-
44 cykl życia
czości w regularnych, krótkich odcinkach czasowych, z fazami wznoszącymi i spadkowymi układającymi się wokót długofalowych tendencji wzrostu, obecnie gruntownie już udokumentowana. Zarówno krótko-, jak długofalowe cykliczne fluktuacje w gospodarce są głównym czynnikiem zjawisk takich jak bezrobocie, a także przedmiotem zażartych dyskusji ekonomistów. Zob. też rynek; cykl długofalowy. J.S.
cykl Życia [life-cycle], szeroko stosowana metafora, oznaczająca przechodzenie przez kolejne etapy w życiu człowieka, od narodzin do śmierci, poprzez okres dzieciństwa, -^-dojrzewa-nia, wiek dojrzały i starość, oraz zakładająca powrót do stanu niemowlęctwa w wieku starczym. Termin ten jest w dużym stopniu synonimem
->biegu życia i faz życia.
W pewnych społeczeństwach fazy te są społecznie określone na podstawie przynależności do kategorii czy ->grupy wiekowej. W społeczeństwach zachodnich granice oddzielające pewne fazy życia - jak np. wiek, poniżej którego stosunek płciowy pociąga sankcję karną dla pełnoletniego partnera, wiek pełnoletności czy też wiek, w którym jednostka przestaje podlegać obowiązkowi nauki - są określone i regulowane przez prawo. Inne fazy życia nie mają tak sztywno zdefiniowanych granic i bardziej zależą od indywidualnych decyzji jednostki (np. wiek zawarcia małżeństwa). Z tego powodu w badaniach wiek rzadko jest jedynym kryterium określenia fazy c.ż.; na ogół bierze się pod uwagę stan cywilny osoby badanej i to, czy ma dzieci w wieku szkolnym, które z nią mieszkają. W wypadku mężczyzn, zwłaszcza w badaniach ->rynku pracy, wyróżnia się często oddzielną kategorię mężczyzn będących w pełni aktywności zawodowej, obejmującą na ogót osoby w wieku 25-55 lat (czasem 25-50 lat); są to kategorie wieku o najwyższych wskaźnikach -^zatrudnienia. Demografowie wyodrębniają mniej grup wiekowych w c.ż. niż socjologowie. Wyróżniają dwie grupy - dzieci poniżej 15 roku życia i ludzi starych (powyżej 65 lub 60 roku życia)
- które są zależne od innych, wymagają pomocy, m.in. finansowej, ze strony ludzi w wieku produkcyjnym, czyli czynnych zawodowo.
Faza c.ż. jest zmienną często stosowaną w badaniach wzorów zatrudnienia, preferencji i potrzeb mieszkaniowych, wzorów kontaktów społecznych w społecznościach lokalnych i w rodzinach rozszerzonych, w badaniach ubóstwa i wzorów migracji. Jednak, mimo że termin ten jest nadal
powszechnie stosowany, współczesna literatui społeczno-demograficzna odwołuje się do nieg mniej chętnie ze względu na jego normatywr wydźwięk. Zob. też wydarzenia życiowe. A..
czas podwojenia [doubling-time], okr<
niezbędny do podwojenia liczebności populac o określonych rozmiarach. Obecnie mierzy się g w dekadach, a nie stuleciach. RS.
cząstkowa inżynieria społeczna [piece meal social engineering], w Nędzy historycy mu (1957, wyd. poi. 1999) filozof sir Karl l Popper krytykował historycystyczne (->histor cyzm) - .:w!a.;zc/.;i w wersjach komunistyczni (-> komunizm) i faszystowskiej (->faszyzm) - us łowania przepowiadania przyszłości i dowodzi że holistyczne eksperymenty społeczne oparte r tych teoriach skazane są na niepowodzenie, p< nieważ bieg historii zależy w znacznej mierze o rozwoju wiedzy, a nie potrafimy racjonalnie lu naukowo przewidzieć przyszłego postępu wiedz naukowej. Popper twierdzi, że - na zasadzi analogii z kluczową rolą cząstkowych eksperymei tów w nauce -jedyną formą inżynierii społeczne jakiej można racjonalnie bronić, są małe polej szenia; działanie w małej skali, stale poprawian w świetle doświadczenia. Centralne dla tego podi jścia jest kierowanie się raczej metodą pro i błędów niż uprzednią historycystyczną wizji Jak stwierdza Popper, "posuwamy się naprzó tylko i wyłącznie, jeśli jesteśmy gotowi uczyć s na wtasnych biedach: przyznawać się do pomylę i wykorzystywać je krytycznie, miast dogmatyczni w nich trwać". Cz.i.s. jest tedy niczym innym ja zastosowaniem Popperowskiej koncepcji nauk( wych metod w planowaniu i polityce. J.S.
człowiek organizacji [organization mań
pierwotnie tytuł wpływowej książki (opublikc wanej w 1956) klasyka amerykańskiej socjolog popularnej W.H. Whyta, który dowodził, że pr; cownicy należący do kateg jrii "białych kołnk rzyków" zain �.' ivm w wielkich organizacjac podporządkowują się życiu korporacyjnemu i z; sadzie lojalności korporacyjnej. Odcinając się o przyjaciół, rodzin i wspólnot lokalnych, "ludzi organizacji" przyjmują nową "biurokratyczn strukturę osobowości". Cechuje ją konformizrr prywatność ->stylu życia w masowo powstającyc osiedlach podmiejskich (-suburbanizacja), sut urbiach, stanowi też odwrotność amerykańskie wartości ->indywidualizmu konkurencyjnego.
fu.
dane [data], zapis obserwacji. D. mogą mieć różną formę, np. wyników testów IQ, zapisów rozmów, dzienników prac terenowych, nagrań wywiadów. Są to formy rejestracji, czyli zapisu obserwacji. Przez ich analizę dochodzi się do wniosków. J.K.
dar [gift], wSzk/cu o darze (1923-24, wyd. poi. w: Socjologia i antropologia 1973) M. ->Mauss dowodził, iż d. powszechnie mają charakter obowiązkowy i wzajemny. Zachowania takiego nie można wyjaśnić w kategoriach modelu "racjonalnego człowieka ekonomicznego", preferowanego w zachodniej ekonomii formalnej. Mauss przekonywa!, że sfera gospodarki jest nierozłączna od innych sfer życia społecznego. W każdym społeczeństwie relacje gospodarcze nasycone są wartościami i relacjami moralnymi, a więc niesłuszne jest oddzielanie warstwy racjonalnej od nieracjonalnej czy interesu własnego od emocjonalności. Mauss doszedł do wniosku, że wartość gospodarcza ma źródła religijne, ą ten punkt widzenia podzielał także jego mistrz E. -Durkheim. Ludzie wyrzekają się wartości utylitarnych (-utylitaryzm) rzeczy, aby zyskać ->status społeczny; tak więc wartości ceremonialne są przedkładane ponad gospodarcze. Przykład z badań terenowych B. ->Malinow-skiego: mieszkańcy Wysp Trobrianda rezygnują z pragnienia spożycia pochrzynu (yam) i gromadzą go na stosach, by potem oddać go i zyskać prestiż. Wśród Kwakiutlów, żyjących na północno-zachod-nich wybrzeżach Ameryki nad Pacyfikiem, taki ostentacyjny -rytuał obdarowywania osiągnął rozmiary godne eposu, przybierając postać tzw. potlaczu, kiedy to ogromne ilości dóbr mogły nawet ulec zniszczeniu (zob. H. Codere, Fighting with Property 1950). Socjologowie uznają stosunki związane z d. w obu tych społeczeństwach za doniosłą instytucję polityczną.
M. Sahlins (Stone Agę Economics 1972) stworzył typologię relacji związanych z przekazywaniem d. w różnych społeczeństwach, poczynając od d.
dobrowolnego aż po wyzysk. Europejski ideał przekazywania d. cechuje uogólniona wzajemność: dajemy coś nie po to, by coś innego dostać, a "powrót" d. nie jest związany z warunkami określającymi czas, jakość czy ilość. Uogólniona wzajemność zwykle urzeczywistnia się w ramach sieci pokrewieństwa. Natomiast zrównoważona wzajemność oznacza podtrzymywanie stosunków społecznych odmiennych niż rodzinne, długoterminowych i raczej nie kontraktowych. W tym wypadku równoważniki d. muszą być wymienione w dość krótkim czasie, czego przykładem jest fundowanie w barze: może się tu pojawiać czasowy brak równowagi, ale nie jest on tolerowany w nieskończoność. Trzecią kategorią Sahlinsa jest wzajemność negatywna, kiedy to każda ze stron stara się zmaksymalizować swoje korzyści kosztem drugiej strony.
Analizy przekazywania d. dotyczą głównie tzw. ->spoteczeństw tradycyjnych, a przecież 5% wydatków konsumpcyjnych w Zjednoczonym Królestwie przeznacza się na d. i proporcja dóbr przekazywanych jako d. jest w nowoczesnych społeczeństwach zachodnich równie wysoka jak w społeczeństwach bardziej tradycyjnych. Zob. też krąg kula; teoria wymiany. A.K.
darwinizm spoteczny [Social Darwinism], jest to pewien zespól założeń teoretycznych dotyczących ewolucji poprzez selekcję naturalną, stworzony niezależnie przez Ch.R. Darwina i A. Wallace'a, a następnie spopularyzowany przez dwa wielkie dzieła Darwina O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego (1859, wyd. poi. 1884) oraz O pochodzeniu człowieka (1871, wyd. poi. 1874). W oryginalnej wersji teorii zakłada się, że ponieważ liczba rodzących się osobników jest z reguły na tyle wielka, iż powinna powodować wzrost liczebności populacji, ta jednak pozostaje stała, więc musi istnieć pewien systematycznie działający mechanizm selekcyjny, dzięki któremu niektóre osobniki szybko giną, inne zaś przeży-
46 dedukcja, dedukcyjny
wają. Jest to właśnie mechanizm naturalnej selekcji, który pozwala przetrwać osobnikom lepiej przystosowanym do środowiska, podczas gdy osobniki gorzej przystosowane giną. W długim okresie mechanizm ten powoduje powstawanie gatunków. Dopiero mniej więcej trzydzieści lat później odkryto mechanizm indywidualnego dziedziczenia poprzez -geny i włączono go do tej teorii; w ten sposób powstał współczesny neodarwinizm.
W momencie powstania teoria Darwina i Wal-lace'a była tylko jednym z wątków szerszej dyskusji na temat ewolucji. Innym był -rewolucjonizm H. ->Spencera. Wielu autorów piszących o sprawach społecznych i pozostających pod wpływem Spencera chętnie zaadoptowało "naukową" teorię Darwina. To właśnie Spencer, pisząc o historycznym rozwoju społeczeństw, użył wyrażenia: "przeżywają najlepiej przystosowani", które powszechnie przypisywane jest Darwinowi. Przy końcu XIX w. w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii powstał w naukach społecznych wokół tego założenia ruch naukowy. Najszerzej znanym jego przejawem była ->eugenika. Jej najbardziej radykalni zwolennicy, skupieni w Towarzystwie Euge-nicznym, popularyzowali przymusową sterylizację dużych grup społecznych i kontrolowane rozmnażanie się pozostałych, co miało polepszyć jakość genetyczną populacji jako całości. Bardziej współcześnie teoria Darwina stała się przedmiotem sporu, gdyż niektórzy naukowcy uważają, że darwinowski mechanizm selekcji działa bardzo powoli, a powstawanie gatunków wymaga procesu działającego znacznie szybciej. Spór ten jest ciągle aktualny, niemniej znaczna większość biologów i genetyków nadal uznaje neodarwinizm. Zob. też badania wojska i militaryzmu; Gumplowicz L.
M.T.
dedukcja, dedukcyjny [deduction, deduc-
tive], użycie zasad logiki w celu wyprowadzenia konkluzji z pewnego zbioru założeń. Dedukcja zaczyna się od ->teorii i prowadzi do opartej na niej -^-hipotezy, która jest następnie testowana poprzez przewidywanie i obserwację. Takie podejście do testowania teorii nazywane jest metodą hipotetyczno-dedukcyjną, która ze względu na to, że kładzie nacisk na hipotezę, przewidywanie i test, zaliczana jest do metod par excellence naukowych. Zob. też indukcja. J.K.
deedukacja [deschooling], nurt związany
z publikacjami I. Illicha (Społeczeństwo bez szkoły 1971, wyd. poi. 1976) i P. Freire'a (Pedagogy ofthe Oppressed 1970), chociaż krytyki roli systemu oświatowego w procesie rozwoju powstały wcześniej (zob. np. R. Dumont, False Stan m Africa 1962). Był to wpływowy nurt w latach 70., zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, chociaż prace Illicha i Freire'a były pisane z perspektywy Ameryki Łacińskiej. Główną jego tezą jest twierdzenie, że oświata i poznawanie przenikają całość doświadczeń życiowych i związków społecznych i nie
sprowadzają się do monopolu formalnego systemu oświatowego; że w ->Trzecim Świecie założenia programowe (->program minimalny) powinno się tworzyć, opierając się na własnych doświadczę-, niach uczniów, że powinny one dostarczyć odpowiedniej wiedzy i umiejętności i że konwencjonalne systemy oświatowe prowadzą w rzeczywistości do poniżenia i wyłączenia wielu grup społecznych (np. ubogich) i stworzenia zależności instytucjonalnej. Rozwinięciem tego stanowiska są tezy polityczne o szerszym zakresie. Zob. też socjologia oświaty. P.Ś.
definicja sytuacji [definhon of the situa-tion], pojęcie to wprowadzili W.I. Thomas i F. Znaniecki w C.htopie polskim w Europie i Ameryce (5 1.1918-20, wyd. poi. 1976). Prócz obiektywnego aspektu każdej sytuacji istnieje też aspekt subiektywny, kiedy to jednostka "musi wziąć pod uwagę znaczenia społeczne i interpretować swe doświadczenia nie tylko w kategoriach swych własnych potrzeb i dążeń, ale także w kategoriach tradycji, zwyczajów, wierzeń i aspiracji jej środowiska społecznego". Największe znaczenie miało wykorzystanie tego pojęcia we wczesnej wersji koncepcji
->samospełniającego się proroctwa. A.K.
degradacja pracy [degradation of work],
istnieje pogląd, że znaczenie wykwalifikowanych robotników maleje wraz ze wzrostem kapitalistycznego -^uprzemysłowienia - szczególnie w XX w. - na skutek rozwoju ->naukowego zarządzania. Zwolennikami tego poglądu są przede wszystkim neomarksiści, jak np. G. ->Friedmann i H. -Bra-verman. Ten ostatni twierdzi, że prywatni kapitaliści starają się zwiększyć kontrolę nad siłą roboczą
- po pierwsze w celu osiągnięcia wyższych zysków; po drugie - dążąc do politycznego celu podporządkowania ->klasy robotniczej. Zasadniczym sposobem osiągnięcia tej kontroli ma być podział między koncepcją a wykonaniem, czyli skoncentrowanie całej wiedz} planistycznej i pro-jektanckiej w sf=r>< menedże.skiej i przekazanie robotnikom jedynie odpowiedzialności za obsługę częściowo zautomatyzowanych maszyn oraz wykonywanie rutynowych i nie wymagających kwalifikacji (->dekwalifikacja) zadań. Określono ten proces jako d.p., ponieważ pozbawia on pracowników (np. robotników z kwalifikacjami rzemieślniczymi lub pracowników biurowych) ich -kwali-fikacji i poczucia wartości. Pogląd ten był centralnym punktem tzw. dyskusji o ->procesie pracy, którą toczyli neomarksistowscy socjologowie w latach 80. XX w. Zob. też proletaryzacja.
M.T.
degradacja społeczna [social drift], termin stosowany w -^epidemiologii społecznej, oznaczający degradacjię w hierarchii społecznej w następstwie długotrwałej choroby. Zjawisko to powoduje koncentrację osób chorych w niższych warstwach społecznych. Ta "ruchliwość w dół", którą można mierzyć zarówno między-, jak i we-
dekwalifikacja 47
wnątrzpokoleniowo, zwykle wyjaśnia częściowo związek między przynależnością do klasy społecznej a stanem zdrowia. J.K.
deindustrializacja [deindustrialization], spadek udziału produkcji podstawowego i wtórnego sektora przemysłu w produkcie narodowym brutto oraz zatrudnienia w tych działach w najbogatszych państwach Zachodu. Przyczyny i zasięg d. są przedmiotem sporu. Jakkolwiek tendencja d. jest wyraźna we wszystkich liczących się gospodarkach krajów zachodnich, to tylko w niewielu (zwłaszcza w Wielkiej Brytanii) wiązała się ze zmniejszeniem inwestycji i bezwzględnym spadkiem zdolności wytwórczych. A.Z.
dekarceracja [decarceration], przeciwieństwo -inkarceracji, proces usuwania ludzi z instytucji, takich jak więzienia czy szpitale psychiatryczne. W połowie XX w. dekarceracja stała się najważniejszym elementem reorganizacji ->kon-troli społecznej i jest ściśle powiązana z programami ->opieki środowiskowej i -^kontroli środowiskowej. Powody tych zmian omawia A. Scull w swej kontrowersyjnej książce Decarceration (1984). Innym pojęciem związanym z d. jest transkarceracja, oznaczająca przenoszenie ludzi z jednej instytucji do drugiej. A.K.
dekompozycja kapitału [decomposition of Capital], proces historyczny, w trakcie którego dokonało się w rozwiniętych zachodnich społeczeństwach kapitalistycznych rozproszenie własności środków produkcji w szerszej populacji. Według klasycznej wykładni tej tezy (R. Dahren-dorf, Class and Class Conflict in Industrial Sonety 1959) rozdział własności i kontroli stale się pogłębia. W późniejszych dyskusjach socjologicznych analizowano i dyskutowano empiryczny związek między tymi dwoma elementami.
Przedstawiono kilka rozwiązań. Z jednej strony J.K. Galbraith (The New Industrial State 1967, poi. przekl. fragmentów w: Spoteczeństwo dobrobytu. Państwo przemysłowe 1973) twierdzi, że w efekcie rozszerzania się skali produkcji kapitał ^korporacji rośnie aż do poziomu, gdy jedynie naj-zamożniejsze jednostki stać na posiadanie więcej niż minimalnego udziału we własności takiej wielkiej spółki. Liczba udziałowców mnoży się więc tak, że żadna osoba czy nawet grupa osób nie może samodzielnie posiadać pakietu kontrolnego. Ten długi proces rozpraszania własności wytwarza próżnię w systemie kierowania, którą mogą wypełnić jedynie profesjonalni, płatni zarządcy (-zarządzanie). Z drugiej strony S. Aaro-novitch (The Ruling Class 1961) twierdzi, że charakterystyczna dla rozwiniętego ^kapitalizmu jest fuzja kapitału monopolistycznego w bankowości i przemyśle w "kapitał finansowy", czyli kapitał nie ograniczony do jednej gałęzi gospodarki. Banki, towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze emerytalne, fundusze powiernicze, firmy produkcyjne i inne korporacje gospodarcze mają wzajem-
nie swoje udziały. Tę pajęczynę krzyżowego ak-cjonariatu umacnia złożona sieć zazębiających się grup zarządzających, a niekiedy także więzi pokrewieństwa i przyjaźni, w wyniku czego "efektywna własność" ogranicza się do kręgu finansowej ->oli-garchii, skupiającej jedynie kilkaset lub co najwyżej kilka tysięcy osób zorganizowanych w grupach finansjery lub ogniwach władzy finansowej.
Badacze poświęcają wiele wysiłku próbom określenia zasięgu i formy tych ogniw. Jak wielka część i które elementy korporacji muszą się zorganizować w skoordynowane ugrupowanie finansowe, aby zapewnić sobie strategiczną kontrolę nad tą korporacją? Najbardziej przekonującej odpowiedzi na te pytania udziela J. Scott (zob. zwłaszcza Corporations, Classes and Capitalism 1985 oraz Capitalist Property and Financial Power 1986). Wyróżnia on na podstawie analiz empirycznych zmienne formy korporacyjnej kontroli, m.in. "konstelację interesów". Występuje ona w takich przedsiębiorstwach, w których głównymi udziałowcami są finansiści, jednak żaden z nich nie jest w stanie sprawować kontroli mniejszościowej. Gdy dwudziestu największych udziałowców z prawem głosu posiada łącznie udziały wystarczające do uzyskania kontroli mniejszościowej, tworzą oni wewnętrznie podzieloną "konstelację kapitalistycznych interesów", w której nie może powstać żadna trwała koalicja sprawująca pełnię władzy wynikającej z kontroli mniejszościowej. W tej sytuacji każdy członek zarządu "osiąga pewien stopień autonomii w stosunku do każdego partykularnego interesu". Dynamika choćby tylko tej sytuacji dowodzi więc -jak wynika z badań Scotta - że związki między własnością a kontrolą są znacznie bardziej złożone, niż to sugerowały wcześniejsze interpretacje. Zob. też burżuazja.
J.S.
dekompozycja pracy [decomposition of
labour], proces różnicowania się klasy robotniczej, która w ten sposób przestaje być jednorodną grupą społeczną i uzyskuje wewnętrzną stratyfikację określoną przez poziom kwalifikacji. Wczesne sformułowanie tego poglądu jest dziełem R. Dahrendorfa (Class and Class Conflict in Industrial Society 1959), obecnie zaś dyskutuje się raczej o współczesnej segmentacji ->rynku pracy oraz o tym, w jakim stopniu proletariat przemysłowy społeczeństwa kapitalistycznego zawsze był wewnętrznie podzielony (problem ^arystokracji robotniczej). M.T.
dekwalifikacja [de-skilling], termin, w którym streszczają się główne idee pracy H. Braver-mana Labour and Monopoly Capital. The Degradation ofWork in the Twentieth Century (1974). Wysuwa on tezę, że w kapitalistycznych (^kapitalizm) formach -produkcji obniża się koszty siły roboczej poprzez dzielenie procesów pracy na mniejsze, prostsze, nie wymagające kwalifikacji zadania. W toku tego ciągłego procesu fragmentaryzacji
l
48 demografia
robotnicy kwalifikowani zastępowani są przez niewykwalifikowaną siłę roboczą, wymagającą jedynie prostego przeszkolenia, a zajęcia z drugiego sektora ->rynku pracy wypierają pracę klasyfikowaną w sektorze pierwszym. W rezultacie ptace i warunki pracy spadają na niższe poziomy, typowe dla sektora drugiego; szerzą się -^bezrobocie i niepewność zatrudnienia, pojawia się -alienacja wobec pracy osób zatrudnionych przy takich zdegradowanych zajęciach.
Teza ta spotkała się z dużym zainteresowaniem socjologów akademickich, szczególnie w Wielkiej Brytanii, stata się także punktem wyjścia badań monograficznych nad organizacją i zmianami w strukturze miejsc pracy, zwłaszcza w kurczącym się sektorze produkcji maszynowej (zob. P. Thompson, The Naturę ofWork. Ań Introduction to Debates on the Labour Process 1983). Badania oparte na reprezentatywnych ogólnokrajowych statystykach dotyczących pracy nie potwierdzają raczej konkluzji Brayermana co do kierunku zmian w -^strukturze zawodowej oraz konsekwencji przesunięcia punktu ciężkości z dziedziny produkcji do sfery usług. Gdy zanikają pewne wysoko kwalifikowane zawody, następuje awans innych umiejętności i szybko rozwijają się zawody nowszej daty, np. programowanie komputerowe i analizy systemowe. Zob. też degradacja pracy; kwalifikacje; proces pracy; proletaryzacja; sektor produkcji; zarządzanie naukowe. J.S.
demografia [demography], nauka o populacjach ludzkich, zmianach ich liczebności związanych z ->migracjami, płodnością (->współczynniki płodności) i śmiertelnością (-> współczynniki śmiertelności), zajmująca się także charakterystyką tych populacji ze względu na -^współczynnik płci i strukturę wiekową. Na potrzeby dydaktyczne przedmiot ten jest czasami dzielony na "d. formalną", która obejmuje analizę statystyczną parametrów populacyjnych i ich dynamiki, oraz "studia nad populacjami", czyli nad przyczynami i skutkami zmian struktury populacji w szerszym aspekcie. Zainteresowania naukowców zajmujących się tą ostatnią dziedziną w wielu punktach pokrywają się z zainteresowaniami socjologów. Również w badaniach socjologicznych analiza demograficzna jest ważnym elementem, pomagającym zrozumieć ludzkie społeczeństwa. D. wykorzystuje bazy danych ^statystyki publicznej dotyczące urodzeń, zgonów, zarejestrowanych małżeństw, a także dane ze ->spisów powszechnych. Demografowie próbują opracowywać prognozy dotyczące przyszłej liczebności populacji pod względem struktury wiekowej, gdyż może to być istotne dla polityki społecznej i zmian na rynku pracy. Jeśli np. liczba ludności w wieku nieprodukcyjnym (dzieci i osoby starsze) wzrasta w stosunku do liczby ludności w wieku produkcyjnym, która zarabia na utrzymanie tej pierwszej grupy, to sytuacja ta powinna się odbić na systemie ubezpieczeń społecznych, podatkach i polityce podat-
kowej. Jeśli całkowita liczba ludności aktywnej zawodowo maleje, może to być dla rządu sygnałem do działań zachęcających pewne grupy, zwłaszcza kobiety, do podjęcia pracy. Tak więc analizy i statystyki demograficzne są podstawą dla wielu innych studiów. Z tego powodu spisy powszechne stały się pierwszym regularnie prowadzonym rodzajem badania społecznego.
->Statystyki ruchu naturalnego ludności mają jednak pewne ograniczenia. W szczególności nie ma tam informacji o motywacjach, systemach wartości, celach i preferencjach leżących u podłoża zmian -^współczynnika rodności, który jest najważniejszym elerientem kształtującym wzrost populacji. Ostatnio przeprowadzono badania nad orientacjami i zachowaniami związanymi z płodnością. Dotyczyły one takich kwestii jak: preferowana liczba dzieci w rodzinie, wpływ dochodu gospodarstwa domowego i zatrudnienia kobiet na ich płodność, postawy wobec antykoncepcji i jej stosowanie, inne ważne czynniki wpływające na okres rodzenia dzieci i odstępy czasowe między kolejnymi dziećmi. Światowy sondaż płodności (World Fertility Survey) przeprowadzony w latach 70. ustalił standardy zbierania danych i analizowania ich, będące ważnym uzupełnieniem źródeł tradycyjnie wykorzystywanych w d. Zob. też demografia historyczna; demografia społeczna. J.K.
demografia historyczna [historical demography], badania nad wielkością i strukturą populacji w przeszłości i nad historycznymi związkami między zmianami demograficznymi, gospodarczymi i społecznymi. Pomiar zmiennych demograficznych dla okresu przed -spisami powszechnymi i przed wprowadzeniem państwowej rejestracji urodzeń i zgonów jest trudny, ponieważ dostępne dane są zwykle fragmentaryczne. Badacz musi korzystać z wielu różnych źródeł, jak rejestry kościelne, testamenty, nagrobki, rejestry wojskowe, hipoteka itp , i krok po kroku rekonstruować demografie :� jbraz danego okresu.
Próby charakterystyki demograficznej dawnych populacji podjęto jeszcze w okresie przedwojennym, ale d.h. jako gałąź -^demografii pojawiła się w okresie powojennym, co wiązało się z rozwojem nowych technik badań historycznych, zwłaszcza z metodą rekonstrukcji rodzinnych, którą zapoczątkował L. Henry z francuskiego Institut d'etudes demographiques w latach 50. Henry wykorzystał rejestry parafialne, pierwszy spis Genevana bur-żuazji i spis chłopstwa w Crulai w Normandii do zrekonstruowania kształtu demograficznego tych społeczności. Jego metoda polegała na zbieraniu informacji o jednej parze małżonków: o ich urodzinach, ich rodzicach, urodzinach ich dzieci, małżeństwie i zgonie. Procedurę tę powtarza! dla każdej rodziny należącej do społeczności.
W Wielkiej Brytanii E.A. Wrigley stosował podobną technikę do badania rodzin w Colyton w hrabstwie Devon, wykorzystując rejestry para-
demokracja 49
fialne z okresu 1538-1837. W swoim artykule Family Limitation m Pre-Industrial England ("English History Review" 1966) twierdził on, że kontrola urodzeń byta szeroko rozpowszechniona i że rodziny byty w stanie reagować na zmieniające się warunki spoteczne i ekonomiczne przez opóźnianie narodzin dzieci i przez zmniejszanie wielkości rodziny. Wspólnie z P. Laslettem stworzyli Cambridge Group for the History of Population and Social Structure, która była głównym ośrodkiem d.h. w Wielkiej Brytanii. Prace tego rodzaju ogromnie przyczyniły się do podważenia obiegowych sądów na temat życia rodziny i -gospodar-stwa domowego w XVII i XVIII w. W szczególności praca Lasletta ustanowiła nowe, wysokie standardy wykorzystywania historycznych danych ilościowych do analizy sytuacji rodzin na Zachodzie (zob. The World we Have Lost 1965; Household and Family in the Past Time 1972 i Family Life and lllicit Love in Earlier Generations 1977). Należy jednak zauważyć, że ponowne odkrycie -rodziny małej jako normy w preindustrialnej Anglii zostało później podważone przez kilku krytyków (socjologów i historyków), którzy zauważyli, że małe gospodarstwo domowe jako podstawowa jednostka organizacji osiedleńczej na danym terytorium to niekoniecznie to samo, co mała rodzina jako podstawowa jednostka organizująca życie codzienne. Zob. też demografia społeczna. J.K.
demografia społeczna [social demo-
graphy], dziedzina zajmująca się związkami między czynnikami społecznymi i kulturowymi a zjawiskami ludnościowymi. Głównym obszarem jej zainteresowania jest wpływ czynników kulturowych i społecznych na demografię małżeństw i rodzin, strukturę wiekową populacji, długość życia itp. D.s. zajmuje się również społecznymi konsekwencjami zmian demograficznych. Ponieważ cechy demograficzne grup społecznych i całego społeczeństwa są same w sobie zjawiskiem społecznym, a także bezpośrednim rezultatem takich zdarzeń społecznych (i biologicznych), jak urodzenia i zgony, to w tym sensie wszystkie badania demograficzne nad populacjami ludzkimi są jakąś formą d.s. ->Demografia jednak zajmuje się przede wszystkim pomiarem charakterystyk populacyjnych i wzajemnymi relacjami między zmiennymi demograficznymi, natomiast d.s. stara się te zaobserwowane zjawiska demograficzne wyjaśnić. W ten sposób d.s. korzysta zarówno z doświadczeń i dorobku socjologii, jak demografii.
Trzy podstawowe zmienne odpowiedzialne za zmiany populacyjne to: płodność, śmiertelność i migracje. Wiążą się one z innymi zmiennymi, takimi jak wiek zawarcia małżeństwa, odsetek osób pozostających w związku małżeńskim, stosowanie antykoncepcji, poziom i rodzaj zachorowań, migracja wieś-miasto itd. Wszystkie te zmienne leżą w obszarze zainteresowań d.s., która stara się wyjaśnić ich zmienność w kategoriach
takich zmiennych społecznych, jak rozkład dochodów, poziom wykształcenia, pozycja kobiety, religia czy poziom rozwoju gospodarczego. Zależności te bada się metodą ->sondaży społecznych. Niestety, refleksja teoretyczna w tej dziedzinie sprowadza się do kilku prostych modeli; nie przywiązuje się zaś odpowiedniej wagi do ^znaczeń kulturowych. Sposób kształtowania przez
->kulturę wrażliwości jednostki na pewne idee, wzorce czy przekonania również - z pewnymi istotnymi wyjątkami - wydaje się uchodzić uwagi naukowców zajmujących się d.s. Dziedzina ta wykorzystuje też w pewnym stopniu techniki etnograficzne (-^etnografia). W rezultacie tego zawężenia perspektywy d.s., podobnie zresztą jak sama demografia, pozostaje na uboczu głównego nurtu socjologii. J.K.
demokracja [democracy], tak wiele systemów politycznych i ideologii pretenduje dziś do godności d., że termin ten w zastosowaniach codziennych utracił właściwie wszelkie znaczenie i stał się etykietką służącą do legitymizowania niemal każdego rodzaju władzy politycznej.
D. jako idea i jako praktyka narodziła się w V w. p.n.e. w miastach-państwach starożytniej Grecji. Wówczas oznaczała po prostu rządy obywateli (demos), a chodziło o to, by wszyscy obywatele mieli wpływ na decyzje dotyczące wszystkich. Działo się to podczas spotkań wszystkich obywateli i dziś nazwalibyśmy to rodzajem d. bezpośredniej. Ważne są trzy cechy starożytniej d. greckiej: po pierwsze, wykluczała ona udział kobiet i niewolników; po drugie, demos funkcjonował jako pewna zbiorowa całość, a nie jako oddzielni obywatele; po trzecie, tego rodzaju zbiorowe podejmowanie decyzji jest praktycznie możliwe tylko wtedy, gdy zbiorowość jest względnie mała i jednorodna. K. Sale (Human Scalę 1980), opierając się na empirycznych wynikach R. Dania, uważa, że prawdziwa d. jest bardzo trudna do osiągnięcia w grupach większych niż 10 tyś. osób, a niemożliwa - w grupach liczących więcej niż 50 tyś. Większość mieszkańców Europy Zachodniej i Amerykanów żyje w liczniejszych miastach. Istotnie, ten klasyczny wzór greckiej d. funkcjonował jedynie około dwustu lat, w miastach-
-państwach liczących po kilka tysięcy uprzywilejowanych obywateli i został zniszczony przez najazdy i wojny. Zdolność tego systemu do stawiania czoła wzrostowi demograficznemu nigdy nie została dowiedziona.
Wszystkie współczesne d. są bardzo odmienne od antycznego modelu greckiego. Model, który ukształtował się w XVII w. w Anglii i powoli stał się wzorem dla całego świata, był d. reprezentatywną. Oznacza to, że obywatele wybierają polityków, którzy obiecują reprezentować ich interesy w dyskusjach i przy podejmowaniu decyzji w instytucjach najwyższego szczebla, takich jak parlament. Tym samym parlament staje się rodzajem miniaturowego demos.
50 demokracja przemysłowa
W praktyce wspótczesnego państwa demokratycznego politycy należą do partii, które nie zajmują się poszczególnymi sprawami obywateli, lecz proponują ogólne programy polityczne. W ten sposób partie stają się niezależnymi ośrodkami
-wtadzy. Wiek XX pokazał, że gdy istnieje wiele matych partii, poglądy obywateli są lepiej reprezentowane (Izrael, Włochy), ale dla efektywnej pracy rządu korzystniej jest, jeśli istnieją dwie, najwyżej trzy duże partie (Wielka Brytania, USA). Tym -jednym z wielu - paradoksem d. zainteresowali się socjologowie i politologowie.
Istnieje w świecie wiele systemów jednopartyjnych, które głoszą, iż są demokratyczne, reprezentują bowiem zbiorową wolę ludu. Powszechnie uważa się jednak, że współzawodnictwo między partiami i rzeczywiste reprezentowanie rozbieżnych interesów różnych grup ludności są warunkami koniecznymi ustroju demokratycznego. Inne warunki konieczne to: wolne i uczciwe wybory, rzeczywista możliwość wyboru między kandydatami i programami, ->prawa obywatelskie dla wszystkich obywateli i rządy prawa. Każdy z tych warunków można rozmaicie rozumieć i dlatego d. oznacza nieustającą dyskusję, zarówno publiczną, jak i akademicką. Badacze zastanawiają się nad naturą ->państwa jako całości socjologicznej, nad
-^socjalizacją polityczną, -zachowaniami wyborczymi i uczestnictwem politycznym, nad związkami między d. a ustrojem gospodarczym oraz nad manipulowaniem -opinią publiczną.
Głównym jednak przedmiotem zainteresowań badaczy jest d. sama w sobie, czyli zakres rzeczywistego rozproszenia władzy i rola zwykłych obywateli w systemie politycznym. W 1956 R.A. Dahl (A Preface to Democratic Theory) przedstawił pogląd, że nowoczesne państwa przemysłowe są mniej demokratyczne niż poliarchie, czyli zmieniające się koalicje silnych grup interesów. Praca ta zapoczątkowała dwudziestoletnią dyskusję. W tym samym roku C.W. -Mills opublikował swą Elitę wtadzy (wyd. poi. 1961), w której znacznie ostrzej krytykował d., wykazując, iż w Stanach Zjednoczonych została ona w praktyce silnie ograniczona przez -elitę władzy, złożoną z instytucjonalnych przywódców świata przemysłu, wojska i - mówiąc słowmi Millsa - "dyrektoriatu politycznego", czyli wykonawczych organów rządu. Obywatele stali się w tym -społeczeństwie masowym potulni i bezsilni.
Ujęcie d. jako rządu elity lub klasy koresponduje z polityczną tradycją konserwatyzmu, która od Platona do Burke'a traktuje d. nieufnie i uważa ją za system nieefektywny, niebezpieczny i łatwo prowadzący do rządów motłochu. Dobrym uzasadnieniem takiego poglądu jest pierwszy okres d. sprawowanej przez lud w okresie rewolucji francuskiej 1789.
W nowożytnich d. istnieją duże rozbieżności poglądów w kwestii, jak silny może i powinien być głos ludu w demokratycznym ustroju konstytucyjnym. Politycy zwykle ignorują niektóre
większości, np. większościową opinię publiczna przeciw karze śmierci albo na rzecz zrównoważę nią budżetu w Stanach Zjednoczonych, przeciwkc pełnej integracji z Europą lub przeciw prywatyzacj służby zdrowia w Wielkiej Brytanii. D. twórz; niełatwą do rozszyfrowania mieszankę z tradycyj nym -^paternalizmem, międzynarodowym kapita lizmem korporacyjnym (-^korporacja) i z ->pańs twem opiekuńczym. Złożony system podejmowa nią decyzji politycznych i gospodarczych jesl obecnie trudną do pokonania barierą dla rzeczy wiście powszechnego uczestnictwa w polityce Być może w przyszłości nowe elektroniczne tech niki przekazywani." informacji i badania opini społecznej przybliżą d. do ideału powszechnego uczestnictwa, który towarzyszył jej narodzinom. Dobrym wprowadzeniem do olbrzymiej litera tury na temat d. jest praca J. Lively'ego Democraą (1975) i praca zbiorowa pod red. G. Duncanć Democratic Theory and Practice (1983). Zob. lei biurokracja; demokracja przemysłowa. M.T.
demokracja przemysłowa [industrial de
mocracy], pewien ideał, w którym -prawL obywatelskie dotyczące zatrudnienia zakładaj; częściowe lub całkowite uczestnictwo siły robo czej w kierowaniu organizacją przemysłową lub handlową. Termin ten, oraz inne z nim związane ma często wydźwięk ideologiczny. Z jednej stronj d.p. oznacza sprawowanie przez pracowników kontroli nad przemysłem, czasem związanej z pracowniczą własnością -środkow produkcji, jak w wypadku -^spółdzielni produkcyjnych. Winnym podejściu polega ona na powoływaniu przedstawicieli pracowników lub -związków zawodowych do zarządów przedsiębiorstw lub organów kierowniczych. W jeszcze innych ujęciach d.p, przybiera formę "współudziału pracowników", takiego jak ->układy zbiorowe, w których związki zawodowe występują w charakterze stałej opozycji wobec kierownictwa (-^zarządzanie). W tym modelu kierownictwo przeć .stawia propozycje, a pracownicy ; , h związki zawodowe ustosunkowują się do nich lub - jeśli zachodzi taka potrzeba - wyrażają sprzeciw; następnie podejmowane są negocjacje, których wynikiem są porozumienia zbiorowe, mniej lub bardziej korzystne dla każdej ze stron. W czwartym ujęciu mniej podkreśla się kwestię współudziału we władzy, a większy nacisk kładzie na konsultacje i komunikowanie się: kierownictwo całkowicie odpowiada za decyzje, ale zanim wprowadzi zmiany, konsultuje je z przedstawicielami pracowników. Te i inne formy d.p., w których występują struktury przedstawicielskie pracowników, nazywane są często demokracjami pośrednimi. Gdy pracownik reprezentuje samego siebie, bez pośrednictwa takich struktur, mówi się o demokracji bezpośredniej. Przykładem może być niezależny zespół pracowniczy w fabryce lub usługach, na którym spoczywa odpowiedzialność za podejmowanie decyzji dotyczących organizacji pracy i planowania, dokony-
depresja, depresja kliniczna 51
wanych niezależnie od kierownictwa wyższego szczebla. Zespól ten musi być jednak na tyle mały, aby wszyscy jego członkowie mogli mieć bezpośredni, osobisty wpływ na decyzje grupowe. D.p. stanowi wyzwanie nie tylko dla autorytarnych i biurokratycznych struktur cechujących przedsiębiorstwo kapitalistyczne (-^kapitalizm), ale również dla tendencji centralistycznych gospodarek planowych w systemach socjalistycznych (-socjalizm). Twierdzi się, że bez współuczestnictwa utrzymywać się będzie -^alienacja pracowników. Krytycy dowodzą jednak, że współuczestnictwo można wykorzystać jako narzędzie manipulacji, służące kontroli dążeń pracowników lub osłabianiu związków zawodowych i solidarności. Najnowsze przykłady wskazują, że zasadnicze znaczenie ma zakres władzy zdobyty przez pracowników lub im przekazany. Sceptycy dowodzą, że nawet w zdecentralizowanej gospodarce socjalistycznej Jugosławii, gdzie zespoły pracownicze cieszyły się dużą samorządnością i autonomią, partia nadal sprawowała kontrolę. Wiele zainteresowania budzą inne rozwiązania, takie jak spółdzielnie pracownicze, zwłaszcza eksperyment Mondragon w Hiszpanii. W Niemczech, w wyniku nacisków ruchów pracowniczych na stworzenie systemu pośredniego między kapitalizmem a socjalizmem, wprowadzono system -wspóldecydo-wania, który oddziałuje na politykę pracy w większości krajów Unii Europejskiej. Systemy współudziału w zyskach i posiadanie akcji firm przez pracowników mogą stanowić przykłady inicjowanego przez kierownictwo systemu udziału w zarządzaniu, który obejmuje również samorządne i autonomiczne grupy i zespoły pracownicze, style kierowania oparte na współuczestnictwie, wykorzystujące koncepcje -> ruchu stosunków międzyludzkich oraz system zespołów kontroli jakości oparty na doświadczeniach Japonii. A.Z.
demokracja uczestnicząca [participatory democracy], XX-wieczne wskrzeszenie antycznego greckiego ideału rządów ludu (demos). D.u. jest -^demokracją bezpośrednią w tym sensie, że wszyscy obywatele są aktywnie zaangażowani w podejmowaniu wszystkich istotnych decyzji. Młodzież i ruchy studenckie lat 60., w Europie i Ameryce, przyjęły demokrację bezpośrednią z entuzjazmem. W praktyce oznaczała ona, że wszystkie decyzje podejmuje cala grupa w trakcie spotkań wszystkich członków. Demokracja bezpośrednia była szczególnie ważna dla amerykańskiej nowej lewicy, we francuskich i brytyjskich ruchach studenckich, wczesnych ruchach kobiecych oraz w antynuklearnych i pokojowych ruchach lat 60. i 70. Cechowała także ruchy ekologiczne i wspólnotowe, które przetrwały do lat 80. i 90. Trudności związane z d.u. mają charakter praktyczny: komplikuje ona i spowalnia proces podejmowania decyzji. Jej siła leży w tym, że przywiązuje jednostki do grupy, aktywnie angażując je we wszystkie decyzje. D.u. oparta na
powszechnej zgodzie może być skuteczna w grupach liczących 500 lub mniej aktywnych członków. P.Ś.
denominacja, denominalizacja [denomi-nation, denominalization], d. jest rodzajem
organizacji religijnej, pośredniej między -koś-ciotem a ->sektą. D. jest dobrowolnym stowarzyszeniem dysponującym formalną -^biurokracją. Istnieje w nim fachowa posługa religijna, a udział laikatu jest ograniczony do pewnych wąskich dziedzin. D. jest tolerancyjna w sprawach wiary i praktyk, stąd też wykluczenia członków, którzy naruszają przyjęte zasady, są rzadkie. Zaangażowanie indywidualne nie jest tu silne, a rekrutacja dokonuje się poprzez -^socjalizację. Denominalizacja to historyczny proces, którego skutkiem niektóre sekty (np. metodyści) zyskały cechy d., nie stając się kościołem. A.K.
depresja, depresja kliniczna [depres-sion, clinical depression], doświadczane przez większość ludzi stany umysłowe, charakteryzujące się uczuciem smutku, poczuciem beznadziejności, utratą zainteresowania czymkolwiek. Są uważane za jednostkę kliniczną (tzn. ->chorobę psychiczną), jeśli są trwałe, poważne i nieproporcjonalnie ostre w stosunku do możliwych do zidentyfikowania przyczyn. Termin "d." został włączony do klasyfikacji psychiatrycznej (^psychiatria) początkowo jako symptom melancholii (poprzedniczki d.) i był jednostką diagnostyczną od końca XIX w. (początkowo jako składnik terminu "d. maniakalna").
Poglądy na temat różnych rodzajów d. zmieniają się. W okresie powojennym powszechne stało się rozróżnianie d. reaktywnej i d. endogennej. W wypadku d. reaktywnej, ->nerwicy, istnieje możliwy do zidentyfikowania czynnik pobudzający, ale reakcja na jego działanie jest przesadna. W wypadku d. endogennej, ->psychozy, nie ma takiego czynnika, a choroba pojawia się "spontanicznie". Jednakże ->DSM-lV w rozdziale Zaburzenia afektywne wyodrębnia zaburzenia dwubiegunowe (d. maniakalna) oraz jednobiegunowe (d.).
Obecnie różne typy d. są z reguły diagnozowane jako choroby psychiczne, częstsze u kobiet niż u mężczyzn (zwykle w proporcji 2:1). Bez wątpienia stanom depresyjnym towarzyszą zmiany biochemiczne, aczkolwiek badania biochemicznych aspektów d. nie przyniosły istotnych wyników. Najczęściej stosowana terapia - lekarstwa lub elektrowstrząsy - nakierowana jest na organizm chorego. Istnieją jednak poważne argumenty na rzecz doniosłości czynników społecznych w etiologii d. Praca C. Browna i T. Harrisa Social Origins of Depression (1978) wykazała w przekonujący sposób, że niepomyślne -^wydarzenia życiowe oraz inne wywołujące stres okoliczności, w połączeniu ze szczególną podatnością, zwiększają szansę pojawienia się d.k. zarówno reaktywnej, jak i endogennej. A.K.
52 depresja nerwicowa
depresja nerwicowa [neurotic depres-
sion], synonim depresji reaktywnej. Jest ona powszechnie przeciwstawiana ostrzejszym depresjom psychotycznym lub endogennym, jakkolwiek samo to rozróżnienie jest dziś kwestionowane. Za objawy typowe uważa się niepokój, smutek, wieczorne stany przygnębienia, trudności w podejmowaniu decyzji. Zwykle nie występują halucynacje, fantazje, pobudzenie, regresja, wczesne budzenie się, uznawane za symptomy depresji psychotycznej. Zob. też depresja. ).5.
deprywacja [deprh/ation], dosłownie: pozbawienie czegoś lub stan wywłaszczenia; termin ten jest w sposób nieścisły używany do określenia sytuacji nieposiadania czegoś (również gdy nie nastąpił akt pozbawienia) przy założeniu, że dana osoba ma prawo oczekiwać tego dobra. O d. mówi się szczególnie wówczas, gdy chodzi o dobra podstawowe, związane z wyżywieniem, mieszkaniem, oświatą i opieką emocjonalną (^pozbawienie opieki macierzyńskiej).
Podobnie jak ->ubóstwo, d. można ujmować w kategoriach absolutnych lub względnych. D. absolutna oznacza utratę lub brak środków koniecznych do zaspokojenia podstawowych potrzeb związanych z przeżyciem: żywności, ubrania lub schronienia. D. względna dotyczy doświadczenia jednostki porównującej siebie z innymi. D. względna więc nie tylko zawiera porównywanie, ale jest też definiowana w kategoriach subiektywnych. Pojęcie to blisko wiąże się z pojęciem -grupy odniesienia, czyli grupy, z którą jednostka lub zbiór jednostek porównują się; dobór grup odniesienia oddziałuje w zasadniczy sposób na poziom d. względnej.
Pojęcie d. względnej wprowadził S. StoufFer i jego współpracownicy w klasycznym studium z zakresu psychologii społecznej The American Soldier (1949); było ono stosowane przez R.K. Mertona w klasycznej już pracy Teoria socjologiczna i struktura społeczna (1949, wyd. poi. 1982), a także przez innych socjologów w latach 50. i 60. Nic dziwnego, iż powoływano się na nie w dyskusjach na temat ubóstwa, dowodząc konieczności zrela-tywizowania definicji tego pojęcia. Wykorzystał je też W.G. Runciman w ważnej pracy Relative Deprivation and Social Justice (1966). Runciman rozważa zinstytucjonalizowane nierówności i świadomość ich istnienia u ludzi oraz zastanawia się, które z tych nierówności powinny być postrzegane i oceniane zgodnie ze standardami -^sprawiedliwości społecznej. Ostatnio związek między różnymi formami nierówności społecznej i doświadczeniem względnej d. został uznany za podstawę wyjaśnienia różnic ^przeciętnego dalszego trwania życia w różnych społeczeństwach świata. Twierdzi się, że silna nierówność prowadzi poprzez względną d. do zmniejszenia przeciętnego dalszego trwania życia.
Debaty socjologiczne zwykle skupiały się na subiektywnie doświadczanej d. względnej. Dla
polityki społecznej najważniejsze są jednak różne formy d. materialnej i kulturowej ocenianej z zewnątrz. Jednym z doniosłych problemów jest zakres dziedziczenia d. przez kolejne pokolenia. W związku z tym pojawiła się koncepcja ->cyklu d., opisująca międzygeneracyjny przekaz d., głównie za pośrednictwem zachowań, wartości i praktyk obowiązujących w rodzinie. W koncepcji tej zwraca się uwagę na konieczność uwzględnienia patologii indywidualnej - przeciwstawianej nierównościom strukturalnym - w wyjaśnianiu d.; idea ta wywołała jednak poważną dyskusję i krytykę (zob. M. Rutter, N. Madge, Cycles of Disadvantage 1976; Z. Ferge, S.M. Mille?", Dyiamics of Leprivation 1987). Terminu d. wieloraka używa się, gdy d. obejmuje szeroki zakres potrzeb społecznych. Przegląd obszernej literatury na ten temat można znaleźć w: J.N. Gurney, K.J. Tierney, Relative Deprivation and Social Movements. A Critical Look at Twenty Years of Theory and Research, "Sociological Quar-terly"(1982). A.K.
Descartes Reno, Renatus Cartesius, Kar-
teZJUSZ (1596-1650), filozof francuski, którego uważa się - obok I. ->Kanta oraz D. -Hume'a - za jednego z twórców nowożytnej filozofii zachodniej. D. wnióss także wielki wkład w rozwój matematyki i mechaniki. Najbardziej znane jego dzieła to Rozprawa o metodzie oraz Medytacje. Zastosował w nich swą ideę metodycznego wątpienia, dzięki niej spodziewał się dotrzeć do niekwestionowalnej zasady, z której można wywieść pewną i niewątpliwą wiedzę. Odkrył, że można wątpić dosłownie we wszystko prócz jednego - że aby wątpić, a więc myśleć, trzeba wpierw istnieć. Jednak tak potwierdzone istnienie nie dotyczy ciała, lecz -jaźni jako "rzeczy myślącej". Aby odzyskać pewność bytu ciał materialnych, wyrażającego się w istnieniu przestrzennym, D. potrzebny był dowód na istnienie Boga. Ta doktryna metafizyczna, zgodnie z krórą świat składa się, z jednej strony 7 i ozciągłyd przestrzennie ciał materialnych orsŁ, �;. drugiej stiony, z dusz czy umysłów, których istotą jest myślenie, znana jest jako ->dualizm. Sam D., jak i późniejsi dualistyczni filozofowie ducha mieli wielkie trudności z logicznym wyjaśnieniem szczególnego związku między duszą a ciałem, który konstytuuje osobę ludzką. Wpływ dualizmu ciała i duszy jest ciągle odczuwalny we współczesnych naukach społecznych (np. w M. ->Webera rozróżnieniu zachowania i świadomego działania). Jednym z efektów tego dziedzictwa są niepowodzenia socjologii w obliczu problemów ludzkiej cielesności czy kwestii ekologicznych. ^Psychoanaliza i nowszej daty strukturalistyczne (->strukturalizm) podejścia w socjologii, usiłujące usunąć podmiot ludzki z centrum pola widzenia, rozpoczynają często od otwartego odrzucenia kartezjańskiego założenia "przejrzystości" jaźni dla refleksji. Wreszcie D. bywa dziś krytykowany za traktowanie zwierząt jako nieświadomych, złożonych mechanizmów
Dewey John 53
i domniemane wykluczanie ich w ten sposób spod bezpośredniego działania zasad moralnych oraz wytyczanie nieprzekraczalnej granicy między naturą ludzką i zwierzęcą. Zob. też metafizyka.
J.S.
desocjalizacja [desocialization], proces powodujący cofnięcie wcześniejszej -^socjalizacji. Pojęcie d. pojawia się najczęściej w badaniach przemian sposobu myślenia czy prania mózgu; stosuje je też E. ->GofFman, opisując proces "degradacji", czyli pozbawiania pensjonariuszy instytucji totalnej wcześniej ukształtowanej jaźni i zmuszania ich do przyjęcia nowej. A.K.
despotyzm orientalny [oriental despo-tism], pojęcie spopularyzowane przez niemieckiego socjologa, K. Wittfogla ze szkoły frankfurckiej (->teoria krytyczna), który zbiegł z Trzeciej Rzeszy w 1933 i resztę życia spędził w Stanach Zjednoczonych (zob. jego Oriental Despotism 1957). Wittfogel, badacz cywilizacji chińskiej, był postacią kontrowersyjną. W czasie swej barwnej kariery przeszedł pełne spektrum poglądów politycznych od stalinizmu do maccartyzmu. Sławę zyskał głównie za sprawą sporu, który zapoczątkowało jego pojęcie d.o., oraz analiz tzw. społeczeństwa hydraulicznego.
W swych wczesnych pracach Wittfogel opisywał Chiny jako ustrój feudalny (->feudalizm), ponieważ państwo Czou opierało się na daninie ściąganej przez rządzące klany w formie pracy ->chłopstwa na polach publicznych. Później przejście od wyrob-nictwa do daniny w naturze i renty pieniężnej sprawia, że feudalny stosunek między wspólnotami chłopskimi i lokalnymi panami ustępuje przed d.o., w którym pierwotny sposób wyciskania wartości dodatkowej z bezpośrednich wytwórców przekształca się w rentę pieniężną płaconą scentralizowanemu państwu. Chociaż u Wittfogla kolejność wydarzeń z pewnością nie jest jasna (w jego późniejszej pracy Chiny dynastii Czou zostają przeklasyfikowane na przykład d.o.), twierdzi on, że przejście między dwoma -^sposobami produkcji było głównie efektem rozwoju i intensyfikacji rolnictwa w wyniku budowy szeroko zakrojonego systemu irygacyjnego, którego kontrola wymagała koordynacji ze strony scentralizowanego państwa. To jest właśnie tzw. hipoteza hydrauliczna, która głosi, że irygacje były główną przyczyną pojawienia się scentralizowanej władzy politycznej i dlatego stanowiły ważny czynnik w rozwoju wczesnych cywilizacji. W Oriental Despotism Wittfogel nie ogranicza się jedynie do przypadku Chin, lecz rozważa tę tezę w powiązaniu z szerszą marksistowską teorią ^azjatyckiego sposobu produkcji.
Praca Wittfogla była krytykowana jako empirycznie wadliwa, wewnętrznie sprzeczna, deterministyczna (->determinizm) i milcząco funkcjo-nalistyczna (->funkcjonalizm). Jednakże jego opis agrarnej biurokracji państwowej wczesnych społeczeństw rolniczych zapoczątkował olbrzymią
literaturę na temat kształtowania się ustrojów państwowych i stosunków klasowych w Azji Południowo-Wschodniej. Wittfogel bywał także określany jako multilinearny ewolucjonista. J.S.
determinizm gospodarczy [economic
determinism], stanowisko filozoficzne i teoretyczne najczęściej utożsamiane z marksistowskim twierdzeniem, iż zjawiska społeczne mają swoje źródła w stosunkach produkcji.
Według K. ->Marksa -stosunki produkcji stanowią -bazę, na której opiera się -^nadbudowa prawna i polityczna. Tworzą one także strukturę relacji społecznych między klasami, prowadząc do wytworzenia odpowiednich form świadomości społecznej. Dlatego też, jak ujmuje to Marks, "sposób produkcji życia materialnego warunkuje społeczny, polityczny i duchowy proces życia w ogólności" (Przedmowa do Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej 1859, wyd. poi. 1889). Ta i inne tezy stały się źródłem wielu debat na temat natury i zakresu d.g. Posuwając się do skrajności, można dowodzić, że całość życia społecznego, politycznego i kulturalnego można odczytać ze stosunków produkcji oraz że społeczna świadomość jednostki jest funkcją jej umiejscowienia w strukturze gospodarczej. Pogląd ten jest wyzwaniem dla pojęcia wolnej woli oraz autonomii indywidualnej i był z tego powodu krytykowany. Alternatywnie można uznać stosunki produkcji za czynnik jedynie ograniczający rozwój nadbudowy, warunkujący tylko dość szeroki zakres, w którym mieszczą się nadbudowa i świadomość indywidualna.
Po śmierci Marksa kwestie te zostały rozwinięte przez F. ->Engelsa. Uznał on, że stosunki gospodarcze nie określają niczego automatycznie, natomiast wywierają "decydujący wpływ". Sformułowania Engelsa stały się przedmiotem wielu debat w ramach marksizmu oraz przyczyną szerokiej krytyki przestawicieli myśli niemarksistows-kiej. Sednem tej krytyki jest chęć potwierdzenia siły idei i możliwości autonomicznych jednostek w procesie ->zmiany społecznej. Zob. też Althus-ser L. PS.
determinizm technologiczny [technolo-gical determinism], jedna z teorii -zmiany społecznej, postulująca istnienie ewolucyjnego (->ewolucjonizm) -postępu lub rozwoju, w którym technika wytwarzania kieruje się własną logiką i ma własne trajektorie, a także jest kluczowym wyznacznikiem kształtu instytucji i związków społecznych. Ponieważ dosłownie rozumiany d.t. jest ewidentnie niezgodny z rzeczywistością, większość takich teorii odwołuje się do pojęcia -opóź-nienia kulturowego pomiędzy wprowadzeniem technologii a jej pełnym wpływem na społeczeństwo. D.t. nie należy mylić ani utożsamiać z -^materializmem historycznym. P.Ś.
Dewey John (1859-1952), w ciągu długiego, trwającego prawie sto lat życia D. był jednym
54 dewiacja
z czołowych filozofów amerykańskich; odegrał ważną rolę w powstaniu i rozwoju -^pragmatyzmu filozoficznego. Odrzucając większą część filozofii europejskiej i ->esencjalizm, D. podkreślał znaczenie powiązania teorii z aktywnym działaniem w świecie i praktycznym rozwiązywaniem problemów (instrumentalizm). Jego prace stanowią przykład północnoamerykańskiego podejścia do rozwiązywania problemu i miały duży wpływ na postępowe teorie oświaty. Na przykład w dziele Demokracja i wychowanie (1916, wyd. poi. 1963) D. podkreślał znaczenie takiego procesu dydaktycznego, w którym dziecko jest aktywnym podmiotem, jego doświadczenia życiowe stanowią podstawę określania problemów, a rozważna kontynuacja tych doświadczeń pozwala dziecku sprawować coraz większą kontrolę nad własnym życiem. A.Z.
dewiacja [deviance], w znaczeniu zdroworozsądkowym d. jest cechą zachowań lub jednostek: przestępców, homoseksualistów, osób chorych psychicznie itp. Pogląd taki pojawiał się też we wczesnych pracach teoretyków ->patologii społecznej i nadal jest akceptowany przez autorów niektórych badań klinicznych i kryminologicznych (^kryminologia). Dla socjologów jednak najciekawsze jest wiązanie d. nie z typem osoby, lecz z sytuacją lub systemem społecznym. Nie ma jednoznacznego określenia czynu dewiacyjnego: nawet morderstwo czy kazirodztwo bywają niekiedy akceptowane. Można jednak wskazać dwie, wiążące się ze sobą cechy d.
Pierwsza - to naruszenie wzorów normatywnych, a różnym zbiorom -norm towarzyszą różne formy d.: np. normy religijne rodzą heretyków, normy zdrowia - chorych, normy kulturowe - eks-centryków itd. Ponieważ normy dotyczą większości sytuacji społecznych, definicja ta jest bardzo szeroka i obejmuje wszystkie sfery życia społecznego. Na przykład d. klasowa to naruszenie oczekiwań normatywnych dotyczących zachowań członków danej klasy społecznej; d. sytuacyjna to przekroczenie norm obowiązujących w grupie przyjaciół.
Cecha druga to stygmatyzujące (->stygmat) własności d., czyli przypisywanie etykiet niektórym zachowaniom. Z czasem etykiety te mogą być oceniane odmiennie, negowane lub nawet odrzucane. Zakres -^-etykietowania bywa bardzo szeroki: ludzie mogą uznawać swych przyjaciół za dewiantów tylko z powodu ich gadatliwości, terroryści zaś mogą się stać politycznymi męczennikami w oczach tych, którzy wyznają ich wartości. Badanie d. jest w tym przypadku nakierowane głównie na sposób wytwarzania, stosowania i oddziaływania etykiet stygmatyzujących.
W obu tych tradycjach interpretacyjnych, zarówno w badaniu naruszania norm, jak i tworzenia stygmatów, d. jest pojęciem o zmiennym zakresie, wieloznacznym i płynnym. Określenie jednostki jako dewianta zależy od sposobu rozumienia norm oraz procesu etykietowania w szczególnych kon-
tekstach społecznych. Mimo tych trudności terminologicznych istnieje ogromna liczba prac socjologicznych poświęconych d.
Za najlepszy punkt wyjścia analiz d. uważa się ogólnie twórczość E. -Durkheima. W jego pracach pojawiają się dwa wątki niezwykle doniosłe, choć kontrowersyjne, z których wywodzą się różne kierunki badań. Pierwszy to problem ->anomii, braku lub załamania się norm, co w najbardziej wyrazistej formie pojawia się w okresach gwałtownej zmiany społecznej. Pojęcie to skłania do przeniesienia uwagi z osoby dewianta na cechy struktury społecznej. Idea ta przewija się w wielu późniejszych pracach: w teoriach ^przestępczości traktowanej jako konsekwencja napięć w sferze porządku społecznego (w twórczości R. Mertona, w teorii anomii) lub w badaniach skutków degradacji niektórych części miasta (->strefa przejściowa), a także w związku z koncepcją -^subkultury.
Drugi wątek zainteresowań Durkheima dal początek rozważaniom nad funkcją d. W Zasadach metody socjologicznej (1895, wyd. poi. 1968) Durk-heim pisze, iż "przestępstwo jest czymś normalnym, ponieważ społeczeństwo całkowicie pozbawione przestępstw jest niemożliwe". D. wiąże się ze zjawiskami, które warunkują samo istnienie społeczeństwa; sama w sobie nie jest czymś anormalnym lub patologicznym, albowiem każde społeczeństwo potrzebuje d. To pozornie paradoksalne twierdzenie na temat normalności d. Durkheim uzasadnia na kilka sposobów. Przede wszystkim danymi statystycznymi: we wszystkich znanych społeczeństwach występują jakieś formy d., a ich poziom często pozostaje względnie stabilny w długim okresie (Durkheim przyznaje oczywiście, że z czasem pojawiają się anormalnie wysokie wskaźniki zjawisk dewiacyjnycn, wymagające zbadania). Dlaczego jednak d. jest zjawiskiem uniwersalnym? W zgodzie ze swym ogólnie funkcjonalnym podejściem Durkheim twierdzi, że d. pełni wiele istotnych funktji. Cytują Sokratesa, dowodzi, iż jedną �;. .uch jest pobudzanie zmiany społecznej: dzisiejsi dewianci są znakiem świata jutra. Nie dotyczy to wszystkich postaci d. - niektóre są wyrazem pokory i w oczywisty sposób odpowiadają istniejącemu porządkowi. Natomiast d. radykalne, prowokujące i niosące zagrożenie, często wskazują na odmienną wizję świata społecznego, która stopniowo staje się rzeczywistością, np. reformacyjne sekty chrześcijańskie w XVI w. szybko stały się ustabilizowanymi Kościołami następnych epok. Inną funkcją d., w pewnym sensie przeciwną, jest pobudzanie solidarności i spójności, gdyż ludzie jednoczą się przeciwko wspólnemu wrogowi.
Prace Durkheima nadal wywierają wielki wpływ na badania d., istnieją jednak także inne tradycje socjologiczne, w ramach których jest ona gruntownie analizowana. Socjologowie z tzw. ->szkoły chicagowskiej badali d. jako część normalnego procesu uczenia się przekazu kulturowego (naj-
diagram kołowy 55
ciekawsza wydaje się ostatnia praca E. Sutherlan-da) oraz w kategoriach ogólnej ->teorii zróżnicowanych powiązań. Badacze ze szkoty ->inter-akcjonizmu symbolicznego interesowali się zwłaszcza procesami tworzenia d. w społeczeństwie. Prace te przyczyniły się do powstania teorii etykietowania oraz ->konstrukcjonizmu społecznego. Inne kierunki myślenia ujmowały d. jako formę -konfliktu społecznego, a ostatnio pojawiły się próby powiązania jej z -^marksizmem, ->socjolo-gią prawa, -^kryminologią feministyczną, twórczością M. ->Foucaulta i ->teorią dyskursu.
Niemal przez całe lata 60. i po części w latach 70. XX w. teoria d. była jedną z najbardziej płodnych i kontrowersyjnych sfer dociekań socjologicznych, jednakże w latach 80. debata na ten temat uległa znacznej instytucjonalizacji, a zainteresowanie nią nieco osłabło. Ta zdaniem niektórych dość kłopotliwa specjalność dojrzewała stopniowo. Wielu zaś samozwańczych radykałów działających w tej sferze uważa, że socjologia d. stała się po prostu jeszcze jedną z odmian socjologicznej ortodoksji. Jest to historia sama w sobie dobrze udokumentowana w książce S.J. Pfohla Images ofDeviance and Sodal Control. A Sociological History (1985). Zob. też dewiacja pierwotna i wtórna; kariera; odrzucenie dewiacji; przestępstwo; wzmocnienie dewiacji. A.K.
dewiacja pierwotna i wtórna [primary
and secondary deviance], rozróżnienie wprowadzone przez E. Lemerta w Sodal Pathology (1951). Ma podstawowe znaczenie dla teorii ->etykietowa-nia. D.p. dotyczy mało ważnej, marginalnej i krótkotrwałej odmienności sposobu postępowania; d.w. dotyczy spraw zasadniczych. Sposób przekształcania się marginalnej ->dewiacji i przypadkowego łamania reguł w zjawisko bardziej znaczące zależy od etykietowania i reakcji społecznej. A.K.
dezorganizacja kapitalizmu [disorgani-
zed capitalism], termin wprowadzony przez socjologów polityki (J. Urry, S. Lash, C. Offe i in.) w kontekście opisu procesów rozdrobnienia grup socjoekonomicznych w gospodarce, ->państwie i w łonie ->społeczeństwa obywatelskiego rozwiniętego kapitalizmu (zob. np. S. Lash, J. Urry, The End ofOrganized Capitalism 1987). Zorganizowane współdziałanie ->kapitału (za pośrednictwem -^korporacji) i ->pracy (w postaci ->związ-ków zawodowych) rzekomo załamuje się - głównie w rezultacie restrukturyzacji gospodarczej oraz recesji. Autorzy ci twierdzą, że zmiany w ->strukturze zawodowej, schyłek pełnego ->za-trudnienia, rosnące podziały między pracującymi i bezrobotnymi (-bezrobocie), rozwój sfery ->u-sług i rozszerzanie się sektora nieformalnego (-teorie sektora nieformalnego) mają głębokie implikacje dla przebiegu procesów politycznych w liberalnych demokracjach. Związane z tym problemy w łonie państwa to m.in. niepowodzenia organizacji korporacjonistycznych (-^społeczeń-
korporacyjne) w wypełnianiu swych zadań, trudności w radzeniu sobie z politycznymi żądaniami i konfliktami dystrybucyjnymi oraz przemieszanie klas (-^sektory konsumpcji). W konsekwencji podważone zostają liberalno-demokratycz-ne założenia dotyczące mechanizmów politycznego uczestnictwa i przedstawicielstwa. Wreszcie ta gospodarcza i polityczna dezorganizacja wpływa na naturę społeczeństwa obywatelskiego, zwłaszcza dlatego że stymuluje rozwój kultury pono-woczesnej (-^postmodernizm), która wiąże się z wieloma specyficznymi grupami interesu, innymi niż klasy społeczne. J.S.
diabeł ludowy [folk devil], termin ten stał się słynny dzięki użyciu go przez S. Cohena w studium ->paniki moralnej spowodowanej rozwojem ^subkultury "modsów" i "rockersów" w Anglii w latach 60. (Folk Devils and Morał Panie 1971). Powołując się na stanowisko interakcjonistyczne (-Mnterakcjonizm symboliczny) w badaniach z zakresu socjologii -zachowań zbiorowych, Cohen twierdzi, iż społeczeństwo wytwarza cała galerię typów społecznych, "aby pokazać swym członkom, jakich ról należy unikać, a jakie naśladować". Grupy uznawane za dewiacyjne, nieaprobowane przez społeczeństwo są "stale obecnym wizerunkiem diabła na użytek ludowy; żywym przypomnieniem tego, czym nie powinniśmy być". Od tego czasu terminu tego używa się często w badaniach wyobrażeń ->dewiacji. Zob. też etykietowanie. A.K.
diada [dyad], grupa złożona z dwóch członków, najmniejsza możliwa grupa społeczna. Jeśli jedna osoba opuszcza grupę, przestaje ona istnieć. Dwie osoby mogą pozostawać w bardzo bliskim związku, co nie zdarza się w większych grupach, ale w d. występują także inne elementy wymiany społecznej: rywalizacja, wzajemność, władza. Zob. też triada. A.K.
diagram kofowy [pie-chart], rodzaj graficznej prezentacji danych statystycznych, jak na rysunku poniżej, przedstawiającej względne liczby kandydatów o różnym pochodzeniu społecznym przyjętych na studia wyższe. Wyróżniono cztery kategorie pochodzenia: urzędnicy, przedsiębiorcy, pracownicy biurowi i robotnicy. Koło podzielone jest na części o polach proporcjonalnych do liczb
pracownicy biurowi (10%)
urzędnicy (60%)
robotnicy (22%)
przedsiębiorcy (8%)
Kandydaci na studia uniwersyteckie według pochodzenia społecznego
56 diagram punktowy
50 -45 -40 -35
| 30 5 25
T3
�i 20 15 10
ten punkt oznacza osobę, która ukończyła 4 lata studiów i zarabia 20 tyś. funtów
1234
ukończone lata studiów Diagram punktowy zależności dochodu od wykształcenia
studentów pochodzących z poszczególnych kategorii społecznych. Dużą zaletą tego sposobu prezentowania danych jest jego obrazowość. Gdy podstawowym celem prezentacji jest porównanie bezwzględnych wielkości poszczególnych kategorii, lepsze wyniki da zwyczajny ->histogram.
J.K-
diagram punktowy [scatter diagram],
przedstawienie na dwuwymiarowym wykresie relacji między dwoma ->zmiennymi przez zaznaczenie punktów określonych przez wartości tych zmiennych. Współrzędnymi każdego punktu są wartości tych zmiennych dla danego obiektu badania. Większość statystycznych pakietów komputerowych jest w stanie stworzyć takie diagramy. Pozwalają one wstępnie określić, czy relacja między zmiennymi jest liniowa; czy jest pozytywna, czy negatywna; jaka jest sita zależności między tymi zmiennymi. D.p. mogą być bardzo pomocne do zrozumienia pojęcia ->korelacji. Pojawiają się jednak rzadko w publikacjach wyników analiz socjologicznych. J.K.
Dilthey Wilhelm (1833-1911), filozof niemiecki, jeden z wielkich prekursorów tradycji hermeneu-tycznej w socjologii. Stawiał sobie za cel stworzenie odpowiedniej dla nauk humanistycznych i historycznych filozoficznej podstawy poznawczej. Według niego, świat historii i świat kultury stanowią "ekspresje" ludzkich przeżyć (Erlebnis), do których uchwycenia i zrozumienia potrzebne są narzędzia całkowicie odmienne i nieredukowalne
do metod nauk przyrodniczych. Początkowe przeświadczenie D., że rolę teorii podstawowej dla nauk humanistycznych może odgrywać psychologia, ustąpiło miejsca podejściu hermeneutycz-nemu (->interpretacja) do problemów instytucji, religii, architektury itd., jako licznych "obiektywizacji" przeżycia. Zob. też nauki humanistyczne i przyrodnicze; podejście idiograficzne a nomo-tetyczne. J.S.
dobór próby [sampling], metodą często stosowaną w socjologii jest uzyskiwanie informacji i wyciąganie wniosków dotycz: jych dużych -po-pulacji na pods.iyie analizowania małych ich części, tzw. prób. Powszechne -spisy ludności są bardzo kosztownym sposobem badania przemian społeczno-gospodarczych i przeprowadza się je rzadko - zazwyczaj co 10 lat. Próba umożliwia przeprowadzanie stosunkowo niewielkim kosztem ->sondaży obejmujących całą populację danego kraju lub jakąś jej część. Dzięki temu można przeprowadzać badania dosyć często, a ponadto zebrane dane są dokładniejsze i gruntowniejsze niż uzyskane ze spisu. Badanie próby jest także stosowane w innych sytuacjach, np. w badaniu jakości wyrobów przemysłowych. W naukach społecznych zastosowanie prób i wnioskowania statystycznego (->statystyka indukcyjna) przyczyniło się do dużej poprawy efektywności badań empirycznych.
Losowanie probabilistyczne wymaga, aby istniało określone prawdopodobieństwo wybrania każdego z badanych przypadków. Możliwe jest wtedy zmierzenie ryzyka fałszywego wnioskowa-
dobro publiczne, dobro zbiorowe 57
nią z danych uzyskanych na podstawie próby; zależy ono od rozmiarów próby. Jest intuicyjnie oczywiste, że ryzyko, iż próba składająca się z polowy populacji okaże się niereprezentatywna, jest dużo mniejsze niż w przypadku próby, do której wybrano co pięćdziesiątego członka populacji. Jeszcze silniej na reprezentatywność próby wpływa jej bezwzględna wielkość. Reprezentatywność prób liczących około 2,5 tyś. osób wylosowanych z populacji liczących odpowiednio 100 tyś. i milion osób są niemal równe. W praktyce w ogólnokrajowych sondażach, szczególnie przy badaniu niewielkiej liczby cech, stosuje się próby liczące 2-2,5 tyś. osób.
Wyróżnia się wiele rodzajów prób. Próba losowa (lub prosta próba losowa) to taka, w której każdy z przypadków może znaleźć się z jednakowym prawdopodobieństwem, gdy zaś warunek ten jest spełniony, do opracowania danych można zastosować techniki statystyki matematycznej. Często spotykaną modyfikacją prostej próby losowej jest próba warstwowa: badaną populację najpierw dzieli się na podgrupy (warstwy), w obrębie których stosuje się następnie proste losowanie. Na przykład badając działaczy politycznych, można zastosować proste losowanie oddzielnie wśród mężczyzn, dominujących w tej grupie, i badając co dwudziestego mężczyznę, i oddzielnie wśród o wiele mniej licznej grupy kobiet, badając ich połowę. Jeszcze inną odmianą jest dwu- lub więcej stopniowy d.p. Najpierw przez losowanie proste wybiera się pewne obszary, z których następnie losuje się poszczególne osoby, gospodarstwa domowe lub firmy. Tę procedurę można podzielić na kilka etapów, jeżeli tylko próba jest odpowiednio duża. We wszystkich tych metodach d.p. w końcowej fazie stosuje się losowane proste, ustalające ostateczną listę osób lub innych badanych obiektów tworzących próbę. Na tym etapie nie jest możliwe dokonywanie zamiany; wszystkie obiekty z listy powinny zostać włączone do badania. (Inaczej jest w przypadku ->prób kwotowych.) Z tego powodu organizatorzy badań dokładają starań, aby przekonać potencjalnych respondentów do udziału w badaniu. Nie-uzyskanie odpowiedzi (^współczynnik realizacji próby) może prowadzić do skrzywienia końcowych wyników badania. Ocena -błędu próby w przypadku stosowania skomplikowanych technik doboru jest o wiele trudniejsza niż w przypadku prostego losowania.
Gdy znana jest bezwzględna i względna (w stosunku do wielkości badanej populacji) wielkość próby, rachunek prawdopodobieństwa daje podstawy do wyciągania wniosków statystycznych dotyczących cech całej populacji na podstawie cech próby. W celu określenia rzetelności danych oblicza się dla każdej zmiennej odchylenie standardowe (-^zmienność statystyczna rozkładu średniej z próby, zwana też błędem standardowym średniej). Wysokie wartości błędów standardowych zmniejszają przekonanie, że próba jest
reprezentatywna. Większość obliczeń oraz testy istotności można przeprowadzić za pomocą pakietu komputerowego SPSS. Szczegóły dotyczące obliczeń opisane są w podręcznikach statystyki.
Należy podkreślić, że podręczniki statystyki i d.p. zajmują się wyłącznie sytuacją, gdy wiedza badacza ogranicza się tylko do znajomości próby. Wnioskowanie ograniczone jest zatem do tego, co umożliwia matematyka. W rzeczywistości socjolog lub inny badacz społeczny bardzo rzadko znajduje się w takiej sytuacji. Zazwyczaj dysponuje on dużą wiedzą, którą może wykorzystać dla określenia -^trafności i -^-rzetelności wyników sondażu, oraz może zastosować metody zwiększające wiarygodność interpretacji na nich opartych. Do metod tych zaliczyć można ->triangula-cję, powtarzanie badania (-badanie opinii), poznanie literatury dostarczającej informacji o wcześniejszych edycjach tego samego badania oraz przyjmowanie założeń teoretycznych. Statystyczne miary rzetelności, współzależności czy istotności są czymś innym niż określanie rzeczywistej, merytorycznej istotności wyników. Nie zawsze konieczne jest rozstrzyganie, czy pewna wielkość wynosi 31, czy 36%, czasem w praktyce ważne jest, czy jest to około jednej trzeciej czy około jednej trzydziestej. J.K.
dobro publiczne, dobro zbiorowe [public good, collective good], P.A. Samuelson jako
pierwszy zdefiniował d.p. (The Pure Theory of Public Expenditure, "Review of Economics and Statistics" 1954) jako takie, którego konsumpcja przez osobę A nie kłóci się z konsumpcją przez osobę B. EJ. Mishan (Introduction to Normative Economics 1981) woli termin "d.z.".
Oba terminy odnoszą się do zbiorowo finansowanych usług, których albo nie można zapewnić przez ->rynek, albo poszczególne rządy celowo pokrywają ich koszty z funduszy publicznych. Pewnych towarów i usług nie można dokładnie wycenić, a więc nie mogą być efektywnie dostarczane poprzez sektor prywatny. "Niewyłączalność" jest cechą usług - takich jak sygnalizacja świetlna na ulicach - których nie można nikogo pozbawić, nawet jeśli ktoś nie chce za nie płacić. "Niemożliwość nieprzyjęcia" oznacza, że ludzie nie mogą odmówić konsumpcji, nawet gdyby sobie tego życzyli - dotyczy to np. ochrony, jaką wszystkim, także pacyfistom, oferują wojny i obrona narodowa. "Niekonkurencyjność w konsumpcji" oznacza, że usługa dostarczana jednej osobie automatycznie, bez żadnego dodatkowego kosztu dociera do innych -jak w przypadku audycji stacji radiowej, których koszty nie zależą od liczby słuchaczy. Formułę zbiorowego zaopatrzenia często rozszerza się na inne użyteczności, takie jak oświata, które są konsumowane przez indywidualne osoby, lecz przynoszą korzyść gospodarce i społeczeństwu jako całości.
W krajach posiadających wyjątkowe bogactwa naturalne (np. ropę naftową) eksploatowane przez
58 dobrobyt
państwo d.p. są fundowane z dochodów przedsiębiorstw państwowych. W większości społeczeństw d.p. są finansowane z podatków bezpośrednich bądź pośrednich, przy bardziej lub mniej burzliwych sporach wokót tego, jak to brzemię powinno być rozłożone odpowiednio do potrzeb i korzyści oraz które z usług należy fundować jako d.p., a które przekazać w gestię rynku. Do użyteczności traktowanych często - choć nie zawsze - wyłącznie jako d.p. zaliczają się: obrona narodowa, bezpieczeństwo publiczne, oświata, służba zdrowia, straż pożarna i inne służby ratownicze, sieci telekomunikacyjne, drogi, kolej, przestrzeń powietrzna i służby transportu, ochrona narodowych pomników kultury i przyrody, wodociągi, radio i telewizja publiczna. Argumenty, jakie wysuwa się na rzecz publicznej własności takich użyteczności, odwołują się do ekonomiki skali, interesu narodowego, udziału pracowników w gospodarce czy do pośrednich korzyści społecznych (tzw. korzyści zewnętrznych), które byłyby ignorowane przez prywatnych producentów. Argumenty przeciwne wskazują na nieefektywność, którą powoduje brak konkurencji (-rynek), oraz na groźbę nieograniczonego popytu, w sytuacji gdy konsumowane usługi nie mają wyznaczonej ceny. Koszt zapewnienia wielu d.p. jest trudny do oszacowania (->analiza kosztowo--zyskowa).
Pojęcie d.p. uległo od czasów Samuelsona znacznemu rozszerzeniu i obecnie istnieje kilka konkurujących typologii. Na przykład niektórzy autorzy rozróżniają d.p. i dobra socjalne. Te ostatnie są dostarczane konsumentom (społeczeństwu) przez agencje publiczne za darmo lub za cenę poniżej kosztów produkcji. Celem jest redystrybucja dóbr i zwiększenie ogólnego -^dobrobytu społeczeństwa.
Podobnie R. Cornes i T. Sandler (The Theory of Externalities, Public Goods and Club Goods 1986) rozróżniają d.p. i prywatne na podstawie tego, czy konsumenci są wyłączalni (tzn. poszczególne osoby można wyłączyć z korzystania z danego dobra), czy niewyłączalni (nikogo nie można wyłączyć z beneficjów) oraz czy istnieje rywalizacja w konsumpcji tego dobra (czy więc jest ono podzielne, czy niepodzielne). Krzyżując te dwa wymiary praw ->własności, można wyróżnić dobra prywatne (wyłączalne, będące przedmiotem konsumpcyjnej rywalizacji, jak to się dzieje w przypadku większości towarów dostępnych na rynku); d.p. (niewyłączalne, niekonkurencyjne w konsumpcji, takie jak ochrona udzielana wszystkim Amerykanom - czy za to płacą, czy nie - przez amerykańską broń nuklearną); dobra klubowe, czyli dobra nieklarownie publiczne, które są wyłączalne, lecz jedynie częściowo, na wstępie, są też niekonkurencyjne w konsumpcji (jak w ekskluzywnym klubie golfowym, w którym kryterium wykluczania działa jak bariera, lecz gdy ktoś już znajdzie się w klubie, zasoby klubu stają się zdecydowanie d.p., jeżeli liczba członków nie
przekroczy pewnego poziomu zdolności zaspokajania oczekiwań, a w wyniku ->efektu zatłoczenia nie nastąpi albo degradacja dobra, albo konkurencja o dostęp do niego); wreszcie dobra pozy-cjonalne, czyli dobra nieklarownie prywatne, którym towarzyszy rywalizacja, a ich konsumenci są przynajmniej częściowo niewyłączalni -jak w sytuacji gdy dobra mają początkowo charakter czysto prywatny, lecz w czasie ich konsumowania coś zmienia ich charakter, np. "efekt orkiestry ulicznej" powoduje, że nawet ci, którzy nie chcą uczestniczyć w konsumpcji, dzielą jej pożytki lub szkody, zmuszeni do udziału w narzucanym spożyciu lub stratach.
Rozróżnienia tego rodzaju wywarły znaczny wpływ na teorię ekonomii i są kluczowe dla
->teorii gier i racjonalnego działania; jednakże socjologowie raczej nie spieszyli się ze zbadaniem ich znaczenia, np. dla teorii zbiorowego działania (->działanie zbiorowe). Zob. też koszty zewnętrzne; pasażer na gapę. J.S.
dobrobyt [welfare], d. jest stanem lub warunkiem odczuwania pomyślności. Termin ten stosowany jest przede wszystkim wówczas, gdy pewne działanie uważa się za konieczne dla zwiększenia d. indywidualnego lub grupowego, tj. gdy d. staje w pewnym sensie pod znakiem zapytania. Jest to więc pojęcie wykorzystywane przede wszystkim w obszarze praktycznej polityki oraz blisko powiązane z koncepcją ->potrzeb, ponieważ d. umacnia się poprzez zaspokajanie potrzeb: polityka w zakresie d. ma na celu zaspokojenie indywidualnych lub grupowych potrzeb. Są to nie tylko potrzeby niezbędne do przeżycia, ale i te, które wiążą się z odpowiednim życiem w społeczeństwie. Obejmują nie tylko minimalne dochody dla nabycia pożywienia i ubiań, ale także adekwatne warunki mieszkaniowe, oświatę, opiekę zdrowotną oraz - już nie zawsze - możliwości zatrudnienia. Precyzyjna ocena stopnia i sposobu zaspokojenia tych potrzeb \v. -wątpliwie zmienia się w zależnoś i >'. społeczeństwa. W XX w. rola
->państwa w zaspokajaniu potrzeb w zakresie d. w rozwiniętych społeczeństwach przemysłowych przeciętnie zwiększyła się. Jednakże w czasie ostatnich kilkunastu lat doszło do pewnego ograniczenia opieki społecznej w wielu społeczeństwach zachodnich, wraz z postępującą ^prywatyzacją usług oraz poparciem prywatnego sektora usług, który swe działania uzależnia od rachunku finansowego, a nie potrzeb.
Ponieważ kwestie d. blisko wiążą się z polityką, istnieje skłonność do umiejscawiania ich w obszarze -polityki społecznej, a nie socjologii. Tendencja ta jest jednak stale kwestionowana. Na przykład P. Townsend uważa politykę społeczną
- czyli politykę w zakresie opieki społecznej - za należącą do socjologii. Pogląd ten znajduje poparcie w nieustannych dyskusjach opartych na teoriach marksistowskich i dotyczących zakresu, w jakim państwa opiekuńcze i polityka opieki społecz-
dokumenty osobiste 59
nej są dla ->kapitalizmu funkcjonalne. Dyskutanci zastanawiają się, czy ograniczają one brutalność kapitalizmu i czynią go bardziej akceptowalnym oraz czy są rezultatem skutecznej walki robotników o zabezpieczenie własnych interesów? Wciąż prowokujące ujęcie tych spraw zawiera praca: F.F. Piven, R.A. Cloward, Regulating the Poor. The Functions of Public Welfare (1971). Wynikiem tych debat są m.in. wartościowe prace badawcze, które identyfikują odbiorców opieki społecznej. Pokazują też, że w większości społeczeństw klasy średnie czerpią nieproporcjonalne korzyści z niektórych form opieki państwa, takich jak oświata; nie oznacza to jednak, że opieka państwa jest mniej sprawiedliwa od prywatnej. Wreszcie pokazują także stopień uzależnienia finansowego kobiet od wsparcia opieki społecznej. Pogląd, iż badanie d. należy do socjologii, znajduje wsparcie w pracach autorów takich jak Th.H. -Marshall, który łączy kwestie d. ze sprawami ->obywatelstwa, a więc z głównym nurtem socjologii. Zdaniem Marshalla prawa do opieki społecznej są trzecią i ostatnią grupą ->praw nabytych przez członków społeczeństwa. Grupą pierwszą są prawa obywatelskie, np. wolność stowarzyszania, organizowania się i wypowiedzi; następnie mamy prawa polityczne, np. prawo wyborcze bierne i czynne; w końcu grupa trzecia to prawa socjalne i ekonomiczne, np. prawo do opieki społecznej. Progresywny model Marshalla, szeregujący prawa według kolejności ich nabywania, był krytykowany, ale to określenie kolejności praw niewątpliwie ma wartość polityczną jako teoretyczne wsparcie apelu o zmianę polityczną. W szczególności podkreśla się, że zasiłki społeczne powinny być przyznawane na podstawie zasady uniwersalności, a nie dowolności. Nie powinno być zaskoczeniem, że niedawne ograniczenie zakresu opieki społecznej
- wraz z istotnymi zmianami politycznymi dotyczącymi migracji - doprowadziło do ponownego zainteresowania kwestią obywatelstwa, umacniając przynależność problematyki opieki społecznej do głównego nurtu socjologii oraz ożywiając dyskusje w tej dziedzinie.
Problemy teoretyczne d. omówione są w: A. Forder i in., Theories of Welfare (1984). Głębszą ich analizę można znaleźć w pracy J. Dixona Social Welfare in Developed Market Countries (1989).
P.Ś.
dojrzewanie [adolescence], stany emocjonalne i zachowania związane - jak się sądzi
- z procesem dorastania; faza -cyklu życia poprzedzająca stan, w którym zmiany fizyczne związane z pokwitaniem są społecznie rozpoznawalne; także okres przechodzenia od statusu dziecka do statusu człowieka dorosłego.
We współczesnych społeczeństwach uprzemysłowionych młodzi ludzie na ogół osiągają dojrzałość seksualną znacznie wcześniej, niż społeczeństwo uzna ich za dorosłych pod innymi wzglę-
dami; nabywanie umiejętności i proces kształcenia sprawia, że są oni zależni od rodziców i opiekunów. Wskutek tego d. uznaje się za okres największych napięć emocjonalnych (zob. J.C. Cole-man, The Naturę of Adolescence 1980). Jakkolwiek niewielu socjologów odrzuciłoby ideę, że same zmiany fizyczne mogą powodować zmiany w zachowaniu lub że młodzi ludzie naprawdę przeżywają napięcia związane z nierównomiernością dojrzewania seksualnego i społecznego, to sama wartość terminu d. bywa kwestionowana. Przykłady pochodzące z nieodległej nawet przeszłości wskazują, że dzieci często musiały podejmować role dorosłych, jeśli tylko potrafiły wykonywać użyteczną pracę.
Również antropolodzy podają liczne przykłady społeczeństw (zwłaszcza społeczeństw z wyodrębnionymi ->grupami wiekowymi), w których proces przechodzenia do dorosłego życia jest nagły i wyraźnie zaznaczony -rytuałami przejścia oraz jest stosunkowo wolny od problemów przypisywanych wiekowi d. Badania sondażowe i terenowe prowadzone w uprzemysłowionych krajach Zachodu również podają w wątpliwość twierdzenie, że wiek d. cechuje się zazwyczaj większą niż w innych okresach życia ilością stresów, jak i tezę, że większość nastolatków buntuje się. Traktowanie wieku dorastania w kategoriach problemu społecznego mówi być może więcej o stereotypach młodości funkcjonujących w świecie dorosłych i wskazuje na -panikę moralną związaną z ->kulturą młodzieżową (krytykę zgodną z tym podejściem można znaleźć w pracy F. Coffielda i in., Growing Up at the Margins 1986). Przegląd literatury na ten temat zob. P. Noller, V. Callan, The Adolescent in the Family 1991). A.Z.
dokumenty osobiste [personal docu-ments], wykorzystywane w naukach społecznych dokumenty utrwalające część życia danej osoby, najczęściej opowiedzianą jej własnymi słowami. Najbardziej oczywistymi przykładami są tu listy, dzienniki, biografie i ->historie życia, ale d.o. mogą też być fotografie, napisy na nagrobkach i wiele innych rodzajów dokumentów. Zaskakująco bogate źródła tego typu danych dokładnie opisał K. Plummer w pracy Documents ofLife 1983. D.o. mają na celu opis subiektywnej strony życia danej osoby i są wartościowe jako element idio-graficznej strategii badawczej (->podejście idio-graficzne a nomotetyczne). Często wykorzystuje się je we wczesnych, rozpoznawczych stadiach badań, ale można też oprzeć na nich ->studium przypadku, które posłuży do sformułowania ^teorii lub do jej ->falsyfikacji. D.o. szczególnie często stosowano w pracach z wczesnego okresu -szkoły chicagowskiej; np. C. Shaw zebrał historie życia przestępców, a klasyczne studium W.I. Thomasa i F. Znanieckiego Chłop polski w Europie i Ameryce (5 t. 1918-20, wyd. poi. 1976) oparte było na analizach ciągów listów i przedstawiało obszerne historie życia. A,K.
60 dominująca ideologia
dominująca ideologia [dominant ideo-logy], zwolennicy tezy o istnieniu dominującej
-^ideologii - czyli w tym wypadku zespołu wspólnych przekonań, podstawowych ->wartości oraz wspólnej -kultury - uważają tę ideologię za podstawę ->ładu społecznego w rozwiniętych społeczeństwach kapitalistycznych. Teza ta zakłada, że w społeczeństwach klasowych klasa rządząca kontroluje zarówno powstawanie idei, jak i produkcję materialną. Propaguje także zespół spójnych przekonań, które dominują nad podporządkowanymi im systemami znaczeń oraz w konsekwencji kształtują świadomość klasy robotniczej w interesie istniejącego status quo. W rzeczywistości klasa dominująca rozpowszechnia pośród mas ->fałszywą świadomość, one zaś nie są w stanie bronić swoich własnych interesów klasowych (-klasa). Innymi słowy, d.i. oddziałuje w kierunku włączenia -klasy robotniczej do społeczeństwa kapitalistycznego (^kapitalizm), utrzymując w ten sposób spójność społeczną.
Podczas gdy T. ->Parsons i inni funkcjonaliści normatywni są od dłuższego czasu kojarzeni z kulturowymi wyjaśnieniami integracji społecznej, to neomarksiści (np. L. ->Althuser, A. ->Gram-sci i J. Habermas) również opierali się na teoriach d.i. w swych pracach dotyczących społeczeństw kapitalistycznych. Wszyscy oni, być może z wyjątkiem Gramsciego, proponują funkcjonalne wyjaśnienie dla stabilności społecznej. Istnieje pogląd, że neomarksiści coraz bardziej opierali się na pojęciu ideologii, wyjaśniając brak rewolucyjnej świadomości klasy robotniczej w rozwiniętych społeczeństwach kapitalistycznych: brak walki rewolucyjnej tłumaczyli przede wszystkim ideologiczną ->inkorporacją klasy robotniczej. W rezultacie funkcjonalne i marksistowskie wyjaśnienia spójności społecznej upodobniły się do siebie w ciągu XX w. - co jest paradoksalne, gdyż ani
-Durkheim, ani ->Marks nie zapominali o roli przymusu politycznego i gospodarczego w swych analizach stabilności i niestabilności społecznej.
W ramach badań nad d.i. sformułowano wiele problemów teoretycznych i empirycznych. Rzadko się zdarza, by badacz jasno określił d.i. i jej główne cechy. Uważa się natomiast, że nadrzędna ideologia dyktuje sposób postrzegania społeczeństwa przez klasy niższe. Zwolennikom tezy o d.i. nie udało się dotąd wyjaśnić procesów, poprzez które klasa rządząca narzuca tę ideologię masom. Proponują w zamian nieco zniekształcony obraz klasy robotniczej, charakteryzującej się fałszywą świadomością oraz dającej się łatwo skłonić do zaakceptowania nierównego podziału zasobów materialnych i władzy politycznej. Nie dziwi więc, że tak niejasnej i nieprecyzyjnej tezy nie udało się zoperacjonalizować (->operacjonalizacja), nasycić treścią empiryczną.
Wielu socjologów podaje w wątpliwość znaczenie d.i. w wyjaśnianiu porządku społecznego. Na przykład N. Abercrombie i jego współpracownicy (The Dominant Ideology Thesis 1980) utrzymują,
że d.i. rzadko są skutecznie przekazywane w d poprzez całą strukturę społeczną oraz że wywi rają one wpływ głównie na klasy wyższe, a n niższe. W społeczeństwach feudalnych i wczesn kapitalistycznych ideologie tego typu miały i celu utrzymywanie przez klasę dominującą ko troli nad swym stanem posiadania - jednak: tylko na poziomie samych ->elit. Zarówno dw feudalny (->feudalizm), jak i rodzinna firma ka[ talistyczna zależały od gromadzenia i zachowań własności. Prywatna własność ziemi i kapita wymagały stabilnego systemu małżeństw, klaroi nych zasad dziedziczenia, uznania potomkó i powtórnego zawierania nałżeństw. D.i. by kompleksem wartości prawnych, moralnych i re gijnych, które dawały oczekiwany skutek w poste zachowania dobytku. Na przykład pośród rządź cych klas feudalnych katolicyzm i system morali dawały ideologiczne gwarancje, że dzieci póz staną lojalne wobec stanu posiadania swej rodzin Natomiast ->chlopstwo (a WP wczesnym kapitali mię także załogi fabryk) poddane było zwykł konieczności zapracowania na życie - "nudi przymus stosunków gospodarczych". Nawet w po nym kapitalizmie "żelazna klatka" codziennej życia jest lepszym wyjaśnieniem ugodowości kła robotniczej niż inkorporacja ideologiczna. Plur lizm moralny i wielka różnorodność norm po tycznych, społecznych i kulturowych mogą b; łatwo tolerowane, gdyż podległość warstw ni szych uzyskuje się przez ograniczenie gospoda cze, przymus polityczny oraz mechanizmy biur kratyczne związane ze szkolą, rodziną, miejsce pracy i więzieniem. Trwałość konfliktów w społ czeństwach kapitalistycznych sugeruje zresztą, i d.i. nie jest funkcjonalnie wszechobejmująca.
Konsekwencje d.i. dla porządku społecznej zostały więc niemal na pewno wyolbrzymion Źródłami spójności społecznej są również przymi gospodarczy, współzależność gospodarcza, prz mus prawny i polityczny, ograniczenia stworzor przez codzienną r itynę, a b ć może także ->fat lizm. Zob, t;, kultura dominująca; podwójr świadomość. P.Ś.
doświadczanie pracy [subjective expc risnce Of Work]. W odróżnieniu od względni stałych ideologii, które składają się na ->etyk pracy, socjologię interesuje również sposób, w jal praca jest rzeczywiście przeżywana przez jedne stki i grupy. Chodzi tu o nastawienie wobe pracy, postawy, motywacje i -^zadowolenie z pr; cy. Chociaż w sferze pracy występują daleko idąc podziały według płci, a dotyczy to zarówno prac w gospodarstwie domowym, jak i w przemyśle, t pierwsza do niedawna nie była w gruncie rzecz dostrzegana, a literatura na temat tych zagadnie zajmuje się prawie wyłącznie subiektywnym dc świadczeniem płatnego zatrudnienia.
Studia nad orientacjami wobec pracy rozwinęl się dopiero niedawno i wiążą się zwłaszcza z b; daniami, które prowadzili w latach 60. i 70. XX w
doświadczanie pracy 61
J.H. Goldthorpe, D. Lockwood oraz ich koledzy i studenci. Logicznie na pierwszeństwo zasługuje badanie wartości, celów, oczekiwań i uczuć robotników w sytuacjach pracy. W pracy The Affuent Wór/cer (1968) Goldthorpe i Lockwood rozróżniają trzy typowe orientacje wobec pracy. Pracownicy o nastawieniu instrumentalnym traktują ją jako środek do celu; ich stosunek do pracodawcy opiera się na kalkulacji; nie przenoszą doświadczeń swej pracy i związków, których ona wymaga, do innych aspektów swego życia. Natomiast soli-darystyczne nastawienie wobec pracy charakteryzuje się zaangażowaniem w zadanie jako cel sam w sobie; wysokim poziomem zadowolenia z pracy i silną identyfikacją z grupą pracowniczą (w opozycji do pracodawcy); przenoszeniem stosunków i lojalności z miejsca pracy do "środowiska zawodowego" poza nim. Wreszcie osoba o nastawieniu biurokratycznym traktuje pracę jako stużbę dla organizacji w zamian za rosnące i pewne ptace; zakłada zaufanie między pracodawcą a pracownikiem; wzrost pozycji traktuje jako centralną sprawę życiową, a wyobrażenia i aspiracje ukształtowane w pracy przenosi do zajęć i związków poza pracą. Praca M. Burawoya Manufacturing Consent (1979) jest interesującą i kontrowersyjną próbą powiązania literatury na temat orientacji wobec pracy z marksistowskimi dyskusjami nad -procesem pracy.
W kształtowaniu orientacji wobec pracy ważne są przeszłe doświadczenia. Robotnicy, którzy mają niskie kwalifikacje lub są zaszufladkowani i dyskryminowani, mają niewielkie (jeśli jakiekolwiek) możliwości wyboru pracy. Z reguły ich nastawienia wobec pracy odzwierciedlają błędne koło ich sytuacji: fakt, że dostępne są dla nich głównie niepewne, nisko płatne, nieatrakcyjne rodzaje pracy, wzmacnia ich fatalistyczne poglądy, które szkodzą kształtowaniu się długotrwałej identyfikacji z konkretnym pracodawcą. Tam gdzie robotnicy mają prawdziwy wybór, orientacje wobec pracy będą decydowały o tym, jaki rodzaj siły roboczej przyciągają poszczególne typy zajęć. Badania potwierdzają zdroworozsądkowe spostrzeżenie, że robotnicy rozpatrują zalety i wady różnych prac według swoich osobistych priorytetów i opinii, np. gdy wybierają przytulność środowiska pracy małej firmy, mimo niższej płacy i uboższych świadczeń związanych zwykle z zatrudnieniem w mniejszym zakładzie. Innym przykładem wagi nastawienia wobec pracy są fakty ofiarnego wyboru względnie nisko płatnych zawodów opiekuńczych (np. pielęgniarstwa) właśnie z powodu moralnej satysfakcji, jakiej dostarczają. Natomiast robotnicy o orientacji instrumentalnej świadomie akceptują nudę wysoko płatnych, ale monotonnych zajęć (jak praca przy linii montażowej) w zamian za zwiększony czas wolny i konsumpcję. Wskazuje się, że na te wartości, wnoszone do miejsca pracy, wywiera wpływ system stratyfikacji społecznej rynku pracy. Jednakże przy próbach oddzielenia orientacji wobec pracy
od całego kompleksu subiektywnych odczuć związanych z pracą lub zawodem powstają olbrzymie problemy metodologiczne.
Postawy wobec pracy były przedmiotem badania od dawna, w dużej mierze z powodu zaabsorbowania socjologii przemysłu czynnikami działającymi wewnątrz fabryki. Badania te próbowały wykazać, nie zawsze z powodzeniem, że postawy różnią się w zależności od takich czynników, jak zawód, wielkość firmy i styl zarządzania. Studia te w dużej mierze opierały się na zastosowaniu skal postaw i próbach standaryzacji oraz określenia wspólnych płaszczyzn warunkujących złożone postrzeganie przez robotników swych zajęć; wyniki tych badań miały następnie posłużyć do porównań różnych grup lub postaw charakterystycznych dla rozmaitych sytuacji. Takim znanym zamysłem badawczym jest podjęta przez R. Blau-nera próba rozłożenia zjawiska ->alienacji (która w źródłowym, marksistowskim ujęciu nie jest w żadnej mierze postawą) na kilka składników, takich jak izolacja czy bezsensowność, aby wykazać, że zmieniają się one wraz z poziomem ^technologii. Próbę tę poddano gruntownej krytyce zarówno za sugestię, iż akceptowalność każdego zajęcia wynika z niego samego, a nie z psychiki robotnika, jak i za założenie, że za pomocą konstruowania formalnych ->skal można wiarygodnie uchwycić wszystkie złożone czynniki, które kształtują subiektywne d.p. w przemyśle. Literatura na temat orientacji wobec pracy, mimo wszystkich błędów, działa odświeżająco dzięki krytyce badań nad ->postawami i dzięki szerszemu wykorzystaniu etnografii w socjologii pracy.
Badania nad motywacjami do pracy, których wiele podejmowano od czasów -ruciui stosunków międzyludzkich, odzwierciedlają do pewnego stopnia zaabsorbowanie menedżerów tym, co dzieje się w umysłach pracowników, aby znaleźć sposoby zwiększenia ich zaangażowania w pracę. Głównym powodem było niepowodzenie bodźcowego systemu płac oraz fakt, że robotnicy zdawali się postępować irracjonalnie, ponieważ produkowali poniżej poziomu, na którym mogliby, przynajmniej w teorii, zdecydowanie zwiększyć swe zarobki. Ich motywacja w większości przypadków kryła w sobie więcej niż krótkoterminowy instrumentalizm i była m.in. modyfikowana przez spodziewane reakcje menedżerów na fakt, że w wyniku bodźcowej wyceny pracy robotnicy zarabiają powyżej przeciętnej.
Satysfakcja z pracy to także pojęcie związane głównie z punktem widzenia menedżerów dążących do zapewnienia wysokiej wydajności i zaangażowania siły roboczej. Pojęcie to rodzi trudne problemy metodologiczne. Niezadowolenie z pracy bywa traktowane w wielu zachodnich społeczeństwach jako przyznanie się do osobistej porażki, a najwcześniejsze, raczej niewyrafinowane badania odkrywały, że znaczny procent robotników deklarował swoją satysfakcję z pracy. Jednakże gdy rozłoży się tę satysfakcję na elementy.
f
62 dramaturgizm, socjologia dramaturgiczna
staje się jasne, że kryteria oceny są bardzo zmienne. Znane jest zwłaszcza rozróżnienie zewnętrznej satysfakcji z pracy (przede wszystkim z ptacy, godzin i warunków pracy) oraz wewnętrznych lub ekspresywnych źródeł satysfakcji, jak np. możliwości twórczego podejścia, stosunki towarzyskie, awans czy ruchliwość społeczna.
Istniejąca literatura sugeruje, że ten ostatni rodzaj satysfakcji występuje głównie w wolnych zawodach i typach pracy właściwych klasie średniej, wymagających wykształcenia i wyszkolenia, które obiecują wysokie zewnętrzne gratyfikacje. W przeciwieństwie do tego wiele nisko płatnych zajęć produkcyjnych, dostępnych dla słabo wykwalifikowanych robotników, dostarcza niewiele satysfakcji wewnętrznej. Zob. też praca w gospodarstwie domowym; socjologia przemysłu.
J.S.
dramaturgizm, socjologia dramaturgiczna [dramaturgy, dramaturgical perspec-
tive], stanowisko teoretyczne zwykle łączone z ->interakcjonizmem symbolicznym, ->teorią ról oraz twórczością E. -Goffmana; uznaje ono scenę i teatr za podstawowe metafory porządkujące. Ideę, że "Świat jest teatrem, aktorami ludzie", trudno uznać za nową, ma bowiem długą genealogię, którą wyznaczają teatr starożytnej Grecji, Shakespeare oraz Machiavelli. We współczesnej socjologii koncepcję tę najpełniej rozwinął Gof-fman; jego badania mikroporządku interakcji ukazały, w jaki sposób ludzie manipulują wrażeniami (-^manipulowanie wrażeniami). Jakkolwiek jego wkład w rozwój tej dziedziny jest największy, trzeba wymienić także innych badaczy rozwijających szczególne aspekty tej teorii, np. przez odniesienie pojęcia "scenariusza" do sfery seksualności (zob. J. Gagnon, W. Simon, Sexual Con-duct 1973); wykorzystanie tej teorii w badaniu konkretnych problemów, np. chuligaństwa na meczach piłki nożnej (zob. P. Marsh i in., The Rules of Disorder 1978) czy w badaniach symbolizmu politycznego (np. P.M. Hali, The Presidency cf Impression Management, "Studies in Symbolic Inter-action" 1979). A.K.
drobna burżuazja [pef/fe (or petty) bour-
geoisie], określana była przez K. ->Marksa jako "klasa przejściowa", w której spotykają się i zamazują interesy głównych klas społeczeństwa kapitalistycznego (->kapitalizm) ->burżuazji i -proletariatu. D.b. plasuje się pomiędzy tymi dwoma klasami zarówno z punktu widzenia jej interesów, jak sytuacji społecznej. Stanowi ona szczególną formę społeczną, w której drobna własność produkcyjna wiąże się z pracą rodzinną. Typowymi przedstawicielami tej kategorii społecznej są sklepikarze i rzemieślnicy.
Marks wyszydza to, co uważa za drobnomiesz-czańskie złudzenie, iż skoro klasa ta łączy w sobie pracę i posiadanie -środków produkcji, to kryje się w niej rozwiązanie walki klas. W wąskim
sensie ma ona postępowy charakter, jak świadczą od czasu do czasu jej postulaty rozwoju spółdzielczości, instytucji kredytowych i progresywnych podatków, będące wyrazem poczucia ucisku ze strony burżuazji. Jednakże są to - w świetle marksistowskiego poglądu na historię - żądania bardzo ograniczone, jako że ideologiczni przedstawiciele tej klasy są spętani własnymi problemami i sposobem myślenia (zob. K. Marks, Walki klasowe we Francji 1848-1850, wyd. poi. 1906).
Tę znaną z pism Marksa tradycyjną d.b. (przejęcie tego pejoratywnego epitetu wiele mówi o ograniczeniach -^marksizmu) miała zastąpić "nowa d.b", opisywana prziz marksistowskich autorów np. N. ~>Poulantzasa. W jej skład wchodzą inżynierowie, zarządcy i przedstawiciele innych współczesnych dodatków do marksowskiej struktury klasowej, którzy - w świetle określonych kryteriów ideologicznych, politycznych i ekonomicznych - są nieprodukującymi pracownikami najemnymi, niemniej pozostają nośnikiem ideologicznej dominacji. Natomiast E.O. Wright przypisywał drobnym pracodawcom -sprzeczną przynależność klasową - położenie pomiędzy d.b. a właściwą burżuazja. Stosował on wachlarz kryteriów zaczerpniętych z pism Marksa, co spowodowało, że zachował jednak zasadniczo szyderczy sens tego terminu.
Według Marksa koncentracja i centralizacja kapitału miała ostatecznie zepchnąć d.b. w szeregi coraz bardziej zubożonej ->klasy robotniczej, podobnie jak chłopstwo miało się sproletaryzować (->proletaryzacja) bez względu na swe przywiązanie do ziemi. Powszechna chęć pracy na własny rachunek i posiadania własnych środków do życia, skojarzona z rozwojem sektora usług i uporczywym istnieniem "sklepikarzy", oznacza, że ta klasa nie tylko opiera się eliminacji, ale i zgrabnemu klasyfikowaniu jej jako -'proletariatu, -^klasy średniej czy salariatu; wobec tego uznaje sieją za przeżytek poprzedniej epoki. Wartości, które -jak się uważa -jej członkowie reprezentują; przedsiębiorczoii., samopomoc, indywidualizm, rodzina, gospodarność - dowodzą, że nie bacząc na recesje i plagę bankructw, petite bourgeoisie niezmiennie pozostaje stereotypowym wzorcem dawnych cnót. Badania wskazują, że nie przestanie ona istnieć, a tendencje rozwojowe współczesnego społeczeństwa kapitalistycznego raczej nie mają jednoznacznego wpływu na jej sytuację: w niektórych krajach jej pozycja słabnie, podczas gdy w innych jej liczebność i znaczenie polityczne rosną (zob. The Petite Bourgeoisie: Comparative Studies ofthe Uneasy Stratum, F. Bechhofer, B. Elliott (red.) 1981).
W rodzącym się kapitalizmie postsowieckich społeczeństw w Europie Wschodniej i Środkowej ta klasa średnia stanowi olbrzymią szansę - i dlatego jedyną udaną formę - podstawowej prywatyzacji, przynajmniej obecnie. Paradoksalnie to właśnie przetrwanie mieszczańskiej mentalności w gospodarce tych etatystycznych społeczeństw przy-
czynito się w znacznej mierze do upadku komunizmu w stylu sowieckim (zob. I. Szelenyi, Socialist Entrepreneurs 1988). Prowadziło także do utożsamiania prywatnej własności z wolnością polityczną i dlatego stało się w tych społeczeństwach przyczyną niemal bezkrytycznego poparcia powszechnej -^prywatyzacji jako panaceum na poprzednie zło. J.S.
drobna przestępczość [delinguency], termin oznaczający czyny karygodne, przewinienia, zaniedbywanie obowiązków. Kategoria ta nie jest precyzyjnie zdefiniowana przez prawo i obejmuje
- zwłaszcza gdy mowa o przestępczości młodocianych - bardzo szeroki zakres zachowań: od kwestionujących uznawany system wartości (hałaśliwe spotkania nastolatków, wagarowanie) do drobnych, a czasem nawet poważniejszych przestępstw (włamania do sklepów i mieszkań, kradzieże samochodów).
Typowy drobny przestępca to mężczyzna mieszkający w mieście, zwykle pochodzenia robotniczego, w wieku 12-20 lat, zaangażowany w różnorodne antyspołeczne zachowania, np. uczestnictwo w -gangu, i na ogół mający już za sobą inne kłopoty z władzami lub nawet recydywę (-^recydywista). Ludzie z tej kategorii wieku popełniają znaczną część wykroczeń poważniejszych, podlegających ściganiu z oskarżenia publicznego, i fakt ten zachęca do łatwych wyjaśnień "problemu" d.p. Natomiast literatura socjologiczna na ten temat operuje bardzo szerokim zakresem zmiennych wyjaśniających: są to np. różne teorie
-anomii, wyjaśnienia z kręgu -szkoły chicagowskiej, opisy gangów, -prąd przestępczy, -wzmocnienie dewiacji, -teoria zróżnicowanych powiązań, ->teoria zróżnicowanych możliwości, -pani-ka moralna, ^subkultura. W psychologii i psychiatrii również istnieje wiele podejść, np. poszukiwanie przyczyn w braku jednego lub obojga rodziców, miary inteligencji, testy osobowości. Często twierdzi się, że d.p. jest nowym i coraz poważniejszym problemem, ale na przełomie XIX i XX w. w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych rozmiary d.p. były podobne (dobrą tego dokumentację przedstawia G. Pearson, Hooligan. A History of Respectable Fears 1983). Dawniejsze studia nad przestępczością młodzieży z reguły zaniedbywały kwestie rasy i płci, a brak ten jest obecnie naprawiany, jednakże powoli. M.T.
DSM-IV, skrót tytułu czwartego, opublikowanego w 1994, wydania Diagnostic and Statistical Manuał of Mental Disorders, opracowanego przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne. Pierwsze wydanie DSM pojawiło się w 1952; drugie w 1968; trzecie w 1980 (poprawione w 1985). W DSM-III wprowadzono szczegółowe kryteria rozpoznawania każdego zaburzenia, mające ułatwić precyzyjne diagnozowanie. A.K.
dualizm [dualism], każda teoria stwierdzająca istnienie nieredukowalnego podziału na dwie
Durkheim Emile 63
klasy rzeczy. Socjologów najbardziej zainteresują takie teorie, jak d. etyczny, który konstatuje nieusuwalną różnicę między twierdzeniami o faktach a sądami wartościującymi (-^wartości); d. eksplanacyjny, który stwierdza, że o ile zdarzenia w przyrodzie mają przyczyny, o tyle działania ludzkie można wyjaśniać jedynie wskazując na motywy czy racje; doktryna d. ducha i materii, przyjmująca, że istnieją one jako niezależne byty; wreszcie koncepcja, że sfera religijna i sfera świecka są równoległymi i autonomicznymi dziedzinami życia, rządzącymi się odmiennymi prawami. Zob. też Descartes R. J.S.
dualizm ekonomiczny [economic dualism], pojęciowe ujęcie faktu występowania w ramach tej samej politycznej czy narodowej struktury społecznej dwóch (czasami więcej) odrębnych, lecz pozostających w symbiozie zespołów procesów gospodarczych lub ->rynkóvy. Na przykład w społecznościach -^Trzeciego Świata występuje d.e. polegający na współistnieniu samowystarczalnej chłopskiej gospodarki rolnej oraz komercyjnej produkcji podstawowych towarów lub artykułów przemysłowych na rynek międzynarodowy. W wysoko uprzemysłowionych gospodarkach występuje analogiczny podział - między korporacjami z centrum i firmami z peryferii gospodarki oraz centralnymi i peryferyjnymi -^rynkami pracy. Zob. też segmentacja rynku pracy.
J-S.
dUCh czasu [Zeitgeist], dominujący duch (Ceist) epoki historycznej (Ze/r). Już XVIII-wiecznych filozofów, takich jak Wolter, intrygowała idea "ducha epoki", lecz najpełniejszy wyraz znalazła ona w systemie -Hegla. Dowodził on, że systemy filozoficzne i dzieła sztuki nie mogą przekroczyć d.cz., w którym są tworzone. To, co wyrażają, ma zawsze charakter symboliczny i niedoskonały, a postęp ducha ludzkiego określany jest przez stopień, w jakim uda mu się uchwycić ducha absolutnego, czyli ducha samej prawdy, bez względu na ograniczenia epoki. Terminu "d.cz." zaczęto używać w bardziej luźnym sensie przy opisie ogólnych cech kulturowych danego okresu, jak np. "lata sześćdziesiąte" czy "epoka romantyzmu". W tym znaczeniu jest on wolny od -historycys-tycznych konotacji związanych z filozofią Heglowską. J.S.
duchowieństwo [clergy], termin rodzajowy oznaczający wyświęconych przywódców religijnych - biskupów, księży i diakonów. W tradycji chrześcijańskiej wyświęcenie daje ->status, ale niekoniecznie ->rolę czy ->zawód. W nowszych czasach nastąpiła jednak profesjonalizacja d., choć utrzymuje się ciągle rozbieżność między prestiżem (wysokim) a dochodem (niskim). M.T.
Durkheim Emile (l858-1917), najsłynniejszy francuski socjolog; uważany za twórcę podstaw -łfunkcjonalizmu, niedawno zaś za swego mistrza
64 Durkheim Emile
uznały go czołowe autorytety -strukturalizmu, socjolingwistyki (->analiza konwersacyjna) oraz
-^postmodernizmu, znajdując w pismach D. bliskie sobie idee i poglądy.
Urodzony w rodzinie żydowskiej (jego ojciec był rabinem), D. zdobył wykształcenie filozoficzne w Ecole Normale Superieure. Po pięciu latach nauczania tego przedmiotu w prowincjonalnych lycees zyskał stanowisko wykładowcy w zakresie nauk społecznych i pedagogiki na uniwersytecie w Bordeaux w 1887. Dziesięć lat później przyczynił się do stworzenia "L" annee sociologique", który stał się szybko najbardziej prestiżowym pismem socjologicznym we Francji i ośrodkiem skupiającym wpływową szkołę durkheimowską w myśli społecznej. D. regularnie publikował w tym piśmie swe teksty, aż do chwili przedwczesnej śmierci z powodu udaru mózgu w wieku 59 lat.
Mimo błyskotliwej kariery nauczyciela akademickiego i badacza, mimo publikacji serii monografii, w których zarysował metodę i przedmiot nowej nauki - socjologii i mimo szerokiego oddźwięku, który monografie te wywołały - dopiero 15 lat przed śmiercią D. został powołany na katedrę socjologii w Paryżu. Twierdzono, że stał się ofiarą antysemityzmu panującego we francuskim życiu intelektualnym. Warto jednak pamiętać i o tym, że jego samotna walka o uznanie socjologii za najważniejszą wśród nauk społecznych przysporzyła mu wielu wrogów w kręgach decydujących o życiu uniwersyteckim, a jego karierę opóźniały ostre spory z przeciwnikami jego wizji socjologii.
Większość najważniejszych monografii D. została przetłumaczona na angielski dopiero po jego śmierci i jeszcze do dziś - co godne uwagi
- są one wydawane lub tłumaczone. Porażające swą logiką wywody z O podziale pracy społecznej (1883, wyd. poi. 1999), jego kontrowersyjnej rozprawy doktorskiej obronionej już po rozpoczęciu pracy nauczycielskiej, zostały szybko dopełnione Zasadami metody socjologicznej (1895, wyd. poi. 1968). D. podkreślał, że socjologię jako naukę powinna charakteryzować obserwacja (nie abstrakcyjna teoria), badanie faktów społecznych (nie psychologicznych) oraz dostarczanie wyjaśnień zarówno funkcjonalnych, jak i przyczynowych. Zasady te znalazły zastosowanie w złożonej i wielowymiarowej argumentacji Le suicide. Etude de sociologie (1897), w której to pracy D. stara się pokazać, że ten pozornie najbardziej osobisty z czynów ludzkich jest silnie determinowany przez społeczeństwo i dlatego poziom samobójstw jest "faktem społecznym". Rozwija wyjaśnienie etiologiczne, uznając skutki (czyli samobójstwa) za dowód tkwiących u ich podstaw tendencji społecznych. Jego trwałe zainteresowanie moralnością i autorytetem moralnym, ujawnione już w doktoracie w koncepcji solidarności mechanicznej i organicznej, uwidacznia się najpełniej w pracach o religii. Konkluzja, iż "zbiorowe" jednostki otaczają kultem społeczeństwo, najmocniej wyrażona w pracy Elementarne formy życia religijnego. System
totemiczny w Australii (1912, wyd. poi. 1990), stanowi najlepsze epitafium dla jego twórczości. Inne ważne prace na temat socjalizmu, moralności i oświaty zostały opublikowane pośmiertnie.
Dzieła D. poruszają siłą wizji związanej z jego upartym poszukiwaniem moralnych i społecznych podstaw wyłaniającego się społeczeństwa przemysłowego. Jego prace nadal są przedmiotem ocen komentatorów wywodzących się zarówno z lewej, jak i z prawej strony politycznego spektrum. Przypisana mu niegdyś etykietka myśliciela konserwatywnego już dawno została odrzucona - i nie bez racji, jeśli uwzględnimy jego wkład w rozwój teorii równości sza is, tak wyraźny np. w pismach poświęconych oświacie.
W fundamentalnej biografii D. (Emile Durkheim: His Life and Work 1973) S. Lukes trafnie określa podstawowe pojęcia, dychotomie i typy argumentacji decydujące o swoistości dziedzictwa D. Pojęcia -świadomość zbiorowa, ->wyobrażenia zbiorowe i -fakty społeczne mają świadczyć o odrębności socjologii wobec innych nauk społecznych, zwłaszcza psychologii. Pojęcia te są dostosowane do przedmiotu wyjaśniania socjologicznego: zjawisk zbiorowych nieredukowalnych do indywidualnego aktora czy jego psychiki. Podstawowym problemem socjologii miało być wyjaśnienie relacji między jednostką a społeczeństwem, oparte na przekonaniu, iż są to odrębne poziomy analizy. Stowarzyszenia tworzone przez jednostki mają właściwy sobie zestaw cech, swą własną "faktyczność", którą możemy wyjaśnić jedynie odwołując się do faktów społecznych charakterystycznych dla tego poziomu analizy. Silna opozycja wobec metodologicznego -indywidualizmu skłoniła go do akceptacji holizmu, choć niekiedy prowadziło to do reifikacji samego społeczeństwa. (Zarzut ten kierowano także wobec późniejszych funkcjonalistów, też patrzących na społeczeństwo w sposób holistyczny). Inne dychotomie były pochodną takiego rozumienia powiązań jednostki i społeczeństwa Na orzykład ozróżnienie -sacrum i profanw.i '<:,;alo stąd, iż to pierwsze było wytworem zbiorowości, drugie zaś - życia prywatnego i indywidualnego. Sacrum miało charakter moralny, profanum - zmysłowy.
D. uznał za swe zadanie stworzenie nauki socjologicznej, mającej własną dziedzinę, swoistą metodologię i właściwe dla siebie modele wyjaśniające. Pod tym względem był kontynuatorem prac A. ->Comte'a i C. ->Saint-Simona. Jego zainteresowanie dziedziną nazywaną dziś inżynierią społeczną wynikało z przekonania, iż socjologia może i powinna oddziaływać środkami naukowymi na rzeczywistość, jeśli rozwój społeczny nie doprowadził do wytworzenia ładu sui generis. D. czytał prace i uwzględniał dorobek myślicieli swoich czasów, w tym K. ->Marksa, i to zapewne wyjaśnia, dlaczego wobec jego myśli stosowano określenia tak odmienne, jak: idealistyczna (-^idealizm), realistyczna (->realizm), pozytywistyczna (-^pozytywizm) czy ewolucjonis-
dylemat więźnia 65
tyczna (rewolucjonizm). W rzeczywistości D. łączył te perspektywy w swoisty sposób. Lukes pochlebnie ocenia jego dorobek. Natomiast R. Aron w Les etapes de la pensee sociologique (1967) łączy systematyczną analizę głównych prac D. z głęboką i dość ostrą krytyką. Zob. też analogia organiczna (lub biologiczna); anomia; fatalizm; gęstość dynamiczna; inflacja; podział pracy; porządek społeczny; rytuał; samobójstwo; socjologia prawa; socjologia religii; solidarność społeczna; wspólnota moralna; typologia. A.K.
dwupartyjny [bipartite], dotyczący dwu partii ("porozumienie d.") lub podzielony na dwie części. Termin ten służy głównie do opisu porozumień i rokowań politycznych i gospodarczych. Wielu socjologów np. uważa dwupartyjność za czynnik wyjaśniający niepowodzenia trzecich partii politycznych w Stanach Zjednoczonych (Partii Socjalistycznej, Partii Ludowej). W ustabilizowanym systemie d. trzeciej partii trudno jest zdobyć wystarczająco wielką popularność, gdyż jedna z dwu uznanych już partii z łatwością włącza do swego programu reformistyczne postulaty trzeciej partii i w ten sposób podważa jej szansę na uzyskanie popularności. Zob. np. W. Sombart, Warum gibt es in den Vereinigten Staaten keinen Sozia-femus? 1906. M. T.
dyferencjał semantyczny [semantic dif-
ferential], metoda opracowana przez Ch. Osgoo-da i jego współpracowników, stosowana w badaniach znaczeń konotacyjnych (->konotacja i de-notacja) obiektów kulturowych; do zdobycia danych stosuje się zestaw dwubiegunowych skal porządkowych, np. słodki-kwaśny, dobry-zły (zob. Ch. Osgood, G. Suci, P. Tannenbaum, The Measu-rement of Meaning 1957). Po poddaniu wyników -^analizie czynnikowej okazało się, że zestaw skal mierzy 3 czynniki obecne w badanych obiektach: ocenę, siłę, aktywność. Technikę tę można stosować do porównywania obrazów różnych obiektów (przedmiotów, doświadczeń, pojęć itp.) i do porównywania reakcji jednostek lub grup na ten sam bodziec. Jest stosowana w różnych sytuacjach, także w badaniach rynkowych i terapii.
A.K.
dyfuzja, dyfuzjonizm [diffusion, diffusio-
nism], d. oznacza rozprzestrzenianie się cech kulturowych od jednej ->kultury do innej poprzez kontakt różnych grup kulturowych. Teoria d. rozwinęła się w XVIII i XIX w. w opozycji do teorii ewolucjonistycznej (-rewolucjonizm), obie zaś interesowały się początkami kultury ludzkiej. Dy-fuzjoniści, np. R.H. ->Lowie (The History of Eth-nological Theory 1937), uważali kultury za niejednolite, składające się z zapożyczonych elementów całości, których najlepsze cechy odsuwają się od centrum podobnie jak fale wywołane przez kamień rzucony do stawu. Wędrówkę takich cech kulturowych można by odtworzyć, gdyby cechy najbardziej rozpowszechnione były najstarsze.
Niektórzy dyfuzjoniści starali się dowieść, że wszystkie kultury ludzkie narodziły się w tym samym miejscu i rozpowszechniły poprzez d. Podobieństwa między świątyniami Majów i piramidami Egipcjan skłoniły antropologów W.J. Per-ry'ego (1887-1949) i E. Smitha (1871-1937) do twierdzenia, że Egipt był źródłem kultury ludzkiej (zob. np. W.J. Perry, The Crowth ofCMIization 1926).
Antropologia odeszła zasadniczo od tego ujęcia i uznaje, że większość cech kulturowych występujących w różnych rejonach rozwinęła się niezależnie; dyfuzjoniści są też krytykowani za odrywanie cech kulturowych od kontekstu, w którym powstały. Tak więc, choć świątynie Majów i piramidy egipskie są podobne, to jednak pełnią zgoła odmienne funkcje religijne. Niektóre tematy zapoczątkowane przez dyfuzjonistów kontynuuje amerykańska historyczna szkoła antropologii.
A.K.
dylemat więźnia [Prisoner's Dilemma],
problem z dziedziny ->teorii gier; gra, w której zastosowanie dominujących (czyli przynoszących najlepsze rezultaty przy każdej strategii wybranej przez przeciwnika) strategii prowadzi do zdominowanego w sensie Pareta (-^kryterium Pareta) wyniku gry. Gra ta jest ilustrowana następującą anegdotą: dwóch przestępców oskarżonych jest o napad z bronią w ręku, jednak prokurator nie dysponuje wystarczająco mocnymi dowodami. Każdy z więźniów jest (osobno) postawiony przed następującą alternatywą: jeżeli nie przyzna się do napadu, to, jeśli jego wspólnik również się nie przyzna, obaj zostaną oskarżeni o nielegalne posiadanie broni i skazani na rok więzienia. Jeżeli przyzna się tylko jeden z nich, jako świadek koronny uniknie kary, natomiast drugiego skażą na 10 lat więzienia. Jeżeli przyznają się obaj, dostaną po 5 lat.
Niezależnie od tego, co zrobi drugi, każdemu więźniowi opłaca się przyznać (strategia defekcji), gdyż zawsze jego wypłata jest wtedy wyższa (tzn. wyrok jest niższy), niż gdyby się nie przyznał (strategia kooperacji). W efekcie rozwiązaniem gry jest sytuacja, gdy obaj więźniowie się przyznają i otrzymują po 5 lat. Gdyby jednak obaj zdecydowali się na strategię kooperacji, dostaliby jedynie po roku.
Możliwość wzajemnej komunikacji nie rozwiązuje d.w., gdyż każdemu z graczy - nawet jeżeli uzgodnią przyjęcie strategii kooperacji - opłaca się złamać przyjęte ustalenia (defektować) i przyznać się. Współczesne prace dotyczące d.w. koncentrują się na badaniach możliwych strategii w przypadku gry wielokrotnie powtarzanej (np. strategia "za pierwszym razem kooperuj, potem rób to, co partner w poprzedniej grze").
D.w. stosowany jest jako model pewnych typów -^działania zbiorowego, np. jako model działań związanych z wyścigiem zbrojeń i rozbrojeniem. Wariantem d.w. jest -problem wspólnego pastwiska. J.H.
66 dynamika gospodarstwa domowego dynamika gospodarstwa domowego
[household dynamics], termin ten odnosi się zarówno do zmian zachodzących w -^gospodarstwie domowym (np. w składzie tworzących je osób), jak i przyczyn i wzorów tych zmian rozpatrywanych ze względu na wzajemne stosunki między członkami gospodarstwa domowego. Jednym z przykładów badań d.g.d. może być - przynajmniej częściowo - analiza dotycząca tego, kiedy i z jakich powodów mfodzi ludzie opuszczają domy rodzicielskie. A.Z.
dynamika grupowa [group dynamics],
w pewnym sensie cała socjologia traktuje o d.g., ale termin ten jest zwykle stosowany dla określenia struktury małych grup charakteryzujących się bezpośrednimi kontaktami członków oraz procesów w nich zachodzących. Obszar ten jest w dużym stopniu opanowany przez psychologów, ale włączono go do socjologii głównie dzięki pracy T. ->Parsonsa i amerykańskiego psychologa społecznego R.F. Balesa (Family. Socialisation and Interaction Process 1955 oraz Working Papers m the Theory ofAction 1953). Publikacje Balesa na zbliżone tematy to także Interaction Process Analysis. A Method for the Study of Smali Groups (1950) i SYMLOC. A System for Multiple Level Observation of Groups (1979). P.Ś.
dysfunkcja [dysfunction], termin stosowany w badaniu napięć w ->systemie społecznym. Dany czynnik jest dysfunkcjonalny, jeżeli wstrzymuje lub zaburza funkcjonowanie systemu jako całości lub określonej jego części; jeśli np. ->anomia wśród młodzieży zaburza rynek pracy lub system oświaty, można ją określić jako dysfunkcjonalną dla społeczeństwa. Zob. też funkcjonalizm.
P.Ś.
dyskryminacja [discrimination], potocznie
"niesprawiedliwe traktowanie". W socjologii pojęcie to występuje najczęściej w kontekście teorii stosunków etnicznych i rasowych. Pierwsi socjologowie (np. W.G. -Sumner, F.H. ->Giddings) uznawali d. za wyraz ->etnocentryzmu, za kulturowe zjawisko "niechęci do obcych". Interpretacja ta pozostaje w zgodzie z wynikami badań stereotypizacji (-^-stereotyp), które pokazują, w jaki sposób społecznie ukształtowane przekonania na temat innych wpływają na stosunki między grupami etnicznymi i rasowymi. Większość socjologicznych analiz d. skupia się jednak na badaniu wzorów dominacji i ucisku, będących przejawami walki o -władzę i przywileje.
Toczy się wiele sporów na temat strukturalnych źródeł walk międzyetnicznych i międzyrasowych. Marksiści dowodzą, że społeczeństwa kapitalistyczne wytwarzają ->rasizm, aby wspierać ^wyzysk (zob. np. M. Nikolinakos, Notes towards an Economic Theory ofRatism, "Race" 1973). Pochodną tego podejścia jest teza, iż d. jest często wynikiem ->kolonializmu wewnętrznego (co ilustruje
R. Blauner w artykule Internat Colonialism and the Chetto Revolt, "Social Problems" 1969). Teorie
->segmentacji rynków pracy (np. proponowana przez E. Bonachich w A Theory of Ethnic Anta-gonism. The Split of Labour Market, "American Sociological Review" 1972) proponują inną interpretację d., sugerując, że wymuszanie podziału na pracę tanią i niebezpieczną oraz bezpieczną i lepiej opłacaną jest dla kapitalistów źródłem korzyści; często okazuje się, że uzasadnione jest stosowanie tych kategorii także do grup etnicznych i rasowych. Wreszcie niektórzy badacze dowodzą, iż d. jest wynikiem skłonności autorytarnych (-,osobow )ść autorytarna), niezależnie od ich przyczyn, wśród biedniejszych odłamów każdej populacji (zob. np. A.W. Smith, Racial Tolerance as a Function of Group Position, "American Sociological Review" 1982).
W ostatnich latach pojęcie d. stosuje się także szeroko w badaniach stosunków między płciami, często rozwijając podobną argumentację. Tak więc badania wskazują, iż kobiety t większym prawdopodobieństwem mogą się znaleźć w drugorzędnym sektorze rynku pracy, a nawet, zdaniem niektórych, stworzyć ->rezerwową armię pracy. Prowadzono także badania nad dyskryminacją osób starszych (wiekizm) oraz niepełnosprawnych. Zob. seksizrn; uprzedzenie. A.K.
dyskryminacja pozytywna [positive discrimination], polityka i praktyka faworyzująca grupy mające za sobą historyczne doświadczenie gorszego traktowania, zwłaszcza w sferze zatrudnienia i oświaty; chodzi tu głównie o grupy etniczne i kobiety. W Stanach Zjednoczonych szeroko stosuje się też synonimy d.p.: "akcja afirmatywna" oraz "odwrotna dyskryminacja". Zwolennicy d.p. dowodzą, że - biorąc pod uwagę istniejącą strukturę -^nierówności i ^stereotypów
- polityka taka jest konieczna do zrównania szans tych grup z szansami grup historycznie uprzywilejowanych. Jest on? jednak vysoce kontrowersyjna i wywołała u>ugą dyskusję prawną i polityczną. Zainteresowania socjologów skupiają się głównie na konsekwencjach d.p. dla rozumienia i realizacji równości szans. Zob. też sprawiedliwość społeczna. A.K.
dyskryminacja zinstytucjonalizowana
[institutionalized discrimination], wiele prowadzonych od dawna badań socjologicznych wykazało, iż -^dyskryminacja pewnych grup jakiegoś społeczeństwa może wynikać z bezmyślnego przyjęcia reguł organizacyjnych i instytucjonalnych oraz -norm społecznych przez większość członków społeczeństwa. -^Uprzedzenia, ->stereotypy, ukryta lub otwarta wrogość nie muszą wiązać się z wyzyskiem jednej grupy przez drugą czy z nieuczciwym podziałem korzyści. Zinstytucjonalizowany ->seksizm i zinstytucjonalizowany ->rasizm są najczęstszymi przejawami tego zjawiska. Zob. też niezamierzone konsekwencje. A.K.
dyskurs, analiza dyskursu [discourse, discourse analysis], badanie ->języka, jego struktury, funkcji i wzorców użycia. Zdaniem F. ->de Saussure'a mowa (mówienie, parole) w praktycznym użyciu nie może być przedmiotem badania lingwistyki, gdyż w odróżnieniu od langue (podstawowy system reguł językowych) ma charakter indywidualny, względny i dlatego nieuchwytny. W końcu jednak niektórzy z następców de Saus-sure'a w lingwistyce oraz na gruncie szerszej tradycji strukturalistycznej (->strukturalizm) skoncentrowali się na parole, w nadziei odkrycia struktur uzupełniających langue, innymi słowy, takich, które umożliwiłyby dopełnienie analizy znaczenia i pozwoliłyby ->semantyce wyjaśnić zarówno wymiar konotacyjny (wtórny, implikowany) języka, jak i jego wymiar denotacyjny (świadomy, bezpośrednio oznaczający).
To odwrócenie priorytetu przyznawanego przez Saussure'a aspektowi denotacyjnemu przed konotacyjnym stało się wyróżnikiem -poststruk-turalizmu. Właśnie ta formacja myśli (a nie lingwistyka) nadała terminowi "d." znaczenie, które miało wywrzeć potężny wpływ na socjologię. Z tego powodu socjologiczna a.d. skupiła się w większym stopniu na odsłanianiu szerszych związków strukturalizujących całe teksty niż bardziej szczegółowych wzorów budowy zdań, które są przedmiotem zainteresowania lingwistów.
Jak wskazywał R. Barthes w konkluzji swej książki Mitologie (1957, wyd. poi. 2000), w parole mamy do czynienia raczej z szeregiem "oznaczeń" niż "znaków". Co więcej, te oznaczenia często zdają się wykraczać poza definicje słownikowe. Barthes twierdzi, że aby ustalić te treści, trzeba zrekonstruować dodatkowe zbiory bardziej podstawowych odniesień, które determinują rzeczywiste użycia tych oznaczeń w poszczególnych kontekstach. Sam Barthes nazywał te dopełniające zespoły odniesień "mitami". Później z określenia tego on sam i inni zrezygnowali z powodu jego negatywnych konotacji.
M. ->Foucault sformułował ostatecznie koncepcję dodatkowych struktur determinujących stosowanie języka (oraz - co uznaje się znacznie rzadziej - ich socjologicznych uwarunkowań), która trafnie plasuje się obok pozytywnej i niere-dukcjonistycznej koncepcji sfery -^ideologii, cieszącej się dziś szerokim poparciem. Zgodnie z teorią Foucaulta, wyłożoną w Archeologii wiedzy (1969, wyd. poi. 1977), te dodatkowe struktury powstają z tworzących się w procesie historycznym luźno zbudowanych kombinacji zainteresowań, pojęć, wyborów tematycznych i sposobów wypowiadania, które nazywa "formacjami dyskur-sywnymi". Chociaż formacje takie ustrukturowane są znacznie luźniej niż d., które umożliwiają, są jednak wystarczająco określone, aby pozwolić na odróżnianie od siebie rozmaitych struktur kono-tacyjnych, np. socjologii od rasizmu czy od prawa.
Strukturyzującą jakość nadają tym formacjom szczególne warunki, które je umożliwiały i umoż-
dysonans poznawczy 67
liwiają. Te "reguły formowania formacji dyskur-sywnej" obejmują - z punktu widzenia przedmiotów, ku którym dzięki nim można się zwrócić - następujące elementy: społeczne i instytucjonalne konteksty, w których się rodzą, a które najczęściej są miejscami czy źródłami zainteresowania pewnego rodzaju; społeczne tożsamości tych, którzy mają lub zyskują prawo wypowiadania się o takich problemach i ich przyczynach; wreszcie "schematy wyszczególniające", niejako matryce intelektualne, służące do oddzielania poszczególnych przedmiotów zainteresowania od wielu innych, z którymi w praktyce są splecione.
Aby podkreślić, że d. wytwarzane w ten sposób dodają coś więcej do znaczenia langue, Foucault określa ich połączony produkt nie jako "zdanie", lecz jako "wypowiedź". Następnie definiuje ją jako serię znaków, która, po pierwsze, zakłada konkretną pozycję podmiotu wyznaczoną przez odnośną formację dyskursywną; po drugie, wprowadza pewną dynamikę w zespół oznaczeń, który ją konstytuuje; w końcu posiada pewną określoną materialność z mocy samego faktu, że można ją odróżnić od innych wypowiedzi. D. jest tedy "zespołem wypowiedzi możliwych dzięki tej samej formacji dyskursywnej".
Mimo przytłaczającego charakteru aparatu intelektualnego, naznaczonego antyintuicjonizmem niereprezentacjonistycznych ujęć zjawisk społecznych, oraz - paradoksalnie - nieco mętnego języka (o którym pewne wyobrażenie daje terminologia użyta w niniejszym haśle) analiza d. nie jest wcale tak okropnie trudnym zadaniem. Dowiedli tego J. Potter i M. Wetherell w świetnej rozprawie na temat jej metodologii pt. Discourse and Social Psychology (1987). Zob. też konotacja i denotacja; semiologia. J.S.
dysonans poznawczy [cognitive disso-
nance], doniosła teoria poznawcza przedstawiona przez L. Festingera w A Theory of Cognitive Dissonance (1957). Dotyczy ona współzawodniczących ze sobą, sprzecznych lub przeciwstawnych elementów ->poznania i zachowania, np. tego, że ludzie palą papierosy, wiedząc, że palenie jest szkodliwe dla zdrowia. Festinger twierdzi, że ludzie dochodzą do pewnych przekonań nie tyle na zasadzie logiki, ile odwołując się do swych potrzeb psychologicznych; mamy więc do czynienia ze swego rodzaju psychologiką. Utrzymuje on, że dążenie do harmonii i równowagi pociąga za sobą skłonność do zachowania zgodności między różnymi przekonaniami. Redukcja d.p. może być efektem zarówno zmiany zachowania, jak i zmiany postawy danej osoby. Tak więc może ona zaprzestać palenia, lecz może też zmodyfikować swą wiedzę, uznając pogląd, iż "większość palących nie umiera młodo, nie można więc mówić o ryzyku". Teoria ta jest niemal tautologiczna (^tautologia) przez założenie istnienia jakiejś wewnętrznej potrzeby spójności, jest także krytykowana z powodu niejasności, a mimo to jej
l
68 dystans społeczny
wpływ jest ogromny. Zob. też teoria poznawcza. A.K.
dystans społeczny [social distance], pojęcie to odnosi się do podobieństwa lub bliskości mierzonej przez zmienne spoteczne lub ->sieci społeczne, jak np. w przypadku -^ruchliwości zawodowej czy ->skali Bogardusa d.s. Ta ostatnia bada skłonność jednostki do zaakceptowania członka grupy mu obcej, np. etnicznie, w różnych rolach, zakładających różne poziomy bliskości (np. "Czy zaakceptowałbyś Araba jako członka twojego klubu golfowego?... jako męża twojej córki?" itd.). Dla przedstawienia takiej przestrzeni d.s. stosuje się często ->skalowanie wielowymiarowe. J. K.
działanie zbiorowe [collective action],
działanie podejmowane bezpośrednio przez grupę lub przez organizację występującą w jej imieniu dla realizacji wspólnych interesów jej członków. Wydaje się oczywiste, że ludzie, którzy mają wspólny -> interes, będą starali się go zrealizować
- np. emeryci będą walczyć o podwyżkę emerytur, a górnicy o większe bezpieczeństwo pracy pod ziemią. Doświadczenie wskazuje, że nie zawsze tak się dzieje; wielu ludzi, którzy mogliby odnieść korzyść z określonego dz.z., nie chce się do niego przyłączyć. Wydaje się to sprzeczne z zasadą
-racjonalności zachowań ludzkich i stanowi trudny problem dla badaczy zjawisk politycznych i -ruchów społecznych.
Pewne wyjaśnienie tego zjawiska zaproponował w 1965 M. Olson w pracy The Logic ofCollective Action. Dowodził on, że racjonalny interes własny każe ludziom powstrzymywać się od działania dopóty, dopóki korzystają z tego, co otrzymuje cała grupa, niezależnie od tego, czy sami są aktywni, czy nie. Jeśli w wyniku akcji prowadzonej przez grupę obywateli starszych wiekiem wzrosną emerytury, to skorzystają na tym wszyscy emeryci, również ci, którzy nie włączyli się czynnie do akcji. Olson nazwał to zjawisko problemem ^pasażera na gapę; jest to ważne zagadnienie, ponieważ pokazuje, że możliwości mobilizowania dużej liczby ludzi przez grupy interesu i ruchy społeczne są ograniczone. W wypadku ludzi ubogich prawdopodobieństwo, że nie podejmą działania, jest jeszcze większe, ponieważ koszty uczestnictwa w ruchu stanowią dla nich stosunkowo większy ciężar. Istnieje tylko jedno rozwiązanie problemu pasażera na gapę: ruchy społeczne powinny oferować dodatkowe nagrody, nie związane z bezpośrednimi celami działania. Nagrody te mogą mieć postać uznania, prestiżu lub satysfakcji z samego uczestnictwa.
Natura racjonalnego wyboru stanowiła zagadkę dla socjologów od czasu klasycznych dzieł M. -We-bera poświęconych temu zagadnieniu. Próbą stworzenia modelu tego procesu jest teoria racjonalnego kalkulowania zwana -teorią gier, która próbuje pokazać, jak w konkretnych sytuacjach
społecznych aktorzy starają się zmaksymalizować nagrody i zminimalizować koszty. Niewiele jednak osób cechuje taka rozwaga, opanowanie i odpowiedni zasób wiedzy, aby ich działania odpowiadały modelowi racjonalnego wyboru (-teoria wymiany). Akty męstwa i poświęcenia, podobnie jak działania wynikające z ignorancji czy chwilowego impulsu, nie dadzą się wyjaśnić za pomocą tej teorii. Wyjaśnienie wielu dz.z. wymaga odwołania się do bardziej złożonych koncepcji. Dobry przegląd tej dziedziny można znaleźć w pracy R. Hardina Collective Action (1982). Zob. też interes klasowy; rewolucja; strajk; świadomość klasowa. A.Z.
dzieciństwo [chlldhood], termin "dziecko" odnosi się zarówno do potomka płci męskiej lub żeńskiej, jak i do osoby, która nie osiągnęła pełnego statusu ekonomicznego i prawnego charakteryzującego dorosłego członka społeczeństwa. Zanim człowiek osiągnie wiek dojrzały, przechodzi okres życia zwany dz.
Dz. jest kategorią, która różni się w zależności od kultury i okresu historycznego. Francuski historyk P. Aries (Historia dzieciństwa. Dziecko i rodzina w dawnych czasach 1962, wyd. poi. 1995) jako pierwszy wskazał, że dz. w nowoczesnych krajach zachodnich ma zupełnie wyjątkowy charakter; jest ono okresem, w którym dzieci są "odseparowane" od świata dorosłych, a zatem dz. wiąże się tam z zabawą i nauką, a nie pracą i obowiązkami gospodarskimi. Inni autorzy wykazywali, że u podstaw takiego stosunku do dz. leży założenie, że dzieci nie są zdolne w pełni podejmować działań politycznych, umysłowych, seksualnych i gospodarczych, chociaż istnieją dowody czegoś przeciwnego. Konsekwencją tego założenia jest pogląd, że dzieci wymagają opieki i ochrony w rodzinie (co zazwyczaj jest obowiązkiem kobiet), która pełniąc funkcje reprodukcji i socjalizacji przyszłej siły roboczej, zaspokaja potrzeby państwa kapitalistycznego, przy IT inimalnyc - nakładach z jego strony. Dziecko sianowi też argument usprawiedliwiający interwencje podejmowane przez różne instytucje państwa wobec rodzin nie spełniających prawidłowo swojej roli i dokonywania zmian w ich funkcjonowaniu lub rozdzielania ich, jeśli nie odpowiadają one określonym normom.
Badania z dziedziny socjologii dz. dowodzą, że termin ten pełni w nowoczesnych społeczeństwach zachodnich ważną funkcję symboliczną; wzmacnia ją dodatkowo duża wieloznaczność tego terminu. Z jednej strony dzieci są kochane przez rodziców i są dla nich cenną wartością; z drugiej oznaczają koszty i obciążenia dla społeczeństwa, zwłaszcza dla kobiet. W latach 80. XX w., kiedy "odkryto" zjawisko wykorzystywania dzieci i przyjęto Konwencję Praw Dziecka ONZ, w socjologii pojawiło się nowe podejście, podkreślające prawa, zdolności i możliwości dzieci; podejście to podważało dotychczasowe wyobrażenia o dz.
Z różnych powodów dz. jest głównym przedmiotem zainteresowań ->psychoanalizy, lingwistyki, ->socjologii oświaty, badań nad ->socjalizacją pierwotną i nad zróżnicowaniem ze względu na
->pteć kulturową. Przegląd problematyki można znaleźć w: Constructing and Reconstructing Child-hood, A. James, A. Prout (red.) 1990. AŻ.
dziedziczność [heredity], przekazywanie za
pośrednictwem genów określonych cech kolejnym pokoleniom organizmów roślinnych i zwierzęcych ("podobne rodzi podobne"). Koncepcja biologicznego przekazu podobieństw ma długą historię, zmieniały się natomiast wyobrażenia na temat mechanizmów, za pomocą których cechy rodziców są dziedziczone przez potomstwo, oraz wpływu, jaki na dz. może mieć środowisko przyrodnicze. Współczesne koncepcje oparte są na badaniach z zakresu genetyki (termin wprowadzony w 1905 na określenie nauki o dz.), której korzenie sięgają klasycznych badań Mendla nad krzyżowaniem odmiany groszku pachnącego. Te i inne badania dostarczyły brakującego ogniwa teorii doboru naturalnego Ch. Darwina, określając mechanizmy, dzięki którym powstają odmienności i podobieństwa osobnicze.
Koncepcje te wywarły znaczny wpływ na badania zachowań ludzkich. F. Galton, kuzyn Darwina, badał rolę dz. w wyjaśnianiu jednostkowych różnic
-osobowośd i inteligencji (-^iloraz inteligencji). Wprowadził również termin ->eugenika na określenie dziedziny wiedzy, którą można wykorzystać w celu kierowania ewolucją człowieka: interwencyjnego działania, które ciągle budzi wiele kontrowersji. Późniejsze dyskusje naukowców, przeciwstawiających dz. ^środowisku oraz wyodrębniających obszerną listę czynników przyczynowych, kontynuowały próby oszacowania wpływu czynników genetycznych i środowiskowych na cechy i zachowania ludzi; przedmiotem badań były zwłaszcza różnice indywidualne. Prowadzono roz-
dzielnice nędzy, slumsy 69
ległe badania nad bliźniętami, w których porównywano bliźnięta jednojajowe (o identycznych genotypach) z bliźniętami dwujajowymi (o różnych genotypach), jakkolwiek badania te nastręczały wielu trudności metodologicznych. Mimo że nadal próbuje się ocenić, w jakim stopniu różnice między jednostkami są wrodzone, a w jakim wywołane wpływem środowiska, to coraz powszechniej uznawany jest pogląd, że na zachowania ludzkie mają wpływ zarówno czynniki dziedziczne, jak i środowisko. Zob. też dziedziczność a środowisko; gen; socjobiologia. AŻ.
dziedziczność a środowisko [naturę ver-
SUS nurture debatę], określenie kontrowersji dotyczącej relatywnego znaczenia czynników naturalnych, dziedzicznych (->dziedziczność) i ^środowiska (wychowania) w warunkowaniu zachowania człowieka. Spór ten był szczególnie ważny w niektórych dziedzinach socjologii, zajmujących się m.in takimi zagadnieniami jak edukacja - interesowano się zwłaszcza zagadnieniem dziedziczenia inteligencji (->iloraz inteligencji), przestępczości (-przestępstwo; dyskusje np. nad koncepcją dziedziczenia osobowości przestępczej) i zróżnicowaniem ze względu na ->pleć (żywe dyskusje na temat roli czynników biologicznych w wyjaśnianiu różnic zachowań mężczyzny i kobiety). AŻ.
dzielnice nędzy, slumsy [shanty towns], prowizoryczne skupiska biedoty, charakterystyczne przede wszystkim - lecz nie wyłącznie - dla miast -^-Trzeciego Świata. Ich wspólne cechy to nielegalne okupowanie terenu ("dzikie osadnictwo") o niskiej wartości gospodarczej (brzegi rzek czy okolice śmietnisk); przeludnienie; brak jakichkolwiek wygód i usług socjalnych; gospodarstwa domowe o niskich dochodach. Z czasem poszczególne jednostki i grupy mogą poprawić swoje warunki życia, a w obrębie dz.n. i pomiędzy nimi mogą występować znaczne różnice. J.S.
edukowalność [educability], termin używany niekiedy w socjologii oświaty, mający na celu uniknięcie stale powracającej kontrowersji wokót dziedziczenia i środowiska społecznego (-dzie-dziczność a środowisko) jako czynników warunkujących inteligencję. Oznacza on różnice między uczniami (->iloraz inteligencji) pod względem zdolności wypełniania zadań intelektualnych stawianych przez nauczyciela. A.K.
efekt ankietera [inten/iewer bias], zafałszowanie odpowiedzi w czasie ^wywiadu bezpośredniego lub telefonicznego, będące wynikiem różnych reakcji respondentów na osobowość ankietera oraz na sposób zadawania przez niego pytań. Dosłowne czytanie pytań z kwestionariusza jest jednym ze sposobów zredukowania e.a. Badania antropologiczne i ->studia przypadku również borykają się z tym problemem, który przybiera czasem postać ->samospełniąjącego się proroctwa. Zob. też efekt wywiadu. J.K.
efekt badacza [experimenter effect], termin używany w psychologii dla oznaczenia faktu, że badacz lub eksperymentator może wpłynąć na wynik eksperymentu tylko przez samą swoją obecność. Najczęściej przytaczanymi przykładami tego typu w socjologii są chyba ^eksperymenty Hawthorne przeprowadzone przez E. Mayo i jego współpracowników. J. K.
efekt halo [halo effect], częsty błąd polegający na nadmiernym uogólnianiu wrażenia, jakie robią na nas inni. Ludziom, którzy wydają się nam mili, przypisujemy wszystkie pozytywne cechy. Może to prowadzić do błędnych sądów, np. do uznania człowieka bystrego za znającego się na wszystkim. A.K.
efekt obserwatora [observer bias], pojęcie
odnoszące się do założeń kulturowych, które wszyscy badacze wnoszą do swojej pracy i które wpływają w pewnym stopniu na metody badawcze
oraz na wyniki badań. Istnieje nawet pogląd, żi każde badanie - także w naukach przyrodniczycl - jest po prostu odbiciem e.o. W każdym razii badacz powinien ujawnić w swojej pracy wszystkii niezgodności, błędy i niepożądane efekty, jeśl tylko jest ich świadom, aby umożliwić innyn ocenę ->trafności uzyskanych wyników. J.K.
efekt pierwszeństwa [primacy effect] zjawisko polegające na tym, że informacje otrzy mane wcześniej wpływają na kształt percepcj dalszych informacji. Zdroworozsądkowy pogląd iż pierwsze wrażenia wywierają największy wpływ nie w każdych okolicznościach jest uprawniony Pierwsze wrażenia mogą się liczyć najbardziej ponieważ następne informacje są trudniejsze di przyswojenia, ale jednocześnie ostatnie informacji mogą być najlepiej zapamiętane. Zob. też efek współczesność;. P.Ś.
efekt przesączania [trickle-down effect]
określenie związane z ->eko~omią neoklasyczną dotyczące sn-i1? �? ,-ństw, w których występuj; nierówności, i opisujące domniemane działanii wzrostu gospodarczego na korzyść całego społe czeństwa poprzez przesączanie się dobrobytu d( najniższych warstw. Teorię tę wytacza się za zwyczaj przeciw poglądowi, że w celu zlikwido wania ubóstwa konieczna jest interwencja państ wa. Zob. też sprawiedliwość społeczna. J.S.
efekt przesunięcia ryzyka [risky-shift ef
fect], termin psychologii społecznej; oznaczi skłonność ludzi do bardziej ryzykownych decyzj wówczas, gdy są w grupie, niż gdy są sami. AK
efekt von Restorffa [von Restorff effect]
obserwacja nazwana imieniem psychologa gestal tysty (-gestaltyzm), który pierwszy ją badał Stwierdza ona, że ludzie najszybciej uczą si< rzeczy niezwykłych lub odmiennych, dzieje si< tak np. w przypadku listy, na której wszystkie pozycje zapisane są czarnym atramentem proc;

jednej, zapisanej atramentem czerwonym i dlatego najszybciej zapamiętywanej. J.S.
efekt wspótczesności [recency effect],
skłonność do kształtowania opinii na podstawie tego, co ktoś właśnie widział lub słyszał, gdyż ludzie na ogół najlepiej pamiętają ostatnie zdarzenia. Jednakże w pewnych warunkach górę bierze ^efekt pierwszeństwa i niekiedy silniejszy wpływ wywiera to, co było wcześniej. J.S.
efekt wywiadu [interview bias], błędy wyników badania będące skutkiem społecznej natury wywiadu. Są trzy zasadnicze źródła tych błędów: ankieter (który może demonstrować własne poglądy lub zadawać pytania sugerujące), respondent (który może kłamać lub unikać pewnych pytań) i sytuacja wywiadu sama w sobie (szczególnie fizyczna organizacja przestrzeni i kontekst społeczny). Zob. też efekt ankietera. J.K.
efekt zatłoczenia [crowding] pewne ->dob-
ro publiczne lub zbiorowe ponosi uszczerbek z powodu e.z., jeśli stosunek indywidualnych korzyści do ogólnych kosztów zmniejsza się wraz ze wzrostem liczby użytkowników; mówiąc prościej, im więcej osób posiada dane dobro, tym mniejszej liczbie sprawia ono radość. Najprostszym przykładem są autostrady, które stają się mniej atrakcyjne, gdy korzysta z nich więcej osób, aż do chwili gdy ludzie dochodzą do przekonania, że nie warto tracić czasu na próby podróżowania samochodem. A.K.
efektywność [efficiency], istniejące pojęcia e. codziennej pracy bywają niezgodne ze sobą. E. techniczna jest pojęciem raczej prostym: jest to stosunek wkładu energii potrzebnej do funkcjonowania maszyn do osiągniętego wyniku (chociaż pomiar tego ostatniego może być trudny lub bezcelowy). E. techniczna nie musi jednak zgadzać się z ekonomiczną. Doskonale funkcjonujący sprzęt może zostać wyłączony z użytku jedynie ze względów finansowych. Wydajne korzystanie z zasobów ludzkich zwykle łączy oba te kryteria; dotyczy to np. wysiłku fizycznego, komfortu psychicznego
-np. unikania stresu - który może być kluczowy dla długofalowej skuteczności działania, w przeciwieństwie do krótkofalowej, a także wydajności organizacyjnej i społecznej, gdy np. unikamy strat kapitału ludzkiego (->teoria kapitału ludzkiego) wskutek
->bezrobocia lub dyslokacji strukturalnej. Abstrahując od niezgodności różnych znaczeń tego terminu, pojęcie e. nasuwa również podstawowe pytanie o to, od czego ostatecznie zależy dobrobyt indywidualny i społeczny. P.Ś.
egalitaryzm [egalitarianism], doktryna postulująca równość warunków, rezultatów, nagród i przywilejów jako cel organizacji społecznych. Uzasadnienia tego poglądu mają charakter religijny i świecki; obejmują zarówno proste hasła: "wszyscy mamy takie same żołądki", jak i bardziej
ekologia 71
wyrafinowane, zaczerpnięte z marksizmu stwierdzenia o transformacji społeczeństw od zasady "od każdego według zdolności, każdemu według jego pracy" (->socjalizm) do "od każdego według zdolności, każdemu według potrzeb" (^komunizm). Nawet jednak ta ostatnia forma równości wymaga nierównego traktowania. Celem ^dyskryminacji pozytywnej może być albo przygotowanie "równego boiska do gry", albo doprowadzenie do niekończącej się serii remisów bez zwycięzców i pokonanych. Biorąc pod uwagę wielowymiarowość i powszechność nierówności, niektórzy przedstawiciele myśli socjalistycznej próbowali odnaleźć równość w nierównym, lecz jednocześnie nieregularnym podziale poszczególnych aspektów ->nierówności. Prestiż, dochody, oświata i wszelkie inne dobra można tak rozdzielić, by zrównoważyć nierówności, minimalizując jednocześnie poczucie względnej ->depry-wacji. W praktyce jednak musiałby temu towarzyszyć nieakceptowalny zakres władzy państwa, któremu i tak stale zarzuca się manipulowanie tymi dobrami. P.Ś.
egocentryzm [egocentrism], etap w rozwoju
umysłowym lub moralnym, w którym człowiek jest całkowicie skoncentrowany na sobie. Pojęcie to przedstawione jest szczegółowo w pracach psychologów społecznych, takich jak J. ->Piaget i L. Kohlberg. A.Z.
egzystencjalizm [existentialism], szerokie
filozoficzne miano, którym opatruje się dzieła m.in. S. Kierkegaarda, F. -Nietzschego, M. ->Hei-deggera i J.P. ->Sartre'a. Oznacza systematyczne rozważanie natury ludzkiej egzystencji, w którym zasadniczą wagę przywiązuje się do bezpośredniego doświadczenia samotności, śmierci i moralnej odpowiedzialności. Zob. też socjologia egzystencjalna. J.S.
ekologia [ecology], naukowe badanie interakcji decydujących o terytorialnym rozpowszechnieniu i liczebności organizmów. Po raz pierwszy termin ten został zastosowany w nauce w 1869 przez niemieckiego biologa Haeckla w badaniach ekologii roślin. Inspiracją dla rozwoju e. stała się teoria Darwina o ewolucji istot żyjących. Według Darwina motorem ewolucji są z jednej strony reprodukcja i dziedziczenie, z drugiej - dobór naturalny. Selekcja naturalna eliminuje gatunki, które są najmniej zdolne do walki o byt, ponieważ nie potrafią dostosować się do zmian w otoczeniu. Ważnym aspektem tego procesu - równolegle z takimi czynnikami jak klimat i topografia -jest obecność innych gatunków rywalizujących o ograniczone terytorium lub inne zasoby. Nieposkromiona rywalizacja ma jednak zwykle ograniczony zakres, gdyż poszczególne gatunki są równocześnie współzależne, powiązane ze sobą symbiotycz-nie w "sieci życia", będącej rezultatem skutecznej adaptacji wzajemnej, oraz do środowiska naturalnego (chociaż istnieje zjawisko dominacji nie-
72 ekologia miasta
których gatunków). Równowagę tę czasowo zaburza pojawianie się nowych gatunków dominujących. W analizie poszczególnych stadiów tego procesu stosuje się pojęcia inwazji, dominacji i sukcesji.
Perspektywa ekologiczna uzyskała znaczny wptyw poza naukami biologicznymi, np. w -epi-demiologii, psychologii architektury i wzornictwa oraz ->geografii człowieka. Wyrażany pod koniec XX w. niepokój o skutki aktywności człowieka dla środowiska zaowocował powstaniem nowych ruchów e. społecznej i politycznej oraz ogólnym wzrostem znaczenia "zielonych" problemów - obecnie stanowią one przedmiot badań socjologicznych. W okresie od lat 20. do 40. w środowisku socjologów chicagowskich powstała ->ekologia miasta; był to najistotnijszy wpływ koncepcji ekologicznych na teorię socjologiczną. Od tej pory perspektywę ekologiczną stosowano szerzej, a terminy takie, jak "e. człowieka" czy "e. społeczna" spotykało się często. Niektórzy przedstawiciele
->ekologii społecznej krytycznie odnieśli się do akcentowania przez pionierów z Chicago rywalizacji między grupami ludzkimi o przewagę terytorialną (opartej na jednowymiarym spojrzeniu na Darwinowski dobór naturalny) i postulowali rozszerzenie badań przez objęcie nimi form i procesów rozwojowych różnych rodzajów społeczności ludzkich (-^wspólnota), niekoniecznie ograniczonych przestrzennie, ze szczególnym zwróceniem uwagi na sposoby ich adaptowania się do środowiska w ramach kooperatywnych i konkurencyjnych relacji społecznych.
Związki między teoriami ekologicznymi a socjologią są ograniczone i słabsze w Europie niż w Ameryce Północnej, gdzie e. nadal wpływa np. na część amerykańskiej socjologii miasta i wsi. Istnieje nawet pogląd, że perspektywa ekologiczna przekracza wszelkie podziały dyscypliny socjologii, dotyczy bowiem procesów, które leżą u podstaw ich wszystkich. Ostatnia teoria socjologiczna znajduje się pod pewnym wpływem tej analogii biologicznej, chociaż zainteresowanie adaptacją, współzależnością i równowagą zauważa się w -H>funkcjonalizmie strukturalnym. Zob. też dar-winizm; inwazja ekologiczna; model inwazji-suk-cesji; obszar naturalny; rywalizacja ekologiczna; sukcesja ekologiczna. P.Ś.
ekologia miasta [urban ecology], zapoczątkowana w latach 20. XX w. przez socjologów
->szkoły chicagowskiej, stanowiła centralne pojęcie w rozwoju ->ekologii społecznej. W istocie pojęcia te są używane zamiennie.
E.m. wykorzystuje prawa nauk biologicznych do wyjaśnienia zjawiska przestrzennego rozmieszczania się ludności miejskiej. Uważa się, że jest ono wynikiem "biotycznej" rywalizacji o najlepsze miejsca na terytorium, prowadzonej przez grupy społeczne wyodrębniane na podstawie wspólnych cech społecznych, takich jak pozycja klasowa czy pochodzenie etniczne. Grupy takie zajmują od-
rębne ->obszary naturalne, tworząc różne sąsiedztwa. Model "stref koncentrycznych" (->teoria stref koncentrycznych), zaproponowany przez E. ->Bur-gessa, jest ekologicznym opisem takiego systemu miejskiego. Pojęcia ekologiczne, np. inwazja, dominacja i sukcesja, opisują etapy zmiany dokonującej się, gdy grupy rozmieszczają się zgodnie ze swoimi zdolnościami konkurencji. Bezwzględna walka o byt uniemożliwia jednak tworzenie ładu społecznego, w związku z czym pojawia się drugi, dodatkowy poziom organizacji społecznej, kultura, który ogranicza konkurencję o terytoria. Poziom ten obejmuje komunikowanie się, ->kon-sens i współpracę wicoczne zarówno w obszarach naturalnych zajmowanych przez homogeniczne społecznie grupy, jak i przejawiające się w mechanizmach integracji obejmujących całą przestrzeń miejską, takich jak kultura masowa, środki masowego przekazu i polityka miejska.
Współcześnie niewielu socjologów akceptuje te zaczerpnięte z biologii założenia leżące u podstaw e.m. Jednakże wykorzystanie przez ekologów miasta terenu Chicago jako wielkiego laboratorium badawczego przyczyniło się w wielkiej mierze do rozwoju socjologii empirycznej i jej metod badawczych, oddziałując bezpośrednio na rozwój socjologii miasta, badania nad społecznościami lokalnymi, socjologię kultury, badania nad dewiacją i chorobą, ruchami społecznymi i religijnymi, rodziną i stosunkami rasowymi oraz na rozwój socjologii wsi. Wspomnienia H. Hughes MacGill z lat studiów w Chicago rzucają interesujące światło na (czasami naiwną) metodologię e.m. (zob. On Becoming a Sociologist, .Journal of the History of Sociology" 1980). A.Z.
ekologia społeczna [human ecology],
badanie stosunków między jednostkami, grupami społecznymi oraz ich -^środowiskami społecznymi. Systematyczne badania z zakresu e.s. zapoczątkował R. ->Park oraz inni socjologowie ze ->szkoły chicagowski'1!, którzy przenieśli pojęcia zaczerpnięte z ekologii roślin i zwierząt do rozwijanej przez nich ->ekologii miasta.
W swych późniejszych formach (zob. A. Hawley, Human Ecology 1950) e.s. rezygnuje z prostego przenoszenia na społeczeństwa ludzkie mechanizmów ewolucji i współzawodnictwa, za pomocą których biologowie wyjaśniają rozkład gatunków w zmieniających się środowiskach fizycznych. Staje się natomiast "logicznym rozszerzeniem myśli i technik badawczych rozwiniętych przez badaczy życia zbiorowego organizmów niższych na badania człowieka". Oznacza to badanie sposobu tworzenia wzorów stosunków społecznych przez grupy adaptujące się do swego środowiska. Adaptacja ujawnia podstawowe i nieodłączne cechy każdego -systemu społecznego, a mianowicie wzajemne uzależnienie ludzi oraz istnienie funkcjonalnie zróżnicowanych instytucji społecznych, w tym instytucji dominujących, pełniących kluczowe funkcje. W normalnych warunkach zmia-
1
na społeczna ogranicza się do tego, co jest konieczne do przywrócenia -^równowagi. Ekolodzy, np. Hawley, szukali ekologicznych wyjaśnień zarówno zachowań człowieka i elementów kultury, jak i wzorów przestrzennych (zob. jego The Changing Shape of Metropolitan America 1955 oraz Urban Society 1971).
Często twierdzi się, że e.s. jest ogólnym podejściem użytecznym w różnych dyscyplinach nauk społecznych, w tym w antropologii społecznej, geografii człowieka i ekonomii miasta. Jej bezpośredni wpływ na współczesną myśl socjologiczną jest ograniczony, chociaż łączy ją oczywiste pokrewieństwo z teorią strukturalno-funkcjonalną, gdyż e.s. podkreśla rolę mechanizmów adaptacyjnych, które utrzymują równowagę społeczną, uznaje je za konieczną podstawę społecznego bytowania i za silne ograniczenie możliwości zasadniczej ->zmiany społecznej przez działania ludzkie. Zob. też ekologia miasta. A.K.
ekonometria [econometrics], analiza ekonomiczna wykorzystująca dane empiryczne, metody wnioskowania statystycznego i - zazwyczaj
-jakieś rodzaje -^analizy wielozmiennowej, np.
->analizę regresji. Modeli ekonometrycznych używa się do prognozowania zjawisk gospodarczych, a także do prognozowania i analiz skutków dzia-tań politycznych. J.K.
ekonomia keynesowska [Keynesian eco-nomics], podejście w teorii i polityce ekonomicznej czerpiące z pism angielskiego ekonomisty J.M. Keynesa (1883-1946). Przed Keynesem rządy skłonne były na ogół kierować się tezą leseferyz-mu (^-gospodarka wolnorynkowa) głoszącą, że nieregulowana gospodarka dąży do pełnego zatrudnienia, a zatem do ->równowagi. Keynes dowodził (Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza 1936, wyd. poi. 1956), że równowagę można wprowadzić wcześniej niż pełne zatrudnienie; jednakże rządy, które chcą zapewnić pełne zatrudnienie, muszą aktywnie interweniować w gospodarkę, starając się stymulować całkowity popyt; odwrotnie, jeśli pełne zatrudnienie spowoduje -^inflację, powinny starać się zmniejszać całkowity popyt, w obu przypadkach posługując się środkami polityki podatkowej (fiskalnej), wydatków rządowych i polityki monetarnej (zmian stóp procentowych i podaży kredytów). Keynesizm, który przez trzy dziesięciolecia po II wojnie światowej stanowił podstawę polityki gospodarczej w większości państw zachodnich, sam został zakwestionowany przez zjawisko -stagflacji (równoczesna recesja i inflacja) w latach 70. i w konsekwencji przez ekonomiczne teorie ->monetaryzmu. Spór między tymi dwoma stanowiskami stanowi główną oś niezgody we współczesnej ekonomii. J.S.
ekonomia neoklasyczna [neo-classical
economics], ekonomia jako dyscyplina akademicka zajmuje się głównie problemem alokacji ograniczonych zasobów między alternatywne po-
ekonomia polityczna 73
trzeby za pośrednictwem cen rynkowych. W nowoczesnej ekonomii dominuje teoria neoklasyczna, która zrodziła się z tzw. rewolucji marginalis-tycznej w końcu XIX w., a której przewodzili L. Walras, W.S. Jevons i A. Marshall. Przyjmuje ona, że ceny są uwarunkowane przez krańcową -użyteczność produktu dla konsumentów oraz krańcową -^-wydajność czynników produkcji. Teorie neoklasyczne opierają się na prostych modelach zachowań na poziomie mikro (gospodarstwa domowe, firmy), które zakładają pełną informację, wolność działania, indywidualny wybór, optymalną i racjonalną decyzyjność. Do założeń podstawowych tych modeli zaliczają się prywatne przedsiębiorstwo, suwerenność konsumentów i ceny ustalane przez rynek. Oddziaływania instytucjonalne na zachowania jednostek są ujmowane w kategoriach zewnętrznych, jako dane okoliczności, i nie wchodzą w podstawowy model behawioralny. Od niedawna jednak podejmuje się próby wyjaśnienia zachowań indywidualnych w kontekście reguł instytucjonalnych z punktu widzenia -teorii gier. Od pewnego czasu w nowoczesnej amerykańskiej teorii ekonomii rozwija się nowe podejście pod nazwą "ekonomii politycznej", które jednak nie ma nic wspólnego z radykalnymi czy marksistowskimi koncepcjami występującymi powszechnie pod tym mianem. W literaturze tej odnosi się zasady neoklasyczne do dziedzin pozaekonomicznych, takich jak polityka społeczna, skupiając się na sztucznie wywołanych niedoborach ("rentach"), które są efektem presji politycznej wywieranej przez gospodarcze grupy interesu. J.S.
ekonomia polityczna [political economy], w wąskim sensie korpus historycznie doniosłych oświeceniowych pism ekonomicznych, które powstały głównie we Francji i Anglii w XVIII w. i których ukoronowaniem były teorie ekonomiczne związane z nazwiskiem A. ->Smitha. Ponieważ jednak przedstawiciele XlX-wiecznej klasycznej ekonomii, którzy opierali się na ideach Smitha, nadal określali swoją dziedzinę jako e.p., znaczenie tego terminu rozszerzyło się, a w jego użycie na terenie nauk społecznych wkradła się pewna nieostrość. Na przykład traktuje się powszechnie klasyczną ->socjologię jako krytykę e.p. właśnie raczej w tym szerokim sensie.
Wczesna e.p. zrodziła się ze splotu następujących okoliczności: procesu postępującego wypierania religijnych sposobów myślenia w filozofii przez ->racjonalizm i naukę; próba zastosowania metod empirycznych do rozstrzygania kwestii moralnych i społecznych; kapitalistycznego (^kapitalizm) -^uprzemysłowienia; potrzeby intelektualnej i ideologicznej interpretacji rodzącego się porządku gospodarczego oraz wrogości wobec merkantylistycznej (-merkantylizm) polityki nadal uprawianej przez rządy (wiążącej prosperity państw z korzystnymi proporcjami w handlu zagranicznym). Wprawdzie e.p. nigdy nie tworzyła jednolitej doktryny, lecz jej wspólną cechą były
74 ekonomia pozycjonalna
próby wykazania, że wartości dodatkowe powstają z -^produkcji, w szczególności z pracy produkcyjnej, nie zaś z handlu jako takiego. Według -fi-zjokratów - i do pewnego stopnia także według samego Smitha - jedynym źródtem nadwyżki jest rolnictwo, lecz e.p. od czasów Smitha uznawała również wagę -wytwarzania oraz powszechnej organizacji działań produkcyjnych za pośrednictwem ->podzialu pracy. Nie powinny temu przeszkadzać - dowodzili - merkantylistyczne próby kontrolowania cen, plac i pieniądza. W istocie pieniądz jest jedynie symbolem wartości, nie zaś jej źródłem.
Wprawdzie słynny traktat Smitha o zaletach wolnego rynku, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów (2 t. 1776, wyd. poi. 1954), uważa się za początek nowoczesnej ekonomii, jednakże on sam, a także jego wybitni współcześni reprezentujący ->Szkockie Oświecenie (np. A. Fer-guson) poruszali również wiele kwestii społecznych, moralnych i historycznych, a część ich pisarstwa można uznać za początki socjologii. Pierwiastek socjologiczny wymagał jednak bardziej całościowego poglądu na społeczeństwo niż doktryny ekonomiczne. Te ostatnie są wybitnie indywidualistyczne, a w traktowaniu korzyści własnej jako podstawy porządku kooperacji zawarte były w formie embrionalnej pewne kluczowe elementy tego, co później sformułowano jako -teorię wymiany racjonalnej. Oddzielenie ekonomii od innych dyscyplin, które później nastąpiło, byłoby czymś całkowicie obcym wczesnej e.p. Oddzielenie to w znacznej mierze spowodował fakt, że tzw. klasyczni ekonomiści następnej generacji, zwłaszcza D. Ricardo i jego uczniowie z kręgów XIX-wiecznych angielskich utylitarystów (-Hitylitaryzm), zapoczątkowali wyodrębnienie pojęć ekonomicznych spośród innych i próbowali je formalizować, inicjując proces, który trwa do dziś. Mimo wielu różnic w poglądach i celach K. Marks, M. Weber, E. Durkheim i inni twórcy socjologii dzielili przekonanie, że oddzielenie ekonomicznego aspektu życia społecznego od innych jego stron prowadzi do zignorowania kluczowych pytań o naturę nowoczesności i samej produkcji kapitalistycznej.
Tak zwana radykalna e.p. była produktem renesansu myśli marksistowskiej (-^marksizm) w latach 60. XX w. Wroga wobec zdominowanej przez funkcjonalizm akademickiej socjologii i ekonomii amerykańskiej i brytyjskiej, byta próbą przekroczenia (w swoim pojęciu) ideologicznych podziałów dyscyplinarnych w naukach społecznych i stworzenia ich wspólnej podstawy w postaci wskrzeszonego -^materializmu historycznego.
J.S.
ekonomia pozycjonalna [positional eco-nomy], dotyczy wszystkich tych dóbr, usług, zajęć lub innych relacji społecznych, które są rzadkie w sensie bezwzględnym lub narzuconym społecznie bądź ulegają wyczerpaniu z powodu
przeludnienia (-efekt zatłoczenia). Przykładem może być niemal wszystko - od intratnych posad, uroczych miejsc turystycznych czy atrakcyjnych dzielnic willowych do lóż w operze.
Te tak rozmaite dobra i sytuacje łączy fakt, że część satysfakcji, którą można z nich czerpać, wynika ze świadomości ich rzadkości i społecznej ekskluzywności. Co więcej, braków w ich podaży nie można zlikwidować na drodze samego ->wzrostu gospodarczego, ponieważ - mówiąc najprościej - rozwój ->wydajności nie zmieni faktu, że nie każdy może zostać prezesem spółki i nie każdy dostanie bilety na finałowy mecz superligi. F. Hirsch wymienia w Sochl Li.nits to Crcwth (1976) szereg zajęć i dóbr, które są przedmiotem konkurencji pozycjonalnej, i dowodzi, że zamożne społeczeństwa (->burżuazyjnienie) wykazują rosnącą skłonność do konfliktów dystrybucyjnych wokół pożytków i usług, których nie mogą dostąpić czy używać wszyscy bez spowodowania ich degradacji lub zniszczenia dla wszystkich; jak to ujmuje Hirsch: "tego, co każdy z nas może osiągnąć, nie mogą osiągnąć wszyscy". Urokami odosobnionej plaży mogą się cieszyć nieliczni turyści; jeśli ruszymy tam wszyscy, uroki te przestaną istnieć.
Hirscha obraz konkurencji pozycjonalnej zaprzecza optymizmowi wielu konwencjonalnych teorii wzrostu gospodarczego. Te ostatnie skłaniają się do tezy, że wzrost produktywności rozwiązuje problemy dystrybucyjne (bo jest więcej tortu do dzielenia), i przeoczają fakt, że w rozszerzającej się sferze tego, co ogólnie nazywa się "konsumpcją publiczną", w rzeczywistości występują pewne znamiona dóbr prywatnych, w tym sensie, że związane z nią koszty i korzyści mogą ograniczać się lub ograniczają się do wąskich grup. Niewiele dóbr konsumpcyjnych ma charakter albo czysto prywatny, albo całkowicie publiczny. Na przyjemność, jaką odczuwa spragniony robotnik pijąc zimne piwo, nie ma żadnego wpływu to, że piwo piją także inni ludzie, ponieważ sam ten napój jest tu dobrem prywatny n. W innym skrajnym przypadku v.y:>te powietrze jest wyraźnie ->dobrem publicznym, gdyż jakość powietrza wdychanego przez każdą osobę zależy całkowicie od tego, co robią inni ludzie, dopuszczając do zanieczyszczania atmosfery lub zapobiegając mu. W rozwiniętych społeczeństwach kapitalistycznych główna (i rosnąca) część tzw. konsumpcji prywatnej zawiera w sobie jednak faktycznie element społeczny, pozycjonalny. Paradoksalnie społeczny niedobór jest tedy konsekwencją zamożności, co skłania (przynajmniej Hirscha) do przypuszczenia, że zasada korzyści własnej nie będzie służyć sarna przez się jako podstawa organizacji społecznej; niezbędna będzie pewna moralność dystrybucyjna czy społeczna, by panować nad problemami pozycjonalno-ści. Niestety, w społeczeństwach takich "moralne dziedzictwo" preindustrialnych i prekapitalistycz-nych porządków ->statusu zamiera, a troska o dobro społeczności na ogół ustępuje przed nasilającymi się dążeniami do indywidualnej korzyści.
ekstrawersja i introwersja 75
Wokót kwestii pozycjonalności wywiązała się interesująca interdyscyplinarna dyskusja pomiędzy ekonomistami, politologami, socjologami i psychologami, jakkolwiek krytycy od początku kwestionują pesymistyczny pogląd Hirscha na procesy wzrostu i jego - jak można sądzić - romantyczną wizję preindustrialnej przeszłości Zachodu (zob. Dilemmas of Liberał Democracies, A. Ellis, K. Kumar [red.| 1983). J.S.
ekonomizm [economism], pierwotnie w terminologii marksistowskiej strategia polityczna eksponująca rolę związków zawodowych; dziś terminem tym określa się redukcjonizm ekonomiczny w teorii społeczeństwa. Zob. też determinizm gospodarczy; redukcjonizm; sposób produkcji.
J.S.
eksperyment demonstrowany [demons-
tration experiment], rodzaj badania z zakresu polityki społecznej oparty w pewnym stopniu na schemacie badań eksperymentalnych. Nowe zasady polityki lub nowe procedury wprowadza się w wybranym miejscu (zakładzie pracy, szkole), a wyniki porównuje się z innymi analogicznymi miejscami, w których nie wprowadzono żadnych zmian. Zazwyczaj łączy się to z demonstrowaniem korzyści płynących ze zmian. Zob. też kontrola w eksperymencie. J.K.
eksperyment naturalny [natural experi-ment], taki, w którym nie manipuluje się sztucznie ->zmienną niezależną, lecz zmienia się ona w sposób naturalny, tak jednak że skutki tych zmian, ich wpływ na jedną lub kilka -^zmiennych zależnych można obserwować i określać. Co zrozumiale, tego rodzaju analizy są w socjologii rzadkością, choć można wskazać na takie przykłady, jak badania J. Gaventy nad mechanizmami uległości i buntu wśród górników z Appalachów (Power and Powerlessness 1980), w których przedmiotem dociekania było działanie historycznie zmiennych stosunków ->władzy (zwłaszcza mobilizowanie niechęci; ->władza lokalna), z podkreśleniem roli wielkich korporacji w społecznościach lokalnych. J.S.
eksperyment terenowy [field experi-
ment], eksperyment przeprowadzany w "naturalnym", nieadaptowanym - jak to ma miejsce w przypadku doświadczeń laboratoryjnych - środowisku. Przeprowadza się takie eksperymenty stosunkowo rzadko, ponieważ trudno znaleźć środowisko, w którym byłoby to i możliwe, i etyczne. Są mniej "sztuczne" niż doświadczenia laboratoryjne, kontroli podlega mniej zmiennych, więc wyciąganie wniosków często nie jest łatwe. Przegląd i analizę przykładów można znaleźć w pracy C. Hakim, Research Design 1987. J.K.
eksperymenty Hawthorne [Hawthorne Studies], eksperymenty, które zainspirowały E. ->Mayo i innych do powołania ->ruchu stosun-
ków międzyludzkich. Od 1924 firma Western Electric Company z Chicago, pod wpływem teorii -^zarządzania naukowego, dokonywała w zakładach Hawthorne Works pomiaru wpływu różnych warunków pracy (jak np. intensywność oświetlenia, systemy płac i czas pracy) na jej wyniki. Badacze F. Roethlisberger i W.J. Dickson stwierdzili, że różnice wyników nie były spowodowane zmianami warunków fizycznych ani wynagrodzeniem, natomiast częściowo były rezultatem samych eksperymentów. Specjalne traktowanie robotników, związane z ich udziałem w eksperymencie, przekonywało ich, że kierownictwo szczególnie się nimi interesuje. Podnosiło to morale i prowadziło do wzrostu ->wydajności. Termin "efekt Hawthorne" jest obecnie często używany dla określenia modyfikacji zachowań przedmiotów badania społecznego, bez względu na jego kontekst. Uogólniając, badacze stwierdzili, że styl kierowania w dużym stopniu wpływa na produktywność pracowników. Późniejsze badania, opierające się na ukrytej obserwacji pracy, wykazały, w jakim stopniu tempo i organizacja pracy regulowane są przez nieformalne ->normy społeczne i organizację pracowników. Pod wpływem tych badań Mayo postawił tezę, że w motywowaniu pracowników najważniejszą rolę odgrywają nie względy ekonomiczne, lecz styl zarządzania i nieformalna organizacja pracy. Wyższa wydajność zależy więc od wrażliwości zarządu na "stosunki międzyludzkie" w procesie produkcji i od stosownego kierowania nimi. Krytycy wskazują na metodologiczne słabości e.H. i podają w wątpliwość najważniejsze wnioski z nich wyciągnięte: że czynniki ekonomiczne są mniej ważne w określaniu wydajności niż stopień psychologicznej satysfakcji z pracy. Najlepsze omówienie tych badań można nadal znaleźć w pracy J. Madge'a The Origins ofScientific Sociology (1963). Zob. też efekt badacza. P.Ś.
eksternalizacja [externalization], pojęcie,
które socjologom zorientowanym fenomenologicz-nie (^fenomenologia) oraz niektórym socjologom marksistowskim (->marksizm) służy do opisu sposobu, w jaki ludzkie idee i projekty odciskają się na świecie zewnętrznym. Na przykład P. Berger i Th. Luckmann (Społeczne tworzenie rzeczywistości 1966, wyd. poi. 1983) przedstawiają procesy społeczne jako dialektykę e. i internalizacji. J.S.
ekstrawersja i introwersja [extroversion
and introversion], opozycja dotycząca ^osobowości; ma ona długą historię, choć oba te terminy stały się popularne dopiero w XIX w. E. (dosłownie: zwrócenie się na zewnątrz) cechują zachowania skierowane ku otoczeniu, towarzyskie i impulsywne; i. (dosłownie: zwrócenie się ku wnętrzu) charakteryzują zachowania refleksyjne, cechujące się wycofaniem, odpowiedzialne. Psychoanalityk C.G. ->Jung powiązał e. ze skłonnościami histerycznymi, a i. z depresją i lękiem; przeciwieństwo to uznał za podstawę typologii
76 elastyczna praca, elastyczna produkcja, elastyczna specjalizacja
osobowości. H. Eysenck, który wykorzystał techniki psychometryczne (-psychometria) oraz -a-nalizę czynnikową, zidentyfikował dwa gtówne wymiary osobowości i nazwat ich wartości biegunowe e. i i. Każda jednostka, reprezentowana przez punkt na płaszczyźnie, charakteryzuje się określonymi wartościami obu wymiarów, co pozwala zarysować zróżnicowania osobowości oraz określić typy osobowości. A.K.
elastyczna praca, elastyczna produkcja, elastyczna specjalizacja [flexible work, flexible production, flexible specialization], terminy te często pojawiają się w szerokiej dyskusji na temat zmian struktury przemysłowej i organizacji pracy. Twierdzi się, że rosnąca konkurencja krajowa i międzynarodowa wymusza na firmach większą elastyczność, umożliwiającą szybsze reagowanie na zmiany na rynku wyrobów. Niezbędna jest więc większa elastyczność ilościowa, czyli elastyczność poziomu zatrudnienia (^elastyczne zatrudnienie), elastyczność w sferze zadań pracy i kwalifikacji (elastyczność funkcjonalna) oraz w systemach wynagradzania (elastyczność finansowa). E.s. może bardziej charakteryzować małe, zdecentralizowane firmy zorientowane na nisze rynkowe niż (jak w ->fordyzmie) wielkie, scentralizowane firmy produkcji masowej. W dużej mierze bodźcem do tej dyskusji stały się badania nad systemem produkcji i korporacjami japońskiemi (zob. R. Dore, Flexible Rigidities 1986). Zob. też elastyczne zatrudnienie; system "na czas". J.S.
elastyczne zatrudnienie [flexible emp-
loyment], zdaniem wielu autorów charakteryzuje ono w coraz większym stopniu firmy i gospodarki przemysłowe postindustrialnego (-społeczeńst-wo postindustrialne) świata, przy czym występuje w dwóch formach. Elastyczność funkcjonalna (lub postfordyzm) to takie przekształcenie organizacji pracy, kwalifikacji i parku maszynowego, aby mogły sprostać wyzwaniom stale zmieniającego się rynku i środowiska technologicznego gospodarki globalnej przełomu wieków. Mówi się także, iż tzw. elastyczne firmy charakteryzują się elastycznością ilościową i stosują nietypowe formy -zatrudnienia pozwalające na szybką rekrutację i zwalnianie pracowników w zależności od fluktuacji rynku. Nie ma niewątpliwych empirycznych dowodów wzrostu e.z., podobnie jak nie ma niewątpliwych empirycznych dowodów na to, że zależy on raczej od zmian długofalowych niż od względnie krótkotrwałych cyklicznych oddziaływań. Zob. też fordyzm. J.S.
elastyczność rynku pracy [labour-market flexibility], termin obejmujący wszystkie (lub niektóre) cechy rozmaitych prac lub ->rynku pracy jako całości; w tym zacieranie granic między kategoriami pracowników, charakterystyki elastycznych stanowisk pracy, przepływ pracowników między różnymi stanowiskami pracy, pracodaw-
cami i regionami; ruchome lub nietypowe godziny pracy; elastyczne formy zarobków; rozmaite innowacje w organizacji zatrudnienia i modelach prag -jak np. praca w domu lub ->telełączność. W tym kontekście elastyczność płac częściej oznacza wzrost lub wahania zarobków w zależności od zysków i wyników finansowych firm niż stosowanie metod ->płacy bodźcowej. Pojęciu elastyczności nadaje się często pozytywną konotację i przeciwstawia się je "sztywnościom" rynku pracy, które uważa się za szkodliwe same przez się w okresach szybkich zmian technologicznych i niestabilności gospodarczej. Zob. też elastyczne zatrudnienie J.S.
Elias Norbert (1897-1990), z pochodzenia Żyd, E. porzucił Niemcy w 1933, w 1954 został wykładowcą na University of Leicester w Anglii. Podał się do dymisji w 1962, a w latach 1962-64 był profesorem socjologii w University of Ghana. Za życia jego prace były raczej niedoceniane; nie stworzył szkoły socjologicznej. Obecnie ma wielu kontynuatorów w Amsterdamie, gdzie spędził ostatnie lata życia. W 1977 otrzymał nagrodę T.W. Adorna, a w 1988 nagrodę Amalfi z zakresu socjologii za studium Die Gesellschaft der lndividuen. W latach 1979-84 współpracował z Zentrum fur Interdisziplinare Forschung uniwersytetu w Biele-feld. Jego największe dzieło Ober den Prozess der ZMIisation. Soziogenetische und psychogenetische L/n-tersuchungen, opublikowane w Niemczech w 1939 (2 t., wyd. poi. niepełne Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu 1980), było niedoceniane aż do ukazania się angielskiego przekładu w 1978 i 1982.
Dla socjologii E. podstawowe znaczenie miały dwie zasady. Po pierwsze dążył do zrozumienia procesu cywilizacyjnego, który ujmował jako zastępowanie zewnętrznych ograniczeń zachowań ludzkich regułami wewnętrznymi, moralnymi. Po drugie krytykował ->funkcjonalizm i -^struktura-lizm z powodu ich skłonność do reifikacji procesów społeczny^,, natomiast propagował socjologię figuratywną lub procesualną, czyli ujęcie pojęciowe bezustannego i nieskończonego procesu-alnego przepływu wszelkich relacji społecznych, Dlatego pisał raczej o "procesach cywilizacyjnych" niż o "cywilizacji". Jego prace są krytykowane z dwóch zasadniczych względów. Po pierwsze, nie są jasne przyczyna i mechanizm wytwarzający tak pojmowane procesy cywilizacyjne. Po drugie, krytycy twierdzą, iż teoria ta nie opiera się na dowodach empirycznych, gdyż współczesne społeczeństwa, ze względu na występujące w nidi powszechnie gwałt i brutalność, wydają się wysoce niecywilizowane.
Spośród licznych innych publikacji E. wymienić trzeba; Die hófische Gesellschajł (1969), Was /sl Soziologie? (1970), Een essay over tijd (1974), Zaan gazowanie i neutralność(1983, wyd. poi. 2003), T/ie Loneliness ofthe Dying (1985).
AK.
endogamia 77
elita Władzy [pOWer Ślite], pojęcie wprowadzone przez C.W. ->Millsa w książce o tej samej nazwie (opublikowanej w 1956; wyd. poi. 1961) i stosowane przez niego w odniesieniu do amerykańskiej elity rządzącej. Według niego jest to elita (-^teoria elit), którą tworzą czołowi przedsiębiorcy, rząd i wojskowi, związana wspólnym pochodzeniem społecznym oraz wymianą personalną pomiędzy tymi trzema segmentami. Tekst Millsa wywołał znaczne kontrowersje. Reprezentatywny wybór krytyk liberalnych i radykalnych wraz z retrospektywnym esejem Millsa można znaleźć w: C. Wright Mills and the Power Elitę, G.W. Domhoff, H.B. Ballard (red.) 1968. Zob. też kompleks wojskowo-przemystowy. P.S.
emergencja, własności emergentne [e-
mergence, emergent properties], e. jest procesem, w którego wyniku pewna liczba odrębnych elementów zostaje połączona i zyskuje organizację jako nowa forma. Pojęcie e. było szczególnie ważne w teorii ewolucji (rewolucjonizm), rozwinięto je znacznie w ramach ->interakcjoniz-mu symbolicznego, który także dąży do uchwycenia procesualnej i adaptacyjnej natury życia społecznego. W twórczości zarówno G.H. -Meada, jak i H. -Blumera interakcje ciała, umysłu, jaźni i społeczeństwa bezustannie prowadzą do e.; samo społeczeństwo jest e., podobnie jak wszystkie całości społeczne. A.K.
empatia [empathy], zdolność utożsamiania się z innymi i rozumienia innych, zwłaszcza na poziomie emocjonalnym. Pojęcie verstehen (rozumieć) M. ->Webera jest często błędnie interpretowane jako zakładające e. z przedmiotem badania. Często twierdzi się, że e. jest pożytecznym źródłem hipotez, ale niczym więcej. Książka W. Outhwaite'a Understanding Sociat Life. The Me-tbod Called Verstehen (1975) ciągle jeszcze jest najlepszym omówieniem tego problemu. Zob. też znaczenie. A.K.
empiryczny [empirical], w odniesieniu do twierdzeń, konkretnych projektów badawczych lub nawet do ogólnego podejścia badawczego termin "e." oznacza związek z doświadczeniem, obserwacją lub eksperymentem. Czasem termin ten jest używany jako przeciwieństwo terminów "abstrakcyjny", "teoretyczny" "dogmatyczny" czy nawet "akademicki". Niekiedy użycie tego terminu oznacza, że nie poświęcono należnej uwagi założeniom ->teorii. Jako warunek akceptowalności z punktu widzenia ->empiryzmu, termin ten mówi o trafności, praktycznej istotności oraz o spraw-dzalności, w przeciwieństwie do książkowej sztywności lub oderwanych od rzeczywistości spekulacji. J.K.
empiryzm [empiricism], w socjologii często
używa się tego terminu w szerokim sensie na określenie pewnej postawy badawczej, w której nacisk kładzie się na gromadzenie faktów i obser-
wacji, kosztem refleksji pojęciowej i analizy teoretycznej. W ściślejszym sensie e. to nazwa pewnej tradycji filozoficznej, której nowoczesna forma rodziła się na gruncie XVII-wiecznej rewolucji przemysłowej. Choć bynajmniej nie wszyscy wcześni empiryści byli zwolennikami nowoczesnej nauki, e. rozwijał się następnie w ścisłym, symbio-tycznym związku z nią. W socjologii e. jako stanowisko filozoficzne przyjmowany jest powszechnie przez rzeczników metodologicznego
-^naturalizmu i rozwoju socjologii jako dyscypliny naukowej.
We wczesnych wersjach (w dziełach J. -Lo-cke'a, D. -Hume'a i innych) e. był przede wszystkim pewnego rodzaju -^epistemologią: teorią natury, zakresu i granic ludzkiego poznania. Jako taki zawierał teorię umysłu i jego działania, którą później zastąpiła -> psychologia poznawcza. Z e. jako doktryny filozoficznej pozostała przede wszystkim teza, że rzeczywista ludzka wiedza ogranicza się do tego, co można sprawdzić, potwierdzić lub uprawomocnić dzięki empirycznej obserwacji. Poznanie a priori, a więc niezależne od wszelkiego doświadczenia, możliwe jest jedynie w odniesieniu do zdań analitycznych - np. definicji pojęć technicznych, czyli, jak to ujmował Hume, twierdzeń o "związkach idei". E. bronił wyróżnionej pozycji nauki jako jedynej formy dociekań, gdzie twierdzenia poznawcze oparte są na procedurach sprawdzania w kategoriach empirycznej obserwacji i eksperymentu lub są stale otwarte na te procedury. W odróżnieniu od tego teologia i spe-kulatywna -^metafizyka przypisują sobie iluzoryczną wiedzę wysnutą z wiary, intuicji lub "czystego" rozumu.
Chociaż empiryści chętnie demonstrują swój sprzeciw wobec metafizyki, można dowodzić, że sam e. kryje w sobie pewną metafizykę: mianowicie założenie, że ostatecznymi poznawalnymi realnościami są płynne wrażenia zmysłowe ("dane zmysłowe") i to one są sprawdzianem wszelkiej autentycznej wiedzy. Najbardziej radykalnym formom e. grozi tedy sceptycyzm co do poznawalnoś-ci nie tylko obiektów wiedzy naukowej, lecz także rzeczy i bytów zdroworozsądkowego doświadczenia. Tak więc główna XX-wieczna forma e. - e. logiczny albo pozytywizm ->Kola Wiedeńskiego, rozwijała się w odpowiedzi na głębokie problemy poznawcze związane z rewolucją w fizyce z początków stulecia. W ogólności empiryści wprowadzili kryterium empirycznej sprawdzalności jako środek obrony nauki i zwalczania uroszczeń dawniej metafizyki i teologii, a w czasach najnowszych
- pseudonaukowych teorii, takich jak -marksizm czy -^psychoanaliza. Trudność, którą napotykają, polega na tym, w jaki sposób, stosując to kryterium, uniknąć jednocześnie przekreślenia całej
- lub większej części - prawdziwej nauki. J.S.
endogamia [endogamy], zwyczaj lub nakaz zawierania małżeństw wewnątrz określonej grupy krewniaczej, takiej jak klan lub lineaż, czy też
78 Engels Fryderyk
w obrębie wsi lub klasy społecznej. E. jest przeciwieństwem egzogamii, zwyczaju lub nakazu zawierania małżeństw poza wtasną grupą krew-niaczą, której granice wyznacza często zakaz kazirodztwa (-tabu kazirodztwa). Zakaz kazirodztwa najpełniej wyraża opowieść Arapeszów, zapisana przez M. ->Mead: "Własnej matki, własnej siostry, własnych świń, własnych jamsów, które sam zebrałeś - nie możesz jeść. Matki innych ludzi, siostry innych ludzi, cudze świnie, jamsy, zebrane przez innych ludzi - możesz jeść".
AŻ.
Engels Fryderyk (Friedrich) (1820-95), xix-
-wieczny filozof, socjalista, przemysłowiec i współtwórca -^marksizmu. Doskonałym wprowadzeniem do jego biografii i dzieła jest książka T. Carvera Engels (1981).
Syn bogatego przemysłowca z Nadrenii, szybko zraził się do konserwatyzmu swego środowiska i nawiązał intelektualną przyjaźń z K. -Marksem, dzięki której miał stać się znany. Ich współpraca była tak ścisła, że niekiedy trudno oddzielić wkład każdego z partnerów. Wcześnie obaj uczestniczyli w radykalnym kółku młodoheglowskim i w tym samym czasie - w początkach lat 40. XIX w.
-zwrócili się ku -^socjalizmowi i -^komunizmowi. Można przypuszczać, że to właśnie E. Zarys krytyki ekonomii politycznej (1844, wyd. poi. 1905) na całe życie skierował zainteresowania badawcze Marksa ku tej dziedzinie. Ukoronowaniem tych badań był Kapitat. Za życia Marksa ukazał się tylko jeden tom tego dzieła. Przygotowanie do druku rękopisów pozostałych dwóch tomów było zasługą E.
Po nieudanych powstaniach 1848, w których brali (niezbyt znaczący) udział, obaj wyemigrowali do Anglii. Do 1869 E. zajmował się przedsiębiorstwem rodzinnym w Manchesterze. Dzięki temu mógł wspierać finansowo rodzinę Marksa, która żyła w biedzie. Tymczasem Marks kontynuował swoje badania. Od początku lat 70. E. poświęcał więcej czasu pracy intelektualnej i działalności politycznej. Przywódcy międzynarodowego ruchu robotniczego z uwagą przyjmowali jego rady. Począwszy od połowy lat 70. uczestniczył bezpośrednio w tworzeniu niemieckiego ruchu robotniczego. Książki i broszury, w których wykładał pogląd własny i Marksa na historię, politykę i filozofię, miały olbrzymią rzeszę czytelników i wywarły wpływ większy niż dzieła samego Marksa na kształtowanie się wizerunku marksizmu jako systematycznego światopoglądu, wyznawanego przez kolejne generacje socjalistów i komunistycznych bojowników.
Wkład E. wykraczał jednak daleko poza zwykłą popularyzację dzieła jego mistrza. Engelsowska rozprawa Położenie klasy robotniczej w Anglii (1845, wyd. poi. 1952) stała się w socjologii i ekonomii pozycją klasyczną. Jej szczególna wartość polega na pionierskim przedstawieniu związków między nędzą, degradacją środowiska i złym stanem zdrowia populacji, jako połączonymi konsekwen-
cjami współczesnej industrializacji. Późne prace E. również zawierały wiele oryginalnych koncepcji. Jego Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa (1884, wyd. poi. 1885) poszerzało zakres -^materializmu historycznego, aby dotrzymać kroku bieżącym odkryciom antropologii. Szczególnie godna uwagi była próba "materialistycznego" wyjaśnienia zależności społecznej kobiet w kategoriach instytucji własności prywatnej i mono-gamii. Niezależnie od braków tej książki, jest ona nadal wysoko ceniona przez współczesne feministki. Również w późniejszych latach E. starał się podążać za rozwojem nauk przyrodniczych i rozpoznawać jego polifyczne i filozoficzne implikacje. Wprowadzony przezeń termin "materializm dialektyczny" wyrażał właśnie tę próbę nadania ->materializmowi formy dostatecznie otwartej i elastycznej, aby mógł on uwzględniać te postępy nauki. Ironia losu sprawiła, że idee E. miały później, w państwie radzieckim, przekształcić się w dogmatyczną ideologię. Zob. też burżuazyj-nienie; matriarchat. J.S.
enklawa [enclave], pojęcie używane w teoriach zacofania oraz -^uzależnienia i odnoszące się do tych fragmentów gospodarki -^Trzeciego Świata, które op;erają się na produkcji na eksport, są kontrolowane i zarządzane przez obcy kapitał. Uważa się, że e. jest słabo związana z gospodarką, a zatem ma tylko niewielki wpływ na wzrost gospodarczy. J.S.
epidemiologia [epidemiology], analiza występowania i rozpowszechniania się schorzeń w obrębie populacji w celu ustalenia związków przyczynowych. Uważa się często, że współczesna e. powstała, gdy J. Snów zidentyfikował konkretne źródło wody pitnej jako przyczynę epidemii cholery w Londynie w 1849. W nowszych czasach dzięki badaniom epidemiologicznym stwierdzono związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy paleniem a rakiem płuc. pomiędzy chorobami sera a niektórymi tłusm:ami ora, pomiędzy pigułką antykoncepcyjny a rakiem piersi. P.S.
epistemologia [epistemology], filozoficzna
teoria poznania, próbująca odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób wiemy to, co wiemy. Najogólniej rzecz biorąc, występują w niej dwie konkurujące szkoły myślenia: ->racjonalizm i ->empiryzm. Systematyczny wyraz filozoficzny zyskały obie te tradycje w toku XVII-wiecznej rewolucji naukowej. Przedstawiciele obu szkół za cel stawiali sobie znalezienie niewzruszonej podstawy poznania i jasne oddzielenie tak ugruntowanej wiedzy od zwykłego przesądu, wiary czy opinii. Racjonaliści (->Descartes, Leibniz, Spinoza) dostrzegali taki model pewności w formalnych dowodach logiki i matematyki. Krytycznej rekonstrukcji całości ludzkiej wiedzy usiłowali dokonać poprzez takie "czyste" rozumowanie, wychodzące od niekwe-stionowalnych aksjomatów czy podstaw (stąd kartezjańskie "Myślę, więc jestem"). Empiryści
(-Locke, Berkeley i ->Hume) uznawali za podstawę niewzruszonej wiedzy bezpośrednie poznanie "wrażeń" doświadczenia zmysłowego. Spory między racjonalistami a empirystami koncentrowały się zwłaszcza wokół możliwości wiedzy wrodzonej, wiedzy apriorycznej, czyli niezależnej od doświadczenia. Empiryści zdecydowanie zaprzeczali takiej możliwości i dowodzili, że umysł ludzki jest czystą kartką, czyli ->tabu/a rasa, zanim odcisną się na nim wrażenia płynące z doświadczenia zmysłowego.
Uważa się, że I. ->Kant, żyjący w XVIII w. filozof niemiecki, zdołał przezwyciężyć ten konflikt idei. Twierdził on, że struktura podstawowych, porządkujących pojęć (przestrzeń, czas, przyczynowość i in.) nie pochodzi z samego doświadczenia, lecz jest koniecznym warunkiem możliwości rozumienia przez nas świata doświadczenia. Kategorie te są zatem pierwotne względem doświadczenia, niemniej jednak - tu ukłon w stronę empirystów - służą wydawaniu sądów o rzeczywistości jedynie w granicach możliwego doświadczenia.
Jest kwestią dyskusyjną, czy wszystkie teoretyczne i empiryczne podejścia w socjologii zakładają (explicite lub implicite) takie lub inne stanowisko epistemologiczne. Wielkim badaniom sondażowym przypisuje się często i błędnie empirystyczne (->empiryzm) lub pozytywistyczne (->pozytywizm) założenia epistemologiczne, podczas gdy opozycja wobec pozytywizmu czerpie - bezpośrednio lub pośrednio - głównie z tradycji kaniowskiej. Kant sądził, że zasadnicza struktura pojęciowa ("kategorie" i "formy rozsądku"), leżąca u podstaw obiektywnych sądów o świecie, ma charakter konieczny i dlatego uniwersalny, natomiast wielu następców Kanta w naukach humanistycznych dokonywało historycznych bądź socjokulturowych relatywizacji jego stanowiska. Tak więc socjologiczni antypozytywiści zazwyczaj twierdzą, że w każdym badaniu empirycznym lub sądzie o faktach musi być założona pewna struktura pojęciowa lub teoretyczna, lecz istnieje kilka takich konkurencyjnych struktur i nie sposób znaleźć jakiegokolwiek neutralnego punktu widzenia umożliwiającego rozstrzyganie między nimi. Argumenty tego rodzaju prowadziły do epistemologicznego -relatywizmu, ->konwencjonalizmu bądź agnostycyz-mu. Przedstawiciele innego stanowiska, czerpiącego z XlX-wiecznego neokantyzmu, podkreślają jakościową odmienność formy rozumienia obecnej w intersubiektywnej komunikacji i interpretacji sensu (w odróżnieniu od obiektywnego rozumienia materialnego świata). Ta forma rozumienia ma właściwe sobie pojęciowe i metodologiczne warunki możliwości, które podlegają analizie filozoficznej, tak jak się to dzieje w fenomenologicz-nej (^fenomenologia) i hermeneutycznej ->filo-zofii wiedzy o społeczeństwie. Krytyczni (lub transcendentalni) realiści (->realizm) (tacy jak R. Bhaskar) również odwołują się do stanowiska Kantowskiego, uznając konieczność wcześniejszej
esencjalizm 79
pojęciowej organizacji wszelkiego poznania empirycznego. Niemniej jednak obstają przy po-znawalności bytów, które istnieją i działają niezależnie od naszej wiedzy o nich. Rzecznicy tej tradycji filozoficznej twierdzą, że pozwala ona bronić ^naturalizmu, a równocześnie podtrzymuje główne argumenty kantystów wymierzone w pozytywizm i empiryzm.
Niektórzy poststrukturaliści (->poststruktura-lizm), zniecierpliwieni nie kończącymi się sporami konkurencyjnych e., próbowali całkowicie pozbyć się e. Zamysł ten wychodzi od przesłanki, która jest wspólna dla większości niepozytywistycznych filozofii teorii społecznej. Mówi ona, że nie mamy bezpośredniego czy niezapośredniczonego dostępu do zjawisk, o których nasze teorie mają dostarczać wiedzy. Jakaś forma pojęciowego lub językowego uporządkowania jest konieczna nawet w najbardziej elementarnych sprawozdaniach z naszych doświadczeń czy obserwacji. Nie możemy wykroczyć poza język czy mowę, aby sprawdzić, czy nasz -dyskurs odpowiada ostatecznie rzeczywistości. Wniosek, który wysnuwa się następnie z tego aksjomatu, brzmi, iż na klasyczne epistemologiczne pytanie o adekwatność naszego dyskursu do rzeczywistości, którą on jakoby przedstawia, nie sposób udzielić odpowiedzi, a zatem jest ono źle postawione. W konsekwencji owi poststrukturaliści negują poznawalność jakiejkolwiek rzeczywistości leżącej poza dyskursem lub niezależnej od niego, a stąd wahają się między epistemologicznym agnostycyzmem i metafizycznym (->metafizyka) ->idea!izmem. Oczywiście, z powszechnie akceptowanego stwierdzenia, że język (czy "dyskurs") jest konieczny w naszej wiedzy o świecie, bynajmniej nie wynika, że w efekcie nie możemy tego świata poznać. To tak jak1 gdyby powiedzieć, że ponieważ nie ma innego sposobu stwierdzenia koloru rzeczy niż patrzenie na nią, nie możemy poznać, jakiego koloru (naprawdę) ona jest! Jak dotąd, próby pozbycia się e. zdają się jedynie rodzić e. jeszcze bardziej przepastne terminologicznie. J.S.
eschatologiczny [eschatological], związany z wiarą w "rzeczy ostateczne" oraz religijnie interpretowany koniec świata i sąd nad nim. Wierzenia te stanowią istotny element tradycji judeochrześcijańskiej, najsilniej jednak eksponowane są przez ruchy fundamentalistyczne (-^fundamentalizm) i sekciarskie (->sekta), zwłaszcza takie jak adwentyści. Przymiotnik ten bywa również stosowany przez analogię w odniesieniu do ruchów katastroficznych, takich jak Kampania na rzecz Rozbrojenia Nuklearnego. Zob. też milena-ryzm. J.S.
esencjalizm [essentialism], termin filozoficzny o wielu znaczeniach. Według K. Poppera (Droga do wiedzy. Domysły i refutacje 1969, wyd. poi. 1999) esencjaliści głoszą równocześnie dwie tezy: że można jednoznacznie określić prawdziwość teorii
80 etniczność, grupa etniczna
naukowej oraz że uczeni potrafią dotrzeć do catkowicie wyczerpujących wyjaśnień poprzez odkrywanie istoty czy bytu, które kryją się pod powierzchnią zjawiska. Jako e. określa się jednak również teorię deskrypcji, która głosi, że definicje są deskrypcjami istotowych własności rzeczy oraz że możliwa jest ocena definicji w kategoriach prawdy i fatszu przedstawianych przez nie deskrypcji. Z tego punktu widzenia nauka polega na odkrywaniu takich istot, a zatem formułowaniu poprawnych definicji. Dziś termin e. ma raczej pejoratywne zabarwienie, ponieważ większość filozofów nauki jest zdania, że deskrypcje i wiedza mają charakter tymczasowy oraz że fakty - podobnie jak prawda i rzeczywistość - ujmowane są pojęciowo w kategoriach określonych przez -^teorię. Zob. też konwencjonalizm; relatywizm.
J.S.
etniczność, grupa etniczna [ethnicity,
ethnic groupj, e. określa jednostki, które
- w swej własnej opinii lub tylko zdaniem innych
- mają pewne wspólne cechy, odróżniające je od innych zbiorowości żyjących w danym ->społe-czeństwie, w ramach którego wyróżniają się odrębnymi zachowaniami kulturowymi.
Termin ten stworzono jako przeciwstawienie
->rasy, albowiem członkowie g.e. mogą różnić się od otoczenia rasą, mogąjednak również odróżniać się tylko cechami kulturowymi, jak np. religia, zawód, język czy polityka. G.e. należy odróżniać od ->klas społecznych, gdyż przynależność etniczna z reguły nie pokrywa się ze -stratyfikacją społeczno-ekonomiczną danego społeczeństwa, a g.e. obejmuje jednostki mające cechy wspólne (lub uznawane za wspólne) nie sprowadzające się do cech klasowych. W Stanach Zjednoczonych Żydzi tworzą typową g.e.; obejmuje ona jednostki o różnym pochodzeniu (od Europy Wschodniej do Afryki Północnej) i cechach fizycznych, należące do różnych klas społecznych, posługujące się różnymi językami macierzystymi, mające różne przekonania polityczne oraz przynależność religijną (od ortodoksów do ateistów), a które mimo to uważają, że łączy je wspólna tożsamość żydowska, odróżniająca je - co nie musi oznaczać przeciwstawienia - od szerszego społeczeństwa amerykańskiego.
G.e. mają więc płynny skład, a ich definicje zmieniają się. Nieustannie powstają nowe g.e., gdyż różne grupy ludności przemieszczają się między krajami. Hindusi w Wielkiej Brytanii tworzą g.e., chociaż w Indiach byliby oni uznani za członków różnych grup określonych przez ->kastę i -język. Pojęcie e. okazuje się szczególnie ważne, gdy staje się ona podstawą -^dyskryminacji (jak w przypadku Żydów w nazistowskich Niemczech) czy ruchów niepodległościowych (jak w Związku Radzieckim).
Literatura dotycząca tej tematyki jest obszerna, j. Rex i D. Mason pokazują w książce Theories of Race and Ethnic Relations (1986) skalę i różnorod-
ność współczesnych badań nad e. Praca M. Banton Racial and Ethnic Competition (1983) jest doskona tym podsumowaniem literatury amerykańskie i brytyjskiej. Problemy Ameryki omawia N. Glazei Ethnic Dillemmas 1964-1982 (1983). A. Smith w prą cy The Ethnic Revival (1981) pokazuje doniosłoś pojęcia e. dla socjologicznego rozumienia kor fliktu i zmiany we współczesnym świecie. F. Beai i M. Tienda, autorzy Hispanic Population In th United States (1990), stosują metody ilościowe di badania e. we współczesnej Ameryce. Prac 1. Katzelson City Trenches (1981), będąca histori polityki miejskiej w północnym Manhattanie, t< studium interakcji e. i klasy społecznej. Zob. te kultura. A.K. ^
etnocentryzm [ethnocentricism], niekied; określany jako grzech główny -metody porów nawczej, tzn. praktyki badania i oceniania innycl społeczeństw w kategoriach własnych założei i przekonań kulturowych. E. skłania często di twierdzenia, że sposób robienia czegoś w innyn społeczeństwie jest gorszy niż w naszym własnym Dopiero po odrzuceniu wstępnego założenia, i: istnieje tylko jedna właściwa droga porządkowani; spraw, socjolog może analizować praktyki innycl kultur w takim kontekście, w jakim są one wyko nywane. Unikanie e. szybko stało się jedną z głów nych zasad -^antropologii społecznej i socjologi porównawczej na początku XX w., jednakże w wer sji skrajnej zasada ta może powodować, że analiz; porównawcze stają się tak bardzo relatywistyczni (-^relatywizm), iż niemożliwe jest stosowanii jakichkolwiek uniwersalnych kryteriów poznaw czych i oceniających, takich np. jak kryteria ->ra cjonalności czy uniwersalne standardy moralne Zob. też efekt obserwatora. A.K.
etnografia [ethnography], termin oznaczają cy zarówno bezpośrednią obserwację zachowaf grupy społecznej, jak i jej opisywanie na pod stawie tej obserwacji. Niekiedy odnosi się go dc badań terenowych, a wówcza , e. najczęściej łącz; się z technikair zdawczymi -antropologii spo łecznej, choć przecież badania terenowe prowa dzą wszyscy socjologowie studiujący wspólnot; lokalne, a nawet wszyscy podejmujący jakiekol wiek ->studium przypadku. Główną techniką ba dań etnograficznych jest ->obserwacja uczest nicząca. Klasycznym przykładem są studia W.F Whyte'a dotyczące struktury społecznej włoskie dzielnicy slumsów w mieście amerykańskim (Street Corner Society 1943). W późniejszym okresie Whyte napisał także znakomitą pracę metodologiczn; opartą na własnych badaniach etnograficznych (Learning from the Field. A Cuide from Experienct 1984). A.K.
etnomedycyna [ethnomedicine], "ludowe1
poglądy i praktyki dotyczące pielęgnacji i leczenie chorób, występujące w różnych (zwłaszcza nie-zachodnich) kulturach, tzn. poza ramami profesjonalnej, podporządkowanej nauce medycyny
Opierają się one na doświadczeniu i zwykle wykorzystują naturalne środki lecznicze, najczęściej pochodzenia roślinnego, oraz -rytualy uzdrawiające, odwołujące się do sit nadprzyrodzonych. Jakkolwiek często uznaje się je za nienaukowe, metody te coraz bardziej potwierdzają swą wartość. A.K.
etnometodologia [ethnomethodology],
podejście socjologiczne, które pojawiło się w wyniku zakwestionowania tzw. ortodoksyjnego kon-sensu w połowie lat 60. XX w. Twórcą nazwy i podstaw e. jako teorii i jako świadomej swych celów krytyki całej konwencjonalnej socjologii jest amerykański socjolog H. Garfmkel. Wyjaśniając pochodzenie terminu "e.", Garfinkel stwierdza: "etno� odnosi się w ten czy inny sposób do dostępności dla członka zbiorowości zdroworozsądkowej wiedzy na temat jego społeczeństwa jako wiedzy zdroworozsądkowej o czymkolwiek�. Gdyby istniała etnobotanika�, musiałby coś zrobić zwiedzą członków zbiorowości i ich rozumieniem tego, co oni sami uważają za adekwatne metody rozwiązywania problemów botaniki [...], pojęcie e.� zostało użyte właśnie w tym sensie" (The Origins of the Term �Ethnomethodology, w: Procee-iings ofthe Purdue Symposium on Ethnomethodology, R.J. Hill, K.S. Crittenden (red.| 1968). Zainteresowania te skłoniły Garfinkla do podjęcia szczegółowych analiz metod stosowanych przez ludzi w życiu codziennym (-^socjologie codzienności) w celu uzasadnienia lub określenia sensu czynności podejmowanych zarówno wobec siebie, jak i wobec innych. Te niekonwencjonalne, można by rzec ezoteryczne badania zostały omówione w Stu-fa in Ethnomethodology (1967), gdzie Garfinkel przedstawia najbardziej zwięzłą definicję swych poszukiwań jako "mających na celu poznanie, w jaki sposób na rzeczywiste, zwykłe czynności ludzi składają się metody umożliwiające analizowanie praktycznych działań, praktycznych okoliczności, zdroworozsądkowej wiedzy o strukturach społecznych oraz praktycznego myślenia socjologicznego".
Po ukazaniu się tekstu Garfinkla e. była przez ponad dekadę przedmiotem gwałtownych i często przykrych dyskusji na wydziałach socjologii. Obecnie stała się zajęciem akceptowanym, choć interesującym niewielkie zespoły socjologów. Niektóre jej odkrycia pojawiły się w centrum socjologicznej myśli teoretycznej, głównie za pośrednictwem prac A. Giddensa.
E. czerpie z różnych tradycji filozoficznych: zjednej strony jest to -^fenomenologia, z drugiej
-filozofia L. ->Wittgensteina oraz filozofia lingwistyczna. Wraz z wieloma pracami poststrukturalis-tycznymi (->poststrukturalizm) i postmodernistycznymi (^postmodernizm) jest socjologicznym odpowiednikiem "zwrotu lingwistycznego" w filozofii, czyli rosnącego zainteresowania filozofii XX-
�wiecznej naturą ->języka i posługiwaniem się jeżykiem. Życie społeczne oraz pozornie stabilne
etnometodologia 81
zjawiska i stosunki decydujące o jego istnieniu etnometodologowie widzą jako coś, co jest ciągle na nowo osiągane przez używanie języka. Jest to coś, co razem tworzymy i bezustannie odtwarzamy. To właśnie jest rzeczywiste uzasadnienie nazwy tego kierunku: "logia" (nauka o), "etno" (cechujących ludzi), "metodo" (metodach) tworzenia -*ładu społecznego. Nacisk pada na czynności: "uprawianie" przyjaźni, bycie socjologiem, spacerowanie ulicą itp. Przez pewien czas odróżniano e. lingwistyczną od sytuacyjnej, ale różnią się one tylko rozłożeniem akcentów; podstawy obu tych kierunków ściśle wiążą się z używaniem języka.
W e. uznaje się dwie podstawowe idee: in-deksykalność i zwrotność. Pierwsza odwołuje się do intuicji, że w języku nie istnieje nic takiego jak jasna, rozwinięta definicja jakiegokolwiek słowa czy pojęcia, ponieważ każde znaczenie jest pochodną odniesienia do innych słów oraz kontekstu, w jakim one są wypowiadane. Zawsze można zapytać: "Co masz na myśli?", a następnie zadawać to pytanie w nieskończoność niezależnie od treści odpowiedzi. Na początku swej pracy Garfinkel wysyłał studentów z poleceniem zmierzającym do ustalenia faktu, iż to my tworzymy i podtrzymujemy poczucie znaczenia i istnienia w życiu społecznym, których w rzeczywistości w nim nie ma. Jedno z takich ćwiczeń polegało na bezustannym pytaniu podczas rozmowy: "Co masz na myśli?". Skutkiem tego ludzie tracili poczucie bezpieczeństwa i wpadali w gniew, spotykali się bowiem z kwestionowaniem uznawanych za oczywiste reguł ustalania znaczenia i tracili poczucie rzeczywistości społecznej.
Zwrotność oznacza, iż nasze poczucie porządku jest wynikiem procesów konwersacyjnych: tworzy się ono w trakcie rozmowy, chociaż często wydaje się nam, że opisujemy porządek już istniejący wokół nas. Dla etnometodologów opisać rzeczywistość to jednocześnie ją stworzyć.
Obie te idee stały się przesłanką radykalnej krytyki konwencjonalnej socjologii, co wyjaśnia ostrość wielu pojawiających się w niej argumentów. Zdaniem etnometodologów konwencjonalni socjologowie konstruują sens porządku społecznego tak samo jak laicy: sądzą, że znaczenia są substancjalne i nieproblematyczne. W konsekwencji uznają je za oczywiste. Natomiast etnometodologowie dowodzą, że właściwe zadanie socjologii polega na wydobywaniu reguł interpretacyjnych, za pomocą których ustanawiamy nasze poczucie porządku, nie zaś na włączaniu się w zwrotne ustalanie tego sensu. W ten oto sposób konwencjonalna socjologia staje się przedmiotem badań e. na tych samych prawach co każda inna działalność ludzka. Książka Garfinkla zawiera rozdział na temat ->kodowania odpowiedzi na pytania zadawane podczas wywiadu socjologicznego, a także esej na temat transseksualizmu, a obie te czynności mają w niej ten sam status sposobu wytwarzania rzeczywistości społecznej.
82 etnostatystyka
Tak zwane komentowanie to przykład procedury interpretacyjnej będącej przedmiotem zainteresowań e. W życiu codziennym komentowanie oznacza unikanie tematu. Dla etnometodologów każda rozmowa jest komentowaniem, ponieważ tematu nie można sformułować bezpośrednio. Komentując, używamy szeregu reguł uznawanych-
-za-oczywiste, takich jak "reguła i-tak-dalej", która dodaje do każdej innej reguły klauzulę mówiącą "tylko w uzasadnionej sytuacji". H. Sachs, specjalizujący się w -^analizie konwersacyjnej, stwierdził istnienie wielu podobnych reguł, w tym takiej, że zazwyczaj w danym momencie mówi tylko jedna osoba, a odstępstwa od tej reguły są bardzo krótkotrwałe.
E. często zarzuca się, że nie ma nic ważnego do powiedzenia. Z definicji wielkie kwestie polityczne i społeczne naszych czasów pozostają poza jej zakresem, ponieważ interesuje się ona sposobem ustanawiania świata, nie zaś tym, co ustanawiamy jako istniejące. Twierdzi się także, iż reguły, które e. wydobywa, mają dość niski poziom ogólności i ukazują to, co i tak wiemy. Najostrzejszą krytykę ze strony konwencjonalnego socjologa zawiera tekst J.H. Goldthorpe'a A Revo-lution in Sociology? ("Sociology" 1973), chociaż najbardziej jadowite są zapewne recenzja książki Garfinkla napisana przez J. Colemana w "American Sociological Review" (1968) oraz słynna mowa L.A. Cosera, jako prezesa, skierowana do członków Amerykańskiego Towarzystwa Socjologicznego w 1975 (Two Methods in Search ofSubstance, "American Sociological Review").
Etnometodologowie kontynuują swoje prace, ale kierunek ten nie jest już tak wyrazisty i kontrowersyjny jak niegdyś. Ponadto niektóre z jego odkryć, choć w zmienionej formie, same są obecnie uznawane-za-oczywiste. Socjologowie znacznie częściej dostrzegają problematyczny charakter
->znaczenia i sposobu, w jaki nasze rozmowy istotnie przyczyniają się do tworzenia rzeczywistości społecznej. Tymczasem e. stała się dość dobrze rozwiniętą dyscypliną alternatywną, mającą swoje własne konferencje, pisma naukowe i ośrodki doskonalenia umiejętności badawczych. (Doskonały przegląd współczesnych prac zawiera szkic J. Heritage'a Ethnomethodology, w: Social Theory Today, A. Giddens, J.H. Turner [red.] 1987).
Wśród samych etnometodologów ustanowieniem jakichś stosunków z socjologią konwencjonalną zainteresowany był głównie A. Cicourel (Cognitive Sociology 1973). Najbardziej systematyczna próbę włączenia intuicji etnometodologicznych do socjologii stanowią prace A. Giddensa, zwłaszcza zaś Nowe zasady metody socjologicznej (1977, wyd. poi. 2001) oraz Stanowienie społeczeństwa (1984, wyd. poi. 2003). Rezygnuje on z uznania rzeczywistości społecznej i społeczeństw za wytwory rozmowy, ale przyjmuje, że uznawane za oczywiste reguły rozmowy i działania mają fundamentalne znaczenie dla porządku społecznego; używa też pojęcia reguły w sensie zbliżonym do
etnometodologicznego, jako sposobu rozumień! zarówno ->działania zbiorowego, jak i -struktui społecznej, a także sposobu ich wiązania ze sob; Zob. też etnostatystyka; socjologia poznawcz wiedza zdroworozsądkowa. A.K.
etnostatystyka [ethnostatistics], zajmuje si
organizacją społeczną oraz procesem zbieran danych statystycznych, traktując je niejako źród dla dalszych badań w celu wyjaśnienia jakiegi konkretnego zjawiska społecznego, lecz jako zj wisko społeczne samo w sobie. W swej pracy Notę on Ojjicial Statistics, "Social Problems" 196 J. Kitsuse i A. Cirourel dovodzili, że nie nale; ->statystyki przestępczości traktować jako obie tywnego -wskaźnika przestępczości, gdyż sąoi raczej odzwierciedleniem organizacji społeczni a konkretnie - przykładem pracy organizacji z jmującej, się zbieraniem danych statystyczny: Podobnie J. Douglas w The Social Meaning ofSuia (1967) sugerował, iż statystyki samobójstw uż wane przez E. -Durkheimń należy potraktow; raczej jako problem do wyjaśnienia niż jal obiektywną miarę współczynnika samobójsti Istnieje wyraźny związek między tym podejście a etnometodologiczną (->etnometodologia) kr tyką socjologii jako "wiedzy potocznej", kto przyjmuje zdroworozsądkowe znaczenia poję W ostatnim czasie obszar zainteresowania znacznie się rozszerzył: R. Gephart w swej książi Ethnostatistics (1988) definiuje ją jako "studiu nad konstrukcją, interpretacją i prezentacją stat) tyki w ilościowych badaniach społecznych".
J-
etologia [ethology], nauka o zachowania^ młodych zwierząt i dzieci, badająca na podstaw teorii ewolucji (-rewolucjonizm) instynktowi i przystosowawcze mechanizmy zachowań; jej pi nierami byli K. Lorenz i N. Tinbergen. Źródła sięgają dzieła Ch. Darwina O powstawaniu gatunki drogą doboru naturalnego (18*9, wyd. poi. 1884).'. twórcę e. uw ,ę K. Lorenza, który zapoczątk wał swoje badania na początku lat 30. XX ' Najbardziej znane są jego badania nad "imprinti giem" oraz instynktownymi podstawami zachow; zwierząt i ludzi. Jego prace wywarły większy wpłj na psychologię (np. na badaniaj. ->Bowlby'ego n; więzią matki i niemowlęcia oraz skutkami utraty l więzi) niż na socjologię; socjologowie byli na og zdania, że badania zachowań zwierząt w niewii kim stopniu przyczyniają się do zrozumienia proc sów zachodzących w społecznościach ludzkich, E. zyskała wielki rozgłos w latach 60., kie ukazały się popularne publikacje z tej dziedzir takie jak Naga matpa (1967, wyd. poi. 197 D. Morrisa. W tej i następnych swych praca Morris starał się pokazać podobieństwa, a prz to ewolucyjne znaczenie pewnych aspektów 2 chowań zwierząt i ludzi. Krytycy wskazywali, u podstaw wielu prac z dziedziny e., popularny w latach 50. i 60., leżą redukcjonistyczne załóż
etyka protestancka, teza o etyce protestanckiej 83
nią; uważa się, że e. stanowi jedno ze źródeł -socjobiologii. A.Z.
etyka [ethics], dyscyplina, która, jak się często przyjmuje, skupia się na tym, co być powinno, podczas gdy nauka (w tym także ->nauki społeczne) zajmuje się opisem rzeczywistości, jaką ona jest. Z rozróżnienia tego wyrasta pogląd, że nauki społeczne powinny być wolne od sądów wartościujących bądź neutralne względem ->wartości. W praktyce jednak środki i cele naukowego badania społeczeństwa są wewnętrznie powiązane z perspektywą etyczną.
Nie ma wyraźnej zgody co do pełnego zbioru zasad etycznych, którymi należy się kierować w badaniach nad podmiotami ludzkimi - jakkolwiek istnieją pewne powszechnie akceptowane profesjonalne wskazówki postępowania. Jedna z podstawowych zasad zaleca ochronę prywatności i praktykę uzyskiwania świadomej zgody osoby badanej. Wyklucza ona obserwację prywatnych zachowań t>ez wyraźnego i w pełni poinformowanego przyzwolenia osoby, która ma być poddana tej obserwacji. Ponadto osób badanych nie należy narażać na zbędny stres, manipulację czy osobiste ryzyko. Badacz odpowie-dzialnyjest także za zachowanie poufności wszelkich informacji pozwalających na identyfikację badanych. Ochrona danych w celu zapewnienia anonimowości jest obecnie przedmiotem rosnącej troski, a także regulacji prawnych. Zasady etyczne obowiązują nie tylko w toku badań, lecz również w prezentacji i wykorzystaniu ich wyników. Zapewne socjologowie nigdy nie staną przed dylematem twórcy bomby atomowej, R. Oppen-heimera, lecz jak pisał R. Friedrichs w Sodology ofSociology (1970): "poznanie człowieka nie jest w swych implikacjach neutralne, daje bowiem również władzę nad człowiekiem". Zob. też etyka badawcza. J.S.
etyka badawcza [research ethics], przestrzeganie zasad moralnych i zawodowych kodeksów postępowania przy zbieraniu, analizie, omawianiu i publikowaniu informacji o ludziach będących przedmiotem badań, w szczególności o-chrona ich prawa do prywatności, poufności i świadomej zgody. Do niedawna socjologowie (^socjologia) i w ogólności przedstawiciele nauk społecznych przejawiali niejednokrotnie arogancki stosunek do przedmiotów badania, usprawiedliwiając swe postępowanie dążeniem do prawdy. Ten obyczaj obecnie zmienia się, zwłaszcza w społeczeństwach przemysłowych. Wprowadza się formalne kodeksy postępowania, kładzie się większy nacisk na etykę procedury badania. Względy etyczne są szczególnie istotne w badaniach monograficznych (->studium przypadku) i tych projektach, w których bada się niewiele przypadków, wysokie jest więc ryzyko rozpoznania respondentów w sprawozdaniu z badań. Opinia publiczna broni się obecnie równie silnie przed naruszaniem
prywatności dla celów autentycznych badań, jak przed rozgłosem ze strony mass mediów. Dowodzi tego coraz niższy -^współczynnik realizacji próby, mimo zagwarantowania respondentom pełnej anonimowości.
Istnieją trzy kluczowe problemy. Prawo odmowy współpracy ze strony osób badanych jest jasno określone w przypadku badań opartych na
-^sondażu, lecz nie zawsze przestrzega się go w badaniach monograficznych, zwłaszcza gdy stosuje się -^obserwację ukrytą. Prawo osób badanych do zachowania nie tylko anonimowości, lecz także poufności informacji przekazywanej badaczowi jest rzadko kwestionowane, lecz w praktyce jego przestrzeganie może być trudne, zwłaszcza gdy analizy wyników badań ujawniają więcej, niż było zamierzone. Wreszcie prawo osób badanych do potwierdzenia lub wycofania świadomej zgody po zakończeniu badań gwarantuje, że ich wyniki nie zostaną upublicznione wbrew tym osobom. Te i inne kwestie porusza znakomita praca Ethics, Politics, and Social Research, G. Sjoberg (red.], 1967. Zob. też etyka. J.S.
etyka pracy [Work ethic], idea produktywnego trudu, czyli pracy (->praca jako czynność) cenionej w sobie i dla siebie przez tych, którzy ją wykonują; e.p. zachęca ich do większego wysiłku, niż mogłyby to osiągnąć naciski społeczne, płace motywacyjne lub inne środki stosowane przez pracodawców w celu wyciśnięcia z siły roboczej maksymalnego produktu. Pojęcie to jest swoistym wytworem zachodnioeuropejskiej kultury; odmienne kultury odwołują się do innych ideologii społecznych, religijnych i politycznych, aby pobudzić pracę produkcyjną i zapewnić wypełnianie społecznych obowiązków. Idea e.p. wywodzi się pierwotnie z -etyki protestanckiej, która przedstawia pracę jako powinność religijną i moralną. Dziś w powszechnym użyciu jest uproszczona, popularna wersja tego pojęcia, zwłaszcza w kontekstach wyjaśnień niskiej lub wysokiej ^-wydajności i ->wzrostu gospodarczego. Systematyczny przegląd badań amerykańskich i brytyjskich zawiera praca M. Rose'a Re-working the Work Ethic (1985). Zob. też motywacja do osiągnięć; przedsiębiorca; doświadczanie pracy. J.S.
etyka protestancka, teza o etyce protestanckiej [protestant ethic, protestant ethic thesis], zbiór wartości uznawanych przez wczesny protestantyzm, które - w dyskusyjny sposób
- powiązano z rozwojem -^kapitalizmu; najbardziej znanym tego przykładem jest klasyczna praca M. -Webera Etyka protestancka a duch kapitalizmu (1904-05, wyd. poi. 1994).
W pierwszej chwili związek ten wydaje się paradoksalny, albowiem wiara protestantów nie głosi pochwały zysku jako takiego, a przecież właśnie idea zysku jest zasadniczo nowym elementem kapitalizmu. Weber twierdził, że kapitalizm w formie elementarnej istniał wszędzie, nigdzie
.?!,L
84 etykietowanie, teoria etykietowania
jednak nie rozwinął się na taką skalę jak w nowoczesnej Europie. Wynikło to z szerokiego poparcia idei akumulacji kapitału jako obowiązku i celu samego w sobie. Postawa ta jest w istocie swej irracjonalna: nie ma żadnego racjonalnego powodu, by wybierać pracę, a nie próżnowanie czy konsumpcję. Zdaniem Webera religia jest kluczem do zrozumienia tego szczególnego nowoczesnego nastawienia wobec życia codziennego, ponieważ żąda ona wyboru wartości ostatecznych, których nie da się uzasadnić racjonalnie. Już dokonawszy wyboru wartości, możemy dążyć do nich środkami racjonalnymi; uzasadnione jest mówienie o racjonalnych i irracjonalnych sposobach urzeczywistniania wartości ostatecznych. (Gdybym np. wybrał komunizm jako wartość najwyższą, irracjonalne byłoby wstąpienie do konserwatywnej partii politycznej). Weber dowodził, że racjonalne dążenie do wartości ostatecznych, cechujące ascetyczny protestantyzm XVI- i XVII-wiecznej Europy, skłoniło ludzi do zdyscyplinowanej pracy, a właśnie zdyscyplinowana i racjonalna organizacja pracy, traktowanej jako powinność, stanowi charakterystyczną cechę nowoczesnego kapitalizmu, tworząc jego ducha i niepowtarzalny etos.
Zasadniczym ogniwem łączącym kapitalizm z protestantyzmem jest uznawana przez tę religię idea powołania wiernych do wypełnienia powinności wobec Boga przez metodyczne postępowanie w życiu codziennym. Motyw ten jest wspólny dla Kościołów kalwińskich i neokalwińskich czasów reformacji. Ważnym elementem wiary jest też predestynacja do zbawienia; ponieważ jednak ludzie nie wiedzą, kto jest wybrany, a kto potępiony, wywołuje to u nich głębo'ką wewnętrzną samotność. Pewność zbawienia - która sama w sobie jest znakiem czy dowodem bycia wybranym - można więc uzyskać przez poddanie się swemu powołaniu, czyli przez ciężką pracę, pełne wykorzystanie czasu oraz ścisłą ascezę w stosunku do przyjemności i dóbr tego świata, tzw. ascezę wewątrzświatową. Mówiąc najogólniej, wkład protestantyzmu w rozwój kapitalizmu polegał przede wszystkim na pobudzeniu ducha -^racjonalizacji. Według Webera stosunek występujący między nimi jest związkiem -^powinowactwa wybiórczego.
Ta interpretacja źródeł kapitalizmu wywołała silną reakcję i do dziś budzi kontrowersje. Nie była ona, jak niekiedy utrzymywano, polemiką z Marksem, który odwołał się do ekonomii. Weber przeciwstawiał się wszelkim jednostronnym wyjaśnieniom powstania społeczeństwa kapitalistycznego. Nie uważał protestantyzmu za bezpośrednią przyczyną kapitalizmu, lecz za jeden z koniecznych warunków jego pojawienia się. Szeroki przegląd obszernej literatury podejmującej tę problematykę przedstawia G. Marshall, In Search ofthe Spirit of Capitalism (1982), lecz najbardziej wnikliwie omówił ją R. Collins w poważnym eseju Weber's Last Theory of Capitalism (w: Weberian Sociological Theory 1986). Mimo licznych zarzutów
dotyczących empirycznych i teoretycznych pod-1 staw tezy Webera, zwłaszcza zaś niejasności argumentacji, nadal jest ona niezwykle wpływowa,
AK.
etykietowanie, teoria etykietowania [la-belling, labelling theory], t.e. była potężnym impulsem dla rewolucji sceptycyzmu w socjologii dewiacji lat 50. i 60. XX w. Ortodoksyjna -^kryminologia pierwszych lat powojennych zarówno w Wielkiej Brytanii, jak i w Stanach Zjednoczonych uznawała przestępstwo lub akt dewiacji za zdarzenie jednoznaczne, łatwo dające się wyjaśnić psychologią Jednostki lub nawet jej dziedzictwem genetycznym. Ptzestępstwo uważano za skutek istnienia typów przestępczych, czyli ludzi o szczególnych cechach genetycznych lub szczególnej przeszłości społeczno-kulturowej. j
Tej pozytywistycznej tradycji (-^pozytywizm, j -^kryminologia pozytywistyczna) przeciwstawili ' się członkowie Stowarzyszenia do Badań nad Problemami Społecznymi (w 5'anach Zjednoczonych) oraz ->Narodowa Konferencja ds. Dewiacji (w Wielkiej Brytanii), którzy stwierdzili, że tradycyjna kryminologia jest jednostronna, gdyż przyjmuje definicje dewiacji zakładające punkt widzenia władzy, obowiązujące w niej poglądy na temat przyczyny zachowań dewiacyjnych cechuje nadmierny determinizm, a ponadto bezkrytycznie uznaje ona tezę, iż dewiacja jest tożsama ze szczególnym typem osobowości. W kręgu tej ortodoksji na przestępstwo patrzono tylko z perspektywy pytań o zachowania i motywacje: "dlaczego oni to robią? jakiego typu są ludźmi?" oraz "w jaki sposób możemy im przeszkodzić w zrobieniu tego raz jeszcze?" Teoretycy e. wprowadzili do badań dewiacji nowy ->relatywizm, podejmując wiele kwestii definicyjnych, które dotychczas z reguły pomijano. Postawili pytania, dlaczego w ogóle istnieje jakaś reguła, której naruszenie tworzy dewiację, jakie procesy towarzyszą uznaniu jednostki za dewianta stosował iu wobec niej tej reguły, jakie koa ! \.encje dla społeczeństwa i dla jednostki pociąga stosowanie takich reguł.
Perspektywę badawczą wyznaczona przez t.e. można uznać za rozwinięcie rozróżnienia ->de-wiacji pierwotnej i wtórnej dokonanego przez E. Lemerta (Social Pathology 1951). Chodzi tu o różnicę między zachowaniem początkowym, które może się pojawić z wielu różnych przyczyn, a utrwaleniem tego zachowania poprzez symboliczną reorganizację -jaźni i -ról społecznych, które są rezultatem reakcji społecznej na odstępstwo od ->norm. Czołowym amerykańskim propagatorem t.e. był H.S. Becker, który w pracy Outsiders (1963) dowodził, że dewiacje są tworem społeczeństwa, że "grupy społeczne tworzą dewiację, ustanawiając reguły, których naruszenie jest aktem dewiacji, i stosując te reguły wobec konkretnych osób, co oznacza przypisanie im etykiety outsidera". Z tego punktu widzenia dewiacja nie jest właściwością czynu, który popełnia dana
osoba, lecz raczej konsekwencją zasady: "dewiacją jest takie zachowanie, któremu ludzie przypisują taką etykietę". Inni badacze (np. S. Cohen w pracy Folk Devils and Morał Panics 1972) rozwijali tezę, że e. może wzmocnić dewiację: usiłowania realizowania kontroli społecznej mogą stygmatyzować jednostkę (->stygmat), określać ją w sposób zde-hiimanizowany (jako bandytę, narkomana itp.), czego niezamierzoną konsekwencją może być pobudzanie dewiacji - o której wyeliminowanie właśnie chodzi - przez zmuszenie jednostki do posługiwania się dewiacyjną tożsamością jako środkiem obrony, ataku, a w każdym razie dostosowania się do sytuacji wytworzonej przez reakcję społeczeństwa. W ten oto sposób może się dokonać wzmocnienie dewiacji. Akt nonkon-formizmu, czyn uznawany za dewiację jest określony jako wymagający uwagi i wywołujący karę; dewiant zostaje więc odizolowany od społeczeństwa, które przestrzega konwencji, zaczyna definiować siebie samego w kategoriach dewiacji, co zwiększa dewiację i naraża jednostkę na dalsze sankcje ze strony konformistów.
Chociaż t.e. szybko stała się inspiracją dla imponującej liczby badań empirycznych, w latach 70. poddano ją poważnej krytyce. Najczęściej zarzucano jej, że nie dostrzega źródeł zachowań dewiacyjnych, że można ją stosować tylko do wąskiej kategorii działań przestępczych, że przyjęta w niej koncepcja procesu e. jest nazbyt deterministyczna i że zaniedbuje kwestie -^władzy i -struktury społecznej. Dla krytyków z kręgu politycznej prawicy t.e. była jednoznaczna ze stwierdzeniem, iż liczni przestępcy byli faktycznie ofiarami, przeciw którym zgrzeszono, nie zaś grzesznikami. Z perspektywy t.e. zasadniczą zmienną jest reakcja społeczeństwa, zwłaszcza działania policji, sądów i innych agend ->kontroli społecznej. Często wysuwano zarzut, iż ta nowa socjologia dewiacji bardziej usprawiedliwia niż wyjaśnia działalność przestępczą, albowiem w ujęciu karykaturalnym można przyjąć, że t.e. tworzy prosty model przestępstwa: "brak dewiacji, narzucenie etykiety, dewiacja". Uwagę tę potwierdza fakt, iż t.e. można niewątpliwie stosować wobec dewiacji ekspresyjnej, wobec przestępstw nie pociągających za sobą ofiar (homoseksualizm, używanie narkotyków, alkoholizm, przynależność do gangów), a także wobec choroby psychicznej. Skutkiem tego perspektywę badań związaną z t.e. zaczęto w niektórych kręgach nazywać "socjologią dziwaków, brudasów i zboczeńców".
Krytycy z kręgu politycznej lewicy dowodzili, że teoria ta jest za mało radykalna w swym ataku na status quo. Kierując uwagę ku agendom kontroli społecznej niższego szczebla - np. mediom i departamentom opieki społecznej - pomija elity rządzące, w interesie których instytucje te działają. Teoretycy e. badają więc raczej tych, którzy pilnują przestrzegania reguł, niż tych, którzy je tworzą. Ich sympatia dla ludzi upośledzonych nie przekłada się na systematyczną krytykę własności
etykietowanie, teoria etykietowania 85
prywatnej oraz innych represyjnych i służących wyzyskowi struktur społeczeństw kapitalistycznych. Paradoksalnie, tego typu argumenty krytyczne pojawiły się nieco później w kręgach związanych z samą Narodową Konferencją ds. Dewiacji, wśród tzw. radykalnych kryminologów, takich jak I. Tylor, P. Walton i J. Young (zob. The New Criminology 1973).
Powyższe krytyki były bez wątpienia nie zawsze uczciwe i często wynikały z głębokiego niezrozumienia celów teoretyków e. Zdecydowaną obronę teorii przedstawił K. Plummer (Misunderstanding Labelling Perspectives, w: Deviant Interpretations, D. Downes, P. Rock [red.] 1979). Wskazał on, że t.e. interesuje się wyłącznie procesami społecznymi, które decydują o pojawianiu się, charakterze, stosowaniu i konsekwencjach etykiet. Z tego powodu łatwo można ją przystosować do badań dewiacji prowadzonych z wielu różnych teoretycznych punktów widzenia, kiedy indziej niemożliwych do pogodzenia. Wielu teoretyków e. posługiwało się interakcjonizmem, który zakłada, że społeczeństwo powstaje poprzez wymianę gestów, komunikację symboliczną oraz negocjowanie znaczeń między współaktorami interakcji. Podejście to jest bez wątpienia spójne z konkretnymi twierdzeniami t.e. Niektóre badania nad e. przyjmowały jednak orientację funk-cjonalistyczną (-funkcjonalizm), fenomenologicz-ną (-^fenomenologia), dramaturgiczną (->drama-turgizm) lub etnometodologiczną (-etnometo-dologia). Często więc krytycy t.e. krytykowali w gruncie rzeczy jej prawdopodobnie nieusuwalne, interakcjonistyczne, fenomenologiczne lub jakiekolwiek inne założenia i twierdzenia. W rzeczywistości twierdzenia t.e. można pogodzić z wieloma teoriami społecznymi.
Jeśli to uwzględnić, wiele standardowych argumentów krytycznych staje się bezprzedmiotowymi. T.e. nie określa przyczyn dewiacji pierwotnej, ponieważ w ogóle nie zamierzała tego robić; wyjaśnia ona raczej etykiety niż zachowania. Większość jej zwolenników opisując dewiację pierwotną - przeciw której kieruje się reakcja społeczna - odwołuje się do wyjaśnień spoza teorii e. Nawet Becker nie twierdzi, że właśnie etykiety są zasadniczą przyczyną zachowań dewiacyjnych. Nie twierdzi też, że e. czy wzmocnienie dewiacji jest nieuniknione. Przejście od dewiacji pierwotnej do wtórnej jest procesem skomplikowanym i pełnym zdarzeń przypadkowych. Etykiety mogą być prowizoryczne, można je negocjować lub odrzucać. Podobnie nieuczciwy jest zarzut, że teoretycy e. nie dostrzegali znacznych obszarów zachowań dewiacyjnych; bez wątpienia nie zamierzali oni przedstawić uniwersalnego wyjaśnienia wszystkich znanych przestępstw. Ich cele były bardziej umiarkowane: uważali, że koncepcja e. może wpłynąć na kierunek, intensywność i zasięg dewiacji. W najgorszym więc razie teoretykom e. można zarzucić, że postawili sobie nie dość
86 eufunkcja
ambitne cele w zakresie poszukiwania przyczyn dewiacji.
Mimo wielu nowych dokonań w badaniach dewiacji poczynając od lat 70., teoria e. zachowała swą doniosłą rolę, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych. Może to zabrzmieć ironicznie - jeśli pamiętamy jej początkowy radykalizm - ale t.e. stała się chyba rodzajem nowej ortodoksji. Zob. też diabeł ludowy; interakcjonizm symboliczny; kryminologia krytyczna; panika moralna; wzmocnienie dewiacji. A.K.
eufunkcja [eufunction], aktywność eufunk-cyjna (gr. eu - dobrze) to taka, która przyczynia się do podtrzymania lub przetrwania innej formy aktywności społecznej lub całego ->systemu społecznego. Jest to w zasadzie termin przestarzały; obecnie wskazuje się raczej na funkcjonalność danego działania lub określa się jego funkcję, co wystarcza do uznania jego skutków dla szerszego systemu społecznego za rzeczywiście pozytywne, w tym sensie, że przyczyniają się one do utrzymania ->ładu społecznego i stabilności. Przeciwieństwem jest -^dysfunkcja; termin ten jest stosowany w socjologii funkcjonalnej w odniesieniu do działań prowadzących do zachwiania istniejących wzorów i struktur społecznych. Rozróżnienia funkcji (lub e.) oraz dysfunkcji nie należy mylić z różnicą pomiędzy funkcjami jawnymi a ukrytymi; możliwe jest, przynajmniej teoretycznie, istnienie jawnych i ukrytych funkcji oraz jawnych i ukrytych dysfunkcji. P.Ś.
eugenika [eugonics], nazwa e. wywodzi się z greckiego eu (dobro) oraz gens (wytwarzać); oznacza ona manipulację procesami selekcji ewolucyjnej w celu udoskonalenia szczególnej puli genetycznej lub populacji. Można to osiągnąć albo poprzez e. "negatywną" - np. stwarzanie kobietom w ciąży możliwości śledzenia jej przebiegu w celu wykrycia szkodliwych, recesywnych uwarunkowań genetycznych i zapobiegania ich dziedziczeniu - albo poprzez e. "pozytywną", polegającą na wybieraniu pewnych grup do reprodukcji i pozbawieniu prawa do reprodukcji innych grup. Tę ostatnią formę zwykle uznaje się za nieakceptowalną ze względów etycznych, ale e. "negatywna" również wywołuje poważne kontrowersje etyczne. Eugenics Society zyskało rozgłos w pierwszych latach XX w. jako obrońca różnych form e. "pozytywnej", mającej na celu ulepszenie jakości genetycznej populacji narodowych w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. Zob. też darwinizm społeczny; gen. A.K.
Evans-Pritchard sir Edward Evan (1902-
-1973), czołowy brytyjski antropolog społeczny, który podjął badania etnograficzne (-^etnografia) społeczeństw Afryki. -^Antropologia społeczna była dla niego raczej dziedziną dociekań humanistycznych niż naukowym badaniem społeczeństwa
- być może dlatego że najpierw zdobył wykształ-
cenie w dziedzinie historii. Postawa ta oddaliła go od A.R. ->Radcliffe-Browna (którego zastąpił jako profesor antropologii społecznej na uniwersytecie w Oksfordzie w latach 1945-70) oraz od innych funkcjonalistów (->funkcjonalizm), dążących do wyprowadzenia praw lub teorii dotyczących społeczeństwa w ogóle. Uwzględniając w swych pracach element historyczny, E.-P. pokazał, jak społeczeństwa zmieniają się w czasie i jak radzą sobie ze zmianą; stanowiło to wielki postęp wobec statycznych analiz funkcjonalizmu. Jednocześnie zaś dążył do holistycznego opisania społeczeństw i z tego właśnie względu można uznać go za kontynuator? E. ~>Durkheima.
Najważniejsza jest jednak decydująca rola E.-P. w przesunięciu centrum zainteresowań antropologii z badania funkcji ->rytuałów w społeczeństwie na rozpoznawanie -znaczeń przypisywanych rytuałom przez członków tego społeczeństwa. Uważał on, iż jednym z głównych zadań antropologii jest tłumaczenie danej -kultury w kategoriach zrozumiałych dla członków innej kultury. Udało mu się to osiągnąć w niezrównany sposób w dwóch wczesnych monografiach, które określiły jego pozycję naukową i są czytane do dziś: Witchcraft. Oracles and Magie amongAzande (1937) oraz The Nuer (1940).
E.-P. mniej niż Radcliffe-Brown starał się o sprostanie wymogom naukowości, ale jednocześnie jego prace miały bardziej teoretyczny charakter niż prace B.K. ->Malinowskiego, któremu zawdzięczał on entuzjazm wobec metod intensywnych badań terenowych. Tom, który wydał wraz z M. ->Fortesem (African Political Systems 1940), zrewolucjonizował antropologię polityki, a wiele wczesnych tekstów E.-P. dotyczyło stosunku antropologii do innych nauk społecznych, w tym socjologii. Stanowią one ważny wkład do -^socjologii wiedzy, a także zawierają kontrowersyjne poglądy na temat subiektywności w badaniach społecznych i potrzeby prowadzenia analiz porównawczych. Doniosłość jego pr c dla socjologii, zwłaszcza dla te., i; ~języka, działania racjonalnego (->teoria działania) i -religii, sugestywnie przedstawia M. Douglas w refleksjach na temat jego życia i pracy (Evans-Pritchard 1980). Zob. też magia. A.K.
ewangelicki [evangelical], od gr. euagćlion - "Ewangelia", czyli "dobra nowina" (o zbawieniu człowieka). W socjologii przymiotnik "e." odno się do tych ruchów w protestantyzmie, które drogi' do -^odrodzenia religijnego upatrują w studiowaniu Biblii, kaznodziejstwie, osobistym nawróceniu i zbawczej wierze w Jezusa Chrystusa. J.S.
ewolucjonizm, teoria ewolucji [evolutio-nism, evolutionary theory], w xix w. nurt myśli odwołujący się do ->analogii organicznej, lecz różniący się od teorii Darwina deterministycznym charakterem. Ogólna t.e. Darwina głosi, że gatunki przyrodnicze przekształcają się po-
explanandum i exp/anans, exp//candum i exp//cans 87
przez zmiany i dobór naturalny, czyli w procesie, który niekoniecznie zakłada postęp. Jednakże w wersji t.e. wiktoriańskich socjologów społeczeństwa ludzkie muszą się doskonalić, zmiana ma charakter postępowy i prowadzi do ciągłego cywilizacyjnego i moralnego rozwoju społeczeństwa. Tego rodzaju teorie były typowe dla XIX-�wiecznego poglądu na społeczeństwo i życie polityczne. Uzasadniały one -kolonializm i nadal są zakorzenione w myśli zachodniej. Dobrego przeglądu historycznego i systematycznego tych koncepcji dostarcza artykuł K. Boćka Theories of frogress, Development, Evolution (w. A History of SociologicalAnatysis, T. Bottomore, R. Nisbet [red.] 1979).
Choć w socjologii t.e. łączy się z nazwiskiem H. ->Spencera, jest jasne, że jako coś oczywistego
traktowali ją autorzy tak różni, jak K. ->Marks, F. ->Engels, E. ->Durkheim i V.G. ->Childe. Fakt, że jej wpływy można dostrzec w pracach teoretyków zarówno radykalnych, jak konserwatywnych, świadczy o olbrzymim kulturalnym znaczeniu e. w myśli zachodniej. Zob. też antropologia społeczna; darwinizm; Frazer James George; matriarchat; Morgan Lewis Henry; Parsons Talcott; postęp; powszechniki ewolucyjne; zmiana społeczna. J.S.
explanandum i exp/anans, exp//candum i exp//cans [explanandum and explanans, explicandum and explicans], to, co wymaga wyjaśnienia (explanandum), oraz to, co zawiera wyjaśnienie (explanans) - jako przyczyna, zdarzenie poprzedzające bądź warunek konieczny.
J-S.
fabianizm [Fabianism], centralny nurt angielskiej myśli kolektywistycznej w polityce społecznej. Ma on charakter nierewolucyjny, pragmatyczny, racjonalny, połączony z wiarą w interwencjonizm państwowy oraz doskonalenie się ->państwa opiekuńczego. Ściśle związany z tradycją angielskiego empiryzmu. Towarzystwo Fabiańskie (Fabian So-ciety), założone w 1884 r. przez m.in. S. Webba i G.B. Shawa, wzięto swą nazwę od imienia rzymskiego wodza Fabiusza, którego dewiza brzmiała: "Powoli, lecz niezawodnie". Unikając zarówno rewolucyjnego -^marksizmu, jak Owenowskiego -Kitopizmu, wcześni fabianie przyjęli program "samorządowego socjalizmu", przy państwowej kontroli warunków pracy. Program ten miał być realizowany przez Partię Pracy z poparciem -związków zawodowych. Środki nacisku politycznego były głównie pośrednie - przez prezentowanie własnej interpretacji faktów w rozmaitych politycznych publikacjach. Niemniej jednak w 1945 fabianami była ponad połowa posłów do parlamentu z list Partii Pracy. Chociaż pisma fabian zawsze obracały się wokół socjalistycznych ideałów równości, wolności i braterstwa, to jednak w ich spektrum mieścił się zarówno ->egalitaryzm R.H. Tawneya w latach 20., jak i rewizjonizm A. Croslanda z lat 50. F. - który błędnie jest sprowadzany do kwestii administracji socjalnej (->badanie administracji socjalnej) - zarzuca się niekiedy, że jest nieteoretycz-ny, nacjonalistyczny, przyczynkarski, biurokratyczny i elitarny, adresowany głównie do brytyjskich polityków i urzędników państwowych, nie podejmujący szerszych kwestii ani spraw polityki lokalnej i zwykłych ludzi. Krytyka ta jednak głęboko nie docenia historycznego wpływu i siły lewicowej tradycji empirycznej w Towarzystwie Fabiańskim. Zob. też kolektywizm; socjalizm. J.S.
fakt [fact], nie ma sprecyzowanej teoretycznie różnicy między codziennym a socjologicznym zastosowaniem tego terminu. Oba sugerują, że każde prawdziwe stwierdzenie można uznać za
stwierdzenie f. Na przykład f. jest, że praw brytyjskie zakazuje mordersrwa, że Rosja posiad broń jądrową i że dobrobyt jest w Ameryc rozdzielony nierówno. Istnieje jednak w dziedz nie nauk społecznych obszerna literatura poświi cona relacjom między f. a -teorią lub interpret cją opartą na f. Z tego właśnie powodu uogó nienia są często w naukach społecznych konte towane. Większość socjologów uznałaby równie pogląd, że wiele najbardziej interesujących ->ft! tów społecznych nasyconych jest teorią; oznaci to, że samo stwierdzenie f. implikuje pewr założenia w kwestii, co jest istotne w społeczei stwie i jak najlepiej przedstawić to pojęciow Uważa się również, że f mają charakter tyr czasowy-traktuje się je jako prawdziwe do czas pojawienia się przeciwstawnych dowodów. Ro graniczenie f. i twierdzenia jest także trudn chociaż często twierdzi się, że falsyfikowalno: (-^�falsyfikacja) jest w naukach społecznych kryt rium pożytecznym. P.Ś.
fakt społeL_ ;/ [social fact], złożone pojęci zawierające cechy zewnętrzności, ograniczeń i nieuchronności. Należy je rozumieć w kontekśc pojęć -^świadomości zbiorowej i ->wyobraże zbiorowych E. -Durkheima. F.s. są sposobar działania, które wynikają ze zbiorowo określony! i przez to autorytatywnych reguł, zasad i prakty zarówno religijnych, jak i świeckich. -Norn i -^instytucje są przykładami f.s. mających mni lub bardziej skonsolidowane formy. Kształtu praktyki grupy jako całości, narzucają się jedni stkom i są przez nie internalizowane. Poniewi są wytworem zbiorowości, mają walor morah i tym samym stanowią ograniczenie zachow; jednostek. Problemem interesującym socjologó jest przestrzeń między idealnymi wyobrażeniar a materialnymi organizacjami społecznymi i ii działaniami, a więc np. różnica między społeczn zaakceptowanymi normami a rzeczywistą prą tyką. P.Ś.
falangizm [falangism], dosłowniephalanxism,
hiszpański ruch prawicowy, który tworzył się w latach 30. XX w. pod przywództwem J. Primo de Rivery, głosząc ideę przeszczepienia -faszyzmu niemieckiego i włoskiego na grunt hiszpański. Falangiści wystąpili przeciw rządowi republikańskiemu i poparli nacjonalistyczny zamach stanu gen. Franco w 1936. Później jednak w państwie frankistowskim f. odgrywał marginesową rolę.
J.S.
falsyfikacja, falsyfikacjonizm [falsifica-tion, falsificationism], wykazanie fałszywości twierdzenia. Od czasów D. ->Hume'a empirys-tyczna (->empiryzm) filozofia nauki boryka się z problemem ->indukcji, a mianowicie z zagadnieniem, jak uzasadnić wnioskowanie ze skończonego zbioru przypadków o prawdziwości ogólnego prawa, którego zakres jest potencjalnie nieskończony. Wobec braku przekonującej odpowiedzi na to pytanie nasza codzienna oraz naukowa wiara w regularność, uporządkowanie i przewidywalność świata musi się jawić jako fizjologicznie niezbędne, a mimo to irracjonalne, przyzwyczajenie umysłu.
Oryginalne rozstrzygnięcie, które zaproponował K.R. Popper, polegało na świadomym odrzuceniu samego tego pytania. Popper zgadzał się, że problem indukcji jest nierozwiązalny, lecz według niego nie wynika stąd, że nauka jest irracjonalna ani że niemożliwy jest jej postęp. Zamiast utrzymywać, że celem nauki jest odkrywanie prawdy, należy raczej rozumieć działalność naukową jako ciąg systematycznych prób f.
- lub obalania - śmiałych i pomysłowych hipotez na temat natury świata.
Popperowskie sformułowanie tej zasady uznaje się powszechnie za jedno z najoryginalniejszych osiągnięć współczesnej filozofii nauki. Dzieło Poppera często zalicza się do kręgu logicznego pozytywizmu ->Koła Wiedeńskiego, lecz przedstawiciele tego ostatniego faktycznie (i słusznie) widzieli w nim "oficjalną opozycję". Bezspornie Poppera łączą z Kołem Wiedeńskim zainteresowanie problemem tego, co odróżnia naukę od innych podejść do poznania i wiary, oraz żarliwa obrona metody naukowej. Jego koncepcje różnią się jednak od teorii Koła Wiedeńskiego pod kilkoma ważnymi względami. Po pierwsze, nie stawia on znaku równości między sprawdzalnością lub naukowością a "sensownością". Według niego
-^metafizyka, ^religia, -mit i inne formy dyskursu, które znalazły się po "niewłaściwej" stronie granicy pomiędzy nauką a tym, co nienaukowe, pozostają mimo to sensowne i mogą nawet być prawdziwe. W każdym razie takie systemy myślenia tworzyły niezbędną prehistorię właściwych, naukowych metod badania. Nadto w odróżnieniu od Poppera logiczni pozytywiści poszukiwali niepodważalnych "zdań podstawowych", zdających sprawę z doświadczenia zmysłowego i niezbędnych przy ^weryfikacji.
falsyfikacja, falsyfikacjonizm 89
Popper odrzucał najbardziej typową wersję empiryzmu, dowodząc (za Kantem), że wszelki opis doświadczenia zakłada selekcję i interpretację w kategoriach pewnej wcześniejszej struktury pojęciowej, czyli teorii. Charakter alternatywnego modelu zaproponowanego przez Poppera znalazł obrazowy wyraz w tytule jednego z jego dzieł - Droga do wiedzy. Domysty i refutacje (1963, wyd. poi. 1999). Teorie naukowe są wymyślane w procesie, który nie poddaje się żadnemu logicznemu schematowi. O statusie naukowym takiej teorii, będącej efektem inwencji, rozstrzyga bogactwo hipotez, których dedukcję umożliwia, a które są "empirycznie treściwe". Popper rozumie przez to, że powinny one być wysoce nieprawdopodobne (w tym sensie, że wykluczają jako niemożliwe wiele zdarzeń, które w przeciwnym razie mogłyby wydawać się możliwe), a równocześnie wskazywać jasno i jednoznacznie, co wykluczają. W wersji Poppera empiryczne sprawdzanie teorii nie polega na poszukiwaniu dowodów na jej poparcie lub potwierdzenie, lecz raczej na systematycznych próbach wykazania, że jest ona fałszywa - na logice obalania lub f. W ten sposób Popper omija problem indukcji, który był zmorą usiłowań uprawomocnienia nauki w kategoriach idei empirycznej weryfikacji. Stanowisko Poppera opiera się na dostrzeżeniu bardzo prostej asymetrii logik weryfikacji i f. względem uogólnień mających charakter praw nauki: twierdzenie ogólne zawsze wykracza poza to, co może uzasadniać skończony zbiór dowodów na ich rzecz, ale może je nieodwołalnie obalić jeden kontrprzykład.
Sytuacja jest jednak bardziej złożona. W szczególności, chociaż logika f. wydaje się prosta, to jednak jej metodologia prosta nie jest. Obserwacja, która zdaje się przeczyć przyjętej teorii, sama może być zakwestionowana jako zwodnkza, metodologicznie podejrzana itd., a także będzie zawsze pozostawiać zwolennikom kwestionowanej teorii wiele możliwości jej modyfikacji bez rezygnowania z niej. Popper ma tego pełną świadomość i skłania się do traktowania f. raczej jako normatywnego zalecenia niż jako opisu rzeczywistej praktyki naukowców. Niemniej wybór między konkurencyjnymi teoriami nigdy nie jest dowolny. Chociaż całą wiedzę naukową trzeba uważać za tymczasową (nie istnieje żaden rozstrzygający dowód za lub przeciw niej), uczeni słusznie preferują spośród rywalizujących teorii - które pozostają jeszcze niesfalsyfikowane i tłumaczą znane fakty - tę, która ma najwięcej treści empirycznej.
I. Lakatos, współpracownik Poppera, stworzył jeszcze bardziej skomplikowaną wersję f. w odpowiedzi na historycznie uzasadniane konwen-cjonalistyczne (-konwencjonalizm) tezy Th.S. Kuhna, P. Feyerabenda i innych (Falsification and the Methodology of Scientific Research Programmes, w: Criticism and the Crowth ofKnowledge, 1. Lakatos, A. Musgrave [red.] 1970). J.S.
90 fałszywa świadomość
fałszywa świadomość [false conscious-
ness], w -marksizmie myślenie wyrażające zniewolenie człowieka, nie służące wyzwoleniu jego istoty gatunkowej. Wiąże się to z zadaniem myśli w zbiorowym życiu ludzkości. F.ś. uniemożliwia uniwersalnej klasie społecznej, jaką jest -prole-tariat, wypełnianie jej wyzwoleńczej i postępowej roli (zob. L. Kołakowski, Ctówne nurty marksizmu 1978).
W 18 Brumaire'a Ludwika Bonaparte (1852, wyd. poi. 1889) K. -Marks pisze, że "odróżniać należy frazesy i urojenia partyj od ich rzeczywistych interesów, wyobrażenia, jakie mają o sobie, od ich realnej treści". Na pozór sugeruje to zdroworozsądkową (i błędną) interpretację f.ś. jako jedynie mylnego samopostrzegania własnych -*inte-resów i ->r.ożsamości. Jednakże te nadbudowy złudzeń hamują emancypacyjne działanie klasy, ponieważ zaciemniają tak rolę rozumu, jak jego przedmiot w procesie dziejowym.
Marksowski opis drogi, na której - w toku tego klasowego procesu - dominujące idee klasy wstępującej prowadzą ją do ->hegemonii opartej na szerszej podstawie klasowej, niż było to udziałem poprzedniej klasy panującej, rodzi dalsze nieporozumienia co do pojęcia f.ś. Te panujące idee mają coraz większy ładunek emancypacyjny, choć ciągle jeszcze wyrażają interes klasowy. Są one wywrotowe wobec samej klasy panującej, ponieważ ich wyzwoleńcza dynamika nie może być ostatecznie przekształcona w silę konsolidującą władzę klasową. F.ś. często łączy się też błędnie z konsumeryzmem i instrumentalizmem ekonomicznym (-^przeżycie pracy).
G. ->Lukacs rozróżnia klasowy oportunizm
- gdy toczy się walkę ze skutkami, a nie z przyczynami położenia klasy (z elementami, a nie z całością; z symptomami, a nie z samą rzeczą)
- oraz świadomość aktualną i rzeczywistą świadomość klasową. Ta ostatnia ma się ujawniać zdecydowanie w okresach kryzysów, gdy zreifikowane formy pętające proletariat oraz jego zreifikowana świadomość ulegają przezwyciężeniu mocą obiektywnej konieczności i procesu narodzin "klasy dla siebie". Lukacs w szczególności uważał rady robotnicze za dowód świadomości klasowej przezwyciężającej świadomość burżuazyjną.
D. Lockwood (Solidarity and Schism 1992) zajmuje się marksistowskim problemem "przesunięcia celów", czyli relacji między położeniem klasowym, świadomością aktualną, działaniem klasowym i świadomością potencjalną. Unikając dyskusji nad praktyką rewolucyjną i skupiając się na stosunku bezpośrednich i podstawowych interesów, Lockwood krytykuje traktowanie przez marksistów standardów racjonalności jako koniecznego warunku przezwyciężenia przez proletariat f.ś. Nie tylko nie zauważa się w ten sposób takich czynników jak ład statusowy, lecz także odsyła się nieracjonalne działanie do utylitarystycznej (->utylitaryzm) składnicy ignorancji i błędu. Zob. też fetyszyzm towarowy. J.S.
faszyzm [fascism], określenie odnoszące si początkowo jedynie do włoskiej partii polityczne założonej po I wojnie światowej przez B. Mui soliniego, oraz do systemu państwowego, któr ukształtował się w latach 20. XX w. w wynik przejęcia władzy przez tę partię. Później jedna mianem tym zaczęto powszechnie nazywać prawi każdą autorytarną (^autorytaryzm) prawicow
-ideologię, -partię polityczną lub ->państw( Niemniej jednak w ^socjologii polityki ma on ściślejsze znaczenie. Oznacza tam partie, idee logie lub państwa, które bronią bądź wyrażaj typowo terrorystyczną dominację jednej part
- inspirowanej często rasistowską, a zawsze n; cjonalistyczną ideologią drobnomieszczańską - na zrośniętym z nią aparatem państwowym, w ktc rym nie ma podziału władz i nie obowiązują rząd prawa. W świetle tego kryterium prototypami są niemiecka partia nazistowska (narodowość cjalistyczna), założona przez A. Hitlera, głoszon przez niego ideologia oraz p-iństwo, które zbuck wał po przejęciu władzy. Zastąpiły one w ro pierwowzoru ich włoskie odpowiedniki. Natura nie w historii międzywojennej Europy występ< wały liczne odmiany stanowiska faszystowskieg (zob. E. Weber, Varieties of Fascism 1964).
To daleko idące rozszerzenie znaczenia i żmii na historycznego prototypu f. nie wywołały więl szych sporów, przynajmniej w kołach socjologie; nych. Z pewnością też nie spowodowały nawt w przybliżeniu takiej dyskusji, jaka rozpętała si wokół przyczyn i wagi f. w ogólności, w szczegó ności zaś jego czasowych sukcesów w Niemczec i Włoszech. Jest faktem, że prawie wszyscy, którz próbują wyjaśniać międzywojenną ekspansję l uważają go za produkt kryzysu związanego z pev nego typu procesem przejścia. Co jednak charal terystyczne, nie potrafią się porozumieć co d natury tego kryzysu i przejścia.
Zdaniem większości socjologów nurtu webi rowskiego oraz uczonych 1'beralnych (takich ja R. Dahrendorf i R Bendix w Niemczech czy A.V Salomone i 1. r. habod we Włoszech) ten procf przejścia dokonywa) się - choć nie zdołał s: dokonać - na płaszczyźnie wartości. (Chodzi ti mówiąc ogólnie, o proces często określany jak
-^modernizacja). Konkretniej, ponieważ za głóv nego nosiciela liberalno-demokratycznych warti ści uważa się ->burżuazję i jej sprzymierzeńcó z -klasy średniej, badacze o tej orientacji koi centrują się na fakcie, że te grupy nie zdoła odegrać głównej roli społecznej ani dochow; wiary swym wartościom.
Nie jest zaskakujące, że przy takiej perspel tywie badawczej zjawiska uważane za "nieuchroi ne kryzysy" mają ujawniać zasadniczo polityczr charakter. Tak więc w przypadku obydwu społ czeństw [włoskiego i niemieckiego] nacisk kładź się na czynniki, które sprawiły, że została poi ważona -^legitymizacja nowo utworzonych rz dów liberalno-demokratycznych. Jako najważnie sze wymienia się: napięcia narastające wokół -j;
je zwano we Włoszech - "utraconych terytoriów"; olbrzymi finansowy ciężar reparacji wojennych (Niemcy) oraz sptat pożyczek wojennych (Wiochy); wspólne doświadczenie hiperinflacji, która zmiotła oszczędności klasy średniej; niepewność i niestabilność, które w obu przypadkach byty efektem politycznego rozdrobnienia spowodowanego przez proporcjonalne systemy wyborcze; wreszcie błędną ocenę przez partie burżuazyjne powagi faszystowskiego zagrożenia.
Tymczasem autorzy marksizujący interpretowali ten proces przejścia jako ekonomiczny i koncentrowali się na trudnościach napotykanych we Włoszech i w Niemczech na drodze od konkurencyjnej do monopolistycznej fazy rozwoju ^kapitalizmu. Niektórzy twierdzili, iż do trudności tych przyczynił się fakt spóźnionego przechodzenia okresu ~>absolutyzmu. Tezę taką wysuwa np. B. Moore (The Social Origins of Dictatorship and Dimocracy 1966).
Bez wątpienia najwnikliwsze marksistowskie analizy problemu zawierają stronice Quaderni del Carcere (1929-37, druk. 6 t. 1948-51; poi. przekt. fragmentów w: Pisma wybrane, 2 t. 1961; Zeszyty filozoficzne 1991) A. ->Gramsdego. Co prawda
- zapewne z powodu więziennych warunków, wjakich pisał -jego diagnozy nie są dostatecznie poparte empirycznie i dość przejrzyste dla współczesnego czytelnika. Kierując się swoistą interpretacją idei ->względnej autonomii polityki i ideologii, którą to ideę wniósł do marksizmu wraz i koncepcją -^hegemonii, Gramsci sformułował szereg pośrednich pojęć ("bierna rewolucja", "katastroficzna równowaga", "fordyzm", "cezaryzm"), za pomocą których odtwarza i wyjaśnia interakcje czynników ekonomicznych, politycznych i ideologicznych w etiologii włoskiego f. W latach 60. niektórzy marksistowscy strukturaliści próbowali
- z różnym powodzeniem - rozwijać idee Grams-ciego i wykorzystywać je w analizach Niemiec i innych krajów. Najbardziej znany i ambitny z nich był N. -Poulantzas (Fascism and Dictatorship 1970). Badania nad f. ciągle przykuwają uwagę wielu historyków i socjologów, zarówno z powodu przerażającej dramaturgii tego zjawiska, jego implikacji dla rozwoju cywilizacji, podatności na studia porównawcze, jak i groźby jego nawrotów. Socjologowie i przedstawiciele innych dyscyplin mają na tym polu niepowtarzalną sposobność badania najbardziej mrocznych i niepokojących aspektów współczesnego świata. J.S.
fatalizm [fatalism], wiara, że wszystko ma swój ustalony rezultat, którego nie można uniknąć przez przeciwdziałanie czy przewidywanie, a więc trzeba się z nim pogodzić jako nieuniknionym faktem życia. Socjologowie z jakiegoś powodu nie poświęcali dostatecznej uwagi temu zjawisku, chociaż f. często przypisuje się postawom związanym z -^ubóstwem, chroniczną chorobą i ^bezrobociem. Tak więc np. O. Lewis twierdzi, że f. jest głównym rysem "kultury ubóstwa" (Sanchez
federalizm 91
/ jego dzieci 1961, wyd. poi. 1964). Podobnie K. Purcell twierdzi - w swej "tezie o biernym pracowniku" (która mówi, iż kobiety są generalnie bardziej stałymi, biernymi i podatnymi na eksploatację pracownikami niż mężczyźni) - że zachowaniami kobiet w pracy kieruje "fatalistyczny stosunek do życia", który podtrzymuje zorientowana na pleć -^socjalizacja i kobieca biologia i który w szczególności wzmacniany jest przez przypadającą kobietom pracę manualną oraz przez stosunki klasowe (zob. Female Manuał Workers, Fatalism and the Reinforcements of Ineąualities, w: RethinkingSocial Inequality, D. Robbins [red.] 1982). W rozprawie Le suicide (1897) E. -Durkheim określa motywowane fatalistycznie samobójstwo (np. popełniane przez niewolników) jako efekt drastycznego nadzorowania potrzeb jednostek - sytuacji gdy przyszłość jest "bezlitośnie zablokowana, a namiętności gwałtownie dławione przez bezwzględną dyscyplinę". Nadzieja gaśnie do tego stopnia, że obojętnieje nawet samo życie. Kontynuując dyskusję rozpoczętą przez Durkhei-ma, D. Lockwood (Solidarity and Schism 1992) wysuwa tezę, że f. jest stopniowalny i może rodzić się pod wpływem bądź "fizycznego i moralnego despotyzmu", tzn. nacisku okoliczności takich jak stan -^niewolnictwa, bądź wymogów stawianych przez systemy jawnie fatalistycznych przekonań, takich jak hinduistyczna (->hinduizm) doktryna karmy-samsary-moksy. F. zakorzeniony w specyficznie fatalistycznej ideologii (takiej jak hinduistyczna soteriologia) rodzi pewną postawę etyczną. Dla porównania egzystencjalny f., indukowany przez niewolnictwo, ma zasadniczo charakter raczej rytualny niż religijny, a podporządkowane warstwy nie akceptują warunków swego życia, choć uważają je za niezmienne. W obu przypadkach jednak "tym, co szczególnie sprzyja postawie fatalistycznej, jest nie tyle stopień opresywnej dyscypliny, ile raczej fakt, że przymus społeczny doświadczany jest jako okoliczność zewnętrzna, nieunikniona i bezosobowa".
J.S.
faza liminalna [liminality], termin wprowadzony przez Ch A. -Van Gennepa (Rites de passage 1909), oznaczający pośrednią fazę rytuału ^inicjacji, w której osoby ją przechodzące mogą być uważane przez społeczność albo za obdarzone sacrum (-^sacrum a profanum), albo za potencjalnie nieczyste z powodu ich niezwykłej pozycji społecznej. Podczas f.l. odbywa się zwykle uczenie nowych reguł społecznych, a między osobami wspólnie odbywającymi inicjację tworzą się często silne, głęboko przeżywane i twórcze więzi. A.K.
federalizm [federalism], system polityczny
i filozofia uznające - na gruncie jednego państwa narodowego - zasadę władzy centralnego rządu nad całym krajem i autonomicznymi regionalnymi władzami składowych stanów czy prowincji. Władze i funkcje rządu mają dwa poziomy. Systemy
92 feminizm, feministyczny
federalne muszą być wyposażone w środki rozstrzygania konfliktów między centrum a regionami lub pomiędzy regionami. Władze regionalne mają własne, specyficzne obowiązki, a przed mieszaniem się centrum w ich sprawy chroni je ->prawo. Władze obu poziomów mogą nakładać podatki. Współczesnymi przykładami systemów federalnych są Stany Zjednoczone i Szwajcaria. Termin ten stosuje się czasami również w odniesieniu do organizacji gospodarczych i innych, np. mówi się niekiedy o federalnych (w odróżnieniu od centralnych) ruchach związkowych; jednakże termin ten oznacza przede wszystkim system rządów. J.S.
feminizm, feministyczny [feminism, fe-
minist], -ruch społeczny mający początki w XVlll-wiecznej Anglii, który dąży do osiągnięcia równości miedzy płciami poprzez poszerzenie ->praw kobiet. W latach 90. XIX w. f. oznaczał ruch kobiet i mężczyzn domagających się dla kobiet praw wyborczych oraz zwiększenia dostępu do oświaty i pracy zawodowej. Po zdobyciu przez kobiety praw wyborczych (1920 w Stanach Zjednoczonych, 1928 w Wielkiej Brytanii) coraz bardziej oczywiste stawało się istnienie trwałego napięcia w ruchu f. między dążeniem do zrównania praw kobiet i mężczyzn w sferze publicznej a uznaniem ich odmienności od mężczyzn i dążeniem do wzmocnienia ich pozycji w sferze życia rodzinnego. "Druga fala" f., narastająca od 1969, składa się z wielu odrębnych nurtów, chociaż -jak się wydaje - mają one wspólne podstawy: dowodem tego jest istnienie ruchów na rzecz kobiet prawie we wszystkich krajach. ONZ uznała lata 1975-1985 za dekadę na rzecz praw kobiet.
"Druga fala" f. wywarła znaczący wpływ na rozwój socjologii. Coraz więcej kobiet zyskuje uznanie za osiągnięcia w pracy naukowej. Pojawiły się f. krytyki teorii socjologicznych przyjmujących męski punkt widzenia, np. teorii przestępczości nie uwzględniających faktu, iż większość przestępców to mężczyźni. Ogromnie wzrosło zainteresowanie badaniami życia kobiet. Co najważniejsze, powstały teorie omawiające nierówność płci i wykorzystujące pojęcia: ->płci kulturowej, ->pat-riarchatu i ->ról związanych z płcią. (Ogólne omówienie konsekwencji teorii f. dla socjologii zawiera praca Feminism and Social Theory, R. A. Wallace [red.] 1989).
F. krytykę socjologii ("nurtu męskiego") dobrze ilustrują prace amerykańskich socjologów J. Bernard i A. Rossi. Drobiazgową analizę stosunków między płciami zawiera wiele książek i rozpraw J. Bernard, która najpierw analizowała je z perspektywy zawodowej w Academic Women (1964), następnie interpersonalnej w Future of Marriage (1972), a ostatnio z perspektywy globalnej w The Female World (1987). A. Rossi zażądała od socjologów poważnego potraktowania biologicznych uwarunkowań zachowań człowieka i skrytykowała konwencjonalne interpretacje pozycji kobiet w rodzinie, polityce i w pracy zawodowej, zwłaszcza
w książkach Academic Woman on the Move (1973], Gender and the Life-Course (1985) oraz Feministit Politics (1982). Podobnie w Wielkiej Brytanii A. Oakley spopularyzowała w latach 70. wiedz; z zakresu f., publikując wyniki badań empirycznych gospodarstwa domowego (The Sodo/ogy �j Housework 1974) i wychowania dzieci (From Hen to Maternity 1979). Zob. też kryminologia feministyczna; macierzyństwo; metodologia feminis tyczna. A.K.
fenomenologia [phenomenology], filozoficzna metoda badań, której twórcą był niemiecki filozof E. Hus:;erl. Polega ona na systematycznej analizie świadomości. Ta ostatnia - argumentuje się -jest jedynym fenomenem, którego możemy być pewni. Zakłada się, iż całe nasze doświadczenie świata, od percepcji przedmiotów do formuł matematycznych, konstytuuje się w świadomości i przez nią. Aby prześledzić ten proces konstytucji, musimy zawiesić to, co wiemy o świecie, i odpowiedzieć na pytanie: jak, za pomocą jakich procesów ta wiedza powstaje. Procedurati znana jest jako "wzięcie w nawias" lub redukcja fenomenologiczna.
Na pozór więc f. niewiele ma do zaoferowania socjologii. Husserl rozpoczął od indywidualnej świadomości i popadł w trudności z ustaleniem, czy inni ludzie rzeczywiście istnieją. Nie jest zbyt zaskakujące, że f. podchwycili i rozwijali głównie najwięksi filozofowie egzystencjalistyczni (->eg-zystencjalizm) naszego stulecia. Most (kontrower syjny) między nią a socjologią przerzucił uczeń Husserla, A. Schiitz, który zbiegi przed faszyzmen z Europy do Ameryki, gdzie łączył uprawianie filozofii z pracą bankiera. W Der sinnhafte Aufim der sozialen Welt (1932) wykłada podstawowi zasady socjologii fenomenologicznej. Opisuje,jal z prostego strumienia niezróżnicowanych przeżyi konstruujemy przedmioty i budujemy naszą wie dzę o świecie, którą traktujemy jako oczywist; w naszym życu codziennym, 'odstawowym akten świadomości jiiat pierwotna typizacja: rozpozna wanie typowych i trwałych elementów w strumie niu przeżyć, budowanie typowych modeli rzecz; i ludzi oraz wspólnego świata społecznego. Zada niem socjologa jest konstruowanie typizacji dru giego stopnia: racjonalnego modelu świata społecz nego opartego na (pierwotnych) teoriach, któn aktorzy życia społecznego podsuwają jako wyjaś nienia swych działań. Schiitz mówi o socjologi jako reżyserze teatru racjonalnych lalek, którym następnie manipulujemy, aby odkryć, jak ludzii mogą zachować się w realnym świecie.
F. stała się dla socjologów ratunkiem w latacl 60. XX w., gdy upadło wiele ortodoksyjnych teori okresu powojennego. Najtrwalszy wpływ wywarł na ->etnometodologię. P. Berger i Th. Luckmani przedstawiają w pracy Społeczne tworzenie rzeczy wistości (1966, wyd. poi. 1983) ogólną teorii społeczną opartą na f., która ma łączyć rysy teori zarówno działania społecznego, jak i struktur
feudalizm 93
społecznej: świat społeczny tworzy się poprzez procesy typizacji, które następnie przybierają charakter obiektywny, uniezależniając się od grup, które je wyprodukowały. Mniej więcej w tym samym czasie niektórzy autorzy łączyli to pojęcie obiektywizacji z Marksowską teorią alienacji, próbując formułować humanistyczne (-^humanizm) wersje -marksizmu. Źródłem inspiracji tych wysiłków byta jedna z późnych rozpraw Husserla na temat nauki, dowodząca tezy, że nauki odrywają się od materii ludzkiego doświadczenia i w istocie utrudniają (wyobcowują) nasze zrozumienie samych siebie.
Niektóre z tych idei zasiliły główny nurt socjologii, lecz obecnie nie istnieje żadna odrębna szkolą fenomenologiczna. Zob. też interpretacja; wiedza zdroworozsądkowa. J.S.
Ferguson Adam (1724-1816), filozof szkocki.
Mimo że nie dorównywał sławą innemu luminarzowi -^szkockiego Oświecenia, D. -Hume'owi, są podstawy, aby jego właśnie uważać za jednego z prekursorów nowoczesnej socjologii. W swej krytyce "egoistycznej" wizji -Miatury ludzkiej postępował wprawdzie za Hume'em, jednakże połączył koncepcję człowieka jako istoty z gruntu społecznej z krytyczną analizą nowej handlowej cywilizacji, wypierającej wówczas klanową organizację społeczną gór Szkocji. Jego opis skutków ->podziału pracy znacznie wyprzedził późniejsze prace na ten temat K. ->Marksa i E. -Durkheima. W pismach Fergusona pojawiają się już także pojęcia samowyobcowania i -alienacji. Zob. też interesy. J.S.
fetyszyzm towarowy [commodity feti-shism], idea, którą K. ->Marks wypracował jeszcze w l tomie Kapitatu. Dokonał on rozróżnienia wartości użytkowej i wartości wymiennej. Pierwsza wiąże się z oceną użyteczności przedmiotu; druga odpowiada temu, co za tenże przedmiot można uzyskać w wymianie na rynku. Pieniądz jest środkiem takiej wymiany i pozwala porównywać bardzo różne przedmioty - np. jeden posiłek w restauracji może równać się czterem egzemplarzom książki. Wartość wymienna zależy od stosunku czasu pracy niezbędnego do wyprodukowania danego przedmiotu, przy założeniu pewnego poziomu technologii. To z kolei odsyła nas do społecznego -^podziału pracy i skomplikowanych współzależności istniejących w społeczeństwie kapitalistycznym (-^kapitalizm). Tych złożonych stosunków nie dostrzegają jednak uczestnicy wymiany rynkowej (-rynek), którzy widzą jedynie finalne relacje cen między towarami. Dlatego też traktują oni (błędnie, lecz zgodnie ze swoimi celami) te relacje jako samoistne i raczej rządzące społecznym podziałem pracy niż zależne od niego i od stosunków, które wytwarza on pomiędzy różnymi producentami. Z tego uogólnionego złudzenia rodzi się ów f.t., który Marks krytykował w poglądach burżuazyjnych ekonomis-
tów, traktujących wartość rynkową jako wewnętrzną własność towaru, taką jak jego wartość użytkowa.
Towar jest więc fetyszem w tym sensie, że zostaje wyposażony we władzę istot ludzkich, tak iż wydaje się, że to, co się dzieje z nami, zależy od stanu i ruchów rynku. G. -Lukacs rozwija tę teorię w koncepcji reifikacji: wszelkie związki między ludźmi i przeżycia zaczynamy postrzegać jako towary i traktujemy jak rzeczy. Pojęcie f.t. jest jednym z aspektów analiz ->ideologii w społeczeństwach kapitalistycznych: głębokie realne stosunki są przed nami ukryte i budujemy nasze rozumienie świata jedynie na podstawie zjawisk.
J-5.
feudalizm [feudalism], niektórzy historycy twierdzą, że f. jest to wyłącznie termin techniczny, który można stosować jedynie do zachodnioeuropejskich instytucji średniowiecza. Inni - w tym większość socjologów - konceptualizowali f. bardziej abstrakcyjnie, uważając go za powszechną metodę organizacji politycznej, występującą także poza europejskim średniowieczem (np. Tokugawa wjaponii).
Termin ten narodził się w XVII-wieczej Anglii jako określenie gwałtownie zanikającego rodzaju własności ziemskiej. W XVIII i XIX w. został podjęty przez prawników i w ten sposób przeniknął do terminologii twórców socjologii. Chociaż stosowali oni ten termin w odniesieniu do społeczeństwa, z którego w Europie Zachodniej wyrósł -^kapitalizm, żaden jasno nie sformułował w pełni rozwiniętej koncepcji f. Zaczątki takiej koncepcji, które wywarły wielki wpływ, znajdują się jednak w pracach K. -Marksa i M. -Webera.
Istniały i istnieją spory w kwestii pojęcia f. Wszystkie wyraźnie socjologiczne konceptualiza-cje są nomotetyczne (uogólniające). Najbardziej znane sformułowanie idiograficzne (indywidualizujące) zaproponował francuski historyk M. -Bloch w pracy Społeczeństwo feudalne (2 t. 1939-40, wyd. poi. 1981). Opracowanie Blocha zasługuje na uwagę nie tylko dlatego, że jego oddziaływanie było znaczne, ale i dlatego że kontrast pomiędzy nim a różnymi alternatywami socjologicznymi ilustruje pewne istotne spory wokół tworzenia pojęć w naukach społecznych.
Przesłanką metodologiczną Blocha jest teza, że każde społeczeństwo jest unikatowe, należy próbować je zrozumieć w jego własnych kategoriach. (Niechętnie przyznaje on, odnosząc się bezpośrednio do Japonii, że zjawisko takie jak f. mogło istnieć poza kontekstem zachodnioeuropejskim.) Jego prace są głęboko empiryczne (->em-piryzm) i humanistyczne (->humanizm) w znaczeniu, jakie obu tym pojęciom przypisuje L. -Alt-husser. Konsekwencje tych przesłanek widać w określeniu przez niego kluczowych relacji między feudałem a wasalem. W bardzo szczegółowym studium Francji średniowiecznej definiuje on instytucję wasalstwa jako "ideał wojownika" albo
94 filaryzacja
jako kontrakt obustronnie korzystny, w który z własnej woli angażują się "dwaj żywi ludzie stojący naprzeciw siebie". Z tego związku wynikają wszystkie pozostate cechy społeczeństw feudalnych: sukcesja przez dziedziczenie, nadawanie praw lennych (przyznawanie przez panów ziemi swych wasalom), rozdrobnienie władzy oraz istnienie ograniczonego w swych prawach i opodatkowanego, ale poza tym samorządnego chłopstwa. Z instytucjonalizacji wasalstwa nieuchronnie wyniknęło (choć w opinii Blocha było to godne pożałowania) zacieranie "czystości (pierwotnego) zobowiązania" i stopniowy rozpad sposobu życia, jaki się wokół niego ukształtował.
Niemal na mocy definicji socjologii jako nauki nie jest możliwe, by socjologiczne podejście do zjawisk społecznych opierało się na założeniu, że każde społeczeństwo należy analizować oddzielnie i jako całkowicie unikalne; potwierdza to literatura odnosząca się do f. w Europie Zachodniej (być może także w Japonii). Warunkiem koniecznym większości wyjaśnień makrosocjolo-gicznych jest założenie porównywalności, a wyjaśnienia te odróżnia od siebie to, czy opierają się one na porównaniach poczynionych przed sformułowaniem pojęć kluczowych dla wyjaśnienia czy po; innymi słowy, od - odpowiednio - empirycznego lub realistycznego sposobu formułowania.
Tam gdzie sposób formułowania jest empiryczny (np. Feudalism in History,]. Strayer i R. Coulborn [red.] 1956), porównuje się wiele przypadków, które mogą być f, a ich wspólne cechy podlegają następnie uogólnieniu. Co interesujące, w przypadku tym uogólnienie jest praktycznie identyczne jak u Blocha, pomijając pewną dozę romantyzmu oraz brak sposobów uchwycenia wewnętrznej dynamiki systemu u tego ostatniego autora.
Weberowski -typ idealny f. nie ma tej słabości, gdyż nie jest bezpośrednim uogólnieniem empirycznym. Autor nigdzie nie sformułował go wprost, ale można go łatwo odczytać w Weberow-skim omówieniu feudalnych stosunków społecznych (Gospodarka i społeczeństwo 1922, wyd. poi. 2002 oraz Wirtschaftsgeschichte 1923). W znaczeniu Weberowskim f. stanowił przypadek rutynizacji ->charyzmy w warunkach tradycyjnej -^dominacji. Tak więc władza zorganizowana była w sposób patrymonialny (->patrymonializm), oparty przede wszystkim na nadawaniu praw lennych i na wyzysku - poddani (chłopi pańszczyźniani) byli zmuszani do płacenia panom danin, zróżnicowanych pod względem pracy, kosztu i rodzaju, w zamian za prawo uprawy ziemi. Według Webera właśnie walka o te daniny nadawała systemowi jego wewnętrzną dynamikę.
Pewne fragmenty tekstu Webera sugerują, iż wyprowadził on swą koncepcję daniny feudalnej z realistycznie skonstruowanej koncepcji Marksa. Z pewnością istnieją między tymi koncepcjami uderzające podobieństwa także w zakresie argumentacji. Co ważniejsze, obaj ci myśliciele wyjaśniają, dlaczego ->wyzysk przyjął formę opła-
ty dzierżawnej pobieranej przez pana korzystającego ze swej przewagi i siły; wyłączenie ich z procesu produkcji spowodowało, że nie mieli oni innej alternatywy. B. Hindess i P. Hirst twierdzą (Precapitalist Modes of Production 1975), że Marks dokonałby, a przynajmniej powinien dokonać, rewizji swego poglądu, gdyby uwzględnił własną, stworzoną później w Kapitale, koncepcję -^sposobów produkcji. Twierdzą oni, że panowie feudalni odegrali istotną rolę w procesie produkcji, i dlatego sądzą, że znaczenie przypisywane m.in. przez Marksa politycznemu przymusowi jako decydującemu składnikowi f. jest oznaką niedorozwoju; pojęciowego- należy je odrzmić i zastąpić dokładniejszym zbadaniem stosunków gospodarczych, które pozwoliły panom na ściąganie z poddanych nadwyżki produkcyjnej. P.Ś.
filaryzacja,[pillarization], termin ten (wjęzyku
holenderskim: verzuiling) został po raz pierwszy użyty przez holenderskiego politologa J.P. Kruyta do opisu szczególnego charakteru struktury społecznej i instytucji politycznych Holandii, chociaż: później stosowano go także w innych kontekstach (np. w odniesieniu do Belgii). Przez dużą część XX w. społeczeństwo holenderskie przecinały krzyżujące się podziały klasowe i religijne, dzielące je na cztery dominujące grupy interesu lub bloki - katolików, protestantów, socjalistów i liberałów; wokół nich formowały się "praktycznie-wszystkie politycznie i społecznie istotne organizacje i związki grupowe" (A. Lipjhart, The Politics of Accommodation 1968).
Oba bloki religijne inkorporowały części klas robotniczej i średniej, podczas gdy bloki świeckie dzieliły się wzdłuż linii klasowych (socjaliści - klasa robotnicza; liberałowie - wyższa klasa średnia). Każdy blok reprezentowały oddzielne partie polityczne (dwie protestanckie), a polityka polegała na negocjacjach i kompromisach między nimi. Podobnie funkcjonowało wiele innych instytucji społecznych, np. związki zawodowe, n -dia, dobrowolne stowarzyszenia, p i1 . społeczna, oświata. Sytuacja ta wpływała również na wzorce kształtowania się elit, przyjaźni, związków małżeńskich, rekrutacji pracowników oraz na inne stosunki społeczne.
Politologów interesowała kwestia, w jaki sposób wzajemne dostosowywanie się, ponadgrupo-we ->ideologie (np. nacjonalizm) oraz zróżnicowany skład klasowy niektórych bloków umożliwiały przetrwanie instytucji demokratycznych w tym podzielonym społeczeństwie. Jednakże od lat 60. te podziały zaczęły zanikać - czego przejawem było np. stapianie się różnych grup religij-. nych. Postępująca -sekularyzacja społeczeństwa i pojawienie się nowych zadań społecznych i politycznych przekonały niektórych, że f. ma już dziś niewielkie znaczenie. J.S.
filozofia [philosophy], jako dziedzina działalności intelektualnej f. jest dyscypliną najbardziej ogólną spośród dyscyplin akademickich, ponieważ
formacja spoteczna 95
pana korzys-wylączenie ich ), że nie mieli , Hirst twierdzą )75), że Marks lien dokonać, jlędnil własną, epcję -sposo-nowie feudalni
�odukcji, i dla-me m.in. przez jako decydują-
niedorozwoju i zastąpić do-5w gospodar-iąganie z pod-
P.Ś.
i ten (w języku raz pierwszy JgaJ.P. Kruyta struktury spo-landii, chociaż h kontekstach ;z dużą część ie przecinały ligijne, dzielą-1 interesu lub Jcjalistów i li-I "praktycznie stotne organi-jt, The Politics
ly części klas jloki świeckie cjaliści - klasa :lasa średnia), ie partie poli-ta polegała na fnimi.Podob-rtucji społecz-, dobrowolne świata. Sytua-ksztattowania ikich, rekruta-iki społeczne, i, w jaki spo-ponadgrupo-raz zróżnico-ioków umoż-;okratycznych i Jednakże od
� czego prze-i grup religij-poteczeństwa cznych i poli-f. ma już dziś
Izina dzialal-3 najbardziej Ich, ponieważ
podejmuje szeroki zakres wzajemnie powiązanych pytań dotyczących natury rozumienia, logiki, języka i przyczynowości, z których wiele pojawia się w różnych innych naukach. Socjolog najczęściej staje przed kwestiami filozoficznymi z dziedziny -^epistemologii i ->etyki.
F. nauk społecznych jest uznaną specjalizacją wśród socjologów. Zadaje ona pytania dotyczące m.in. procesów konceptualizacji, związków między teorią a danymi, miejsca wartości, natury motywacji, roli języka oraz natury dowodu w naukach społecznych w ogólności, socjologii zaś w szczególności. Wiele z najważniejszych koncepcji i szkół zajmujących się tymi kwestiami przedstawiamy w osobnych hasłach tego słownika.
Twierdzi się czasami, że duża część tego, co uchodzi za ->teorię socjologiczną (np. w pracach A. Giddensa), jest w istocie f. społeczną, ponieważ zawiera głównie metafizyczne (-metafizyka) spekulacje o kondycji ludzkiej, nie zaś konkretne i sprawdzalne twierdzenia o życiu społecznym. Jest to jednak prawdopodobnie pogląd mniejszości, jakkolwiek panuje powszechna zgoda co do tego, że w przeszłości (zwłaszcza w latach 60. XX w.) socjologia cierpiała na nadmiar refleksyj-ności i obsesję na punkcie dociekania epistemo-logicznych podstaw tej dyscypliny. Zob. też historiografia; pluralizm metodologiczny. J.S.
fizjokraci, myśl fizjokratyczna [Physioc-rats, Physiocratic Thought], szkoła teorii społecznej wiązana zwłaszcza z pismami francuskiego ekonomisty F. Quesnaya (1694-1774). Myśl f. interesuje socjologów głównie dlatego, że wywarta wpływ (zastanawiające podobny) na A. -Smitha i K. -Marksa. F. krytykowali merkan-tylistów (->merkantylizm), twierdzących, iż bogactwo powstaje z wymiany, i przyznawali zasadniczą rolę ziemi, dowodząc, że udoskonalone techniki uprawy, reforma fiskalna i wolny rynek produktów rolnych pobudzą -^akumulację kapitału, uzyskiwanie ->wartości dodatkowej i generalnie przyczynią się do pomnożenia bogactwa. Smith podpisał się pod zasadą laissez-faire (-^gospodarka wolnorynkowa) i przyklasnął eksponowaniu przez f. własności prywatnej jako klucza do dobrobytu. Ze swej strony Marks uznawał Quesnaya za twórcę nowoczesnej ->ekonomii politycznej, ponieważ wprowadził on do teorii pojęcie ->kapitału oraz koncepcję współzależności produkcji, obrotu i dystrybucji w gospodarce produkującej nadwyżkę. Chociaż ta ocena Marksa jest dziś dość powszechnie podzielana, f. są krytykowani za gloryfikowanie pojęcia nadwyżki rolnej i niezdolność dostrzeżenia, że istnieje także nadwyżka pochodząca z pracy. J.S.
fordyzm [fordism], wprowadzone przez A. ->Gramsciego określenie formy organizacji produkcji, jaką uważa się za typową dla rozwiniętego kapitalizmu, a której wzorem był stosowany w fabrykach H. Forda system seryjnej produkcji samo-
chodów. Łączył on organizację pracy zgodnie z zasadami -zarządzania naukowego ("taylo-ryzm") z szerszą reorganizacją produkcji i marketingu, na którą składały się: wprowadzenie taśmy montażowej, standaryzacja produktu oraz strategia pobudzania popytu przez powiązanie niskich cen, wysokich płac, rozwiniętej reklamy i kredytu konsumpcyjnego. Zdaniem Gramsciego, wysoki poziom produkcji można było utrzymywać jedynie przez "ograniczenie przymusu (...) na rzecz przekonywania". F. zakładał wysokie płace dla robotników i rosnący poziom konsumpcji w zamian za wyśrubowanie reżimów pracy.
Wielu późniejszych (głównie neomarksistows-kich) teoretyków używało tego pojęcia w badaniach ładu społecznego i przemysłowego związanego z pełnym zatrudnieniem, masową produkcją, państwem opiekuńczym oraz rosnącą konsumpcją, które to cechy charakteryzowały rozwinięte społeczeństwa kapitalistyczne po II wojnie światowej. Stosowano je jednak rozmaicie: na określenie masowej produkcji taśmowej, pewnych sektorów przemysłu, hegemonicznej (-^hegemonia) formy organizacji przemysłowej lub "sposobu regulacji", co byłoby może najbliższe intencjom Gramsciego.
Niektórzy twierdzą, że w efekcie ekonomicznego kryzysu gospodarczego lat 70. i 80. XX w., któremu towarzyszyły zmiany społecznej i technicznej organizacji produkcji oraz rzekome narodziny -^społeczeństwa postindustrialnego, f. znalazł się w nieodwracalnym kryzysie i zastępuje go "postfordyzm", oparty na tzw. systemach elastycznej produkcji (-^elastyczna praca). Ta nowa terminologia także niesie różne znaczenia w zależności od kontekstu i autora. Zob. też teoria regulacji. J.S.
formacja spoteczna [social formation],
pojęcie marksistowskie; w znacznej mierzę synonim "społeczeństwa"; oznacza instytucjonalny kontekst, który tworzy warunki istnienia określonego ->sposobu produkcji. Termin ten wprowadził marksistowski strukturalista L. ->Althusser jako substytut społeczeństwa, ponieważ uważał, że to ostatnie pojęcie jest zbyt silnie naznaczone piętnem przedmarksistowskich humanistycznych koncepcji życia społecznego, jako będącego ostatecznie wytworem jednostek. Obecność terminu "f.s." wskazuje, że autor odwołuje się do struk-turalistycznej (->strukturalizm) koncepcji życia społecznego, zgodnie z którą stosunki społeczne
- a nie ich nosiciele - determinują to, co dzieje się w społeczeństwach. Warto zauważyć, że sam Marks rzadko używał tego pojęcia. Dla Althussera f.s. to kompleks konkretnych stosunków gospodarczych, politycznych i ideologicznych, które wiąże i którym określony charakter (kapitalistyczny, feudalny itp.) nadaje fakt, że - zgodnie z jego słowami - "ostateczną determinantą" są stosunki gospodarcze. Wielu badaczy nadal używających tego pojęcia odrzuca jednak ten ukryty w nim
-^redukcjonizm. J.S.
�$ \l
96 Fortes Meyer
ForteS Meyer (1906-1983), południowoafrykański antropolog społeczny, gorący obrońca teorii struktiiralno-funkcjonalnej (->funkcjonalizm), który wiele lat pracował w Wielkiej Brytanii. Jego prace z dziedziny etnografii dotyczyły przede wszystkim systemu pokrewieństwa plemienia Tallensi z północnej Ghany (The Web ofKinship among the Tallensi 1949) oraz segmentarnych (->akefaliczny) systemów politycznych (African Political Systems 1940).
A.Z.
Foucault (Paul) Michel (1926-1984), kontrowersyjny francuski filozof poststrukturalistyczny (-poststrukturalizm), profesor "historii systemów myśli", którego wpływ na socjologię od połowy lat 70. XX w. był wyraźny, niektórzy twierdzą też, że niefortunny. Jego spuścizna nie poddaje się łatwemu opisowi i scharakteryzowaniu. Wielki wpływ intelektualny na jego dzieło wywarł prawdopodobnie ->Nietzsche.
Zapoznawanie się z myślą F. najlepiej rozpocząć od przeczytania jego monografii na temat obłędu, medycyny, więzienia i seksualności. W pracy Historia szaleństwa w dobie klasycyzmu (1961, wyd. poi. 1987) kreśli wizję narodzin światów rozumu i nie-rozumności, symbolizowane przez instytucję szpitala dla psychicznie chorych i powstanie ^psychiatrii. Książka obejmuje okres dziejów, który najbardziej F. interesował: od średniowiecza przez Renesans do nowoczesności, która zaczyna się wraz z w. XIX. W Narodzinach kliniki (1963, wyd. poi. 1999) opisuje procesy przejścia od metody anato-miczno-klasycznej do nowoczesnej medycyny naukowej. Gdy "wzrok" przestaje skupiać się na tym, co leży na zewnątrz ciała, i kieruje się ku jego wnętrzu, medycyna staje się podstawową nauką o człowieku, istota ludzka zaś przekształca się w "przedmiot poznania pozytywnego". W pracy Nadzorować i karać. Narodziny więzienia (1975, wyd. poi. 1993) F. bada przemiany w reżimach karnych, "mikrofizykę władzy" od publicznych egzekucji epoki klasycznej do regulaminów współczesnego więzienia, od kontroli ciała do kontroli duszy. Więzienne procedury odosobnienia stają się w końcu modelem dla całego współczesnego społeczeństwa: reżimów obserwacji, nadzoru, klasyfikacji, hierarchii, przepisów, dyscypliny i kontroli społecznej. Dzieło Historia seksualności (3 t. 1976--84, wyd. poi. 1995) zaplanowane było na sześć tomów, lecz pracę nad nim przerwała śmierć F. Wzbudzające tak wiele kontrowersji poglądy F. na władzę tutaj właśnie zyskują szczególnie dobitny wyraz w twierdzeniu, że "formacje dyskursywne" (struktury poznania, czyli epistemes) zarówno konstytuują władzę nad przedmiotami społecznymi (łącznie z ciałami ludzkimi), jak i same nimi władają.
Te cztery rozprawy są dla czytelników prawdopodobnie najbardziej przystępne. Jednakże żadnej z nich nie można uznać za prostoduszną historię ->postępu. F. starał się raczej przedstawić zasadnicze przekształcenia -dyskursów, w których takie przedmioty się konstytuują; wykazać,
w jaki sposób nowe "reżimy prawdy" porządkuj naszą wiedzę, nasze systemy kategorialne, nasz wierzenia i praktyki. Tak więc dzieło F. wykracz daleko poza formę studium określonych przypac ków ku szerszym spekulacjom teoretycznym n temat organizacji wiedzy i władzy we współcze; nym świecie oraz związków poszczególnych foi macji dyskursywnych z ->kontrolą społeczną (zot zwłaszcza Archeologia wiedzy 1969, wyd. poi. 197' oraz Le mors et le choses 1966).
Pisma F. jedni uważają za głęboko oryginalne inni za beznadziejnie mętne. Jego prace zdobył olbrzymią popularność, a niektóre stały się besi sellerami. Narosła wokół nich bogata bibliotek komentarzy i analiz krytycznych. Prawdopodobni najbardziej systematyczny, życzliwy i przystępn przegląd tej literatury zawiera monografia A. She ridana Foucault. The Will to Truth (1980). W 199 ukazała się pierwsza - i z pewnością nie ostatni - biografia francuskiego uczonego pt. Michel f 01 cault, pióra D. Fribona, kreśląca kontekst intelek tualny życia i idei autora Arcneologii wiedzy.
fratria [phratry], w wielu społeczeństwad preindustrialnych organizacja społeczna jest opar ta na grupach pokrewieństwa w linii męskiej lul żeńskiej; grupy takie łączą się następnie wedłu] zasad nie Związanych z pokrewieństwem w wiek sze całości, które antropolog L. H. ->Morgan nazy wał niekiedy f. F znane są np. niektórym tubyl czym plemionom Indian amerykańskich i australij skich aborygenów. W innych społeczeństwad rozszerzone grupy pokrewieństwa obejmują klai (zwykle określony matrylinearnie) oraz ród (okres lony patrylinearnie). Obecnie częste jest określanii mianem f. wszystkich związków klanów, któn uznają istnienie między sobą jakiegoś pokrewień stwa. Stąd też f. często organizują się albo w zwiąż ku z podziałem pracy, albo wokół odrębnycl funkcji rytualnych. Mojety (części dwudzielnegi podziału społeczeństwa, op irtego na dowolne zasadzie, wyru TV ,-ącego dualistyczną organizacji całości) są szczególną formą f. Oba te terminy s; jednak często stosowane w różnych innych zna czeniach. Badacze pokrewieństwa muszą pogodził się ze znacznym zróżnicowaniem sposobu użycii tych pojęć, niekiedy źle dobranych. Powinni on sprawdzać definicje i sposób ich użycia w każdyir konkretnym przypadku. A.K.
Frazer sir James George (1854-1941), uro
dzony i wykształcony w Szkocji, F. przybył w 1875 do Cambridge, by przeprowadzić badania i pozo stał tam do końca swej długiej kariery naukowej Początkowo kształcił się w zakresie filologii kła sycznej; antropologią porównawczą zainteresował się pod wpływem prac W. Robertsona Smitht i E. B. -Tylora, jakkolwiek wówczas dziedzina t; częściej opierała się na relacjach podróżników nii na badaniach terenowych, a skupiała się prawie wyłącznie na religii i systemach wierzeń.
Freud Sigmund 97
Za życia F. byt najbardziej znany jako autor powszechnie czytanej, wielotomowej Złotej gatęzi (1890, wyd. poi. 1962), w której analizował znaczenie ofiary składanej bogom, zestawiając coraz większą liczbę wciąż nowych przykładów zaczerpniętych z etnografii, folkloru, mitologii oraz z Biblii. Był zwolennikiem -rewolucjonizmu; twierdził, że odtworzył historię intelektualną społeczeństw ludzkich od ->magii przez ->religię do nauki. Tę ostatnią uznawał za powrót do magicznych technik i logiki właściwej magii, skojarzonych jednak z zastosowaniem poprawnych (empirycznie sprawdzalnych) hipotez i metod. Istnieje pogląd, że u podłoża ogromnej popularności jego dzieła tkwi teza, iż ^-chrześcijaństwo jest po prostu rodzajem magii - pogląd, który mógł liczyć na uznanie w czasach rozwoju filozofii racjonalis-tycznej. Jego książki są dziś rzadko czytane, ale uważa się, że twórczość F. pobudziła zainteresowanie badaniami etnograficznymi na całym świecie. A.K.
Frazier Edward Franklin (1894-1962), przedstawiciel ->szkoły chicagowskiej w socjologii, przewodniczący Amerykańskiego Towarzystwa Socjologicznego, autor wielu prac na temat życia rodzin murzyńskich w społecznościach miejskich Ameryki, jak np. The Negro Family in the United States (1939); The Negro in the United States (1949) oraz Black Bourgeoisie (1957). W tej ostatniej książce F. określił klasę czarnych przedsiębiorców w Stanach Zjednoczonych jako "lumpenburżua-zję", która wyolbrzymia swój dobrobyt, aby stworzyć fikcyjny świat, do którego jej członkowie mogą uciec, chroniąc się przed własnym poczuciem niższości i sprzecznościami społeczeństwa amerykańskiego. Terminu "lumpenburżuazja" użył nieco wcześniej C.W. -Mills w książce Biate kołnierzyki (1951, wyd. poi. 1965) na określenie różnego rodzaju białych przedsiębiorców, właścicieli firm "o dużym wskaźniku upadłości, stanowiących znaczną część ogółu firm działających w tych samych co one dziedzinach i zatrudniających proporcjonalnie więcej osób, niż wynosi ich udział w obrotach ogółem tych firm". Jakkolwiek czasem podawano w wątpliwość rzetelność badań F., to ich wpływ wykracza daleko poza dziedzinę, której bezpośrednio dotyczyły, tj. stosunków rasowych; postawiły one wiele tez, które wzbudziły i nadal budzą dyskusje na temat wartości i kultury współczesnych Amerykanów. A.Z.
Freud Sigmund (1856-1939), słynny jako twórca ruchu psychoanalitycznego; główne idee F. do dziś stanowią podstawę ->psychoanalizy we wszystkich jej odmianach. Jego wpływ na współczesną ->psychologię również jest ogromny, choć często pośredni. Poglądy F. przyjmowane są bowiem z pewną nieufnością, a niekiedy nawet wrogością, przez główny nurt psychologii, w którym dominuje podejście behawioralne (->behawioryzm), a ostatnio poznawcze (->poznanie).
Urodzony we Freibergu (Pfibor) na Morawach, F. rozpoczął karierę medyczną w Wiedniu; pracował jako neurolog, lecz coraz bardziej interesowała go psychologia, hipnoza i "leczenie rozmową". Dopiero jednak w rozprawie O marzeniu sennym (1901, wyd. poi. 1923) podjął kwestie centralne dla teorii psychoanalitycznej. W ciągu całego życia mnóstwo pisał i poświęcał wiele czasu i energii na organizację ruchu psychoanalitycznego, który doświadczył kilku słynnych schizm, zwłaszcza po pojawieniu się idei A. Adlera i C.G. -Junga. Umarł na emigracji w Londynie, po opuszczeniu Austrii w 1938 i pięć lat po spaleniu jego książek w Berlinie.
Bardziej szczegółowe omówienie teorii psychoanalitycznej można znaleźć w innych częściach tego słownika. Niniejsze hasło poświęcone jest zasadniczo przedstawieniu wkładu F. w rozwój myśli socjologicznej. W jego pracach występują cztery odmienne ujęcia społeczeństwa.
Pierwsze - najtrudniejsze do przyjęcia dla współczesnej socjologii - sugeruje, że społeczeństwo i jednostka rozwijają się, przechodząc przez te same etapy ewolucji. Ten typ analizy skupia się z reguły na ewolucji religii jako sposobu przejawiania się ludzkiego superego (zob. Totem i tabu 1913, wyd. poi. 1993; Człowiek imieniem Mojżesz a religia monoteistyczna 1939, wyd. poi. 1994; Przyszłość pewnego złudzenia 1927, wyd. poi. w: Człowiek, religia, kultura 1967).
Druga teoria, niekiedy wykorzystywana w ramach socjologii, ujmuje społeczeństwo w kategoriach represji i ->sublimacji popędów; co w tym wypadku oznacza, iż potencjalnie destrukcyjny popęd seksualny lub agresywność ulegają sub-limacji i przekształceniu, uzyskując postać użyteczną społecznie, np. przyjaźni (w pierwszym wypadku) lub walki z wrogami zewnętrznymi (w drugim). F. dostrzegał ambiwalencję tej relacji. Sublimacja wymaga wyrzeczenia się bezpośredniego zaspokojenia naszych pragnień, a tym samym wywołuje rodzaj ubóstwa psychologicznego; im wyższy poziom cywilizacji, tym większe to ubóstwo (zob. zwłaszcza Kultura jako źródło cierpień 1930, wyd. poi. w: Człowiek, religia, kultura 1967). Tezę tę włączył T. ->Parsons do swej teorii -^socjalizacji (Szkice z teorii socjologicznej 1949, wyd. poi. 1972), a w wersji skrajnej wykorzystał ją H. -Marcuse (Eros i cywilizacja 1955, wyd. poi. 1998).
Po trzecie, Freudowska teoria rozwoju seksualności od polimorficznej perwersji przez stadium edypalne do względnej heteroseksualności została rozwinięta w teorię pochodzenia cywilizacji (zgodnie z intencjami samego F.) i jest stosowana przez niektóre współczesne feministki do wyjaśnienia -patriarchatu. Typowa jest tu książka J. Mitchell Psychoanalysis and Feminism (1975).
Wreszcie w Psychologii zbiorowości i analizie �ego (1920, wyd. poi. w: Poza zasadą przyjemności 1975) F. przedstawia pewien sposób opisu relacji społecznych w kategoriach identyfikacji, introjek-cji i projekcji. Ujęcie to również zostało wykorzys-
98 Friedmann Georges
tane przez współczesne feministki w pracach na temat ->pld kulturowej. Przykładem jest tu praca N. Chodorow The Reproduction of Mothering (1978). Zob. też agresja; Klein M.; narcyzm. A.K.
Friedmann Georges (i902-1977), socjolog
francuski, inicjator i główny twórca szkoły -So-ciologie du travail (socjologii pracy) we Francji okresu powojennego; ponadto surowy krytyk ruchu -^zarządzania naukowego. Sociologie du tra-vail zrodziła się na seminariach F. poświęconych naturze i ewolucji -procesu pracy; F. wywar! znaczny wpływ na kilku czołowych badaczy (m.in. M. Croziera i A. Touraine'a), a sposób, w jaki określał i stawiał problemy, oddziaływał na kolejne programy badawcze.
Znaczna część ogromnej liczby publikacji F. poświęcona jest krytyce fragmentacji pracy i -te-chnicyzmu. Badania, które prowadził nad frag-mentacją pracy i zniszczeniem umiejętności rzemieślniczych, znacznie wyprzedziły późniejszą (i bardziej znaną) krytykę systemu pracy, w którym pracownicy wykonują zadania nie wymagające większych kwalifikacji (->dekwalifikacja), przeprowadzoną przez H. Bravermana. Zdaniem F. (i Brayermana) fragmentacja pracy jest cechą charakterystyczną ^kapitalizmu i wynika z tendencji oddzielania wykonawstwa od kontroli, co zmniejsza zapotrzebowanie na pracowników o wyższych kwalifikacjach. W porównianiu z pracą tego rodzaju praca wykwalifikowanych rzemieślników jest nie tylko bardziej interesująca, ale przyczynia się do moralnego i etycznego rozwoju osób ją wykonujących: jej techniczne wymogi sprawiają zatem, że pełni ona edukacyjną i humanizującą rolę. F., dla którego idea pracy wykwalifikowanej i rzemieślniczej stała się pewną obsesją, był tak przekonany o prawdziwości tej tezy, że sam podjął pracę jako praktykant w zakładzie metaloplastyki. F. jest wszakże bardziej znany socjologom jako autor takich prac jak Travail en miettes (1956) oraz Maszyna i człowiek (1946, wyd. poi. 1960). Zob. też degradacja pracy. A.Z.
frustracja statusu [status frustration], pojęcie zaproponowane przez A. Cohena w Delin-quent Boys (1956) w celu wyjaśnienia ^przestępczości mężczyzn z klasy robotnicznej jako -reakcji upozorowanej na charakterystyczne dla klasy średniej traktowanie sukcesu jako wartości, czego ucieleśnieniem jest szkoła. Chłopcy popełniający wykroczenia doznają frustracji z powodu swego statusu i dokonują inwersji oceny szkoły, tworząc własną ->subkulturę przestępczą. Koncepcja Cohena jest częścią tego nurtu analiz przestępczości i subkultur, który nawiązuje do ->anomii i napięcia. Zob. też subkultura. P.Ś.
fundamentalizm religijny [fundamenta-
lism religJOUS], ruch lub wiara nawołująca do powrotu do tekstów źródłowych czy "fundamentów" religii objawionej. Dlatego też przeciwstawia
się go zwykle modernizmowi i liberalizmowi w religii. Od lat 20. XX w. mianem tym określa si? protestanckie nurty w ->chrześcijaństwie, a od jakiegoś czasu również pewne prądy w ->islamie, Niezależnie od treści teologicznych f. towarzyszą zwykle projekty reformy społecznej oraz dążenie do władzy politycznej. J.S.
funkcjonalizm [functionalism], mimo iż pojęcie funkcji i f. we współczesnej socjologii wiąże się zwykle z nazwiskiem T. -Parsonsa, to jednak istnieje długa tradycja podejścia funkcjonalnego w badaniu społeczeństw, a rodzaj zmodyfikowanego f. przeżywa obecnie odnov,'e. Wśród twórców socjologii E. ->Durkheim był najbliższy f., gdyż często stosował analogie biologiczne. Najistotniejszą z nich jest ->analogia organiczna: społeczeństwo to organiczna całość, w której każda z części składowych działa na rzecz podtrzymania pozostałych - podobnie jak części data funkcjonują dla siebie nawzajem oraz na rzecz całego ciała. Idea ta jest podstawą Durkheimow-skiej koncepcji solidarności organicznej. Durkheim odróżniał wyjaśnianie funkcjonalne od historycznego i uznawał potrzebę istnienia obu. Wyjaśnienia funkcjonalne tłumaczą zjawiska lub działanie ich konsekwencjami - ich wkładem w stabilność całości. Na przykład funkcjonalne wyjaśnienie przestępczości mówi, iż służy ona do określenia i wyraźniejszego zaznaczenia granic akceptowalnego społecznie zachowania; tym samym przestępczość jest normalną cechą życia społecznego, Podobnie instytucje religijne prowadzą do stworzenia i utrzymania solidarności społecznej. Wyjaśnienia historyczne wykazują chronologiczny rozwój tych samych zjawisk lub działań. R.K. Merton, współczesny funkcjonalista, rozróżnia funkcje jawne (konsekwencje zamierzone lub takie, których uczestnicy są świadomi) i ukryte (niezamierzone konsekwencje, których uczestnicy są nieświadomi). Te ostatnie mogą, ale nie muszą, być korzystne dla całości.
Przez większą c, Ł v XX w., f. był silnie i wyraźnie obecny zarówno w -^socjologii, jak i w -an-tropologii społecznej. Istniał też f. ukryty w deterministycznej formie teorii marksistowskiej, w której tzw. powierzchowne cechy życia społecznego (systemy polityczne, ideologie i związki zawodowe) uważane są za skutek leżących u ich podstaw stosunków produkcji, mający na celu ich podtrzymanie. Prawdopodobnie najbardziej znana analiza funkcjonalna w socjologii to -^funkcjonał-na teoria stratyfikacji społecznej K. Davisa i W. Moore'a; Davis napisał także funkcjonalis-tyczny podręcznik Human Society (1949), a w swym przemówieniu do Amerykańskiego Towarzystwa Socjologicznego w 1959 (zob. The Myth of Func-tional Analysis as a Special Method in Sociology and Anthropology, "American Sociological Review" 1959), jako jego przewodniczący bardzo emocjonalnie stanął w obronie f. Znany artykuł H.J. Gansa The Positive Functions of Poverty ("American
funkcjonalna teoria stratyfikacji 99
Journal of Sociology" 1972) niekiedy uważany za parodię f. strukturalnego, jest w istocie doskonałym przykładem ideologicznie neutralnej analizy funkcjonalnej.
Pod koniec lat 60. f. stat się przedmiotem konsekwentnego ataku z różnych stron. Twierdzono, że podejście to nie wyjaśnia ->zmiany społecznej ani sprzeczności strukturalnych i->konfliktu oraz że jego oparcie się na stabilności i analogii organicznej czyni go ideologicznie konserwatywnym; modne stato się uważanie f. za teorię ->konsensu. Ten akurat nurt krytyki nie jest całkowicie trafny. Teoria ewolucyjna Parsonsa, postrzegająca rozwój historyczny w kategoriach różnicowania (-> różnicowanie strukturalne) i reintegracji systemów i subsystemów, może wyjaśniać zmianę i - przynajmniej czasowy - konflikt aż do momentu reintegracji. Istnienie funkcjonalnych wyjaśnień w ->marksizmie wskazuje, że mogą one istnieć równolegle z uznaniem sprzeczności w ->systemie społecznym. Sam Durkheim potrafił powiązać wyjaśnienia funkcjonalne z często radykalnymi formami socjalizmu cechowego.
Znaczącą rolę odegrała epistemologiczna (->e-pistemologia) i ontologiczna (->ontologia) krytyka f. Argument epistemologiczny stwierdza, że wyjaśnienie funkcjonalistyczne w ogóle nie jest wyjaśnieniem, gdyż nie identyfikuje mechanizmów i procesów przyczynowych; w zamian zakłada, że wyjaśnieniem instytucji społecznej mogą być domniemane skutki jej istnienia. Argument ontolo-giczny dotyczy pytania, co uważamy za istotę ->społeczeństwajako takiego. Niektórzy teoretycy skłonni są przyjąć, że społeczeństwo jest tworem ponadjednostkowym, niemniej dowodzą oni również, że nie możemy społeczeństwu przypisywać potrzeb (np. takich jak słynne cztery wymogi funkcjonalne Parsonsa: adaptacja, osiąganie celów, integracja i latencja), ponieważ oznacza to przypisywanie społeczeństwu właściwości ludzkich. Co więcej, nawet jeśli możemy społeczeństwu przypisać potrzeby, nie oznacza to tym samym, że ponieważ potrzeby takie istnieją, to będą spełnione. A. Giddens twierdzi, że wszystkie wyjaśnienia funkcjonalne można przeformutować jako historyczne oceny działań ludzkich i ich konsekwencji; oznacza to, że istoty ludzkie i ich działania są jedyną rzeczywistością i nie możemy uważać społeczeństw lub systemów za posiadające własny, ponadjednostkowy byt.
W latach 70. i sporą część lat 80. wydawało się, że f. jako szkota myślenia, sposób rozumienia i wyjaśniania zjawisk społecznych zaniknął; jednakże ostatnio mieliśmy interesujące próby jego odrodzenia: w Ameryce - pod wpływem J. Alexan-dra; w Niemczech - w pracach N. Luhmanna; w Wielkiej Brytanii - w ramach interesującej rewizji marksizmu dokonanej przez filozofa G.A. Cohena.
Alexander twierdzi (Neofunctionalism 1985), że f. powinno się rozumieć jako rozległą szkołę (podobnie jak marksizm), w której istnieje wiele
odmian tego podejścia, nie zaś jako systematyczną teorię, jak np. teoria Parsonsa. Utrzymuje on, że nie powinniśmy uważać f. za źródło wyjaśnień, lecz za opis, który koncentruje się na symbiotycz-nych związkach pomiędzy instytucjami społecznymi a ich środowiskiem, przyjmując -równo-wagę (stabilność) jako punkt odniesienia dla analizy, a nie jako coś, co koniecznie musi istnieć w rzeczywistości, a także traktując zróżnicowanie strukturalne jako główną formę zmiany społecznej. Ta interpretacja pozbawia f. determinizmu ->teorii systemów. Dla Alexandra f. jest po prostu jednym z wielu możliwych podejść i potrafi skupić uwagę na tych aspektach życia społecznego, które są ignorowane przez inne podejścia.
Argumentacja Cohena (lnquiry 1982) wychodzi od poglądu, który w innej postaci istnieje już u Durkheima. Sugeruje on, iż nie należy traktować społeczeństw jako mających potrzeby w takim sensie, w jakim mają je jednostki. Mają one natomiast cechy nazwane przez Cohena "faktami dyspozycyjnymi": są to właściwości otoczenia społecznego sprzyjające ciągłemu istnieniu pewnych instytucji społecznych, ale nie będące rzeczywistą przyczyną ich powstania. Cohen podaje przykład rasizmu, który historycznie mógł być rezultatem całej gamy czynników, ale który trwa, ponieważ - jeśli już istnieje - pomaga funkcjonować systemowi kapitalistycznemu przez dokonywanie podziałów w łonie klasy robotniczej i ułatwienie ->kontroli społecznej. J. Elster, czołowy przedstawiciel współczesnej teorii racjonalnego wyboru, twierdzi dość podobnie: wyjaśnienie faktu, że firmy kapitalistyczne dążą zwykle do maksymalizacji zysku, wymaga podejścia funkcjonalnego. Jest to bowiem strategia optymalna, a rynek decyduje o przetrwaniu tych firm, które najbardziej się do niej zbliżają, niezależnie od tego, w jaki sposób firmy te powstały (Ufysses and the Sirens 1979). Tak więc f. ma nadal w socjologii swe miejsce - chociaż dziś jest ono skromniejsze niż za czasów Parsonsa. Zob. też integracja społeczna i integracja systemowa; Malinowski B.; podział pracy; Radcliffe-Brown A.R.; socjologia dewiacji; socjologia rozwoju; teoria systemów. P.Ś.
funkcjonalna teoria stratyfikacji [func-tional theory of stratification], w klasycznym
już artykule O niektórych zasadach uwarstwienia (1945, wyd. poi. w: Elementy teorii socjologicznych, W. Derczyński, A. Jasińska-Kania, J. Szacki [wyb.j 1975) K. Davis i W. Moore twierdzili, że zróżnicowanie nagród społecznych i ekonomicznych było "nieświadomie osiągniętym mechanizmem", dzięki któremu społeczeństwa sprawiły, iż utalentowane jednostki miały motywację do kształcenia się, gwarantującego później właściwe pełnienie istotnych -ról społecznych. W ten sposób najważniejsze -^funkcje pełniły osoby najbardziej utalentowane, a najwyższe wynagrodzenia były przypisane do stanowisk wymagających najwięcej
100 futurologia
nauki i najistotniejszych dla podtrzymania -sys-temu społecznego.
Teoria ta byta i jest nadal ważna w socjologii, ale stata się również źródłem wielu kontrowersji. (Praca M. Tumina Readings on Social Stratification [1970] zawiera dobry przegląd stanowisk w tej dyskusji.) Teza Davisa i Moore'a opiera się na funkcjonalistycznej przesłance, że podstawą -ła-du społecznego są wartości konsensualne i to one określają cele leżące w interesie zbiorowości. By zachęcić tych, którzy najlepiej potrafią je realizować, trzeba zaproponować nierówne gratyfikacje. Empirycznie jednak nie całkiem udało się potwierdzić oba te założenia. Krytycy sugerują również, że teoria ta zawiera apologię istniejących nierówności. Niektórzy uważają ją za tautologicz-ną: zakłada się w niej, że zawody i role społeczne najlepiej wynagradzane mają największe znaczenie dla stabilności społecznej, a następnie wysokie wynagrodzenia traktuje się jako dowód ich wagi społecznej. W tej długiej dyskusji dotychczas nie sprecyzowano kryterium "ważności społecznej" pojęciowo niezależnego od otrzymywanego wynagrodzenia. Niemniej teoria ta nadal oddziałuje na istotne dyskusje socjologiczne, w tym np. na prace poświęcone -^ruchliwości społecznej i ^sprawiedliwości społecznej. Zob. też osiąganie statusu. P.Ś.
futurologia [futurology], próby przewidywania przyszłości na podstawie rozmaitych teorii rozwoju historycznego, tak stare jak sama filozofia.Jednakże f. uprawiana w sposób systematyczny - przez rzutowanie tendencji statystycznych w przyszłość w celu konstruowania realistycznych scenariuszy przyszłych wydarzeń - zrodziła się
w latach 50. XX w. i jest zdecydowanie przedsięwzięciem z dziedziny nauki o społeczeństwie. Początkowo tego typu systematyczne przewidywania, takie jak The Year 2000 H. Kahna i A. Wienera z 1967, były raczej optymistyczne, a nawet utopijne (->utopia).
Ten schemat zmienia się od raportu Klubu Rzymskiego pt. Granice wzrostu (1972, wyd. poi. 1973). W latach 80. i 90. f. jest bardziej pesymistyczna, a niekiedy wręcz apokaliptyczna, skoncentrowana na negatywnych tendencjach w demografii, środowisku przyrodniczym i ustroju społecznym. Zdarzają się jednak jeszcze pozytywne proroctwa, takie 'ak w książce M. Cetrona i O. Daviesa American Renaissance (1989).
Większość prognoz polega na próbach ustalania tendencji i prawidłowości historycznych i rzutowaniu ich w przyszłość. Najprostsze przewidywania koncentrują się na konkretnych dziedzinach zmian, takich jak populacja czy technika. Można w ten sposób uzyskać mniej lub bardziej określone odpowiedzi na temat przyszłości: w następnym dziesięcioleciu liczba ludności wzrośnie z pewnością o jeden miliard; technika bezspornie się rozwinie itd. Inne dziedziny, np. związane z rozwojem gospodarczym, narkomanią, przestępczoś-, cią, wierzeniami religijnymi czy postawami społecznymi, są znacznie trudniejsze do prognozowania. Rozwinięte metody konstruowania modeli mogą uwzględniać wiele zmiennych, lecz jednocześnie wskazują na tyle odgałęzień ścieżek zmiany, że ich użyteczność jest ograniczona. W ogólności f. jest interesująca jako ćwiczenie spekulatywne, lecz zasadniczo brak jej podstaw naukowych, a prawie wszystkie jej dotychczasowe prognozy okazały się błędne. J.S.
gang [gang], F.M. Thrasher (The Gang 1927) zakwestionował uznawany wcześniejszy pogląd, że g. to luźne grupy przestępców wałęsających się po ulicach, i przedstawił analizę, na którą miato wpływ podejście reprezentowane przez -szkolę chicagowską; w jej rozumieniu g. to oparte na lojalności grupy młodzieży z klasy robotniczej, które mają określoną strukturę oraz określony zasięg terytorialny i hierarchię. Stwierdził ponadto, że tworzenie się g. odzwierciedla procesy dynamiki społecznej, takie jak poszukiwanie tożsamości w obliczu zmian dokonujących się w środowisku miejskim. Jak pisze Thrasher: "g. powstały jako manifestacja granicy ekonomicznej, moralnej i kulturowej, która istnieje [między różnymi obszarami miasta]". Inne ważne prace na temat g. to Street-Corner Society (1955) W.F. Why-te'a i Delinquent Boys (1955) A.K. Cohena. Zagadnienia rasy i płci były do niedawna pomijane. Zob. też kultura młodzieżowa; przestępczość; subkultura. A.Z.
Geddes Sir Patrick (1854-1932), szkocki uczony, znawca wielu dziedzin wiedzy; autor terminu "aglomeracja miejska"; określił społeczne i naukowe podstawy planowania miast oraz opracował metodologię planowania, zwaną "planem son-dażowo-analitycznym". Niektóre jego koncepcje wywarły wielki wpływ na teorię i praktykę planowania miasta. A.Z.
Geiger Theodor Julius (1891-1952), socjolog
niemiecki, nauczający głównie w Danii. Prowadzone przez niego badanie ->ruchliwości społecznej w Danii (Soziale Umschichtungen in einer danischen Mittelstadt 1951) było klasyczną wczesną krytyką tradycyjnej analizy ruchliwości, w której za wyłączną podstawę określania ->statusu osiągniętego przyjmowano -prestiż zawodów. A.Z.
gen [gene], podstawowy nośnik biologicznego dziedziczenia. W gatunkach rozmnażających się drogą płciową na genotyp każdej jednostki składają się w połowie g. każdego z jej rodziców. Ta
podstawowa struktura genetyczna w połączeniu z wielką różnorodnością oddziaływań środowiskowych kształtuje indywidualny fenotyp - wygląd zewnętrzny. Współczesna teoria ewolucji przyjmuje założenie dziedziczenia genetycznego, którego nie brała pod uwagę pierwotna wersja dar-winowska. G. (faktyczne nośniki informacji genetycznej) zostały wyodrębnione trzydzieści lat po opublikowaniu Darwinowskiego Pochodzenia gatunków, gdy uświadomiono sobie znaczenie pracy Mendla. Odtąd technologia biochemiczna rozwijała się burzliwie aż do dzisiejszego poziomu, gdy uczeni potrafią zmieniać - metodami inżynierii genetycznej - skład materiału genetycznego człowieka, jakkolwiek powstające w związku z tym problemy etyczne pozwalają na jedynie bardzo ograniczone zastosowania genetyki.
Implikacje tych odkryć dla socjologii rozważa R. Dawkins w Samolubnym genie (1976, wyd. poi. 1996) - książce, która zrobiła wiele dla popularyzacji koncepcji ->socjobiologii E.O. Wilsona. Dawkins uznaje za podstawowy czynnik doboru naturalnego sam g., a indywidualny organizm jedynie za maszynę przetrwania lub nośnik swego ładunku genetycznego. Jeśli wyciągnąć z tej teorii logiczne konsekwencje, to okazuje się, że całość zachowań determinują imperatywy przetrwania i reprodukcji g. Obecny w tym stanowisku -^redukcjonizm stal się przedmiotem wielu krytyk. Zob. też chromosomy; darwinizm; dziedziczenie; eugenika. J.S.
genealogia [genealogy], ważne narzędzie
teorii pokrewieństwa oraz istotny element organizacji politycznej społeczeństw opartych na pokrewieństwie; umożliwia wyznaczenie rzeczywistych lub fikcyjnych więzi ->pokrewieństwa w ramach jednej generacji i między generacjami. A.K.
geografia człowieka [human geography],
geografia jest zwykle definiowana jako nauka, która opisuje powierzchnię Ziemi, jej formy, cechy fizyczne, jej podziały naturalne i polityczne, klima-
102 gerontologia
ty i produkcję. Ta szeroka dyscyplina ma liczne punkty styczne z naukami przyrodniczymi i społecznymi. W zakresie tych ostatnich dziedzina geografii społecznej lub g.cz. jest szczególnie istotna. Jej pionierem byt francuski geograf P. Vidal de la Blanche (Principes de geographie humaine 1922). Podobnie rozwijała się geografia społeczna w Niemczech. W przeciwieństwie do geografii fizycznej, która dotyczy w szczególności opisu i analizy terytorium, g.cz. koncentruje się na interakcjach pomiędzy populacjami ludzkimi a terytorium. Do niedawna związek ten był raczej ignorowany przez główny nurt teorii i badań socjologicznych (z wyjątkiem socjologów specjalizujących się w problematyce miast i wsi). Zbliżenie między socjologią a geografią nastąpiło w rezultacie wpływów -^marksizmu na g.cz. (zob. np. D. Harvey, Social Justice and the City 1973) i na ->socjologię miasta. Wszechstronna dyskusja, która toczyła się później, dotyczyła znaczenia relacji przestrzennych dla struktury i procesów społecznych i vice versa. Godny podkreślenia jest tutaj wkład A. Ciddensa poprzez jego pojęcie inkorporacji przestrzeni (i czasu) w jego teorii -* struktura ej i. Praca ta wywarła wpływ (razem z ->epistemologią realistyczną) na rozwój tzw. geografii krytycznej lub postmodernistycznej, która podejmuje próbę rekonstrukcji teoretycznych podstaw geografii równolegle do prób Giddensa w socjologii. P.Ś.
gerontologia [gerontology], badania procesu
starzenia się (-^socjologia starzenia się), wieku podeszłego i ludzi starych. Często traktowana jako gałąź biologii, zajmująca się głównie rolą czynników genetycznych (badająca, w jakiej mierze starzenie się jest uwarunkowane wyposażeniem genetycznym człowieka); jako nauka zajmująca się społecznymi aspektami starzenia się, zwana często g. społeczną, ma obecnie ugruntowaną pozycję. Zainteresowanie procesem starzenia się wzrosło gwałtownie w związku ze zmianami demograficznymi, jakie nastąpiły w XX w. Wzrost przeciętnej długości życia i zmniejszenie liczby urodzeń spowodowały, że w rozwiniętych krajach uprzemysłowionych znacznie wzrósł odsetek ludzi starych (do których zalicza się na ogół ludzi powyżej 65 roku życia). Ponieważ w tej grupie wieku, a szczególnie wśród osób powyżej 75 roku życia, znacznie wzrasta zapotrzebowanie na różnego rodzaju świadczenia społeczne (zwłaszcza opiekę zdrowotną, indywidualną pomoc społeczną i zasiłki wypłacane przez państwo), zjawisko wzrostu liczby ludzi w starszym wieku jest stałym przedmiotem zainteresowania polityków i analityków polityki.
Jakkolwiek polityczne aspekty procesu starzenia się mają wielkie znaczenie, to badania socjologiczne z dziedziny g. koncentrują się na analizie wieku jako kategorii społecznej, wpływie struktury społecznej na proces starzenia się oraz na jego doświadczaniu przez ludzi. Status ludzi starych zmieniał się znacznie w zależności od
czasu, miejsca i przyjętych w społeczeństwie regulacji, zależy on zwłaszcza od tego, na ile zasady polityki emerytalnej, zabezpieczenia emerytalne i warunki mieszkaniowe ludzi starych zapewniają im niezależność czy też sprawiają, że ' są oni zależni od innych, co ma ważne następstwa dla ich zdrowia fizycznego i psychicznego. Wzrasta świadomość wagi zarówno -^stratyfikacji według wieku, jak i dyskryminacji osób w podeszłym wieku (->wiekizm). A.Z.
gest [gesture], pojęcie teorii ->jaźni G.H. ->Mea-da; g. jest aktem osobnika wywołującym odpowiedź innych osobników: warczący pies może sprowokować warczenie innego psa, a wówczas następuje "konwersacja g.". Takie odpowiedzi u większości zwierząt mają charakter impulsywny czy instynktowny; wśród ludzi proces ten zależy od symboli znaczących oraz g. głosowych, które wywołują bardziej złożone, refleksyjne odpowiedzi. A.K.
gestaltyzm, psychologia postaci [Gestalt
theory], głośna teoria psychologiczna z początków XX w., alternatywna wobec empirycznych (->empiryzm) teorii percepcji i poznania. Gestalt jest spójną całością, mającą własne prawa; jest konstruktem postrzegającego umysłu i oka, a nie daną rzeczywistością. (Gestalt oznacza po niemiecku kształt, formę, postać, figurę). Zgodnie z teorią Gestalt funkcjonowanie rozmaitych elementów kompleksu społecznego jest uwarunkowane przez zachowanie i charakter całości. Rzecznicy tej teorii starają się porządkować zjawiska społeczne i ludzkie w kategoriach szerszych bloków badawczych i dlatego przeciwstawia się ją atomizmowi (czyli badaniu "całości" z punktu widzenia ich prostszych części składowych). Teoria Gestalt wywarta ukryty wpływ na znaczną część formacji fenome-nologicznej (->fenornenologia) socjologii. J.S.
getto [ghetto], obszar śródmiejski charakteryzujący się przestrzennym skupieniem niekorzystnych warunków. w-^sco kojarzy się g. ze szczególnymi grupami etnicznymi (->etniczność), np. z czarnymi Amerykanami; pierwsze zastosowania tego terminu dotyczyły miejskich społeczności żydowskich w Europie. Klasycznym opracowaniem tego tematu jest praca L. -Wirtha, który twierdzi), że g. można zrozumieć jedynie jako zjawisko spoteczno-psychologiczne oraz ekologiczne, gdyż Jest ono bardziej stanem umystu niż faktem fizycznym" (The Ghetto 1928). Te analizy Wirtha zapowiadają jego późniejszy klasyczny artykuł Urbanism as a Way of Life ("American Journal of Sociology" 1938) i należy je widzieć w tym właśnie szerszym kontekście teoretycznym. Zob. też socjologia miasta; urbanizm. P.Ś.
gęstość [density], stopień koncentracji lub skupienia na określonej przestrzeni geograficznej lub społecznej, mierzony na różne sposoby. G. zaludnienia na danym obszarze to iloraz liczby
osób stale zamieszkujących ten obszar przez jego powierzchnię. Obliczając dzienną g. zaludnienia, posługujemy się liczbą osób pracujących na danym obszarze. G. przynależności do związków zawodowych w danym zakładzie to stosunek liczby związkowców do liczby wszystkich pracowników tego zaktadu. J.K.
gęstość dynamiczna [dynamie density],
wswoich pracach o przechodzeniu od solidarności mechanicznej do organicznej E. ->Durkheim zidentyfikował pewne warunki tego procesu: wielkość populacji (lub wzrost liczby ludności), jej skupienie oraz wzrost intensywności komunikacji, będący rezultatem obu poprzednich czynników. Zwiększona intensywność komunikacji możne prowadzić do przełamania barier między segmentami struktury społecznej, przezwyciężenia nieprzejrzystej natury środowiska społecznego i w konsekwencji do różnicowania społecznego (^różnicowanie strukturalne). Durkheim kładł ogromny nacisk na g.d. -obserwowalność, przystawalność i stały kontakt społeczny - traktując ją jako podstawowy warunek i gwarancję konsensu społecznego i moralnego. Podsycając interakcje, g.d. lub g. moralna nie tylko tworzy -podzial pracy, ale jest również warunkiem jego trwałego istnienia. Pracodawca, pracobiorca, państwo i społeczeństwo muszą być w bliskim wzajemnym kontakcie, tak aby mieć świadomość wzajemnej współzależności oraz stworzyć reguły moralne, funkcjonujące jako społeczne spoiwo -integracji społecznej. P.Ś.
gęsty opis [thick description], szczegółowy,
oparty na obserwacji i dotyczący niewielkiego zakresu opis życia społecznego; na jego podstawie można dokonywać szerszych interpretacji i uogólnień kulturowych. Pojęcie to wprowadził w swych pismach filozoficznych G. Ryle, a rozwinął na użytek antropologii C. Geertz, zwłaszcza w słynnym studium walki kogutów na Bali (zob. Inter-pretation of Cultures 1973, poi. przekł. fragmentów w: Racjonalność i styl myślenia, E. Mokrzycki jwyb. i red.| 1992; Badanie kultury, M. Kempny, E, Nowicka [wyb.] 2003, oraz Local Knowledge 1983). A.K.
Giddings Franklin Henry (l855-1931), jeden
i socjologów amerykańskich wczesnego okresu, który zastosował ewolucyjne koncepcje H. ->Spencera w analizach porównawczych i historycznych. jego prace wydają się obecnie zdezaktualizowane (np. Principles of Sodology 1896; Elements of Sodology 1898; Studies in the Theory of Human Society 1924), zawierają jednak charakterystyczne cechy głównego nurtu socjologii amerykańskiej, m.in. nacisk na kwantyfikację oraz zainteresowanie teoriami psychologicznymi. Jego wcześniejsze prace charakteryzują się ewolucjonizmem psychologicznym; późniejsze - entuzjazmem wobec kwantyfikacji i behawioryzmu, które dały istotny impuls amerykańskiemu ->neopozytywizmowi.
PS.
globalizacja, teoria globalizacji 103
gildie [guilds], w średniowieczu stowarzyszenia kupieckie, które określały zasady handlu i chroniły interesy pracodawców; w niektórych krajach w szczątkowej formie przetrwały do dziś pod osobliwą postacią klubów dżentelmenów; XIX--wieczny pogląd, że można je traktować jako wcześniejszą formę ->związków zawodowych, jest obecnie rzadko spotykany. Gildia Socjalizm zaproponowała utworzenie związków przemysłowych, które miały kierować głównymi gałęziami przemysłu. AŻ.
Ginsberg Morris (1889-1970), jeden z pierwszych profesorów socjologii w Wielkiej Brytanii, znany przede wszystkim dlatego, że wywarł wielki wpływ na pokolenia socjologów z London School of Economics and Political Science w okresie międzywojennym i powojennym; a także jako autor dzieła Sodology (1934), jednego z pierwszych podręczników socjologii. Jego publikacje obejmują głównie eseje poświęcone w zasadzie zagadnieniom etycznym, takie jak The Idea ofProgress, The Naturę of Responsibility i The Unity ofMankind (zob. 3-tomowe wydanie Essays in Sodology and Sodal Philosophy 1947-61). AŻ.
Glass David Yictor (1911-1978), socjolog
brytyjski znany ze swoich pionierskich prac w dziedzinie -^demografii i ->ruchliwości społecznej, jego ważna praca Sodal Mobility in Britain (1954) opierała się na próbie mężczyzn i kobiet badanych w 1949 r. G. i jego współpracownicy stwierdzili istnienie w Wielkiej Brytanii dość stabilnej struktury społecznej, w której istnieje silny związek między statusem ojców i synów. Ruchliwość koncentrowała się na średnich poziomach, charakteryzowała się raczej niewielkim zakresem i była krótkotrwała. Nie znaleziono dowodów na wzrost ruchliwości w pierwszej połowie stulecia. G. był zwolennikiem społeczeństwa równych szans (->egalitaryzm), sprawiedliwszego niż obecne. Dostrzegł jednak, że polityka równych szans w zdobywaniu wykształcenia i zatrudnienia niekoniecznie oznacza zniesienie nierównego dostępu do przywilejów. Wśród innych publikacji G. można wymienić: Population Polides and Mowments in Europę (1940); The Trend and Pattern ofFertility in Britain (1954) i Numbering the People (1973). J.K.
Glass Ruth (1912-1990), brytyjska badaczka miasta; dyrektor naukowy prestiżowego Centre for Urban Research London University. Jej publikacje to m.in.: Watling. A Sodal Survey (1939); Middlesborough. The Sodal Background of a Plan (1947); Newcomers. The West Indians in London (1960) oraz wielokrotnie wznawiany (i wymowny) atak na -antyurbanizm Brytyjczyków w ogóle, a brytyjskiej antropologii społecznej i socjologii w szczególności (Urban Sodology in Great Britain, "Current Sociology" 1955). P.5.
globalizacja, teoria globalizacji [globali-zation, globalization tneory], t.g. zajmuje się
104 głowa gospodarstwa domowego
badaniem tworzenia się globalnego systemu kultury. Wskazuje, że kultura globalna powstaje w wyniku oddziatywania różnego rodzaju nowych zjawisk o charakterze społecznym i kulturowym, takich jak: stworzenie światowego systemu informacyjnego działającego za pośrednictwem satelitów; pojawienie się w globalnych wzorów konsumpcji i konsumeryzmu; upowszechnienie się kosmopolitycznych stylów życia; pojawienie się igrzysk sportowych o zasięgu światowym, takich jak olimpiady, międzynarodowe mistrzostwa piłki nożnej i turnieje tenisa; rozwój turystyki zagranicznej; ograniczenie suwerenności państw narodowych; rozwój globalnego systemu wojskowego; świadomość ogólnoświatowego charakteru kryzysu środowiska naturalnego; wzrost zagrożeń zdrowotnych o zasięgu światowym, jak np. AIDS; powstanie ogólnoświatowych organizacji politycznych, jak np. Liga Narodów i Organizacja Narodów Zjednoczonych; powstanie ogólnoświatowych ruchów politycznych, np. marksistowskich; szerzenie się koncepcji praw człowieka oraz przepływ idei między religiami świata. Co istotniejsze, g. wiąże się z nowym rodzajem świadomości, która każe widzieć świat jako jedność. G. jest zatem definiowana jako "budowanie świata jako całości", czyli jako rozwój na poziomie globalnym świadomości, że "ten świat" jest stale tworzonym środowiskiem człowieka.
G. jest więc pojęciem szerszym niż socjologia stosunków międzynarodowych. Różni się też od teorii -^systemów światowych, która zajmuje się analizą rosnącej współzależności gospodarczej na poziomie światowym i dowodzi, że g. kultury jest po prostu rezultatem g. gospodarki. Nie należy również mieszać koncepcji g. ze stworzoną wcześniej teorią konwergencji (-^społeczeństwo przemysłowe) społeczeństw, czyli zbliżania ich form i tworzenia jednolitego społeczeństwa przemysłowego. Współczesna t.g. głosi, że g. obejmuje dwa całkowicie przeciwstawne procesy - homogenizacji i różnicowania; wskazuje ponadto, że istnieją złożone relacje między poziomem lokalnym i globalnym oraz że istnieją potężne ruchy przeciwstawiające się procesowi g.
Rzecznicy t.g. mają krytyczny stosunek do tradycyjnej socjologii, której obiektem zainteresowania jest nadal społeczeństwo jako zbiorowość ludzi żyjących w danym kraju, a nie świat jako system obejmujący wiele społeczeństw. W związku z t.g. rodzą się jednak pewne problemy. Jaka np. jest różnica między g. a współczesnymi formami -^imperializmu? Trudno jest również określić związki między g. ekonomiczną i kulturową oraz między g. a modernizacją (-^teoria modernizacji). T.g. i związane z nią zagadnienia przedstawia zbiór artykułów M. Albrowa, E. King, G/o-balization, Knowledge and Society (1990). A.Z.
głowa gospodarstwa domowego [head of household], termin ten odnosi się tradycyjnie do mężczyzny, który zajmuje najwyższą pozycję
w ->gospodarstwie domowym, jest mężem i - je ma dzieci - ojcem; w wypadku gdy takiej oso brak, termin ten odnosi się na ogól do osol której zarobki są głównym źródłem utrzymał gospodarstwa domowego. Zwyczaj nakazuj; uważać mężczyznę za g.g.d. jest ostro krytykov ny, przynajmniej w większości krajów uprzem; łowionych, ponieważ przyjmuje milczące zato; nie o wyższości mężczyzny. Na przykład w lite turze poświęconej problematyce klas społeczny od dawna trwa spór dotyczący przyjętych jedt stek analizy; debata toczy się wokół tego, c zasadne jest określanie przynależności całe gospodarstwa domowego Goffman Erving Manuał (1922-1982), l
najbardziej wpływowym spośród reprezentant! mikrosocjologii lat 60. i 70.; zapoczątkował rozv dramaturgizmu w socjologii (-dramaturgizt Zakres oddziaływania jego twórczości byf znacz: Po skończeniu studiów pierwszego stopnia uniwersytecie w Toronto podjął dalsze stui dyplomowe w końcu lat 40. w Chicago. Tu znali się pod wpływem koncepcji -^interakcjonizr symbolicznego, zwłaszcza E. Hughesa i H. -B mera, neodurkheimistów, zwłaszcza L. ^Warne E. Shilsa i E. Banfielda, a także ->antropoio społecznej. Dzięki temu zwrócił uwagę na donii łość ->symbolu i ->rytualu w życiu codziennj (-^socjologie codzienności) oraz na techniki i dawcze związane z ->obserwacją uczestnicząc; Swe pierwsze badania terenowe prowadził jednej z Wysp Szetlandzkich u wybrzeży Szko (jego bazą był Edynburg). Obserwacje życia < dziennego prowadzone w społeczności zagród ków określiły później kształt jego słynnej ksią; Człowiek w teatrze życia codziennego (1959, wyd. p 1981), w której przedstawił także zarys socjolo dramaturgicznej. W tej wczesnej pracy G. analizi życie społeczne, odwołując >ię do metafory teati interesują gv ^posoby odgrywania przez luc
-ról oraz sposoby kierowania przez ludzi wrai niami, jakie wywołują na innych w różnych syti cjach. Ujawnia wówczas także - trwałe w je; twórczości - zainteresowanie porządkiem inter; cji, czyli zachowaniem ludzi w obecności innyc W następnych dwóch pracach nadal rozwi dramaturgizm, stosując to podejście do sfe dewiacji. Stigma (1964) to formalna analiza ce osób, których udziałem stało się doświadczer
->stygrnatu, natomiast Asylums (1961) to spraw zdanie z badań terenowych w szpitalu psychii rycznym, które nakreśla linię ->kariery morału pacjenta szpitala psychiatrycznego. Traktując badanie jako studium przypadku, G. tworzy ogól opis funkcjonowania -^instytucji totalnej. Te d\\ prace wywarły wielki wpływ na rozwój teo
-^etykietowania, a druga z nich przyczyniła s także mocno do krytyki -^instytucjonalizacji i z pewne miała wpływ na rozwój -dekarceracji.
W innych pracach, m.in. w Encoitnters (1961), Sehayiour m Public Places (1963) oraz w Relations in Public (1971), G. rozwijał problemy analizy dramaturgicznej. Stworzył także słownik nowych pojęć socjologicznych ułatwiających rozumienie drobnych elementów osobistych interakcji - "mini-pojeć", jak określił je jeden z komentatorów jego twórczości. Pojęcia te ukształtowały sposób myślenia całej generacji badaczy zainteresowanych studiami nad życiem codziennym. W latach 60. w pracach G. pojawiły się oznaki zainteresowania -fenomenologią i socjolingwistyką (->analiza konwersacyjna). Tak więc we Frame Anafysis (1974, poi. przekł. fragmentów w: "Teksty" 1977, nr 5/6; Kryzys i schizma, E. Mokrzycki [wyb.], t. 1 1984) zostaje podjęta próba opisania organizacji świadomości, a w Forms o/ToIking (1981) przedmiotem analizy staje się język.
Chociaż G. miał wielu naśladowców, pozostaje w annałach socjologii kimś niepowtarzalnym. Złamał prawie wszystkie reguły konwencjonalnej metodologii: źródła jego twierdzeń były z reguły niejasne; ograniczył badania terenowe do minimum i był szczęśliwszy czytając powieści lub biografie niż prowadząc obserwacje naukowe; jego styl bardziej przypominał styl eseisty niż styl raportu naukowego; był zadziwiająco niesystematyczny. Dlatego też niezwykle trudno określić jego twórczość w kategoriach teorii społecznej. Niekiedy uznaje się go za twórcę odrębnej szkoły w ramach interakcjonizmu symbolicznego, innym razem za formalistę (-^formalizm), nawiązującego do tradycji G. ->Simmla, a nawet za funkcjonalistę hfimkcjonalizm) mikroporządku, z powodu jego zainteresowań funkcjami rytuałów - zwłaszcza rozmowy - w życiu codziennym. Jak się wydaje, miał on zdecydowanie trudne usposobienie, co uzupełnia rozpowszechnioną opinię uznającą go za intelektualnego dysydenta.
Udziałem G. stało się jednak coś więcej niż należna mu porcja krytyki. Był nie tylko powodem zamieszania, o czym wyżej, lecz obwiniano go także o zaniedbywanie szerszych, makrosocjolo-gicznych (->makrosocjologia) problemów: struktury społecznej, klas, gospodarki. G. przyjmował ten zarzut, przyznając, że te tematy nie stanowiły przedmiotu jego zainteresowania, ale w istocie są one znacznie ważniejsze niż to, co go interesowało. Inni krytycy zarzucali mu konserwatyzm, gdyż G. kładł nacisk na doniosłość rytuału, porządku oraz - w późniejszych pracach - płci społecznej, a więc tego, co sprzyja podtrzymaniu status quo. W pracy A.W. -Gouldnera Corning Crisis of Western Sodology (1970, poi. przekł. fragmentów w: Czy kryzys socjologii?, J. Szacki [wyb.] 1977; Kryzys i schizma, E. Mokrzycki |wyb.|, 1.1 1984) G. został opisany jako apologeta kapitalizmu, nader cyniczny i nadmiernie zainteresowany sprawami trywialnymi. Inni z kolei uznają jego prace za zbyt radykalne, gdyż bezustanne ukazywanie kruchości życia potocznego zbliża G. do ->anarchizmu i ->etnometodologii.
gospodarka nakazowa 105
Doniosłość dorobku G. polega nade wszystko na pokazaniu, jak głęboka jest struktura porządku społecznego tworzonego przez bogactwo ludzkich interakcji. Aby to pokazać, G. stworzył cały zbiór pojęć, a w swych tekstach przeciwstawiał się jałowości socjologii metodologicznie wyrafinowanej, ale często pozbawionej istotnych treści. Wytrwale dowodził, że porządek interakcji jest pomostem między mikrostrukturalnymi i makro-strukturalnymi problemami życia społecznego i socjologii. Ostatni artykuł The Interaction Order ("A-merican Sociological Review" 1983) poświęcił podsumowaniu swych ważkich twierdzeń. Jest jeszcze zbyt wcześnie na ocenę, czyjego dorobek, wywierający tak silny wpływ za jego życia, będzie ważny także dla socjologii w przyszłości. Zob. J. Ditton, The Yiewfrom Goffman (1980). Zob. też. manipulowanie wrażeniami; układ ramowy.
A.K.
Goldmann Lucien (1913-1970), francuski filozof marksistowski (->marksizm) i krytyk literacki, uczeń i zwolennik G. ->Lukacsa, rzecznik humanizmu socjalistycznego. Najbardziej znany jest ze swych prac z dziedziny socjologii literatury, zwłaszcza z rozprawy o Pascalu i Racine, Le dieu cache (1955). Później był uznanym krytykiem -struk-turalizmu. J.S.
gospodarka mieszana [mixed economy],
gospodarka, która łączy elementy gospodarki rynkowej (-rynek) i ^gospodarki nakazowej, tzn. cechy ->kapitalizmu i ->socjalizmu. W g.m. niektóre - nie wszystkie - rodzaje działalności w sferach produkcji, dystrybucji i wymiany są organizowane przez państwo, które generalnie odgrywa większą rolę w ustalaniu polityki, przepisów i celów oraz w kontrolowaniu sfery pracy, niż to się dzieje w gospodarce czysto rynkowej.
Terminu tego używa się niekiedy szerzej, na określenie gospodarek, które zawierają jakiekolwiek elementy inne niż właściwe gospodarce czysto rynkowej, np. enklawy rolnictwa autarkicznego w pewnych rejonach kraju. J.S.
gospodarka nakazowa [command economy] , typowym przykładem g.n. była neostali-nowska, centralnie sterowana państwowa gospodarka Związku Radzieckiego, przy czym należy odróżniać ją od gospodarki planowej, choć rys planowości jest w niej obecny. Komunistyczne (-> komunizm) systemy gospodarcze można szeregować według tego, czy próbują centralizować wszystkie, czy tylko niektóre z decyzji dotyczących polityki makroekonomicznej, funkcjonowania przedsiębiorstw i oddziaływań na zachowania gospodarstw domowych w sferze zatrudnienia i konsumpcji. W komunizmie wojennym, czyli typie gospodarki, który występował w porewolu-cyjnej Rosji w latach 1918-21, ogarniętej wojną domową, nowe państwo scentralizowało wszystkie wymienione wyżej sfery decyzyjne. G.n. centralizuje dwie pierwsze dziedziny, a w trzeciej
106 gospodarka nieformalna
pozostawia pewne pole dla decyzji lokalnych. Tak zwany socjalizm rynkowy decentralizuje wszystkie trzy sfery - choć pozostaje własność państwowa. Wiele patologii przypisywanych gospodarkom planowym (czy "administrowanym", "kierowanym", czy "nierynkowym") występuje bezspornie tylko w gospodarce nakazowej. Żob. też stalinizm.
J.S.
gospodarka nieformalna [informal eco-nomy], w socjologii termin ten odnosi się do pracy pozarynkowej, niekiedy jednak obejmuje także pracę w ->szarej strefie gospodarki (która jest w ścisłym sensie pracą rynkową). Ekonomiści chętnie stosują ten termin jako alternatywne określenie ukrytej, podziemnej lub szarej strefy gospodarki, którą w sposób niedoskonały próbuje się szacować w statystykach ->produktu krajowego brutto. Te rozbieżne zastosowania są źródłem wielu nieporozumień i zamieszania w dyskusjach, zwłaszcza w kontekstach pozasocjologicznych, interdyscyplinarnych lub politycznych.
Na gruncie socjologii termin g.n. obejmuje wiele typów pracy nierynkowej, takich jak: nie-opłacana ->praca w gospodarstwie domowym, praca konsumpcyjna, nierynkowa praca wytwórcza, praca na rzecz społeczności lokalnej, produkcja towarów i usług w celu wymiany lub ofiarowania ich jako udarów wśród rodziny lub wspólnoty, nielegalny handel (np. narkotykami), wreszcie praca, za którą unika się płacenia podatku dochodowego (co jest zresztą najczęściej rzeczą domysłów, a nie sprawdzonej wiedzy). Niektórzy autorzy włączają tu nawet pracę o charakterze chałupniczym, która ich zdaniem bardziej wiąże się z czynnościami domowymi niż z abstrakcyjnym pojęciem płatnego zatrudnienia. Działalności te łączy jedynie to, że nie są one ujmowane - lub ujmowane są tylko częściowo - przez -statystykę publiczną dotyczącą -zatrudnienia. Socjologowie często uważają to za wadę lub nieadekwatność tych statystyk, w istocie jednak te pominięcia są w większości przypadków zamierzone i wynikają z faktu, że statystyki ->rynku pracy mają charakter ekonomiczny, a nie socjologiczny.
Ekonomiści zdają sobie sprawę z tego, że całkowita ilość pracy produkcyjnej i konsumpcyjnej jest większa, niż na to wskazują szacunki oficjalnych statystyk zatrudnienia i dochodu narodowego brutto. Rezerwują oni termin "szara strefa" dla tej części aktywności gospodarczej, która powinna być zawarta w statystykach, lecz nie można jej w pełni oszacować z powodu unikania podatków. Z kolei terminy "praca marginalna" lub robotnicy "marginalni" odnoszą do tych osób (a są ich miliony w Wielkiej Brytanii i niektórych innych krajach, przy czym są to głównie kobiety), które mają bardzo niskie dochody z zatrudnienia i wobec tego zwolnione są, całkowicie legalnie, z płacenia podatku dochodowego i składek ubezpieczenia społecznego, a zatem nie są ujęte w odnośnych statystykach. W społeczeństwach przemysło-
wych zdecydowanie jednak największa część prac wyłączonych z definicji zatrudnienia i dochodu. narodowego brutto to prace konsumpcyjne. Ekonomista J.K. Galbraith wskazywał (Gospodarka a celi społeczne 1973, wyd. poi. 1979), że przekształcenie kobiet w klasę kryptosłużących miało zasadnicze znaczenie dla kształtowania się i stałego wzrostu; współczesnej gospodarki. Twierdził on, że konsumpcja podlega silnym ograniczeniom, jeśli nie ma komu przekazać pracy związanej z jej przygotowaniem. Oderwanie kobiet od pracy wytwórczej w społeczeństwach preindustrialnych i przekształcenie ich w gospodynie domowe zarządzające konsumpcją w domach otwie 'a w gospodarce rynkowej możliwości nieskończonego wzrostu konsumpcji, a także przyczynia się do stałej ekspansji przemysłu usług. Służebna rola kobiet okazuje się więc decydująca dla ciągłego rozwoju konsumpcji w gospodarce nowoczesnej.
W latach 80. XX w. wzmogło się zainteresowanie socjologów wieloma typami prac wyłączonymi z oficjalnych statystyk zatrudnienia. Próbowano je sklasyfikować i oszacować z częściowym powodzeniem, tylko jednak nieliczni socjologowie w pełni rozumieją pojęcia i definicje operacyjne leżące u podstaw statystyk zatrudnienia. Na dobitek: definicje te różnią się w różnych krajach, czego j skutkiem jest nieostrość i zachodzenie na siebie; definicji typów nieformalnej pracy pozarynkowej oraz płatnego zatrudnienia. Jeśii np. w ^strategiach pracy w gospodarstwie domowym rozróżnia się domową pracę wytwórczą, czynności czasu l wolnego i domową pracę konsumpcyjną, wówczas staje się jasny ścisły związek między udziałem w gospodarce rynkowej i pracą pozarynkową.
JS.
gospodarka samoobsługowa [self-ser-vice economy], gospodarka, w której znaczna i ciągle rosnąca część wydatków gospodarstw domowych inwestowana jest w dobra trwale (takie jak narzędzia i sprzęt Tiechanicz.iy), dzięki czemu konsumenci mog< laiodzielnie wykonywać pewne usługi dla siebie, zamiast kupować je na rynku usług. Twierdzi się, że w niektórych rozwiniętych społeczeństwach kapitalistycznych tendencję tę umacniają dwa procesy: postęp techniczny, w wyniku którego maszyny i urządzenia są coraz tańsze i prostsze, oraz rosnące koszty sity roboczej (zob, J. Gershuny, After Industrial Society? 1978). Zob, też sektor produkcji; usługi. J.S.
gospodarka samowystarczalna [subsis-
tence economy], gospodarka rolnicza nastawiona raczej na produkcję dla konsumpcji niż na wymianę. Gospodarki takie charakteryzuje niska wydajność produkcji, wytwarzającej nadwyżkę zdolną zaspokoić niewiele ponad podstawowe potrzeby życiowe. Agencje rozwoju gospodarczego upatrują w tej formie gospodarowania główny powód ubóstwa Trzeciego Świata i przyczynę zacofania. J.S.
Gouldner Alvin Ward 107
gospodarka wolnorynkowa, laissez-faire,
leseferyzm [laissez-faire economics], podejście do gospodarki podkreślające znaczenie wolnego, konkurencyjnego ->rynku indywidualnych dostawców i indywidualnych nabywców dla wydajnej produkcji, dystrybucji i alokacji dóbr i ustug oraz dla maksymalizacji indywidualnego wyboru, a także akcentujące potrzebę utrzymywania regulacji państwa na minimalnym poziomie. Obecnie prace teoretyczne w tej dziedzinie mają swe źródto w pracach klasycznych ekonomistów (D. Ricarda, T. ->Malthusa i A. -Smitha) z końca XVIII i początku XIX w. W Badaniach nad naturą i przyczynami bogactwa narodów (2 t. 1776, wyd. poi. 1954) Smith dowodził, że mimo iż jednostki działają na rynku zgodnie z własnym interesem, "niewidzialna ręka" rynku prowadzi do osiągnięcia wspólnego dobra. W XX w. po załamaniu gospodarczym lat 30. nastąpił okres dominacji ->ekonomii keynesow-skiej, nacisku na interwencjonizm państwa oraz znaczenie wydatków publicznych jako metody redukcji bezrobocia. W coraz wyższym stopniu rozwijała się ->gospodarka mieszana, łącząca przedsiębiorstwa publiczne i państwowe. Od końca lat 70., w rezultacie -kryzysu fiskalnego państwa oraz wzrostu wpływu filozofii ->nowej prawicy, g.w. wysunęła się po raz kolejny na pierwszy plan dzięki autorom takim, jak F.A. von
->Hayek (Droga do zniewolenia 1944, wyd. poi. 1996) oraz M. Friedman (Capitalism and Freedom 1961). Rezultatem tej tendencji jest wzrost zakresu -^prywatyzacji działań dotychczas państwowych oraz powrót do wszechogarniającej gospodarki rynkowej. Teoria laissez-faire ma wpływ na politykę rządu, mimo to jest jednak silnie krytykowana i to nie tylko dlatego że rzeczywiste funkcjonowanie rynku jest mało podobne do wyidealizowanych teoretycznych modeli wyboru dokonywanego na rynku przez racjonalne, oddzielone od siebie jednostki. Rzeczywiste rynki charakteryzują się niedoskonałościami: mamy często do czynienia z monopolami podaży, niepełną informacją, zbyt małą liczbą nabywców, ograniczeniami zewnętrznymi itd. Co więcej, preferencje jednostek są kształtowane i ograniczane przez
-kulturę i normy społeczne, co redukuje możliwości wyboru. Idea wydajnej, a tym bardziej sprawiedliwej alokacji przez rynek jest rodzajem chimery: funkcjonuje dużo skuteczniej jako mit niż jako rzeczywistość. P.S.
gospodarstwo domowe [household], grupa osób żyjących w jednym domu lub zajmujących wspólną przestrzeń mieszkalną, które łączą swoje dochody i wspólnie z nich korzystają, czego dowodem jest fakt, że regularnie jedzą razem posiłki (definicja "wspólnego garnka"). Większość g.d. to gospodarstwa jednoosobowe, gospodarstwa ->rodzin małych, ->rodzin wielkich lub osób, które nie są spokrewnione. Przyjmowane są różne definicje g.d.; niektóre obejmują (inne nie) grupy osób żyjących pod jednym dachem, ale nie spo-
krewnionych ze sobą, które mogą ustalać różne zasady wspólnego gospodarowania, w praktyce dotyczące zakresu, w jakim łączą swoje dochody i wspólnie je wydają. A.Z.
Gouldner Alvin Ward (1920-1980), amerykański socjolog, a także intelektualista, krytycznie nastawiony do rzeczywistości. Jego wczesne prace, zwłaszcza Patterns of Industrial Bureaucracy (1954), uznawano za ważne w zakresie ówczesnej ortodoksji socjologicznej; nawet jednak w tym okresie G. byt nastawiony krytycznie wobec dominującego wówczas -funkcjonalizmu. Jego esej Anty-Minotaur, czyli mit socjologii wolnej od wartości (1962, wyd. poi. w: Kryzys i schizma, E. Mokrzycki |wyb.], t. l 1984) był kontrowersyjną interpretacją M. ->Webera. G. twierdził, że Weber nie wierzył w możliwość zwykłej ->obiektywności w socjologii, jakkolwiek jego nazwisko jest często niesłusznie wiązane z takim stanowiskiem.
G. od początku swej pracy pozostawał pod wpływem tradycji myśli europejskiej (zob. Enter Plato 1967) i sam ostatecznie zamieszkał w Europie. Najważniejszą jego pracą była The Corning Crisis of Western Sociology (1970, poi. przekł. fragmentów w: Czy kryzys socjologii?, J. Szacki [wyb.j 1977; Kryzys i schizma, E. Mokrzycki [wyb.j, t. l 1984). Przynosi ona dobrze uzasadnioną i wyczerpującą argumentację na rzecz tzw. socjologii refleksyjnej. Przeciwstawiając się poglądowi, że nauka w ogóle, a socjologia w szczególności, zajmuje się formułowaniem prawd obiektywnych, G. twierdził, iż wiedza nie jest niezależna od osoby poznającej, a socjologia blisko wiąże się z aktualnym kontekstem politycznym i społecz-no-gospodarczym. Należy więc uświadomić sobie ten związek oraz rolę socjologii, która współ-określa nasz sposób patrzenia na siebie samych i naszą przyszłość. Książka zawiera krytykę wszystkich głównych nurtów współczesnej socjologii, a jej zasadnicza część jest poświęcona systematycznej krytyce funkcjonalizmu strukturalnego -Parsonsa.
Późniejsze prace G. nie miały już tak wielkiego wpływu, ale podejmowały podobne tematy. G. postulował stworzenie uogólniającej, teoretycznej krytyki współczesnej kultury; interesowała go także swoistość pozycji -intelektualistów jako nowej klasy. Jego krytyka ->marksizmu i intelektualistów prowadziła do odróżnienia badaczy uważających się za twórców obiektywnej wiedzy o społeczeństwie i historii od myślicieli krytycznych, dla których obiektywna prawda jest mniej ważna niż zrozumienie historii i wpływ na jej zmianę. Sympatyzował zdecydowanie z tymi drugimi. W tym kontekście utrzymywał, że -^ideologii nie należy uznawać po prostu za fałsz wykorzystywany w interesie grupy dominującej, jakkolwiek często tak bywa; co prawda tworzą ją intelektualiści, ale zakres jej oddziaływania jest znacznie szerszy i głębszy, i dlatego ideologia może stać się środkiem zmiany społecznej. Idee te G. sfor-
108 Gramsci Antonio
mułował w The Dialectic ofldeology and Technology (1976); The Two Mamsms (1980) oraz Against Argumentation (1985). A.K.
Gramsci Antonio (1891-1937), wybitny włoski teoretyk marksizmu oraz krytyk ->determinizmu gospodarczego. Pochodził z Sardynii; wzrastał w ubogiej urzędniczej rodzinie; był słabego zdrowia. W 1911 rozpoczął studia na uniwersytecie w Turynie; był wyjątkowo utalentowanym studentem lingwistyki; z powodu biedy i coraz większego zaangażowania politycznego w 1915 porzucił uniwersytet, nie uzyskawszy dyplomu. Został wpływowym dziennikarzem, wybitnym działaczem politycznym i parlamentarzystą, przywódcą Włoskiej Partii Komunistycznej (1924-26). W czasach Mussoliniego 1926-37 był więźniem politycznym.
Trudno zaprzeczyć, że G. zarówno za życia, jak i po śmierci był postacią znaczącą politycznie, jednak słuszny wydaje się pogląd, że jego obecna przesadnie dobra reputacja wśród marksistów opiera się na Quaderni del carcere (1929-37, wyd. 6 t. 1948-51; poi. przekł. fragmentów w: Pisma wybrane, 2 t. 1961; Zeszyty filozoficzne 1991). Tematy tam omawiane to m.in. -^intelektualiści, oświata, historia Włoch, ->partie polityczne, ->fa-szyzm, -^hegemonia, ->fordyzm.
Te idee i pojęcia sprawiły, że G. stał się w latach 70. kluczową postacią marksistowskich nauk społecznych - N. ->Poulantzas wykorzystał je do stworzenia swej socjologii polityki, wielu innych stosowało je jako pojęciowy pomost łączący tradycję marksistowską z analizą ->dyskursu. Dobrym wprowadzeniem w życie i twórczość G., a także omówieniem większości wspomnianych wyżej pojęć i tematów socjologicznych jest praca J. Jolla Gramsci (1977). Zob. też ideologia. P.Ś.
gratyfikacja odroczona [deferred gratifi-
cation], zasada ideologiczna, która zachęca jednostki i grupy do odłożenia bezpośredniej konsumpcji czy przyjemności po to, aby pracować, kształcić się lub w inny sposób dążyć do uzyskania zwiększonego zysku w przyszłości; odroczenie gratyfikacji jest podstawową zasadą akumulacji
->kapitału i każdego sposobu -uprzemysłowie-nia. A.K.
grupa interesu [interest group], ważnym
elementem -^demokracji jest zdolność i gotowość obywateli do samodzielnego organizowania się i wpływania na ustawodawstwo, instytucje rządowe i ->opinię publiczną. Tak zorganizowanych obywateli często określa się jako grupę g.i.; miano to bywa także synonimem takich terminów, jak
-grupa nacisku, lobby, partia, komitet akcji politycznej i ->ruch społeczny.
G.i. są dobrowolnymi stowarzyszeniami o szczególnych, ściśle określonych celach. Mogą one być umiarkowane lub radykalne; mogą mieć zasięg lokalny lub międzynarodowy. Jako g.i. działają stowarzyszenia zawodowe i handlowe,
podobnie jak grupy działania, np. ruch ekologia ny. G.i. mogą reprezentować jedną grupę społeczną (np. emerytów czy studentów) lub jakąś wartość (np. ruch antyaborcyjny). W tym ostatnim przypadku mogą przeistaczać się w ->krucjaty moralne lub ideologiczne.
Z demokratycznego punktu widzenia wada g,i, polega na tym, że na ogół reprezentują zamożniejsze i lepiej wykształcone grupy społeczne, odłamy biedniejsze zaś i mniejszości pozostają najczęściej bez przedstawicielstwa. Na przykład w Waszyngtonie około 11 tyś. organizacji będących g.i. konkuruje o względy 535 ustawodawców Niemal wszystkie te organizacje reprezentują interesy przedsiębiorców, finansjery i wolnych zawodów. J.S.
grupa kontrolna [control group], grupa
używana do porównania z inną ze względu na to, że reprezentuje najbardziej typowy przypadek lub dlatego że nie przeprowadzono wobec niej pewnych działań, których efekty bada się w doświadczeniu. Istoty ludzkiej nie można badać przez proste porównanie stanów przed i po przeprowadzeniu eksperymentu. Jednocześnie z przeprowadzanym eksperymentem zachodzi w człowieku wiele innych, spontanicznych zmian i oddzielenie efektów eksperymentu od efektów innych bodźców występujących w tym samym czasie jest niezwykle trudne. Rozwiązaniem jest utworzenie zbioru jednostek, który służy jako g.k., gdyż dostarcza informacji o cechach lub zmianach wobec sytuacji wyjściowej, zachodzących w sposób "naturalny", lub prezentuje zachowanie w sytuacji braku czynnika stanowiącego przedmiot badań. G.k. można stworzyć na etapie ->doboru próby lub w fazie analizy. Najbardziej rygorystycznym rodzajem kontroli eksperymentalnej jest losowa alokacja przypadków do grup eksperymentalnej i kontrolnej. Zob. też kontrola w eksperymencie. J.K.
grupa mniejswuciowa [minority group],
poczynając od lat 30. XX w. termin ten stosuje się do grup społecznych, uciskanych lub stygmatyzo-wanych (->stygmat) ze względu na swe cechy rasowe, etniczne, biologiczne lub inne. Na przykład L. -Wirth definiuje g.m. jako "grupę osób, które ze względu na swoje cechy fizyczne lub kulturowe zostały wyróżnione i w społeczeństwie, w którym żyją, stały się przedmiotem odmiennego, nierównego traktowania, a tym samym uznają się za przedmiot zbiorowej dyskryminacji". W tym ujęciu g.m. może w rzeczywistości stanowić liczbową większość danego społeczeństwa, jak np. czarni w Republice Południowej Afryki, Użyteczne byłoby odróżnianie grup, które są faktycznie mniejszością liczebną, od tych, które są marginalne ze względu na dostęp do władzy, Od pewnego czasu badania mniejszości są powiązane z badaniami -dewiacji, -^etykietowania, stygmatyzacji, ->rasizmu, -^osobowości autorytar-
nej, ->homofobii i ginalizacja. A.K.
seksizmu. Zob. też mar-
grupa nacisku [pressure group], grupa
osób, pracodawców lub organizacji, które tączą się w celu reprezentowania interesów konkretnej wyodrębnionej grupy wobec rządu, całego społeczeństwa lub innych ->grup interesu. G.n., grupy o charakterze lobby oraz grupy interesu różnią się od innych stowarzyszeń czy grup społecznych tym, że ich bezpośrednim celem jest mobilizacja ->opinii publicznej i uzyskanie jej poparcia dla swoich dążeń oraz wywarcie nacisku na decydentów, aby poparli i zgodzili się na ich żądania, dotyczące albo zachowania istniejącego stanu rzeczy, albo wprowadzenia pewnych zmian i innowacji. G.n. współistnieją z innymi formami ugrupowań reprezentujących czyjeś interesy, takimi jak partie polityczne, ale ich celem jest wywieranie wpływu, a nie udział w rządach. Grupy interesu mogą przekształcić się w partie polityczne, jeśli przyjmą bardziej otwartą i mniej ograniczoną platformę działania; niektóre zaś g.n. łączą specjalne stosunki z partiami politycznymi, czego przykładem są związki zawodowe i Partia Pracy w Wielkiej Brytanii.
Czasami wprowadza się rozróżnienie na grupy chroniące i promujące; te pierwsze zajmują się ochroną interesów jakiegoś segmentu społeczeństwa, drugie działaniem na rzecz jakiejś sprawy. Do pierwszej kategorii zaliczają się związki zawodowe, stowarzyszenia zawodowe, stowarzyszenia pracodawców i branżowe czy stowarzyszenia auto-mobilistów broniące interesów posiadaczy aut. Do drugiej należą m.in. stowarzyszenia broniące zwierząt i dzieci przed okrucieństwem, grupy na rzecz wprowadzenia cenzury lub jej przeciwne oraz ruch na rzecz rozbrojenia nuklearnego. Oczywiście kategorie te nie są całkowicie rozłączne. Na przykład ->związki zawodowe walczą często o prawa określające ogólnokrajowy poziom płac minimalnych, broniąc w ten sposób interesów swoich członków, jakkolwiek sprawę tę przedstawiają zawsze jako działanie dla dobra publicznego. A.Z.
grupa odniesienia [reference group], termin ten ukuł H. Hyman; użył go w Archives of Psychology (1942) na określenie grupy, na tle której jednostka ocenia własną sytuację lub postępowanie. Hyman wprowadził rozróżnienie na grupę członkowską, do której jednostka faktycznie należy, oraz g.o., stanowiącą podstawę porównań. G.o. może, ale nie musi, być tą, do której jednostka należy. T. Newcomb (Personality and Social Change 1943) odwołał się do pojęcia g.o., wyjaśniając zmiany wartości i postaw studentek liberalnego żeńskiego college'u Bennington. Wiele kobiet, które wywodziły się z bardzo konserwatywnych środowisk, w trakcie pobytu w college'u zmieniało postawy na coraz bardziej liberalne, ponieważ z upływem czasu zaczynały w większym stopniu
grupa odniesienia 109
identyfikować się ze środowiskiem uczelni, a w mniejszym z rodziną i wspólnotą lokalną, z której pochodziły. Te dziewczęta, których postawy zmieniły się najbardziej, charakteryzowały się, jak pisze Newcomb, "poczuciem niezależności od rodziców, poczuciem, że są właściwymi osobami na właściwym miejscu w kontaktach społecznych, i zdolnością zmiany zwyczajów, gdy zmierzały do osiągnięcia obranego celu". W tym wypadku college można uznać za pozytywną g.o., rodziców zaś można traktować jako negatywną g.o. dla ich nieco buntowniczych córek.
W tych pierwszych zastosowaniach pojęcie g.o. ani nie było dobrze zdefiniowane, ani nie łączyło się wyraźnie z jakąś teorią psychologii społecznej lub socjologii. Jedynym przyjętym ogólnie rozróżnieniem jest podział na ujęcie funkcjonalistyczne (->funkcjonalizm), w którym podkreśla się funkcję g.o. jako źródła standardów normatywnych albo punktu odniesienia dla porównań, oraz ujęcie ->interakcjonizmu symbolicznego, który traktuje g. o. jako podzielany z innymi sposób widzenia świata dostarczający znaczeń jednostkowej jaźni.
R.K. Merton i A.S. Rossi przedstawili systematyczną koncepcję g.o. na gruncie teorii funkcjonalnej w klasycznym już artykule Przyczynki do teorii grup odniesienia (1950, w: R.K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, wyd. 2 1957, wyd. poi. 1982). Ich opracowanie powstało pod wpływem książki The American Soldier (2 t. 1949) S. Stouffera, który wskazał, że poczucie ->deprywacji żołnierzy w mniejszym stopniu wiązało się z rzeczywistymi trudnościami, jakie były ich udziałem, a bardziej z postrzeganiem przez nich poziomu życia grupy, z którą się porównywali. Merton i Rossi stwierdzili, że poczucie względnej de-prywacji jest szczególnym przypadkiem zachowania związanego z g.o., będącej podstawą porównań. W późniejszych latach Merton wprowadził rozróżnienie g.o. i grup interakcyjnych (Teoria socjologiczna i struktura spoteczna). Ten drugi rodzaj grup stanowi bardziej ogólną część otoczenia społecznego człowieka - ale ani nie jest dla niego źródłem standardów normatywnych, ani nie służy jako podstawa porównań. Określił też sytuacje, w jakich jednostka wybiera jako źródło standardów normatywnych grupę własną, a w jakich grupę, do której sama nie należy, i stwierdził, że ten drugi rodzaj grup jest częściej wybierany w społeczeństwach o wysokim poziomie ruchliwości. A zatem ambitna jednostka może naśladować styl życia i postawy lokalnej elity w nadziei, że podniesie to jej status. W swej często cytowanej pracy pt. Relative Deprivation and SocialJustice (1966) W.G. Runciman dowodzi, że postawy ludzi wobec nierówności (w tym poczucie względnej deprywa-cji) są pochodną ograniczonej liczby ich g.o.; teza ta jest krytykowana, ponieważ z analiz Runcimana wynika jasno, że ten związek przyczynowy może mieć również odwrotny kierunek.
Interakcjonistyczna koncepcja g.o. wypływa z koncepcji "uogólnionych innych" G.H. ->Meada.
110 grupa rówieśnicza
Zdaniem Meada w procesie kształtowania się
-jaźni ludzie przechodzą fazy charakteryzujące się odmiennym odgrywaniem ról: fazę zabawy i fazę gry (np. przyjmowanie roli ojca i matki oraz rówieśników); w następnym etapie - znanym pod nazwą fazy generalizowania postaw innych ludzi
- jednostka potrafi przyjmować postawy całej społeczności wobec samej siebie. Ci "uogólnieni inni" służą zarówno jako główny mechanizm umocowujący jednostkę w szerszym świecie społecznym, jak i narzędzie społecznej kontroli. Ludzie zaczynają postrzegać świat z perspektywy tych, z którymi go dzielą w szerszej zbiorowości. Przyjmując to ujęcie za punkt wyjścia, T. Shibuta-ni rozwinął koncepcję, że g.o. są w istocie wspólnymi sposobami widzenia świata: "g.o. staje się każda zbiorowość, rzeczywista lub wyobrażona, której perspektywę przyjmuje aktor". Jest to, innymi słowy, "grupa, której pogląd na świat aktor traktuje jako układ odniesienia w kształtowaniu własnego pola postrzeżeniowego" (Refe-rence Groups as Perspectives, .American Journal of Sociology" 1954). Współcześnie idea ta została rozwinięta przez A. Straussa i jego współpracowników (Studies in Symbolic Interactionism 1987) w koncepcji "perspektywy świata społecznego", próbującej objąć "kosmosy komunikacji społecznej", które wykraczają poza granice konkretnych grup, takich jak "światy medyczne" czy "światy homoseksualistów".
Pytanie o przydatność koncepcji g.o. nie znalazło dotąd odpowiedzi. Niektórzy krytycy dowodzą, że stwarza ona więcej problemów, niż rozwiązuje. Jedną z głównych kwestii jest to, że nie wiemy, co i kiedy decyduje o wyborze g.o. przez jednostkę. Wydaje się, że w rzeczywistości człowiek ma różne gaipy odniesienia w różnych okresach życia, i wybiera je, mając na względzie różne korzyści. Inny problem wiąże się z tym, w jakim stopniu g.o. jest podstawą kształtowania się szczegółowych postaw jednostki, a w jakim stopniu jej ogólnej postawy. Badania wydają się wskazywać, że na orientację polityczną człowieka ma wpływ jego grupa rówieśnicza, nie jest jednak jasne, czy ta sama grupa może wpłynąć np. na moralność seksualną człowieka lub na jego religię. Mimo że koncepcja g.o. nie jest precyzyjna, stanowi ona jednak pożyteczną perspektywę analizy zachowań społecznych i nadal znajduje szerokie zastosowanie, np. w wyjaśnianiu wzorów negocjacji płacowych czy przynależności wyznaniowej. A.Z.
grupa rówieśnicza [peer group], grupa osób, które mają pewne wspólne cechy, takie jak wiek, przynależność etniczna lub zawód, i które postrzegają siebie i są postrzegane przez innych jako odrębna zbiorowość społeczna. G.r. ma wyraźną własną -kulturę, ->symbole, ->sankcje i ->rytuały. Każdy nowy członek musi je poznać i przyjąć w procesie -^socjalizacji, ci zaś, którzy nie dostosują się do norm grupy, mogą być z niej wykluczeni. A.Z.
grupa spofeczna [social group], pewna liczba jednostek, wyodrębnianych na podstawie formalnych lub nieformalnych kryteriów członkostwa, mających poczucie wspólnoty z innymi członkami grupy, lub takich jednostek, między którymi zachodzą interakcje o względnie stałych wzorach. To drugie kryterium jest konieczne dla odróżnienia g.s. od innych zbiorowości (->agre-gatów), z którymi mają do czynienia socjologowie, wyodrębnianych tylko w sensie statystycznym, na podstawie pewnych wspólnych cech społecznych (np. kategorie społeczne takie jak: mieszkańcy terenów podmiejskich lub kierownicy niższych szczebli), 'fern.in U'n jest jednak bardzo powszechnie stosowany w socjologii, może więc być często używany w stosunku do zbiorowości ludzi, którzy mają albo nie mają poczucia wspólnoty (jak w wypadku klasy społecznej) lub też między którymi zachodzą lub nie zachodzą stałe interakcje (jak w wypadku pewnych grup etnicznych), Zob. też Cooley Ch.H.; diad.i; dynamika grupowa; grupa nacisku; grupa odniesienia; grupa rówieśnicza; grupa zewnętrzna; grupa statusowa; grupy pochodzeniowe; pariasi; Sumner W.G.; triada. A.Z.
grupa zamknięta i otwarta [closed group
and oper) group], termin ten stosuje się czasem w odniesieniu do -grup społecznych lub organizacji, które mają, odpowiednio: dość zamknięte granice i co za tym idzie, niewiele kontaktów z ludźmi spoza grupy, lub granice otwarte i niewiele ograniczeń w kontaktach z innymi, Mogą zatem istnieć otwarte i zamknięte sekty religijne, kluby, komitety, elity wojskowych itp.
AŻ
grupa zewnętrzna [out-group], w swym klasycznym studium Naturalne sposoby postępowania w gromadzie. Studium socjologicznego znaczenia praktyk życia codziennego, maiier, zwyczajów, obyczajów oraz kodeksów moralny :h (1906, wyd. poi. 1995) W.G. -Si4etnocentryzmu. A/C
grupy pochodzeniowe [descent groups],
są to grupy krewnych pochodzących w jednej linii od wspólnego przodka. Pochodzenie unilinearne może być ~>matrylinearne (wyprowadzane w linii matki) albo -patrylinearne (wyprowadzane w linii ojca). Pochodzenie bilateralne wyprowadzane jest w obu liniiach. Jakkolwiek w różnych kontekstach często podkreśla się biologiczne podstawy pochodzenia, to należy je widzieć jako wytwór kultury, zważywszy, że czasem tworzone są związki pokrewieństwa nie mające pokrycia w rzeczywistym, biologicznym pokrewieństwie. Zob. też klan; pochodzenie równoległe; pokrewieństwo, i
AŻ i
Gunritch Georges, Gieorgij Dawidowicz Gurwicz 111
grupy pracy [Work groups], formalne i nieformalne grupy w miejscu pracy, pracujące przy wykonywaniu zadań jako zespół przez krótki lub dltigi czas. W kontekście ruchu samokontroli jakościowej g.p. mają centralne znaczenie dla systemu produkcji, ponosząc odpowiedzialność za określenie i rozwiązywanie problemów produkcyjnych. J.S.
grupy wiekowe [age-sets, age-grades],
grupy społeczne określone przez dość szerokie kategorie wiekowe, określające ->status społeczny, dopuszczalne ->role społeczne i związane z nimi rodzaje aktywności. Przejście do wyższej g.w. jest często dla społeczności ważnym wydarzeniem, któremu towarzyszą -rytuały przejścia, akcentujące zmianę statusu i roli społecznej. Termin ten daje się stosować w opisie nowoczesnych społeczeństw przemysłowych, przede wszystkim jednak odnosi się do społeczeństw przed-przemysłowych. Stratyfikacja według g.w. (czyli podział na dzieci, młodzież, starców itp.) może nakładać się w nich na strukturę plemienną, rodową czy klanową. M.T.
guer(r)Hla [guer(r)Hla], termin pochodzenia hiszpańskiego, oznaczający "małą wojnę", powszechnie stosowany do określenia nieregularnej wojny partyzanckiej, w której wykorzystuje się przewagi społeczne, polityczne i geograficzne w walce przeciwko regularnym siłom zbrojnym. G. kojarzona jest często z ruchem oporu chłopów (^chłopstwo); powstała jako forma ruchu rewolucyjnego i antykolonialnego po 1945, którego podstawą były teorie wojny partyzanckiej Mao Zedonga i Che Guevary. Idea g. jest nadmiernie idealizowana, choć sama g. miała pewne wymierne sukcesy. A.Z.
GlimplOWicZ Ludwik (1838-1909), polski socjolog, darwinista społeczny (->darwinizm społeczny) i materialista (^materializm), który
twierdził, że ewolucja społeczna jest walką o zasoby gospodarcze i pozwala przeżyć najsprawniejszym. Ze względu na -etnocentryzm walka ta polega kolejno na konflikcie między grupami rasowymi, państwami narodowymi i klasami. Jego główne prace to: Rechtsstaat und Sozialismus (1881), System socjologii (1887), Filozofia społeczna (1909). Jego poglądy zostały zdyskredytowane przez autorytarny i rasistowski wydźwięk; teoretycy procesów globalnych uznają jego wkład w opis konfliktów społecznych na wielką skalę, jak podboje i wojny. Zob. też badania wojska i militaryzmu.
P.Ś.
Gurvitch Georges, Gieorgij Dawidowicz
Gurwicz (1894-1965), urodzony w Rosji socjolog, który większość swego życia zawodowego spędził we Francji i wywierał silny wpływ na socjologię francuską przez swą działalność organizacyjną w Strasburgu i Paryżu. Niektóre jego prace zostały przetłumaczone na angielski (np. Sociology of Law 1942 oraz The Spectrum of Social Time 1958), ale socjologom amerykańskim i brytyjskim twórczość G. jest raczej nieznana ze względu na jej wysoce filozoficzny charakter. G. określał swe podejście jako "dialektykę empiryczno-realis-tyczną" lub "hiperempiryzm dialektyczny", czyli jako metodę dialektyczną zakorzenioną w rzeczywistości. Krytycznie oceniał koncepcje G.W.F. ->Hegla i K. ->Marksa, uznawali oni bowiem tylko jedną formę dialektyki: polaryzację, a następnie syntezę przeciwieństw. On sam twierdził, że zidentyfikował pięć typów dialektyki: komplemen-tarność (dwa pozornie odrębne elementy są częścią większej całości), wzajemną implikację (oba elementy przenikają się), chwiejność lub wieloznaczność (występuje zarówno przyciąganie, jak i odpychanie), polaryzację przeciwieństw (jak w dialektyce Hegla) oraz zbieżność perspektyw, czyli zróżnicowanie równoległych form przejawiania się tych samych elementów. A.K.
habitus [habitus], całość nabytych wzorów myślenia, zachowania i gustu, która, jak twierdzi P. Bourdieu (Esquisse d' une theorie de la pratique 1972), określa więź między -strukturami społecznymi a praktyką lub działaniem społecznym. Pojęcie to stwarza możliwość kulturowego ujęcia nierówności strukturalnej i umożliwia koncentrację na -^sprawstwie. Zdaniem niektórych krytyków jest ono jednak bardzo niejasne. Najlepsze omówienie pojęcia h. można znaleźć w pracy R. Jenkinsa Pierre Bourdieu (1992). A.K.
HalbwachS Maurice (1877-1945), jeden z pierwszych socjologów francuskich; pozostawał pod silnym wpływem E. ->Durkheima (zob. np. Les causes de suicide 1930) i jako jeden z pierwszych we Francji publikował systematyczne analizy problematyki klas społecznych. Najbardziej oryginalne prace H. dotyczyły pamięci zbiorowej. A.K.
Hayek Friedrich August von (1899-1992), urodził się w Wiedniu, gdzie później uzyskał doktoraty z prawa i nauk politycznych; H. przez wiele lat wykładał w London School of Economics and Political Science i na University of Chicago; w 1962 powrócił do Austrii. Ironia losu sprawiła, że Nagrodę Nobla otrzymał wspólnie z G. Myr-dalem. H. był bardziej znany ze swego nieumiar-kowanego, wolnorynkowego -liberalizmu niż Myrdal ze swych wyważonych poglądów socjaldemokratycznych. Pierwsza książka H. (Geldtheorie und Konjunkturtheorie 1929) miała tytuł bardzo odpowiedni do jego późniejszej sławy jako głównego teoretyka antykeynesowskiego -monetaryz-mu, który stał się popularny w latach 80. On sam wykorzystał koncepcje tam zaprezentowane do krytyki pracy ->Keynesa Treatise on Money (1930). W 1944 H. opublikował książkę, która po raz pierwszy zyskała pokaźną liczbę czytelników, Droga do zniewolenia (wyd. poi. 1996). Przedstawił w niej polityczne konsekwencje ^gospodarki wolnorynkowej, podkreślając szczególnie mocno,
że centralne planowanie gospodarcze zagraża tym właśnie wolnościom, o które wówczas walczono. Powojenny sukces mieszanych, mniej lub bardziej sterowanych systemów gospodarczych w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych oraz związany z tym wzrost znaczenia -ekonomii keynesow-skiej, wydawały się podważać wiele jego najgorszych przewidywań. Nieustraszony H. kontynuował prezentację swych w zasadzie przedsocjolo-gicznych poglądów, nadając im kształt bardziej pozytywny i publikując The Constitution of Liberty 1960 oraz trzytomowe dzieło Law, Legislation and Liberty 1982. Dla H. - jak to bez ogródek ujęła kiedyś brytyjska premier M. Thatcher - "nie ma czegoś takiego jak społeczeństwo", są jedynie jednostki rywalizujące lub współpracujące ze sobą. Teorie, które opierają się na innych założeniach, powinny więc w zasadzie być uznawane za ideologie i to skażone, zwłaszcza ->kolektywizmem. W Drodze do zniewolenia H. twierdzi, że wszelkie programy polityczne lub polityka społeczna oparte na przeciwnych przesłankacw! powinny budzić obawy jako zap--' i; Jź ubóstwa i -totalitaryzmu. Na tej podstawie, i nie bez pewnego przeskoku od rzeczy wzniosłych do przyziemnych, H. uznał w słynnej broszurze, opublikowanej w 1980, że ochrona prawna dana brytyjskim związkom zawodowym jest podstawowym powodem wszystkich nieszczęść. Zob. też libertarianizm; sprawiedliwość społeczna. P.Ś.
hazard moralny [morał hazard], problem wynikający z powiększania się grupy, która osiąga korzyści - np. świadczenia związane z opieką społeczną - skutkiem wzrostu dostępności świadczeń pozornie, z perspektywy jednostki, nie pociągających za sobą kosztów. Na przykład Ch. Murray (Losing Cround: American Social Policy, 1950-80 1986) dowodzi, że załamanie tradycyjnych struktur rodziny i wzrost liczby dzieci nieślubnych w okresie powojennym w Stanach Zjednoczonych jest po części konsekwencją dostępności zasiłków
Herskovitz Melville Jean 113
wypłacanych przez opiekę społeczną niezamężnym matkom. A.K.
Hegel Georg Wilhelm Friedrich (1770-�1831), niemiecki filozof idealistyczny (-^idealizm), który za pośrednictwem K. ->Marksa i -^marksizmu wywarł znaczny wpływ na rozwój myśli socjologicznej. Był twórcą filozofii historii, zwłaszcza dziejów myśli, które uważał za determinantę historii społecznej i politycznej. Historię przedstawia jako dialektyczny postęp ku prawdzie rozumowej. Proces ten przebiega od pojęcia wyjściowego (teza), które okazuje się nieadekwatne i wylania swoje zaprzeczenie (antyteza), wreszcie rozumna treść obu zostaje uchwycona w syntezie. H. pojmuje prawdę nie w kategoriach jednostkowych sądów, lecz jako całość, w której sens każdego sądu opiera się na jego związku z innymi. Ruch historii to dzieje obiektywizacji i wyobcowania ducha z samego siebie i transcendowania tego wyobcowania. Ujmując rzecz socjologicznie, państwo burżuazyjne epoki H. jawiło mu się jako ostateczne przekroczenie procesu podziałów dziejowych, czemu towarzyszy odsłonięcie się prawdy jako całości. Dobrym punktem wyjścia do studiów nad H. jest lektura Fenomenologii ducha (1807, wyd. poi. 2 t. 1963-65). Godna polecenia jest monografia P. Singera Hegel (1983), poświęcona życiu i twórczości filozofa.
Zgodnie ze słynnym stwierdzeniem K. Marks "postawił H. z głowy na nogi", przyznając historii gospodarczej, społecznej i politycznej pierwszeństwo przed historią idei; zachował jednak elementy heglowskiej metody dialektycznej. Heglowskie wpływy i sposób rozumowania dostrzec można w wersjach marksizmu G. -Lukacsa i szkoły frankfurckiej. Zob. też teoria krytyczna. J.S.
hegemonia [hegemony], pojęcie teorii materializmu historycznego K. ->Marksa. Oznacza ono idealizujące przedstawienie ->interesów klasy panującej jako interesów powszechnych. Kumulatywny ruch uniwersalizacji idei wprawdzie rozszerza zasięg h. każdej historycznej klasy panującej, lecz równocześnie powoduje zaostrzenie się konfliktu między nią a każdą kolejną klasą wstępującą. Dzieje się tak do czasu, gdy na arenie dziejowej pojawia się klasa (-proletariat), która rzeczywiście reprezentuje szerszy zakres interesów niż jej poprzedniczki, ponieważ np. otwiera kanały mobilności społecznej do klas wyższych. Zatem zdobywa ona władzę nie tylko na mocy iluzji, iż reprezentuje interes powszechny, lecz silą faktu, że rzeczywiście służy szerszym interesom. Podobnie idee, które wyrażają dominujące stosunki materialne wewnątrz klas i pomiędzy nimi, także początkowo oddziałują mocniej i wobec tego coraz głębiej się ugruntowują, wykluczając jakąkolwiek określoną alternatywę. W końcu jednak szczególny interes klasowy klasy panującej wychodzi na jaw i aby go przekroczyć, konieczna jest jego jeszcze radykalniejsza negacja.
Głównym nośnikiem burżuazyjnej h. jest -spo-łeczeństwo obywatelskie. A. -Gramsci wiąże h. z rolą "prywatnych", pozapaństwowych poziomów nadbudowy i odróżnia tę społeczną h. od stosowania przemocy; są to dwa główne środki utrzymania -ładu społecznego w społeczeństwach kapitalistycznych. Rozumiana w kategoriach we-berowskich, h. odpowiada "mitowi naturalnej wyższości" albo uprawomocnieniu istniejącego porządku. Mówiąc krótko, jest to fabrykowanie zgody. H. kulturalna, którą zazwyczaj uznaje się za główny mechanizm tej manipulacji, polega na wytwarzaniu sposobów myślenia i postrzegania oraz wykluczaniu alternatywnych wizji i ^dyskursów. Z tego samego powodu trudno jest stwierdzić, jakie są niehegemoniczne typy rozumowania i analizy, zwłaszcza że h. przenika wszystkie poziomy wyodrębnione w schemacie Marksa - od podstawowych wymiarów ->siły roboczej i ->ka-pitału, przez stosunki ->fetyszyzmu towarowego do klas i polityki. Według marksistów zatem z h. mamy nieuchronnie do czynienia na każdym poziomie. Do idei h. stosują się te same pojęciowe i metodologiczne zastrzeżenia co wobec koncepcji -fałszywej świadomości i wyzwalania się z niej.
Socjologiczne znaczenie pojęcia h. i możliwości zastosowania go w badaniach nad ideologią przedstawia J. Femia w rozprawie Hegemony and Cons-ciousness in the Thought ofAntonio Cramsci, "Political Studies"(1975). J.S.
Heidegger Martin (1889-1976), niemiecki filozof egzystencjalistyczny (->egzystencjalizm), który zastosował w dociekaniach istoty ludzkiej egzystencji metodę fenomenologiczną (^fenomenologia) E. Husserla. Jego główne dzieło Bycie i czas (1926, wyd. poi. 1992) wywarło wielki wpływ na idee ->postmodernizmu i na koncepcję czasu i przestrzeni A. Giddensa. J.S.
Heider FritZ (1896-1988), psycholog, urodził się w Wiedniu, część życia spędził w Niemczech, następnie wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. Za najważniejszą pracę H. można uznać The Psychology oflnterpersonal Relations (1958). Rozwija w niej swą teorię równowagi i atrybucji kauzalnej, stosując pojęcia -gestaltyzmu. Z prac H. wywodzą się bezpośrednio teorie -^dysonansu poznawczego i atrybucji (^teoria atrybucji). J.S.
HerskovitZ MeMlle Jean (1895-1963), amerykański antropolog gospodarczy, uczeń F. ->Boa-sa i AA Goldenweisera, z którymi zetknął się w czasie studiów na Columbia University. Znane są jego badania nad przetrwaniem afrykanizmów w ->kulturze Murzynów amerykańskich (The Myth ofthe Negro Past 1941) oraz jego pisma z dziedziny antropologii gospodarczej (Economic Anthropology. A Study in Comparative Economics 1952). Krytykował teorię, że koniecznym punktem wyjścia analiz ekonomicznych jest jednostka, a równocześnie sam odrzucał determinizm ekonomiczny. Wskazywał na wagę obserwacji, w jaki sposób ludzie doko-
114 heteroseksizm
nują wyborów gospodarczych w obliczu społecznych ograniczeń i zasobów oraz wartości kulturowych. J.S.
heteroseksizm [heterosexism], zróżnicowany uktad praktyk społecznych - od językowych po fizyczne, w sferze publicznej i prywatnej, ukrytych i jawnych - w wielu sferach życia społecznego (w tym w pracy, w szkole, w kościele), uprzywilejo-wujących heteroseksualnosc w stosunku do homo-seksualności. Pokrewnymi pojęciami są heteroseksualnosc przymusowa oraz psychologicznie zabarwione pojęcie ->homofobii. A.K.
hierarchia potrzeb [hierarchy of needs], najważniejsze pojęcie teorii -> samorealizacji ->A.H. Masłowa. Dowodził on, że potrzeby są wrodzone i przejawiają się hierarchicznie. Podstawowe potrzeby fizjologiczne - jedzenie, sen, ochrona przed skrajnymi niebezpieczeństwami zewnętrznymi - muszą być zaspokojone najpierw. Następnie najważniejsza staje się potrzeba zaufania i bezpieczeństwa, albowiem w życiu potrzebujemy porządku, pewności i struktury. Po zaspokojeniu tych potrzeb istotna staje się trzecia: potrzeba przynależności i miłości. Czwarte miejsce w hierarchii zajmuje potrzeba szacunku - zarówno jako poczucia własnej godności, jak i poszanowania ze strony innych ludzi. Gdy zaspokojone zostały wszystkie te potrzeby, pojawia się piąta, najwyższa w hierarchii, potrzeba samorealizacji, czyli pragnienie osiągnięcia tego wszystkiego, co leży w zasięgu możliwości danej osoby. Jak stwierdza Maslow w Motywacji i osobowości (1970, wyd. poi. 1990): "muzyk musi tworzyć muzykę, malarz musi malować, poeta musi pisać, jeśli chcą być w zgodzie z samym sobą. Człowiek musi być tym, kim może być. Musi urzeczywistnić prawdę swej własnej natury". Poszukiwania Masłowa obejmowały również badania samorealizujących się jednostek; przedstawił on obszerną liczbę cech takich osób. Konsekwencją jego dociekań były badania doświadczeń "szczytowych" oraz koncepcja psychologii transpersonalnej, zabarwionej spirytualis-tycznie. A.K.
hierarchia wiarygodności [hierarchy of credibility], pojęcie wprowadzone przez H.S. Beckera (Whose SideAre We On?, "Social Problems" 1967) w celu opisania nierówności społecznych i hierarchii moralnej danego społeczeństwa. Zdaniem Beckera osoby będące na szczycie (organizacji lub społeczeństwa) są uznawane za bardziej wiarygodne niż osoby zajmujące niższe pozycje. Tym ostatnim czasem w ogóle odmawia się wiarygodności, uważa sieje za jednostki patologiczne i nie zwraca się uwagi na ich poglądy. W dyskusji na temat roli -^wartości w badaniach socjologicznych toczącej się w kręgu teoretyków dewiacji Becker twierdził, że jednym z zadań socjologii powinno być pomaganie ludziom zmarginalizowa-nym i upośledzonym, by ich głos zosta) usłyszany.
A.K.
hinduizm [Hinduism], system wierzeń, który zrodził się około pięciu tysięcy lat temu, a którego wyznawcami jest dziś około 500 min ludzi, głównie mieszkańców Indii. Hinduistyczna tradycja religijna jest bardzo zróżnicowana; nie ma w niej jednego powszechnie uznawanego autorytetu czy wyznania wiary. Niektórzy badacze twierdzą, że mieści się w niej kilka religii, lecz wielu wątpi, czy zachodnie rozumienie -religii ma w ogóle zastosowanie w tym kontekście.
Wyróżnikami religii hinduskiej (pozostawiając na boku jej olbrzymią złożoność) są system kastowy (-kasta) oraz sansara - szczególny pogląd na życie. Hindusi tnktują swoje obecne życie jako ogniwo w szeregu egzystencji przyjmujących różne formy, niekoniecznie powłokę istot ludzkich i niekoniecznie istot ziemskich. Wiąże się to z pojęciem karmy, przyczynowości moralnej, mocą której to, czym i gdzie dana osoba jest dzisiaj, zależy głównie od tego, jak postępowała w każdym ze swych przeszłych wrieleń, zwłaszcza; w świetle dharmy (świętego prawa). Wreszcie kolejne ważne pojęcie to moksza - wyzwolenie z więzów obecnej egzystencji na drodze przezwyciężenia awidja (niewiedzy) i maja (iluzja). Jednakże te podstawowe pojęcia nie istnieją od początków tradycji hinduistycznej, w związku z czym niektórzy uczeni obejmują terminem h. jedynie wierzenia i praktyki sprzed około dwu tysięcy lat, czyli czasów początków chrześcijaństwa
Ilustracją olbrzymiej różnorodności h. są jego pisma kanoniczne, na które składają się Wedy (księgi objawione pochodzące sprzed czterech tysięcy lat), zbiory hymnów do różnych bogów, teksty filozoficzne i liturgiczne, wreszcie niezwykle zróżnicowane smryti, obejmujące wielkie eposy hinduskie, podręczniki i księgi praw, jak również popularne przypowieści i legendy. Nie jest wiec zaskakujące, że do ortodoksji zalicza się co najmniej dwanaście szkół, a wśród nich dualistyczną doktrynę sankhja (w której nie nazywa się żadnego boga), niedualistyczni1 nauki Śa kary (z ich umiarkowaną wiarą w ' o^a) oraz leizm Ramanudży (który nie domaga się wiary w boga). Istnieją też liczne ->sekty, takie jak dźiniści i bhakti, z różnych powodów znajdujące odzew w różnych kastach.
Uwaga socjologów skupia się głównie na związanym z h. systemie kastowym, jako skrajnej formie stratyfikacji askryptywnej, a także na hipotetycznych konsekwencjach wierzeń hinduistycz-nych dla rozwoju racjonalnego kapitalizmu zachodniego typu. Te ostatnie rozważania zapoczątkował M. -Weber w pracy Hinduizm i buddyzm (1916-17, wyd. poi. w: Dzieta zebrane z socjologu religii, t. 2 2000), w której dowodził, że h. skutecznie blokuje tę formę rozwoju ekonomicznego. Spór wokół Weberowskiej tezy toczy się do dzisiaj (zob. np. G.R. Madan, Western Sociologists on Indian Society 1979). Klasycznym studium na temat systemu kastowego jest praca L. Dumonta Homo Hierarchicus (1970), jakkolwiek pojawia się w niej kontrowersyjne twierdzenie, że hinduski system
kastowy nie poddaje się analizom w kategoriach stosowalnych do innych form ^stratyfikacji społecznej. Tezie tej zdają się przeczyć badania antropologiczne i historyczne wykazujące, że procesy mobilności społecznej typu znanego skądinąd (np. uzurpacja - statusu w sytuacjach pojawiania się rozbieżności statusu związanych z przesunięciami w dystrybucji władzy) występują także w tradycyjnym ustroju kastowym.
W literaturze na temat stratyfikacji i religii toczy się dyskusja, czy, zgodnie z twierdzeniem Webera, forma -^fatalizmu, związanego z wiarą w doktrynę nagrody karma, była głównym czynnikiem w utrwaleniu systemu kastowego - mimo charakteryzujących go skrajnych nierówności i sztywności. Problemem tym zajmuje się D. Lock-wood w rozprawie Fatalism. Durkheim's Hidden Tbeory of Order, w: Class and the DMsion ofLabour, A. Giddens, G. Mackenzie (red.) (1983). J.S.
hiperinflacja [hyper-inflation], sytuacja gdy roczna stopa wzrostu ogólnego poziomu cen przekracza pewien arbitralnie określony wysoki próg, zagrażając -jak się uważa - utratą monetarnej kontroli nad gospodarką. Przeciwdziałanie h. wymaga zwykle drastycznych posunięć, takich jak wymiana pieniędzy i bezwzględne ograniczenie deficytu budżetowego, którym towarzyszą wysokie koszty społeczne i polityczne. Zjawisko h, występuje często zwłaszcza w krajach Trzeciego Świata, takich jak Brazylia czy Meksyk. Zob. też inflacja. J.S.
hipoteza [hypothesis], jest niesprawdzonym twierdzeniem o związku (współwystępowaniu lub związku przyczynowym) między -^pojęciami danej ->teorii. Naukowe testowanie h. wymaga jasnego sformułowania oczekiwanego związku między badanymi pojęciami oraz określenia danych, które powinny zostać zebrane, aby testowanie było możliwe. W statystyce zwykle zakłada się tzw. h. zerową. Testowanie h. wiąże się również z ->fal-syfikacją. Zob. też dedukcja. J.K.
hipoteza Feathermana-Jonesa-Hausera
[Featherman-Jones-Hauser hypothesis], stwierdza, że istnieje ponadnarodowe podobieństwo wskaźników -^-ruchliwości społecznej na poziomie podstawowych "względnych szans ruchliwości" - takie, iż we wszystkich społeczeństwach z ->rodziną małą i z gospodarką rynkową rozkład ruchliwości jest "praktycznie jednakowy" (zob. D.L. Featherman, F.L. Jones, R.M. Hauser, Assump-tions ofSocial Mobility Research in the US. The Case of Occupational Status, "Social Science Research" 1975). Teza ta była często kwestionowana (zob. R. Erikson, J.H. Goldthorpe, The Constant Flux 1992). P.Ś.
hipoteza Kerra-Siegla [Kerr-Siegel hypothesis] , w artykule The Interindustry Propensity to Strike. Ań International Comparison (w: A. Korn-hauser i in., Industrial Conflict 1954) C. Kerr i
hipoteza komplementarności 115
A. Siegel analizują występujące między przemysłami różnice "skłonności strajkowej" i twierdzą, że wysoki współczynnik strajków wśród geograficznie lub społecznie izolowanych, spoistych, jednorodnych grup robotników (jak np. dokerzy, górnicy i marynarze) jest konsekwencją ->alienacji tych grup z szerszego społeczeństwa i dolegliwości ich pracy. Zatem po pierwsze, skoro miejsce robotnika w społeczeństwie wpływa na jego skłonność do strajkowania, a umiejscowienie to jest w wielkim stopniu zależne od środowiska przemysłowego, to podatne na strajk będą przemysły, w których robotnicy tworzą jednorodne grupy izolowane od reszty społeczeństwa. Ponadto charakter pracy określa - za sprawą selekcji i warunkowania - typ zatrudnionych robotników: ciężka, przypadkowa, nie wymagająca kwalifikacji praca przyciąga twardych, bojowych robotników, którzy prawdopodobnie będą skłonni do strajku. Połączenie tych dwóch hipotez ma wyjaśniać różnice wskaźników strajków w rozmaitych dziedzinach przemysłu.
Koncepcja ta obrosła bogatą wtórną literaturą i wzbudziła wiele kontrowersji. Krytycy wskazywali m.in., że statystyki dotyczące strajków, na których opiera się ta teoria, są niepewne; że w analizach pominięto dane z pewnych ważnych przemysłów (np. stalowego), przeczące ogłoszonym wnioskom; wreszcie że te wyjaśnienia podatności strajkowej nadmiernie polegają na wąskim zakresie czynników strukturalnych i ignorują postawy różnych zaangażowanych stron. Zob. też konflikt w przemyśle. J.S.
hipoteza komplementarności [comple-mentarity hypothesis], w literaturze na temat procesów kształtowania się małych grup społecznych jedna z dwóch głównych hipotez na temat przyczyn przyciągania się jednostek. Ta druga - zasada podobieństwa - przyjmuje, że ludzie dążą do siebie za sprawą podobieństwa cech osobistych (postaw, wieku, zainteresowań, itd.). Tezę tę popiera Th.M. Newcomb, który w rozprawie The Acquaintance Process (1961) opisuje powstawanie związków koleżeńskich na uczelni. Natomiast h.k. zakłada, że pociąg między osobami wiąże się z komplementarnością, czyli uzupełnianiem się ich cech. Na przykład R.F. Winch twierdzi w pracy na temat pary małżeńskiej (Mate-selection - a Study of Complementary Needs 1958), że "potrzeby społeczne" (np. implikowane przez uległość, agresywność, ekshibicjonizm) muszą się raczej dopełniać niż upodabniać, jeśli małżeństwo ma funkcjonować. Jeżeli jeden z partnerów ma jakąś cechę niezbyt rozwiniętą, to drugi musi być nią obdarzony w wysokim stopniu. Co więcej, preferowane są pewne konkretne połączenia cech, np. uległości z dominacją. W późniejszych wariantach tej tezy brano pod uwagę dodatkowe zmienne, np. wzajemne zaspokajanie potrzeb społecznych i społeczny kontekst związków. J.S.
116 hipoteza Sapira-Whorfa
hipoteza Sapira-Whorfa [Sapir-Whorf
hypothesis], jest wyrazem stanowiska relatywizmu językowego i zwraca uwagę na fakt, iż
- cytując jednego z jej autorów - język "nie jest tylko instrumentem reprodukującym, stużącym wypowiadaniu idei, lecz sam kształtuje idee, a także jest programem znaczących działań jednostki i dyrektywą dla nich". Mówiąc krótko, język określa lub kształtuje nasz sposób postrzegania rzeczywistości. Klasycznym przykładem wymienianym w literaturze przedmiotu jest "nowomowa" totalitarnej władzy (-totalitaryzm) w Roku 1984 C. Orwella. Przykładami najczęściej cytowanymi w naukach społecznych są prawdopodobnie Hanunoo, którzy mają 92 nazwy dla ryżu, a każda odnosi się do odmiennego stanu rzeczywistości, oraz Eskimosi, którzy mają ponad 100 stów określających śnieg. Tak precyzyjne rozróżnienia umożliwiają tym społeczeństwom bardziej wyraziste ujrzenie spraw istotnych dla ich kultury. Jest to doniosła teoria, a w twierdzeniu, iż
-*język odgrywa istotną rolę w nadawaniu rzeczywistości określonego kształtu, jest zapewne wiele prawdy. Nie można go jednak przeceniać, popadając w krańcowy -> relatywizm. Jak się wydaje, istnieją także uniwersalia językowe, właściwości wspólne wszystkim językom; stówa zaś często powstają, by odzwierciedlać rzeczywistość, a nie konstruować ją: potrzebujemy słowa "mikrofala", by opisać, a nie by wymyślić kuchenkę mikrofalową. A.K.
histeria masowa [mass hysteria], zjawisko psychospołeczne polegające na tym, że ludzie uczestniczący w wielkich grupach zachowują się podobnie, często w sposób emocjonalny. Termin chętnie stosowany (nieco etnocentrycznie |-et-nocentryzm]) w psychiatrii transkulturowej wraz z terminem "epidemia zbiorowa" na oznaczenie nacisku w kierunku podporządkowania się -nor-mom grupowym w społeczeństwach ->Trzeciego Świata. A.K.
histogram [histogram], diagram przedstawiający ->rozkład zmiennej częstości obserwacji. Jeśli są one mierzone przynajmniej na skali inter-wałowej, to wzdłuż osi poziomej umieszczamy prostokąty o podstawie proporcjonalnej do wielkości przedziału albo kategorii. Wysokość prostokątów jest taka, by ich pole było proporcjonalne do częstości występowania danej kategorii. Jeśli zmienna mierzona jest na skali porządkowej lub nominalnej, szerokość prostokątów jest dowolna, choć stata, a częstość występowania poszczególnych kategorii jest proporcjonalna i do pola, i do wysokości prostokątów. H. ma postać szeregu prostokątów o różnej wysokości, jak w podanym przykładzie, który pokazuje przynależność religijną losowej próby dorosłych mieszkańców Wielkiej Brytanii. Inną wersją tej techniki jest np. "wielokąt częstości", w którym prostokąty zastępuje się punktami
umieszczonymi nad środkiem każdego przedziału, a następnie punkty te łączy się liniami prostymi. Zob. też pomiar. J.K.
Histogram deklarowanej przynależności wyznaniowej
historia mówiona [orał history], podejście badawcze, opierające się w znacznej mierze na -^�wywiadach ze starszymi ludźmi, dostarczającymi danych retrospektywnych na temat wydarzeń, postaw i działalności z okresu swego dzieciństwa, młodości i dojrzałego życia. W istocie jest to przeniesienie metody wywiadu sondażowego (->sondaż) z socjologii do historii lub też zbieranie na szeroką skalę ->historii życia. Istnieje także Orał History Society, wydające swe własne czasopismo ("Orał History") oraz kilka ogólnokrajowych archiwów gromadzących -da-ne z zakresu h.rr Reprezentatywne ujęcie tej problematyki przeu.awia P. Thompson w The Voice ofthe Past (1978). Typowe kwestie tej dziedziny badań można także znaleźć w artykułach Thompsona zebranych w tomie Our Common History (1982).
Metoda ta stwarza możliwość podjęcia dość ograniczonej liczby tematów, związanych z niedługimi okresami historycznymi; h.m. zazwyczaj koncentruje się na kwestiach życia rodzinnego, struktury społecznej i stosunków społecznych, zatrudnienia, pracy w sferze gospodarki nieformalnej, sposobów spędzania wolnego czasu, postrzegania wielkich wydarzeń publicznych oraz postaw i wartości rekonstruowanych w sędziwym wieku. Wywiady powstające w ramach h.m. można traktować jako odpowiednik ogólnokrajowych sondaży. Można też korzystać z nich w badaniach społeczności lokalnych oraz w badaniach monograficznych poszczególnych zjawisk społecznych, np. pracy w domu. A.K.
historia przypadku [case-history], metoda socjologiczna analogiczna do historii choroby w medycynie, mająca na celu wyznaczenie przebiegu zjawiska przez zbadanie jednego lub wielu przykładów, umożliwiająca analizy porównawcze i obejmująca długie okresy. Rozbudowana h.p. może - razem z innymi - składać się na ->studium przypadku, jest bowiem niezwykle drobiazgowym iwnikliwym opisem szczególnych właściwości czy doświadczeń. Najczęściej wykorzystuje się ^historię życia jednostki, która - wbrew tej nazwie - musi być selektywna, gdyż jest sporządzonym post hoc zestawieniem wcześniejszych zdarzeń, przyczyn, konsekwencji, czynników kontekstual-nych, obserwacji oraz postaw związanych z pewną kluczową cechą jednostki lub jej doświadczeniem, jak np. bycie emigrantem, przestępcą czy charyzmatycznym przywódcą. H.p. z zasady mocniej eksponują cechy osób niż czynniki strukturalne, a konkretne procesy bardziej niż ogólne prawidłowości. W h.p. jednostką badania bywają grupa, organizacja czy społeczność i wtedy h.p. blisko wiąże się ze studium przypadku. Pojedyncza h.p. służy zwykle jako źródło hipotez do dalszych badań. H.p. stosuje się szeroko w ->psychiatrii, ^pracy socjalnej, -kryminologii i psychologii klinicznej; wówczas uwzględnia się sposoby postępowania i metody rozwinięte w ramach tych dyscyplin. A.K.
historia spofeczna [social history], każde badanie przeszłości, w którym dominują sprawy "społeczne". Znaczna część współczesnej h.s. zajmuje się jednak bardzo niedawną przeszłością, więc pole badań h.s. wyraźnie zachodzi na zainteresowania -^-socjologii.
Jako uznana specjalność h.s. rozwinęła się w latach 60. i 70. XX w. i była nieśmiałą odpowiedzią na elityzm i ->empiryzm zarzucane historii politycznej i gospodarczej. Dla wielu jej zwolenników nowa h.s. stała się synonimem "wyrażania opinii zwykłych ludzi", co znalazło odbicie w zainteresowaniu wartościami, stylami życia i doświadczeniami codziennymi zwykłych mężczyzn i kobiet. Znakiem rozpoznawczym h.s. stały się charakterystyczne dla niej metody i techniki (w tym np. stosowane w -^historii mówionej), powiązane z wyraźnymi zainteresowaniami teoretycznymi. Pojawienie się wielu nowych pism (np. "Social History", "History Workshop Journal", Journal of Social History", .Journal of Interdiscip-linary History") stworzyło możliwość publikacji zebranych w ten sposób materiałów.
Wielu zwolenników h.s. uzupełniłoby zapewne ten ogólnikowy szkic, wskazując na schematyzm znacznych obszarów badań prowadzonych do lat 50. w ramach zinstytucjonalizowanej historii, na tle którego zainteresowania aspektem "społecznym" wydawały się odkryciem nowych możliwości intelektualnych. Część - choć nieliczna - histo-i ryków społecznych wyraża jednak niepokój na j myśl o możliwości rozproszenia się ich specjalno-
historia społeczna 117
ści w wyniku nieselektywnego przenikania do niej pojęć, teorii i metod dyscyplin pokrewnych, zwłaszcza socjologii. Często np. pojawia się zarzut, że zbyt wiele prac z zakresu h.s. ma charakter empirystyczny i sprowadza się do prostego, bez-rozumnego gromadzenia danych dotyczących popularnych tematów tylko dlatego, że te dane istnieją; nie podejmuje się natomiast interesujących problemów i pytań historycznych. Twierdzi się też, iż obsesja budowania modeli doprowadziła do bezkrytycznego stosowania pojęć i twierdzeń uznawanych w innych dziedzinach za wątpliwe, a zaczerpniętych z ->funkcjonalizmu, ->teorii modernizacji, ->strukturalizmu itd. Krytyki dotyczą także tego, że pozbywając się elityzmu, h.s. wyrzuciła także politykę i gospodarkę oraz że występuje w niej wyraźna skłonność do budowania uogólnień, zwykle banalnych i nie opartych na materiałach faktograficznych, a dotyczących "mentalności" czy "świadomości zbiorowej" mas w jakimś, zwykle niedokładnie zdefiniowanym okresie. Mówiąc krótko, przynajmniej dla niektórych krytyków współczesna h.s. stała się rodzajem retrospektywnej antropologii kulturowej, a nagrodą za jej uprawianie jest możliwość wykorzystywania egzotycznych źródeł i dokonywania odważnych, często niesprawdzalnych uogólnień. Przykra, polemiczna, ale pouczająca recenzja T.Judt,/4 Clown in Regał Purple. Social History and the Historians, "History Workshop Journal" 1979, opiera się na takiej właśnie argumentacji.
Jest to jednak nadmiernie krytyczny obraz tej dynamicznie rozwijającej się dziedziny badań interdyscyplinarnych, mającej wiele wspólnego z socjologią i niezwykle dla niej ważnej. Zdecydowanie bardziej pozytywny obraz metod h.s. nakreślił A. Stinchcombe, Theoretical Methods in Social History (1978). Bezpośrednie znaczenie dla socjologii mają liczne, doskonałe prace z h.s. dotyczące kultury klasy robotniczej (zob. np. W.H. Sewell, Work and Revolution in France 1980; J. Cumbler, Working Class Community in Industrial America 1979; A. Dawley, Class and Community. The Industrial Revolution in Lynn 1976), polityki i kształtowania się klas (zob. np. R. Aminzade, Class, Politics and Early Industrial Capitalism 1981; D. Montgomery, Worker's Control in America 1979; J.W. Scott, The Glass-workers of Carmaux 1974), kształtowania się narodów-państw (zob. np. V.G. Kiernan, State and Nation in Western Europę, "Past and Present" 1965; A. Ludke, The Role of State Yiolence in the Period of Transition to Capitalism, "Social History" 1979; H. Rosenberg, Bureaucracy, Aristocracy and Autocracy 1958) oraz zmiany społecznej i rodziny (zob. np. T.K. Haraven, Moder-nization and Family History, "Signs" 1976; D. Levine, Family Formation in an Agę of Nascent Capitalism 1976; J. Scott, L. Tilly, Women, Work and Family 1978). Historycy społeczni związani z feminizmem wywierają wpływ zwłaszcza na badania historii kobiet i przyczynili się do znacznego poszerzenia jej zakresu (zob. np. świetne prace: S.O. Rosę,
118 historia życia
Limited Livelihoods 1992 oraz L. Davidoff, C. Hali, Family Fortunes 1987). Nadal jednak przedmiotem sporu jest oczywiście to, gdzie kończy się h.s., a zaczyna socjologia, zwłaszcza ->socjologia historyczna. Zob. też kliometria. A.K.
historia życia [life history], podejście idio-graficzne, tworzenie bardzo szczegółowych obrazów życia. Odwołuje się zazwyczaj do nieustruk-turyzowanych -wywiadów, lecz obejmuje także analizy -dokumentów osobistych: listów, fotografii i dzienników. Jest to typ analizy zbliżony do analizowania biografii i autobiografii. Klasycznymi przykładami stosowania tej metody są: historia Władka, którego życie zostało przedstawione na prawie trzystu stronach dzieła W.l. Thomasa i F. Znanieckiego, Chtop polski w Europie i Ameryce (5 t. 1918-20, wyd. poi. 1976), oraz historia Stanleya, bohatera książki Thejack Roller (wydanej przez C. Shawa 1930). Oba przykłady są związane ze ->szkołą chicagowską w socjologii.
To podejście badawcze zyskało pewne znaczenie w latach 20. i 30. w Stanach Zjednoczonych, co wywołało dyskusje na temat wartości metod idiograficznej i nomotetycznej. Pod koniec lat 30. dominujące w socjologii tendencje związane były z abstrakcyjną teorią rozwijaną w pracach T. ->Parsonsa oraz metodologią ilościową P. ->La-zarsfelda; perspektywa h.ż. stała się wówczas mniej ważna. Zainteresowanie nią powróciło w latach 60.; jeden z autorów mówił nawet o "wielokrotnym odrodzeniu" badań h.ż. w różnych dyscyplinach akademickich, co było konsekwencją podjęcia problemów narracji i konstrukcji tekstu przez -poststrukturalizm.
Można wyróżnić dwa podejścia do h.ż. Bardziej tradycyjne dąży do obiektywnego zapisu życia i naświetlenia biegu procesów społecznych, a przez to ułatwienia poznania subiektywnych wymiarów życia, określenia historycznych powiązań między życiem a ->strukturą społeczną i uchwycenia wieloznaczności, płynności i -zmia-ny społecznej. Dlatego metody tej często używa się do rozpoznania nowych obszarów badań i jako uzupełnienia studiów uogólniających i statystycznych. Podejście nieco nowsze zwraca uwagę na procedury interpretacyjne, za pomocą których tworzona jest biografia, a także podejmuje analizy sposobów wytwarzania opowieści o życiu. Odrębność tych dwóch podejść została zaakcentowana w pracy N. Denzina lnterpretive Biography (1989). Zob. też historia przypadku. A.K.
historiografia [historiography], sztuka lub
zawód pisania o historii. Badanie h. to badanie kwestii metodologicznych (w tym epistemologicz-nych) napotykanych przy opisie wydarzeń historycznych.
C. Bell i H. Newby twierdzą - w artykule Narcissism or Reflexivity m Modern Sociology opublikowanym w "Polish Sociological Bulletin" 1981 - że w latach 70. wielką szkodę przyniosła so-
cjologii obsesja na punkcie zagadnień metodologicznych, ucieleśniona w powstaniu wyspecjalizowanej dyscypliny socjologii socjologii. Uzasadniona refleksja przekształciła się w narcyzm z jego niepokojami i niemocą, co poważnie zaszkodziło empirycznym badaniom problemów o znaczeniu społecznym i socjologicznym. Tymczasem historycy (nawet marksistowscy) dawno już potrafili uniknąć niebezpieczeństw epistemologicznej ano-mii nękającej socjologię (mimo stojących przed nią poważniejszych problemów -^-rzetelności i ->trafności dzięki prostej zasadzie oddzielenia "uprawiania historii" od zajmowania się metodologią historii, tzn. K Jak to Bell i Newby ujmują: "Ponieważ nie można było pozwolić, aby epistemologia zdominowała praktykę historii aż po wykluczenie wszystkich innych rozważań, jeśli chciało się uniknąć całkowitego zastopowania badań historycznych, trzeba ją było oddzielnie zinstytucjonalizować. W rezultacie historycy wynaleźli h., w której ramach mogą się toczyć dyskusje nad kwestiami należącymi do filozofii historii, bez zatrzymywania bieżącej praktyki badania historycznego". i Jest jednak wątpliwe (z czego zresztą obaj j autorzy zdają sobie sprawę), czy socjologowie zgodziliby się na taki podział pracy, ponieważ zdaje się z niego wynikać, że teorię i dane można uważać za w jakiś sposób całkowicie oddzielne kompleksy. Zob. też epistemologia; metodologia; pluralizm metodologiczny. j.S.
historycyzm [historicism], według K.R. Po-
ppera h. jest to "takie podejście do nauk społecznych, które zakłada, iż głównym celem tych nauk jest formułowanie prognoz historycznych oraz że cel taki można osiągnąć przez wykrywanie ryt-mów�, schematów�, praw� albo trendów� leżących u podstaw rozwoju historycznego" (Nędza historycyzmu 1957, wyd. poi. 1999). H. jest więc wiarą w prawa historii, rozwoju społecznego lub
-postępu. Mówi się często, że ideologie polityczne takie j.ik >"' ,zyzm i -> komunizm powstały na fundamentach h.
Popperowska krytyka h. ma kilka aspektów. Oskarża on zwolenników h. o przewidywanie przyszłego biegu historii na podstawie bezwarunkowych proroctw, podczas gdy naukowe metody przewidywania mogą mieć tylko warunkowy charakter. Popper twierdzi, że historia ludzkości jest zasadniczo nieprzewidywalna ze względu na jej zależność od wiedzy. Nowych obszarów wiedzy nie można przewidzieć, gdyż - aby to uczynić
- trzeba byłoby mieć tę wiedzę w punkcie wyjścia. Popper odrzuca ->marksizm z powodu jego deter-minizmu i h., ale także dlatego że jego przewidywania okazały się błędne. W najlepszym wypadku jest to przebrzmiała teoria naukowa. Dalsza wierność obalonemu już empirycznie marksizmowi jest, zdaniem Poppera, równoznaczna z porzuceniem nauki na rzecz wiary metafizycznej lub ąuasi-religijnej.
Homans George Caspar 119
lub
J
Debata wokół h. wydaje się obracać wokót kwestii ->sprawstwa człowieka i sprawstwa klasy społecznej. W odniesieniu do tej ostatniej krytycy tacy jak Popper sprzeciwiają się strukturalnemu determinizmowi zawartemu w różnorodnych filozofiach politycznych i teoriach społecznych, stwierdzają zasadniczą nieprzewidywalność historii oraz stosowność metod ^cząstkowej inżynierii społecznej. Wiąże się z tym również krytyka argumentów historycystycznych dotyczących roli ->klasy robotniczej w historii. Poglądy marksistów, którzy przypisują tej klasie rolę rewolucyjną, są stale podważane przez rzeczywistość historyczną i dlatego też modyfikują oni stale swe przewidywania. Marksiści uważają, że kapitalistyczna ->hegemonia jest przyczyną ->inkorporacji klasy robotniczej do społeczeństwa; natomiast krytycy twierdzą, że takie rozumowanie (i w istocie całość marksistowskiej interpretacji kultury klasy robotniczej) jest raczej rezultatem tego, co J.H. Goldthorpe opisuje jako "pobożne życzenia, a nie myślenie krytyczne" (Intellectuals and the Working Class m Modern Britain, w: Social Stratification and Economic Change, D. Rosę jred.j 1988). Należy jednak zauważyć, że Goldthorpe jest nie mniej krytyczny wobec liberalnych teorii ->społeczeństwa przemysłowego (przedstawionych w pracach D. Bella, C. Kerr i innych). W obu wypadkach przeciwstawia się on "h. ukrytemu i pozbawionemu przekonania", który charakteryzuje teorie ->zmiany społecznej lansowane przez tych autorów. RS.
Hobbes Thomas (1588-1679), angielski filozof i teoretyk społeczny epoki Oświecenia. Jego najważniejsze pisma filozoficzno-polityczne powstawały w czasie wojny domowej w Anglii i interpretuje się je powszechnie jako intelektualną odpowiedź na doświadczenie politycznej niestabilności i osobistego zagrożenia. W swoim głównym dziele Lewiatan (1651, wyd. poi. 1954) argumentował na rzecz systemu absolutnej władzy politycznej, który wywodzi się jakoby z -natury ludzkiej. Hobbesowska koncepcja tej natury była nadzwyczaj konsekwentnym i pomysłowym rozwinięciem ówczesnej teorii mechaniki (w wersji Galileusza). Zdaniem H. wszystkie psychiczne atrybuty człowieka - postrzeganie zmysłowe, pamięć, wyobraźnia, myślenie, mowa i namiętności - są efektami ruchów cząsteczek materii, z której my - podobnie jak inne ciała materialne -jesteśmy zbudowani. Zgodnie z tym poglądem na naszą naturę działaniem rządzą uczucia, które ze swej strony dzielą się na "awersje" i "apetyty". Owe uczucia są podstawą władzy moralnego sądzenia i motorem działań, których celem jest samozachowanie.
A zatem według H. działaniem człowieka rządzą bliźniacze uczucia strachu przed śmiercią i żądzy władzy. Jeśli wyobrazimy sobie ludzi żyjących w "stanie natury", poprzedzającym pojawienie się jakiegokolwiek prawa czy budzącej respekt władzy politycznej, to w stanie tym każdy
człowiek - nie mając żadnych podstaw, żeby spodziewać się po innych dobrej woli - będzie niezmordowanie dążył do ciągłego poszerzania swego władztwa. W ten sposób owo właściwe każdemu pragnienie bezpieczeństwa musi prowadzić do stanu bezustannej walki i niepewności, w którym życie - według słynnego stwierdzenia H. - ,jest samotne, biedne, ponure, okrutne i krótkie". Ludzie są jednak rozumni i przezorni, które to cechy H. tłumaczy mechanistycznie. Potrafią więc zrozumieć, że ich bezpieczeństwo będzie pewniejsze, jeśli przekażą swe naturalne indywidualne uprawnienia jednostce lub grupie, która stanie się suwerenną władzą nad wszystkimi. Zgodnie z gorzkim poglądem H. na naturę ludzką jedyną funkcją rządu jest zapewnienie obywatelowi bezpieczeństwa.
W swoich czasach H. potrafił zyskać akceptację zarówno rojalistów, jak zwolenników władzy parlamentarnej. Później za materialistyczną (-^materializm) wizję natury ludzkiej i władzy politycznej chwalili go marksiści, natomiast jego obraz człowieka jako istoty kierującej się wyłącznie interesem własnym oraz jego autorytarna (-^osobowość autorytarna) wersja doktryny minimum państwa są popularne wśród prawicy politycznej. Był jednym z pierwszych i jednym z najwybitniejszych rzeczników stanowiska naturalistycznego (-^naturalizm) w nauce o społeczeństwie. Filozofia polityczna H. ciągle przykuwa uwagę badaczy stosunków międzynarodowych. Zob. też umowa społeczna. J.S.
Hobhouse Leonard Trelawney (1864-
-1929), jeden z pierwszych brytyjskich socjologów i filozofów społecznych, autor wielotomowego traktatu o wymowie ewolucjonistycznej (->ewolu-cjonizm) pt. Principles of Sociology (4 t. 1918-24) i licznych innych rozpraw porównawczych. Dzieło H. wydaje się - w porównaniu np. z pracami współczesnego mu M. Webera - staroświeckie i naiwne, choć w jego Elements of Social Justice (1922) można znaleźć interesujące rozważania na temat relacji między swobodami indywidualnymi a państwem regulacji gospodarczej. J.E. Owen w swej znakomitej biografii brytyjskiego uczonego (LT. Hobhouse, "Sociologist" 1974) zastanawia się nad tą raczej negatywną ogólną oceną jego dzieła i podejmuje heroiczne wysiłki, aby ocalić go -jako jednego z klasyków tej dyscypliny - przed zapomnieniem. J.S.
Homans George Caspar (1910-1989), amerykański teoretyk społeczny, najbardziej chyba znany dzięki twierdzeniu, że teoria powinna opierać się na szeregu twierdzeń dotyczących zachowań jednostek, które można wyprowadzić z "najbardziej ogólnych praw". Zdaniem H. większość najbardziej ogólnych praw można znaleźć w psychologii behawiorystycznej. W pracy Social Behaviour. Its Elementary Forms (1964) H. formułuje wiele twierdzeń, które tworzą zrąb jego -teorii
...sil
120 homo oeconomicus, człowiek ekonomiczny
wymiany, głoszącej, że ocena kosztów i zysków dokonywana przez jednostki stanowi podstawę takich zjawisk społecznych, jak współpraca, władza i konformizm. Teoria wymiany, której punktem wyjścia są jednostki ludzkie, a nie grupy, instytucje czy społeczeństwa, i której wyłączny fundament stanowi psychologia behawiorystyczna, od początku spotkała się z ostrą krytyką. Jednak kilka późniejszych teorii, w tym teoria racjonalnego wyboru, powstało wyraźnie pod wpływem teorii wymiany. Oprócz wkładu, jaki wniósł do budowy teorii społecznej, H. zajmował się badaniem małych grup, socjologią przemysłu i socjologią historii. W 1964 został przewodniczącym Amerykańskiego Towarzystwa Socjologicznego, jego główne dzieła to English Villagers of the Thirteenth Century (1941); The Human Group (1950); Sentiments and Activities (1962); Certainties and Doubts (1987) oraz autobiografia Corning to My Senses (1984). Zob. też behawioryzm; przyczyna; twierdzenia o wymianie. A.Z.
homo oeconomicus, człowiek ekonomiczny [economic rnan], termin używany w ekonomii klasycznej i neoklasycznej (-gos-podarka wolnorynkowa) dla określenia racjonalnego wykorzystania przez daną osobę pracy oraz zasobów rynkowych w celu systematycznej realizacji swego własnego interesu. Termin ten ma w jednakowym stopniu odnosić się do mężczyzn i kobiet, ale można argumentować, że odzwierciedla on niepisane założenie o nadrzędnej roli aktywności mężczyzn na ->rynku. Zob. też ekonomia polityczna; teoria wymiany. RS.
homofobia [homophobia], termin stworzony przez G. Weinberga w Society and the Healthy Homosexual (1972), oznaczający lęk (jako uczucie psychologiczne) przed homoseksualizmem. Do jego pomiaru używano specjalnych skal, a niektóre badania wskazują na istnienie swoistej "osobowości homofobicznej", na podobieństwo ->osobowo-ści autorytarnej Th.W. -Adorna. Zakres stosowalności tego pojęcia jest jednak ograniczony, gdyż skupia się ono na cechach psychologicznych i pomija szersze, strukturalne źródła tabu homosek-sualnego. A.K.
homoseksualizm [homosexuality], termin
"homoseksualista" określa osobę, która utrzymuje stosunki seksualne z osobami tej samej (gr. homo) płci. Został on stworzony w 1869 przez węgierskiego lekarza Benkerta i stal się częścią rodzącej się wówczas dyskusji medycznej i naukowej nad seksualnością, przedstawionej przez M. -Fou-caulta w Historii seksualności (3 t. 1976-84, wyd. poi. 1995). W ciągu następnego stulecia w większości prac naukowych h. traktowany był jako chorobliwa patologia. Na początku XX w. podjęto próby głębszego zrozumienia tego zjawiska, związane z nowymi tendencjami intelektualnymi. Zdaniem S. ->Freuda h. nie jest chorobą; według A. ->Kinseya jest on zjawiskiem statystycznie dość
powszechnym. W.H. Masters i V. Johnson uznali h. za zjawisko w sensie fizjologicznym normalne; od 1973 h. nie jest już klasyfikowany przez Amerykańskie Stowarzyszenie Psychiatryczne jako choroba.
Obecnie homoseksualiści płci męskiej są nazywani "gejami", a osoby homoseksualne płci żeńskiej "lesbijkami". We wszystkich społeczeństwach mężczyźni utrzymywali stosunki homoseksualne, podobnie było zapewne w przypadku kobiet, choć to zjawisko jest mniej udokumentowane. Uznanie takich zachowań za podstawę -tożsamości społecznej, zwłaszcza zaś organizacyjnej czy trwającej cale życi?, j"st 'ednak w świecie zachodnim zjawiskiem nowym. W innych kulturach h. przyjmował odmienne formy; wymieńmy: obrzędowy h. w Melanezji, związany z przynależnością generacyjną (a często też będący wynikiem powierzenia takiej roli), stosunki związane z wiekiem i rolą (starożytna Grecja), określona tożsamość łącząca dwie role lub swoista dla trzeciej roli (instytucja berdache u Indian amerykańskich). Nawet w spo łeczeństwach zachodnich, co do których istnie> je dobra dokumentacja, zróżnicowanie tożsamo ści homoseksualnej, form porozumień i stylów życia jest znaczne. Mamy tu do czynienia z dzia łaniami epizodycznymi, krótkotrwałymi - czegt przykładem są instytucje stwarzające możliwośt uprawiania seksu z osobą tej samej płci - z do mieszka aktywności heteroseksualnej (geje bi seksualni i mający żony) oraz z przypadkowy mi, anonimowymi spotkaniami w kameralnej sce nerii.
Przemiany powszechnych postaw wobec h oraz społecznego zorganizowania i -^subkultur; h. są w znacznej mierze konsekwencją powstanii ruchu gejów i lesbijek, duże znaczenie miat; jednak także socjologiczne analizy tej sfery zja wisk. Przełomową rolę odegrał artykuł M. Mcln tosh (The Homosexual Role, "Social Problems" 1968) w którym dowodziła ona, iż h. nie jest w żadnyn razie zrządzeniem losu, lecz olą społeczną, któr, pojawiła sit; ..ciecie zachodnim w XVII w Twierdzenie to zapoczątkowało rozwój tzw. spo łeczno-konstrukcjonistycznej teorii h.
Uzasadnione jest rozróżnianie zachowań, uczu i tożsamości homoseksualnych, mogą one bowien występować oddzielnie. Szacunki rozpowszech nienia tych zjawisk nadal są dalekie od dokład ności z powodu stygmatyzacji oraz utajeni; tożsamości homoseksualnej. Pionierskie bada nią Kinseya przeprowadzone w latach 30. i 40 XX w. doprowadziły do stworzenia 7-stopniowe skali, której skrajnymi punktami są całkowit; heteroseksualność i całkowita homoseksualność Kinsey dowiódł też, iż zależnie od definicji h liczba mężczyzn-homoseksualistów waha się o< 4% (trwająca całe życie wyłącznie homoseksualni aktywność) do ponad 40% (pewne elementy h sprzyjają osiąganiu orgazmu w okresie aktyw ności seksualnej). Z ostatnich badań wynika, żi 6-12% osób utrzymuje przez dłuższy czas lul
wciągu całego okresu swej aktywności seksualnej wyłącznie lub przeważnie stosunki homoseksualne. Badania etiologii h., aczkolwiek rozlegle, nie doprowadziły do zdecydowanych wniosków i nie mają większego sensu poza kontekstem analiz etiologii orientacji seksualnej w ogóle. Wiele badań socjologicznych podjęło problem charakteru tożsamości homoseksualnej: czy jest ona nade wszystko wrodzona (esencjalizm), czy też ujawnia się po jakimś czasie i kształtuje wskutek oddziaływań społecznych (konstrukcjonizm). Przegląd tej problematyki daje J. Weeks, Against Naturę (1991). Zob. też heteroseksizm; homofobia; seksualność. A.K.
Horkheimer Max (1895-1973), czołowa postać
frankfurckiego Institut fur Sozialforschung (^teoria krytyczna), znany ze swej krytyki dominującego typu racjonalności późnego -kapitalizmu. Do jego ważniejszych prac należą: Początki mieszczańskiej filozofii dziejów (1930, wyd. poi. 1995), Krytyka instrumentalnego rozumu (1947, wyd. poi. w: Społeczna funkcja filozofii. Wybór pism 1987), Gesellschaft im Obergang (1972). J.S.
hospicjum [hospice], instytucja wyspecjalizowana w opiece nad umierającymi. Opieka ta polega przede wszystkim na uśmierzaniu bólu i cierpienia (często za pomocą odpowiednio dawkowanych środków medycznych) oraz na udzielaniu wsparcia chorym w obliczu śmierci. W Wielkiej Brytanii ruch h. rozwinął się w latach 80. XX w. Większość h. to niewielkie instytucje, powstające dzięki dobroczynności i zapewniające opiekę krótkoterminową. A.Z.
humanizm [humanism], wspólny element wielu nurtów filozoficznych, przekonanych, iż zasadniczą doniosłość mają dobro i godność człowieka. Za miejsce narodzin h. uważa się zwykle starożytną Grecję, ale i gdzie indziej można znaleźć jego przejawy: w renesansowym dążeniu do przeniesienia uwagi z Boga i duchowości na ludzi i ich dzieła z zakresu sztuki, literatury i historii, w postępowym zatroskaniu Oświecenia o -racjonalność czy w ruchu modernistycznym i jego przekonaniu o śmierci Boga.
Mimo licznych odmian wszystkie filozofie humanistyczne podkreślają za Protagorasem, że: "miarą wszystkich rzeczy jest człowiek", a za Pope'em, że: "sam człowiek jest właściwą nauką człowieka". H. najczęściej wiąże się z odrzuceniem
HumeDavid 121
->religii, które w centrum myślenia lokują Boga. Stowarzyszenia humanistów na całym świecie, podobnie jak pismo "The Humanist", głoszą: "natura tego świata sprawia, że ludzkie intencje i działania mogą odgrywać decydującą rolę w określaniu ludzkich przedsięwzięć; te ostatnie można podporządkować tylko tym uwarunkowaniom, które są związane z sytuacją, w jakiej żyjemy" (C.W. Reese, The Meaning of Humanism 1945).
We współczesnych naukach społecznych h. pojawia się w wielu formach. Istnieje np. h. marksistowski (->marksizm), zwykle kojarzony z wczesnymi pracami K. Marksa, a zwłaszcza jego zainteresowaniami -^alienacją. Psychologia humanistyczna, niekiedy nazywana "trzecią siłą", przeciwstawia się zarówno -behawioryzmowi, jak i -^psychoanalizie, a skupia na problemach
->jaźni i możliwościach jej rozwoju, czego dowodem są np. prace G.W. -Allporta, W. -Jamesa, A.H. -Maslowa. Istnieje także -socjologia humanistyczna, utożsamiana z twórczością C.W.
-Millsa, A. McCIunga Lee i innych.
Poczynając od lat 70. XX w. w pracach struk-turalistów(-strukturalizm) i dekonstrukcjonistów (-poststrukturalizm) pojawiła się ostra krytyka humanizmu. W twórczości M. ->Foucaulta np. znajdujemy "archeologię" rozwoju kierunków poznania, które skupiały się na podmiocie ludzkim; semiologiczne teksty J. Derridy i R. Barthes'a ogłosiły śmierć autora i uznały, że świat rzeczy pozbawiony jest centrum, co oznaczało usunięcie podmiotu ludzkiego z centrum procesów twórczych; L. -Althusser dowodził zaś, że wiara w istotę ludzką jest "katastrofą epistemologiczną", "idealizmem esencji" i "mitem ideologii burżuazyj-nej". Mimo tych ataków wpływy h. w myśli zachodniej są jednak ciągle silne. A.K.
Hume David (1711-1776), filozof, najwybitniejszy przedstawiciel -Szkockiego Oświecenia, twórca empiryzmu. Szczególnie znana jest jego interpretacja przyczynowości jako "stałego następstwa" oraz związana z nią koncepcja indukcji. Słynny jest też jego pogląd, że wartości moralne żadną miarą nie mogą być wywiedzione z twierdzeń o faktach (nie ma logicznego przejścia od ,jest" do "powinien"), oraz jego krytyka "egoistycznego" obrazu -natury ludzkiej i moralności. Próbował także stworzyć podstawy empirycznej nauki o naturze ludzkiej. Zob. też przyczyna. J.S.
idealizm [idealism], stanowisko filozoficzne
- w szczególności w filozofii nauk społecznych
- zakładające, że świat społeczny, podobnie jak wszystkie inne przedmioty zewnętrznej percepcji, stanowi system idei wywodzących się z tego lub innego źródta, jak np. duch (Geist) -Hegla, Bóg Berkeleya lub zgoła (często w socjologii) indywidualne umysły istot ludzkich. Innymi słowy, i. zakłada tezę ontologiczną (-ontologia), że społeczeństwo istnieje jedynie o tyle, o ile ludzie myślą, że ono istnieje. Na gruncie zaś epistemo-logicznym (-> epistemologia) głosi, że właściwą metodą poznania społeczeństwa jest badanie owego myślenia.
We współczesnej socjologii najbliższe czystemu i. jest stanowisko, jakie zajmuje P. Winch w pracy Idea nauki w społeczeństwie i jej związki z filozofią (1958, wyd. poi. 1995), chociaż pewne wersje analizy -dyskursu również się doń zbliżają. Zazwyczaj jednak socjologowie o skłonnościach idealistycznych wybierają jedną z dwóch dróg: albo opierają się na rodzaju syntetycznej ontologii, zakładającej współistnienie zjawisk duchowych i materialnych w świecie społecznym, i łączą to stanowisko z zasadniczo empirystyczną (-em-piryzm) epistemologią (jak - zdaniem niektórych
- M. Weber); albo wiążą idealistyczną ontologię z empirystyczną tezą o epistemologicznym prymacie obserwacji (jak to być może się dzieje w ->interakcjonizmie symbolicznym i -etnome-todologii). J.S.
ideologia [ideology], termin ten ma długą, złożoną i wyjątkowo bogatą historię. Jego źródeł jako pojęcia specyficznie socjologicznego należy szukać w pracach K. ->Marksa i do dziś jego pojawienie się oznacza, że mamy do czynienia z analizą albo marksistowską, albo pozostającą pod silnym wpływem -marksizmu. Oczywiście zjawiska społeczne, do których odnosi się to pojęcie - idee lub kultury ogólnie, a w szczególności idee i kultura polityczna, a także związki
między ideami a światem polityki i ekonomii - są również przedmiotem zainteresowania innych i tradycji socjologicznych. Co więcej, te inne trądy- i cje, a zwłaszcza dyskusje między weberystami, durkheimistami i strukturalistami nierzadko wywierają istotny wpływ na marksistowskie sposoby konceptualizacji pojęcia i. (i vice versa).
Zagmatwana historia tego pojęcia i trudności w jego zdefiniowaniu są w znacznej części konsekwencją tego, że uwagi Marksa na temat tego zjawiska są fragmentaryczne, niepełne, a czasem sprzeczne z sobą. W pracy Ideologia niemiecka (1846, wyd. poi. 1961) Marks wyjaśnia nie tylko swe odejście od heglowskiego (->Hegel) idealizmu, ale i to, dlaczego on i wielu innych pozostawało w niewoli tego typu idei. W istocie rzeczy, jeśli odrzucimy wszystkie niejasności, które kolejni komentatorzy w rozsądny lub nierozsądny sposób próbowali dostrzec, można stwierdzić, iż argument Marksa był następujący: istotą ->idealizmu (czyli poglądu, że idee są główną siłą historii) nie jest w żadnym sensie ostateczne uzy; canie przez Rozum samoświadoi; c /.dsada ta jest raczej produktem historii, dotąd ukrytym i niemożliwym do dostrzeżenia, zwłaszcza dla intelektualistów takich jak on sam, i jako taka stanowi doktrynę ideologiczną. Ta ukryta historia to historia "prawdziwych, aktywnych ludzi", niewiele później nazwana przez niego "historią walk klasowych". Intelektualistom zaś dostrzeżenie jej przychodzi szczególnie trudno, gdyż są oni skłonni do koncentrowania się na zasadniczych ideach danej epoki, które -jak zawsze - były ideami klasy rządzącej.
Rozumowanie to zawiera więc następujące elementy: zaczątek modelu społeczeństwa jako -bazy i ->nadbudowy; sugestię, że sfera idei różni się od sfery gospodarki i jest przezeń określana, oraz pogląd, że niektóre dominujące idee stają się i. dlatego, że ukrywają rzeczywistość z korzyścią dla klasy rządzącej.
Najważniejszym tekstem Marksa, zmierzającym do wyjaśnienia więzi między gospodarką a ideami
oraz mechanizmu stawania się idei klasy rządzącej ideami dominującymi, jest końcowa część l rozdziału Kapitału (1867). Po pierwsze, Marks wyjaśnia tam podstawowy mechanizm powstawania różnicy między rzeczywistym porządkiem rzeczy w gospodarce i społeczeństwie a wyobrażeniem, jakie na ten temat mają ludzie. Dokonuje tego poprzez analogię z "zamglonymi regionami świata religijnego". Twierdzi, że "w świecie tym produkty ludzkiego umysłu stają się niezależnymi istotami żywymi, wchodzącymi w związki zarówno wzajemne, jak i z ludźmi". Konkluduje, że tak dzieje się nie tylko z ideami, ale również "w świecie towarów z produktami rąk ludzkich. To wtaśnie nazywam fetyszyzmem, który przywiera do produktów pracy ludzkiej (w spoteczeństwach kapitalistycznych)".
Ostatecznym rezultatem tego fetyszyzmu jest to, iż ludzie - w szczególności burżuazyjni ekonomiści, chrześcijańscy księża i prawnicy - sądzą, że kupowanie i sprzedawanie rzeczy regulowane jest przez ich wartość, która stanowi ich wewnętrzną cechę. W rzeczywistości zaś, twierdzi Marks, wartości te są produktem pewnych stosunków pomiędzy ludźmi, niewidocznych dla nich samych właśnie z powodu tego kupowania, sprzedawania, kwestionowania i uzasadniania, w które - dowodzi autor na początku następnego rozdziału - ludzie muszą się angażować, gdyż "towary nie mogą udać się na rynek i dokonywać wymiany na swój własny rachunek". Dlatego też w spoteczeństwach kapitalistycznych ludzie zaczynają postrzegać tę na pierwszy rzut oka równoprawną (lub neutralną) wymianę rynkową (->rynek) jako podstawową relację społeczną, podczas gdy w rzeczywistości, według Marksa, relacje bardziej podstawowe są głęboko nierówne i występują w ramach "ukrytego miejsca produkcji". W ten sposób "klasa, która jest główną, materialną siłą społeczeństwa [...] [staje się] jego przewodnią siłą intelektualną".
Metafora fetyszu i Marksowski opis występowania fetyszyzmu w społeczeństwach kapitalistycznych wywierały w późniejszym okresie wielki - czasami bardzo różnorodny - wpływ na marksistów. Na przykład G. ->Lukacs stosuje je w swej teorii ->fałszywej świadomości, jak i w propozycjach metod jej pokonywania. Podejście Lukacsa nosi również znamiona wpływu Webera. Natomiast L. ->Althusser - nieco pod wpływem ->Durk-heima oraz -strukturalizmu - rozwinął idee Marksa, tworząc pojęcia relacji ideologicznej jako szczególnego przypadku "relacji wyobrażonej", a także opisując mechanizm ->interpelacji, który umiejscawia ludzi lub przedmioty w takiej relacji.
Bardziej współcześnie liczni badacze - często pod wpływem pojęcia -^hegemonii A. ->Grams-ciego - próbowali zastosować pojęcia lingwistyczne i związane z analizą ->dyskursu do teorii i. Ich celem jest zbadanie tego, co można określić jako wewnętrzne życie królestwa i. i nadanie treści zjawisku -^względnej autonomii i. Mają przy tym nadzieję, że ich analizy powstawania
iloraz inteligencji 123
"dominujących idei" będą bardziej wyrafinowane niż te, które są możliwe na podstawie teorii
->fetyszyzmu towarowego i związanego z nim poglądu, że idee te muszą być ideami klasy rządzącej. Niemniej jednak teoria fetyszyzmu ma nadal swych obrońców, dla których jakiekolwiek flirty z -poststrukturalizmem i ^postmodernizmem są herezją.
Literatura socjologiczna poświęcona i. jest nadzwyczaj obszerna. Prace:J. Larrain, The Concept ofldeology (1979) i T. Eagleton, Ideology. Ań Intro-duction (1991) są stosunkowo przystępne. Zob. też aparat ideologiczny państwa; dominująca ideologia; Gouldner A.W.; podwójna świadomość.
P.Ś.
iloraz inteligencji [intelligence testing], jako pole walki między zwolennikami konkurencyjnych tez o dominującej roli natury bądź wychowania inteligencja jest zwykle uznawana za synonim i.i. (Intelligence Quotient, IQ), miernika zaproponowanego przez A. Bineta na początku XX w. we Francji w celu identyfikacji tych dzieci w wieku szkolnym, które wymagają szczególnej opieki pedagogicznej. Później w Stanach Zjednoczonych opracowano testy inteligencji jako narzędzie pomiaru jednorodnego wskaźnika wrodzonej inteligencji jednostki. Wystandaryzowano je przyjmując, że średnia równa jest 100, a sposób obliczania jest różny dla mężczyzn i dla kobiet.
Zwolennicy i.i. najczęściej zakładają, że powszechnie stosowany zestaw testów służy do pomiaru zasobu inteligencji przekazywanej genetycznie i skutkiem tego niezmiennej. Krytycy zaś dowodzą, że testy nie miały pierwotnie na celu stworzenia jednorodnej miary inteligencji nie podlegającej doskonaleniu, a założenie, że można w ogóle stworzyć taką miarę, jest nieuzasadnioną reifikacją pojęcia uwarunkowanego kulturowo. Dyskusji tej poświęcono wiele wysiłku i energii, ale nie doprowadziła ona do żadnych przekonujących, ostatecznych wniosków; szacunki dziedziczonej części inteligencji nadal wynoszą 0-80%. Większość tego typu ustaleń opiera się na badaniach jednostek wychowanych w odmiennych
->środowiskach, których cechy genetyczne (-gen) są podobne lub takie same (zwłaszcza rodzeństwa, najczęściej bliźniąt). Twierdzi się, że możliwe jest wówczas oddzielenie czynników dziedzicznych i środowiskowych, co z kolei umożliwia oszacowanie skutków wpływu obu typów czynników. W rzeczywistości jest to znacznie trudniejsze, a niemożność zapewnienia wzajemnej niezależności badanych środowisk, koniecznej do dokonania takich szacunków, jest powodem licznych uwag krytycznych kierowanych pod adresem zajmujących się tą problematyką badaczy.
Powszechnie znane stało się też oskarżenie jednego z najwybitniejszych uczestników tej debaty w latach 50., sir C. Burta, o sfałszowanie wyników w celu dowiedzenia, iż czynnik dziedziczny decyduje o zakresie zmienności (w ok. 80%)
f
k *%�
124 imperializm
wyników testu i.i. Do współczesnych zwolenników tej koncepcji należą H. Eysenck, psycholog, przekonany o wysokim poziomie czynnika dziedzicznego w i.i., oraz L. Kamin, znawca genetyki człowieka, który dowodzi, że dyskusja ta zapewne nigdy nie doprowadzi do ostatecznych wniosków, gdyż opiera się na błędnych założeniach (zob. H. Eysenck, L. Kamin, Intelligence. The Battlefor the Mind 1981). W analizach, które wywołały gwałtowne polemiki, A.R. Jensen (How Much Can We Boost /Q and Educational Achievement?, "Harvard Educational Review" 1969) starał się dowieść, że inteligencję wyjaśnia w dużej mierze wpływ czynnika genetycznego, a nędza czarnych Amerykanów nie wystarcza do wyjaśnienia różnic między czarnymi a białymi, jakie występują w testach. Krytycy tych badań twierdzą, że dane Jensena nie były jednoznaczne i wnioski nie są wystarczająco uzasadnione. Prawdą jest, że testy i.i. byty często nadużywane w celu dowiedzenia niższości szczególnych "ras", stosowano w nich bowiem specyficzne, kulturowe kryteria oceny. Nie ma pełnej jasności, czy współczesne testy są wolne od takich obciążeń. Z tego powodu nierozsądne byłoby uznanie ogólnych wyników tych testów za podstawę określenia wiarygodnego wskaźnika trwałego, dziedzicznego poziomu inteligencji ogólnej. Zob. też darwinizm; dziedziczność; eugenika.
A.K.
imperializm [imperialism], dokładniej "im-
perium-izm", z franc. "empire-ism"; termin powstał w latach 60. XIX w. dla określenia politycznych i wojskowych aspiracji Napoleona 111 we Francji, a następnie rywalizacji wielkich mocarstw ogólnie, a w szczególności rywalizacji wojskowej oraz zdobywania terytoriów kolonialnych w Afryce i Azji. Z czasem w coraz większym stopniu (obecnie niemal wyłącznie) oznaczał dominację bardziej rozwiniętych państw nad swymi koloniami, był więc synonimem -kolonializmu.
Teorie i. próbują wyjaśnić polityczną ekspansję Europy po 1870. Można je sklasyfikować w trzech grupach. Teoria socjologiczna J. ->Schumpetera, oparta na tradycji myśli liberalnej, postrzega politykę imperialną jako niepotrzebną i nieskuteczną. Przedstawia i. jako skutek istnienia przed-industrialnej i przedkapitalistycznej warstwy społecznej w państwach imperialnych - arystokracji ziemskiej i wojskowej - którą jej atawistyczne ideały i pozycja społeczna skłaniają ku działaniom nie leżącym w interesie nowoczesnego społeczeństwa kapitalistycznego. Teorie ->marksistowskie i, szerzej, ekonomiczne postrzegają i. jako konieczny skutek uprzemysłowienia kapitalistycznego oraz barier, które napotkało ono w krajach bardziej rozwiniętych. I. to albo poszukiwanie rynków zbytu w społeczeństwach przedkapitalistycznych, które można sobie podporządkować, albo niskich kosztów siły roboczej i dużego zysku z inwestycji. Dla ->Lenina i. (w sensie kolonializmu) stanowił "najwyższe stadium" -^kapitalizmu, a jego obale-
nie miało spowodować koniec kapitalizmu ja takiego. Wreszcie strategiczne lub polityczi teorie i. postrzegają ekspansję lat 70. XIX w.jal jedno z wielu zjawisk historycznych, w któryi państwa silniejsze, z wielu powodów (czesi o charakterze niegospodarczym) i przy użyci rozmaitych mechanizmów, dążą do poddania siał szych państw swej kontroli; oznacza to, że w zj; wisku tym nie ma cech specyficznie ekonomie! nych lub kapitalistycznych. W powyższym różu mieniu termin obejmowałby zarówno takie antycz ne imperia, jak perskie i rzymskie, jak i blol sowiecki przed 1990 oraz imperia nieformalne, np. gospodarcze wpływy Stanów Zjednoczonych w Ameryce Łacińskiej. Zob też neokolonializm.
P.Ś.
indeks [index], syntetyczny miernik ilościowy społeczny, ekonomiczny lub polityczny, często będący ważoną kombinacją kilku wybranych
-^wskaźników, np. indeks przestępczości w USA opracowywany jest przez Federalne Biuro Śledcze, (FBI). W wielu krajach stosuje się i. cen detalicznych, który mierzy poziom inflacji. Często dla ułatwienia porównań stosuje się ->standaryzację i., np. przyjmuje się, że w pierwszym opisywanym roku wartość i. wynosiła 100, lub zakłada się wartość i. dla całego kraju równą 100, prezentując wartość i. dla regionów; podobnie jak w standaryzowanym ~> współczynniku śmiertelności.
J.K.
indeks przestępczości [index crime], ujednolicony i.p. stosowany przez Federalne Biuro Śledcze (FBI) w USA obejmuje siedem przestępstw indeksowych: morderstwo i nieumyślne zabójstwo, gwałt, rozbój, napaść, włamanie, kradzież i kradzież samochodu. P.Ś.
indukcja [indUCtion], przeciwieństwo -de-Jukcji. I. rozpoczyna od szczegółowych obserwacji, z których wysnuwa się empiryczne uogólnienia. Stanowią one następn > podstawę konstruowania -*tet�:'�'< socjolog.cznych badaniach jakościowych powszechnie stosowane jest tzw.
-^wnioskowanie analityczne. Metoda ta, będąc rodzajem i., wymaga, by analiza każdego przypadku w dowolnej fazie badania była wkładem w pewną -hipotezę. Badacz formułuje ogólną hipotezę na podstawie pierwszych obserwacji, następnie zaś bada kolejne przypadki, poszukując przypadku negatywnego, wreszcie przeformułowuje hipotezę tak, aby uwzględniała ona przypadki wątpliwe napotkane w toku badań. Procedurę tę uważa się za wyczerpaną, gdy nie udaje się znaleźć żadnych nowych niezgodnych z hipotezą przypadków -jest to z konieczności ocena raczej subiektywna
- wówczas uogólnienie uznaje się za zweryfikowane. Zob. też przyczyna. J.S.
indywidualizm [individualism], w szerokimi
sensie dowolny zespół idei wysuwający na czoło J rolę jednostki i znaczenie indywidualnych inte-.?
resów. Termin i. może stosować się do wielu rozmaitych koncepcji, filozofii i doktryn. Na przykład pewną wersję filozofii politycznej zwykło się określać jako "liberalny i.", jako że przyznaje ona zasadnicze znaczenie jednostce i wartościom związanym z indywidualną wolnością i wyborem. Filozofię tę często przeciwstawia się -kolek-tywizmowi, który wysuwa na czoło dobro zbiorowe. Tak więc np. amerykański socjolog R.N. Bellah oraz jego współpracownicy wystąpili niedawno z kontrowersyjną tezą, iż amerykański i. staje się zbyt rozbuchany i rozbija moralną prawość społeczeństwa amerykańskiego (zob. Habits ofthe Heart 1985). Mianem i. bywają też określane pewne idee religijne, jak np. "i. protestancki", co ma wyrażać fakt, że kościoły protestanckie zawsze głosiły, iż związek Boga i jednostki nie wymaga pośrednictwa organizacji kościelnej.
Socjologowie często stosują ten termin do opisu filozofii pewnych społecznych lub politycznych grup w społeczeństwie, ale i pewnego podejścia socjologicznego do zjawisk społecznych. Tak zwany i. metodologiczny to pogląd, że wprawdzie w badaniu społeczeństwa socjologowie niekoniecznie zajmują się jednostkami, lecz opisy badanych przez nich całości społecznych - np. klas społecznych, władzy, systemu oświatowego itp. - muszą być formułowane w kategoriach cech jednostek lub redukowalnych do nich. Stanowisku temu przeciwstawia się "metodologiczny holizm", czyli tezę teoretyczną, że każdy byt społeczny (grupa, instytucja, społeczność, społeczeństwo) stanowi odrębną całość, której nie sposób zrozumieć poprzez badanie jedynie jej indywidualnych części składowych; np. E. Durkheim twierdził, że ->fakty społeczne można badać i wyjaśniać, abstrahując od jednostek.
Spór wokół i. metodologicznego odzwierciedla ukryte napięcia w relacjach między społeczeństwem a jednostką. Obecnie jednak napięcia te analizuje się raczej w kategoriach ->struktury i ->sprawstwa, rzadziej natomiast dyskutuje się kwestie samego i. metodologicznego. Zob. też liberalizm. J.S.
indywidualizm uczuciowy [affective in-
dividualism], domniemana - i dyskusyjna - zmiana towarzysząca rewolucjom demograficznej, przemysłowej i kapitalistycznej w XVIII-wiecznej Anglii; doświadczają jej od tego czasu powszechnie inne zmodernizowane lub modernizujące się społeczeństwa. Termin "i.u." oznacza powstawanie więzi małżeńskiej (-> małżeństwo) na podstawie osobistej atrakcyjności partnerów, zgodnie z romantycznie pojmowaną sympatią.
Niektórzy badacze (zob. m.in. L. Stone, Family, Sex and Marriage in England 1500-1800 1977) utrzymują, że XVIII w. był świadkiem rewolucji w sferze norm życia rodzinnego. Wcześniej rodziny (nawet -^rodzina mała) były mocno powiązane ze społecznością i utrzymywały bliskie kontakty z innymi krewnymi, dlatego rodzina nie była
inflacja 125
najważniejszym odniesieniem dla więzi emocjonalnych i główną formą uzależnienia członków rodziny. Skutkiem tego życie seksualne było traktowane raczej instrumentalnie - jako konieczne ze względu na potomstwo - i nie musiało być źródłem przyjemności. Podobnie było z samym małżeństwem: zawierano je raczej z przyczyn gospodarczych lub politycznych, nie zaś na podłożu romantycznych uczuć. Liczne przyczyny związane z -^uprzemysłowieniem (konkretne zależności są określane odmiennie przez różnych autorów) sprawiły, że ta postać życia rodzinnego szybko doprowadziła do powstania "zamkniętej w ramach gospodarstwa domowego rodziny malej", charakteryzującej się bliskimi więzami rodzinnymi, domową prywatnością oraz skupieniem na pielęgnowaniu miłości i wychowaniu dzieci, bardziej ze względów ekspresyjnych niż instrumentalnych. Proces ten narastał i - jak się wydaje
- towarzyszył rozprzestrzenianiu się kapitalizmu i industrializacji na całym globie, zwłaszcza zaś w tzw. społeczeństwach tradycyjnych -^Trzeciego Świata.
Teoria i.u. jako wynalazku społeczeństw nowoczesnych jest mocno kwestionowana, najbardziej przez A. Macfarlane'a (The Culture of Capitalism 1987), głównie dlatego iż uznaje za rewolucyjną serię zmian, które nasilały się z czasem i znacznie poprzedzały proces industrializacji. Zob. też socjologia rodziny. A.K.
inflacja [inflation], wzrost ogólnego poziomu
cen w gospodarce, który - jeśli się utrzymuje
- musi spowodować zwiększenie podaży pieniądza. Ekonomiści proponują rozmaite wyjaśnienia i. i chociaż panuje generalna zgoda co do tego, że odpowiedzialny za nią jest nadmierny globalny popyt ("zbyt wiele pieniądza ściga zbyt małą ilość dóbr"), to jednak różnie się tłumaczy, jak dochodzi do tej sytuacji. Spór toczy się głównie o to, czy i. jest efektem popytu, czy też powoduje ją wzrost kosztów. Wśród czynników, które uważa się za przyczyny tego ostatniego, wymienia się nadmierny wzrost płac, wzrost cen administrowanych, wzrost kosztów importu, nieelastyczność rozdziału inwestycji i środków między sektory przemysłu oraz oczekiwania inflacyjne. Wydaje się jedynie jasne, że choć i. nie wpływa na wartość przeciętnej stopy życiowej, to jednak powoduje redystrybucję realnych stóp życiowych, arbitralną i zależną od zdolności poszczególnych grup do dostosowywania swych dochodów do generalnego wzrostu poziomu cen. Rodzi to napięcia i konflikty społeczne, co także skupia zainteresowanie socjologów. Choć przedmiotem wczesnych badań socjologicznych nad i. miały być jeszcze nie zbadane, uboczne kwestie w teorii ekonomicznej, to większość późniejszych analiz miała na celu nie tyle zastępowanie, co raczej uzupełnianie pracy ekonomistów. Czynniki wywołujące i., wskazywane jako przyczyna różnic między podatnymi na i. i nieinflacyjnymi kulturami przemysłowymi, można
126 inicjacja, obrzędy inicjacyjne
podzielić na normatywne i strukturalne. Teza normatywna, wyraźnie inspirowana przez pojęcie egoizmu E. ->Durkheima, gtosi, że w gospodarce rynkowej (-rynek) nierównościami dochodów nie rządzą moralne wzorce uczciwej płacy za uczciwą pracę. Nierówności te odzwierciedlają bowiem arbitralne fluktuacje sity rynkowej, zarówno jednostek, jak zorganizowanych grup. Poziom niezadowolenia zależy od stopnia generalnej akceptacji
-^indywidualizmu i konkurencyjności jako wartości samych w sobie. Z kolei niezadowolenie wywołują skokowe próby przekraczania przez grupy ich względnej pozycji.
Przyczyny normatywne działają jednak za pośrednictwem rozmaitych czynników strukturalnych. Są to zwłaszcza: stopień, w jakim zróżnicowane zdolności grup do pomnażania dochodów są stabilizowane lub regulowane środkami prawnymi oraz przez kontrolę instytucjonalną, co sprzyja ->zaufaniu między grupami; wydajność gospodarki, a szczególnie stopień, w jakim roszczenia zaspokajane są z nadwyżki, która może rosnąć gwałtownie lub powoli albo pozostawać na stałym poziomie; wreszcie stopień, w jakim wzrost zysków reinwestowany jest w tworzący dochody potencjał gospodarczy lub przelewany w spekulacje finansowe, w których efektach pracownicy jako całość nie mają udziału.
Godnym polecenia podsumowaniem literatury socjologicznej na temat i. jest praca M. Gilberta Inflation and Social Conflict (1986). J.S.
inicjacja, obrzędy inicjacyjne [initiation,
initiation rites], ->rytuały towarzyszące przejściu od ->dzieciństwa do wieku dorosłego, z jednej
->grupy wiekowej do innej lub uzyskaniu członkostwa w tajnych stowarzyszeniach. Obserwacja różnych aspektów i. wywarła wpływ na badania
-obrzędów przejścia prowadzone przez Ch.A.
->Van Gennepa. Rytuały mające na celu zmianę statusu z dzieciństwa na dojrzałość często obejmują zmianę fizyczną, np. obrzezanie. Innym razem i. oznacza poddanie się doświadczeniu bólu i poniżenia. Obrządki dotyczące dziewcząt i kobiet często potwierdzają przysługującą mężczyznom kontrolę zdolności reprodukcyjnych.
A.K.
inkarceracja [incarceration], proces poddania jednostki kontroli instytucjonalnej w ramach organizacji, mającej na celu izolację na podobieństwo dozoru więziennego: w więzieniu, szpitalu psychiatrycznym, domu poprawczym dla młodzieży czy innych instytucjach izolujących pensjonariuszy od szerszego społeczeństwa. Zob. też dekarceracja; instytucjonalizacja. A.K.
inkorporacja [incorporation], proces, w trakcie którego grupy społeczne, klasy i jednostki są włączane do szerszych całości społecznych. I. może dokonać się na drodze rozszerzenia praw, a następnie egzekwowania zobowiązań, jak w przypadku wspólnot obywatelskich (^obywatel-
stwo), może też być wynikiem procesu ->ruclv| r liwości społecznej, małżeństwa z osobą z innej h grupy społecznej oraz procesu desegregacji w mii- f stach. Podobnie jak w przypadku -zamknięci) j społecznego, i. zawiera w sobie pojęcia grup i zmarginalizowanych, relacji elity-masy i dokoop- i towywania. Terminem tym posługiwano się często < w dyskusji nad zakładaną rewolucyjną rolą -pro- ] letariatu, którego historyczna misja -jak twierdzili ; niektórzy - została zniweczona przez i. tej klasj ! na skutek działania mechanizmów państwa opiekuńczego, tworzenia politycznej reprezentacji, uzyskania własności w postaci np. domów, a ostatnio akcji przedsiębiorstw. Zob. też społeczeństwo korporacyjne. A.Z.
innowacja religijna [religious innovation],
każda zmiana w zakresie praktykowania, organizacji czy wiaryjest i.r. Wielkie religie światowe, takie jak -islam czy ->chrześcijaństwo, rozwinęły ortodoksyjnie pojmowane systemv wierzeń, obyczajów i praktyk, które są uznawane za część świętej tradycji. I.r. jest więc odejściem od ortodoksji, albowiem stanowi zagrożenie tradycji. Ponieważ i.r. są nieuniknione, mamy do czynienia z bezustannym napięciem między wiarą w niezmienność ortodoksyjnej tradycji a rzeczywistą zmianą społeczną organizacji religijnych. Zob. też schizma. A.K.
instynkty [instincts], typowe dla gatunków
wzory zachowania, które uważa się za wrodzone i z góry określone, a nie wyuczone; zdeterminowane biologicznie, a nie będące rezultatem wychowania. Autorzy różnią się w poglądach na temat tego, jakie ludzkie zachowania -jeśli w ogóle jakieś - można uznać za instynktowne. Dobrze znana jest teza S. ->Freuda o istnieniu dwóch i. pierwotnych (popędów) - i. życia i i. śmierci (Eros i Tanatos). Socjologowie podkreślają jednak znaczenie społecznego uczenia się i na ogól odżegnują się od koncepcji instynktu. Z^b. też dziedziczność a środowiskc ��" .jobiologi<.. A.Z.
instytucja, instytucja społeczna [institu-
tion, SOCial institUtion], termin ten, oznaczający trwałe elementy społeczeństwa, używany jest w socjologii w podobny sposób jak w języku potocznym. Z biegiem czasu jednak zmieniało się nieco jego ścisłe rozumienie, istnieją też różnice jego analitycznych zastosowań.
Z pewnego punktu widzenia i. można uważać za rodzaj "nadrzędnego obyczaju", zespół nakazów kulturowych lub obyczajności (->obyczaje), zaaprobowanych społecznie norm i zwyczajów (-^naturalne sposoby postępowania w gromadzie) oraz wzorów zachowań, które wiążą się z podstawowymi sferami życia społecznego, np. prawem, religią czy rodziną. Tak więc i. s. to każdy element ->strukttiry społecznej organizujący podstawowe działania i czynności oraz zaspokajający potrzeby społeczne, np. potrzeby ładu społecznego, wiary czy posiadania potomstwa. Z pew-
ilością w tym wtaśnie sensie pojęcia tego używali H. ->Spencer i T. -Parsons, u których pełniło ono podstawową rolę w rozumieniu społeczeństwa jako organizmu lub systemu funkcjonalnego. Ponieważ jednak perspektywa funkcjonalna ustąpiła ideom opartym na koncepcji społeczeństwa będącego w stanie ciągłej zmiany, w którym nie ma pełnej zgody co do wartości, to i Parsonowski związek i. oraz funkcji (->funkcjonalizm) również uległ rozmyciu.
Współczesna koncepcja i. jest bardziej płynna; zgodnie z nią np. rodzina lub religia jako i. obejmują zmienne wzory zachowań oparte na stosunkowo trwalszych systemach ->wartości. Pozwoliło to socjologom zająć się zagadnieniem normatywnej ambiwalencji zachowań ludzkich oraz ich wpływu na -zmianę społeczną.
Poza tymi podejściami o charakterze raczej globalnym i teoretycznym istnieje również tradycja badań etnograficznych i. (->etnografia), które ograniczają poprzez przymus zachowania konkretnych grup społecznych czy też - z pewnego punktu widzenia - determinują je. Najważniejsze w tym nurcie są prace E. ->Goffmana poświęcone -i. totalnym, jak np. szpital psychiatryczny (zob. fylums 1961). A.Z.
Instytucja totalna [total institution], termin
wprowadzony przez E. ->Goffmana w Asylums (1961); używany do analizy instytucji, w których cale zbiorowości ludzkie są traktowane w zbiurokratyzowany sposób, a przy tym są fizycznie izolowane od normalnego biegu czynności życiowych, wymaga się od nich bowiem spania, pracowania i odpoczywania w ramach tej samej instytucji. Podstawowymi przykładami Goffmana są więzienia i szpitale psychiatryczne, ale do kategorii i.t. zalicza on także obozy koncentracyjne, internaty, koszary i klasztory. W swej książce Goffman analizuje życie pensjonariuszy i nadzorców tych instytucji, podkreślając, że zawsze spotykamy tam biurokratyczną dyscyplinę (-^biurokracja) i manipulowanie przebywającymi w nich ludźmi zgodnie z interesami personelu. Stwierdza także skłonność do oporu w ramach nieformalnej kultury pensjonariuszy, czyli "życia podziemnego" danej instytucji. Termin ten stał się niezwykle popularny w latach 60. XX w. jako element szerszej krytyki mechanizmów i systemów -^kontroli społecznej w rozwiniętych społeczeństwach przemysłowych. Zob. też dekarceracja. A.K.
instytucjonalizacja konfliktu klasowego,
[institutionalization of class conflict], twierdzenie, że w rozwiniętych społeczeństwach kapitalistycznych (->kapitalizm) konflikt klasowy został zinstytucjonalizowany, tzn. podlega kontroli i dzięki temu zanika. Sądzi się, że jest to wynik oddzielenia konfliktu w sferze polityki od konfliktu w przemyśle (w tym sensie, że spory w jednej sferze nie wzmacniają już linii podziału w drugiej sferze) oraz upowszechnienia -praw obywatels-
integracja społeczna i systemowa 127
kich i większej równości szans. Teoretycy liberalizmu często podnosili tę tezę w latach 50. i 60. Dobrym przykładem analizy socjologicznej tego zjawiska jest praca R. Dahrendorfa Conflict after Class (1967). Zob. też inkorporacja. A.Z.
integracja przemystowa [industrial inte-
gration], tendencja do łączenia odrębnych dotąd firm, przedsiębiorstw czy procesów produkcyjnych w celu zwiększenia skali wykonawczej lub finansowej przedsięwzięć i osiągnięcia większych zysków. Integracja pionowa polega na łączeniu różnych faz produkcji towaru finalnego lub świadczonych usług; horyzontalna - na połączeniu własności i kontroli działań na różnych rynkach.
J.S.
integracja społeczna [social integration] podstawowe pojęcie -funkcjonalizmu, oznaczające "stosunek między częściami systemu, dzięki któremu działają one tak, by z jednej strony wspólnie zapobiec rozpadowi systemu i utrzymać jego trwałość, a z drugiej - �współpracować przy utrzymaniu jego funkcjonowania jako całości" (zob. T. -Parsons, Szkice z teorii socjologicznej 1954, wyd. poi. 1972). Na gruncie innych teorii pojęcie to stosowane jest często bardziej swobodnie, jako synonim ->konsensu społecznego. Zob. też integracja społeczna a systemowa; równowaga. A.Z.
integracja społeczna i systemowa [social integration and system integration], terminy te zaproponował brytyjski socjolog D. Lockwood, w celu określenia tego, co uważał za fundamentalne problemy zarówno normatywnego
->funkcjonalizmu lat 50., jak i ->teorii konfliktu autorów takich jak R. Dahrendorf i J. Rex, którzy krytykowali podejście funkcjonalistyczne.
Pojęcie i. społecznej odnosi się do zasad, w myśl których jednostki lub aktorzy społeczni wchodzą we wzajemne relacje; i. systemowa to relacje między częściami społeczeństwa lub systemu społecznego. Użycie terminu "integracja" nie zakłada, że opisywane stosunki są harmonijne. Terminy "i. społeczna" i "i. systemowa" mogą dotyczyć zarówno ładu, jak i konfliktu.
Głównym źródłem i. społecznej zidentyfikowanym przez socjologów w rozwiniętych społeczeństwach kapitalistycznych jest system klasowy (-klasa). System posiadania ziemi w społeczeństwie feudalnym (->feudalizm) i -kasty w społeczeństwie hinduskim odgrywały podobną rolę. Bardziej ogólnie - i zgodnie z M. -Weberem
- jest prawdopodobne, że społeczeństwa oparte na podziale stanowym mogą prowadzić do harmonijnych form i. społecznej, a społeczeństwa klasowe - do form konfliktowych. I. systemowa dotyczy zaś sposobu wzajemnego powiązania rozmaitych części systemu społecznego, jego instytucji. Wszelka adekwatna makrosocjologiczna teoria -zmiany społecznej musi dążyć do powiązania i. społecznej z systemową. W swej pierwszej
128 intelektualiści
pracy na ten temat Lockwood zauważył, że teoretycy konfliktu uważają go za podstawową sitę napędową zmiany społecznej, podczas gdy przedstawiciele funkcjonalizmu normatywnego deprecjonują rolę aktorów społecznych i dążą do podkreślenia (funkcjonalnych lub dysfunkcjonalnych) związków między instytucjami społeczeństwa. Dla Lockwooda żadna z tych perspektyw nie jest adekwatna; każda traktuje o jednej tylko stronie problemu ->sprawstwa lub ->struktury społecznej. Zadaniem teorii socjologicznej jest przełamanie tego ->dualizmu.
Lockwood wskazuje też na podstawowe sprawy, które powinna analizować każda teoria zmiany społecznej. Ilustruje to pisząc, jak teoria społeczeństwa kapitalistycznego K. ->Marksa odnosi się do rosnących antagonizmów klasowych (i. społeczna), które wiążą się ze sprzecznościami między -siłami wytwórczymi a ->stosunkami produkcji (i. systemowa). Oznacza to, że według Marksa sprzeczności systemowe wiążą się z działaniami grup, które odpowiadając na sprzeczności, starają się zmienić lub zachować istniejący kształt społeczeństwa. To sprzeczności na poziomie systemu prowadzą do konfliktu społecznego (klasowego): i. systemowa wiąże się z i. społeczną. Bardziej współcześnie A. Ciddens również skorzystał z tego rozróżnienia. Najpierw stosował je podobnie jak Lockwood, ale w ostatnich pracach próbuje raczej zastąpić nim rozróżnienie mikro- i makrosocjologii (i przez to dualizm sprawstwa i struktury), l. społeczna ma się odnosić do sytuacji, w których aktorzy są fizycznie "współobecni", a i. systemowa - do takich, w których brak współobecności. Nie jest to kierunek zadowalający, ponieważ bezpośrednia interakcja (współobecność) następuje nie tylko w procesach mikrosocjologicznych (np. spotkanie brytyjskiego sekretr.rza stanu ds. zatrudnienia z sekretarzem generalnym Kongresu Związków Zawodowych w celu przecyskutowania prawa przemysłowego).
Tak więc zastosowane zgodnie z pierwotnymi intencjami Lockwooda rozróżnienie i. społecznej i systemowej jest zasadnicze dla wszelkich teorii zmierzających do połączenia poziomów mikro i makro. Prace J. Habermasa zawierają podobne rozróżnienie "świata życia" i "systemu" (społecznego). Zob. też makrosocjologia; teoria krytyczna. P.Ś.
intelektualiści [intellectuals], we współczesnych społeczeństwach i. nie tworzą wyraźnie określonej grupy. Tradycyjnie rola i. była rolą myśliciela i poszukiwacza prawdy. W społeczeństwach mało zróżnicowanych i. mogli być kapłanami lub szamanami (->szamanizm). W Europie od czasów Renesansu do XIX w. byli twórcami wysokiej kultury, filozofami oraz twórcami nauki. Grupy wybitnych i. - np. współpracujący z Diderotem w tworzeniu Wielkiej encyklopedii francuskiej (1751-80): d'Alembert, Montesquieu, Voltaire, Rousseau i inni - w sensie dosłownym zmieniły
historię, wprowadzając nowe idee i nową wiedz do społeczeństwa opartego na tradycji.
Życie intelektualne rozkwitało, gdy byty spe nione dwa warunki: i. cieszyli się względną niez; leżnością oraz zajmowali szczególną pozycj w społeczeństwie, złożonym w większości z ai alfabetów. ->Demokracja, masowe upowszed nienie umiejętności czytania i pisania oraz biun kratyzacja (^biurokracja) przyczyniły się d zmniejszenia roli niezależnego i. Istotnie, i. stawa się coraz bardziej niepopularni. R. Hofstadtf w pracy Anti-lntellectualism in American Life (196! analizował nieufność wobec talentów intelektua nych w praktycznym, zmaterializowanym świecił Późniejsi krytycy, np. P. Johnson (Intelektualiś 1988, wyd. poi. 1994) oraz S. Kimball (Tenurt Radicals 1988) odrzucają i. jako nierealistycznycl a nawet niebezpiecznych marzycieli.
Spadkobiercy tradycji intelektualnej pracuj głównie w wielkich instytucjach - zwykle uniwe sytetach - które są niezbyt życzliwie nastawion wobec nowych, śmiałych idei. Akademicy sil rzeczy muszą najpierw dbać o swoją kariery a dopiero potem są i. Książka R. Jacoby'ego Tli Last Intellectuals (1987) obrazuje schyłek niezalei nych i. w XX w. oraz wchłanianie ich prze gwarantujący pensje biurokratyczny świat instytt cji rządowych.
Inni badacze zwrócili uwagę, że w ->społeczef stwie postindustrialnym i. przypadnie calkier nowa rola. D. Bell (The Corning Crisis of Poi Industrial Society 1964) oraz A. Gouldner (The He\ Class and the Future of Intellectuals 1981) dowodź; że przyszłe "społeczeństwo wiedzy" przyzna centralne i zaszczytne miejsce.
Życie intelektualne nada! kwitnie na margine sach społeczeństwa: jako gra idei w poważnycl pismach i książkach, filmacn, przekazach widec a także w sieciach komputerowych. Prawdziwy i nie tyle odgrywa jakąś szczególną rolę, ile wyraź. specyficzny typ osobowości, a jego zalety mogi się ujawniać w każdych wai .inkach społecznych Jak ujął to A. .; IMIS: "Intelektualistą jest osoba której umysł przygląda się samemu sobie".
AK
inteligencja [intelligentsia], obecnie termii
ten jest luźno stosowany wobec każdej wyksztal conej warstwy społeczeństwa, dla której wiedz; jest wartością; zazwyczaj obejmuje -intelektualis tów i menedżerów (->zarządzanie). Historyczni! użycie tego terminu było bardziej ograniczone a chociaż jego pochodzenie rodzi spory, zwykli wiąże się je z Rosją i Polską początków XIX w Jako kategoria społeczna i. w każdym z tyd krajów z oczywistych powodów historycznych był; różna.
I. ukształtowała się ze zdeklasowanych od łamów grupy wielkich właścicieli ziemskich w XIX -wiecznej Rosji; początkowo sytuowała się n; marginesie społeczeństwa, między carskimi urzęd nikami (->autokracja) a ->chłopstwem. Obowią
interakcjonizm symboliczny 129
żujące w niej reguty przynależności (-zamknięcie społeczne) byty początkowo zapożyczone ze zwyczajów ->szlachty, a później doszto do nich uznanie szczególnych kwalifikacji związanych z wykształceniem, które zastąpiły kwalifikacje wojskowe i urzędnicze. Cechy te raczej odrywały i. od większości społeczeństwa, wobec którego jej członkowie poczuwali się mimo wszystko do odpowiedzialności, traktowanej jako misja. W Polsce powstanie tej grupy wiąże się właśnie z podtrzymywaniem ducha narodu, jego intelligens i samoświadomości w ciągu ponad stulecie trwających rozbiorów, kiedy to naród polski przetrwał w ramach kadłubowego państwa.
Brak rodzimego -^mieszczaństwa w Europie Wschodniej i związana z tym szczególna rola państwa i obcego kapitału określały warunki rozwoju skomplikowanego etosu i.; składał się nań ^nacjonalizm skojarzony z prozachodnią orientacją, antyindustrializm i podkreślanie wagi wartości kulturowych i humanistycznych (-huma-nizm), krytyczny stosunek wobec państwa, kultywowanie stylu życia szlachty oraz przestrzeganie zasady zawierania małżeństw we własnym kręgu. Etos ten uosabiał, jak pisał jeden z badaczy, "trwałość współistnienia i konfrontacji społeczeństwa tradycyjnego z nowoczesnym Zachodem". Nadejście komunizmu pokazało - na co zwrócili uwagę niektórzy badacze - że antymieszczański i antykapitalistyczny etos może ułatwić i. pogodzenie się z marksizmem. Niemniej jednak w podporządkowanych krajach bloku sowieckiego inna cecha i. -jej poczucie misji jako obrońcy wartości narodowych - przyczyniła się do pomniejszenia sfery wpływów porządku komunistycznego.
Problemem spornym jest, czy wraz z rozwojem gospodarki rynkowej kapitalizm ostatecznie przekształci część i. w jej zachodni odpowiednik: luźną kategorię intelektualistów, która nie jest wyrazistą warstwą społeczną. Na Zachodzie niektórzy krytycy tego poglądu dowodzą, iż współcześnie pracownicy najemni czy też klasa związana ze sferą -usług, jeśli będą dążyć do zamknięcia się poprzez samorekrutację i różne formy -kre-dencjalizmu, mogą wytworzyć grupę i. w sensie zachodnim, wyróżniającą się w masowym -^społeczeństwie postindustrialnym późnego kapitalizmu stylem życia, poczuciem honoru związanym ze statusem oraz wzorami zawierania małżeństw.
A.K.
interakcja statystyczna [statistical inter-
action], jeżeli badając statystyczną zależność zmiennej zależnej X od dwóch -zmiennych niezależnych Y i Z, stwierdzamy, że zależność zmiennej X od jednej ze zmiennych niezależnych ma nie taki sam charakter w podzbiorach wyodrębnionych ze względu na tę drugą, to mówimy, że między zmiennymi niezależnymi zachodzi i.s. Gdyby np. zależność między stażem pracy a wysokością zarobków była dla kobiet malejąca, a dla mężczyzn rosnąca, to mówilibyśmy, że między
płcią a stażem pracy zachodzi i.s. w wyznaczaniu zarobków. Terminu "i.s." używa się także wtedy, gdy bada się związki między większą od trzech liczbą zmiennych (->analiza wielozmien-nowa). J.H.
interakcja twarzą-w-twarz, interakcja bezpośrednia, stosunek osobisty [face-
-tO-face interaction], proces, w trakcie którego uczestniczące jednostki wpływają wzajemnie na swoje działania. E. -Goffman (Człowiek w teatrze żyda codziennego 1959, wyd. poi. 1981) zdefiniował i. t.-w-t. jako "wzajemny wpływ jednostek na swe postępowanie, gdy znajdują się one fizycznie blisko siebie". A.K.
interakcja zogniskowana [focused interaction], pojęcie oznaczające koordynowanie interakcji bezpośrednich (^interakcja twarzą-w-
-twarz) przez jednego lub dwóch aktorów; stanowi przeciwieństwo interakcji niezogniskowanej, która jest formą komunikacji poprzez gesty i sygnały powstające skutkiem współobecności aktorów, czego przykładem jest ->język ciała. Rozróżnienia tego dokonał E. ->Goffman w opisie ->układów ramowych interakcji, A. Giddens zaś wprowadził tę ideę do swej teorii -struktura ej i. A.K.
interakcjonizm symboliczny [symbolic
interactionism], najważniejsza amerykańska teoria psychospołeczna, która koncentruje się na pytaniu o sposoby pojawiania się -^znaczeń w wyniku interakcji. Głównym przedmiotem jej zainteresowań jest analiza znaczeń w życiu codziennym, oparta na wnikliwej obserwacji i bliskim oswojeniu się z badanym zjawiskiem, co stanowi podstawę interpretacji ukrytych form interakcji ludzkich. Teoria ta pozostawała pod silnym wpływem ^pragmatyzmu, tradycji ->szkoły chicagowskiej oraz pism filozoficznych G.H. ->Meada; sam termin został stworzony przez H. ->Blumera w 1937.
W teorii i.s. występują cztery podstawowe wątki. Po pierwsze, stara się ona pokazać, że istoty ludzkie wyróżniają się ze świata zwierząt przez posługiwanie się ->symbolami. Właśnie dzięki temu jako jedyne ze wszystkich zwierząt są zdolne do wytwarzania -kultury i przekazywania wielowątkowej tradycji. Interakcjoniści zawsze interesowali się badaniami nadawania przez ludzi znaczeń swym ciałom, uczuciom, jaźni, biografii, sytuacjom, w których się znajdują, i szerszym światom społecznym, w których toczy się ich życie. Wykorzystują więc strategie badawcze, (np. ->obserwację uczestniczącą) umożliwiające badaczowi dostęp do symboli i znaczeń; przykładami są prace H. Beckera Art Worlds (1982) i A. Hochschild The Managed Heart (1983). Z tego powodu można mówić o wyraźnym pokrewieństwie i.s. z -semiologią, ale w przeciwieństwie do pewnych analiz semiologicznych, których celem jest określenie struktur języka, interakcjoniści bardziej interesują się sposobami bezustannego powstawania znaczenia, jego płynnością, wielo-
11
130 interes klasowy
znacznością i osadzeniem w kontekście. R.S. Perinbanayagam dogłębnie omawia kwestię znaczenia i.s. w książce Signifying Acts (1985).
To prowadzi do drugiego wątku: procesu i powstawania. Dla interakcjonisty świat społeczny jest dynamiczną i dialektyczną siecią, konkretne sytuacje są zawsze spotkaniem o zmiennych rezultatach, a życie i biografie podlegają bezustannie procesowi przemieszczania się i stawania, nigdy nie są ustalone i niezmienne. Uwaga i.s. skupia się nie na sztywnych strukturach (jak w wielu innych odmianach socjologii), ale na strumieniu działań, związanych z nimi rozstrzygnięć i wyników. Pojęcia takie, jak: ->kariera, -porządek negocjowany, stawanie się, spotkanie oraz -^manipulowanie wrażeniami, mają dla tego podejścia zasadnicze znaczenie.
Trzecim kierunkiem zainteresowań i.s. jest ukazywanie świata społecznego jako ze swej istoty interakcyjnego. Z tego punktu widzenia nie istnieje nic takiego jak samotna jednostka: ludzie bowiem zawsze są powiązani z "innymi". Najbardziej podstawową jednostką analizy inter-akcjonistycznej jest ->jaźń; kategoria ta uwydatnia wagę sposobów zachowania, dzięki którym ludzie mogą (a właściwie muszą) zacząć widzieć siebie samych jak przedmioty i dzięki którym przyjmują
->rolę innych w trakcie procesu stawiania się w roli. Idea ta została wyrażona przez Ch.H.
-Cooleya w pojęciu ->jaźni odzwierciedlonej, a także w bardziej ogólnej koncepcji jaźni stworzonej przez Meada.
Czwarty z wątków wywodzi się z twórczości G. -Simmla. Interakcjoniści starają się wejrzeć poniżej poziomu symboli, procesów i interakcji, aby określić leżące u ich podstaw wzory czy formy życia społecznego; poszukują "źródłowych procesów społecznych". Tym samym więc badając doświadczenia życiowe lekarzy, muzyków, członków zespołu tanecznego, narkomanów i osób umierających, mogą odkryć w działaniach tych pozornie zgolą odmiennych grup istnienie wspólnych procesów. Dobrym przykładem jest praca B. Glasera i A. Straussa Status Passage (1967), która prezentuje formalną interakcjonistyczną teorię zmian statusu.
I.s. rozwinął się na University of Chicago w pierwszych dekadach XX w. i po raz pierwszy zyskał rozgłos, gdy -szkoła chicagowska zdominowała socjologię amerykańską w początkowym okresie jej rozwoju. Ponownie zyskał znaczenie w latach 60., stając się wówczas wyzwaniem dla dominacji T. ->Parsonsa i jego -^wielkiej teorii (niekiedy, gdy funkcjonalizm był u szczytu rozwoju, o i.s. mówiono jako o "lojalnej opozycji"). Jego wpływy wzrosły znacznie wraz z rozwojem interpretującej dewiację teorii -^etykietowania, ale można je było dostrzec również w takich dziedzinach, jak: badania zawodów (E. Hughes), socjologia medycyny (A. Strauss), badania interakcji w klasie szkolnej. Strauss zapoczątkował wiele kierunków rozwoju teorii interakcjonistycznej.
Poczynając od wczesnej pracy na temat tożsamości (Mirrors and Masks 1969), kończąc na koncepcji porządku negocjowanego, jego twórczość stanowi przykład zainteresowania badaniami jakościowymi (zwykle w środowisku medycznym), mającego doniosłe konsekwencje metodologiczne, rozwijania skutecznych strategii prowadzenia takich badań (tzw. podejścia -teorii ugruntowanej) i budowania na podstawie studium przypadku teorii, która wykracza poza początkowe ramy, prowadząc ku bardziej formalnej socjologii (->socjologia formalna). Jego prace (pisane wraz z B. Glaserem) na temat umierających pacjentów podejmują wszystkie te kwestie 'zob. :ip. Aware,:ess ofDying 1967; Time for Dying 1968; Anguish 1977).
W latach 70. i s. stal się przedmiotem krytyki z racji zaniedbywania problemów struktury społecznej, władzy i historii. Nowsze prace interak-cjonistów pokazały, że była to krytyka niefortunna, ale w trakcie towarzyszących jej dyskusji odrodziła się sama teoria. Na przykład Sh. Stryker przedstawił wersję i.s. łączącą tradycyjne, mikroso-cjologiczne zainteresowania tego podejścia z analizą organizacji i problemami społeczeństwa globalnego, głównie przez nowatorskie przeformu-łowanie teorii ról. W szczególności zaś Stryker zajął się koncepcją "tworzenia ról": aktywnym ich kreowaniem nie zaś zwykłym "stawianiem" się w rolach - w sytuacji gdy dana struktura społeczna temu sprzyja (Symbolic Interactionism. A Social Struc-tural Version 1980).
W latach 90. w ramach i.s. przeprowadzono wiele nowych analiz, coraz bardziej wyrafinowanych teoretycznie (a nawet eklektycznych) i powiązanych z postmodernizmem (w twórczości N. Denzina), feminizmem, semiologią i teorią kultury. Najlepszy zbiór tekstów interakcjonistycz-nych, dobrze pokazujący możliwości i ograniczenia tej tradycji, opracował K. Plummer, Symbolic Interactionism (2 t. 1990). Zob. też Goffman E.; Kuhn M.; socjologia formalna. A.K.
interes klasom, ^iass interest], pojęciową podstawą i.k. jest marksistowska teoria klas, -Marks twierdził, że stosunki społeczne, które określają -klasę, tworzą też przeciwstawne interesy. Tak więc np. ->interesy ->burżuazji są odmienne niż -proletariatu i antagonistyczne wobec nich. W interesie burżuazji leży wyzyskiwanie proletariatu, w interesie proletariatu - obalenie burżuazji. Zauważmy, że ta definicja interesu jest wbudowana w definicję klasy: klasy mają swe obiektywne interesy. Amerykański marksista E.O. Wright (Classes 1985) ujął to tak: "struktura klasowa jest [...] tą dziedziną stosunków społecznych, która określa obiektywne, materialne interesy ludzi; walka klasowa to formy działania społecznego zmierzające do realizacji tych interesów, świadomość klasową zaś należy rozumieć jako subiektywny proces kształtujący intencjonalne wybory związane z tymi interesami i tą walką". W tym sformułowaniu można też zobaczyć, jaką
l
interpretacja, socjologia interpretatywna 131
rolę gra pojęcie i.k. w marksistowskiej teorii działania klas.
Pojęcie to nastręcza jednak wielu trudności. W szczególności bardziej wskazane wydaje się empiryczne badanie tego, na ile rzeczywiście istniejące warunki stwarzają możliwość kształtowania się wspólnych interesów. Podobnie empiryczną kwestią jest forma, w jakiej te interesy się przejawiają. Tak np. D. Lockwood pisat, w jaki sposób u robotników działających w -związkach zawodowych kształtuje się przywiązanie (a nie antagonizm) do istniejącego ustroju kapitalistycznego. J. Goldthorpe (Social Mobility and Class Structure in Modern Britain 1980) twierdzi, że u jednostki świadomość przynależności klasowej i próby realizacji wspólnego z innymi i.k. zależą częściowo od charakteru i stopnia zaawansowania procesu "formowania się klasy demograficznej", czyli "empirycznej kwestii [...] jak dalece klasa rzeczywiście się ukształtowała (...] jako specyficzna zbiorowość społeczna [...] identyfikowalna poprzez ciągłość kojarzenia jej członków z określonym zespołem stanowisk, przy uwzględnieniu procesów ruchliwości i nieruchliwości klasowej". Ani Goldthrope, ani Lockwood nie zakładają, że istnieją obiektywne i.k. Obaj twierdzą natomiast, że interesy, do których dąży klasa lub jej reprezentacja, zależą od szeregu okoliczności historycznych i politycznych i są raczej wynikiem działania społecznego niż jego koniecznym warunkiem. W szczególności zaś najpierw musi się u ludzi ukształtować poczucie ->tożsamości klasowej, a dopiero potem socjolog może identyfikować interesy klas. M.T.
interes publiczny [public interest], niepodzielne zbiorowe interesy społeczności lokalnej (-wspólnota) lub -społeczeństwa w opinii danej osoby. Twierdzi się, że realizowanie dobra publicznego leży w i.p., chociaż panują różnice zdań co do jego zasięgu. Zob. też dobro publiczne.
J.S.
interesy [interests], w potocznym języku termin ten ma trzy główne, związane ze sobą znaczenia. Można o kimś powiedzieć, że jest czymś interesowany, w tym sensie, że budzi to jego uwagę lub ciekawość. Użycie to rzadko spotyka się w naukach społecznych, l, bywają też synonimem stanu posiadania lub inwestycji. Trzecie znaczenie, ściśle związane z poprzednim i najbardziej rozpowszechnione, ujmuje i. jako to wszystko, co przyczynia się do powszechnego dobrobytu lub osiągnięcia celów jednostki. Ostatnie dwa znaczenia często występują w filozofii i naukach społecznych.
Filozofia polityczna T. ->Hobbesa opiera się na materialistycznej (-materializm) wizji natury ludzkiej, w myśl której podstawowym motywem wszelkiego działania jest dążenie do samozachowania. Także w ->ekonomii politycznej szeroko przyjmowano pogląd, że motywacje ludzkie są z grun-
tu egoistyczne. Przeciwstawiali mu się D. ->Hume, A. -Ferguson i inni, z różnych powodów. Ludzie są istotami z natury społecznymi, tak więc nie sposób wytyczyć ścisłej granicy między i. własnym a i. innych. Ferguson szczególnie krytykuje kojarzenie i. z zamożnością i materialnym posiadaniem, dowodząc, że cnoty, np. odwaga, uczciwość i wierność, są znacznie wyżej cenionymi przymiotami i powinny zajmować zaszczytne miejsce w każdym pełnym opisie i.
Nie bacząc jednak na wysiłki Fergusona, mate-rialistyczna tradycja kojarzenia i. głównie z bogactwem materialnym lub władzą polityczną i odrywania ich od sfery wartości i zasad utrzymywała się niezmiennie zarówno w myśleniu zdroworozsądkowym, jak i w naukach społecznych i politycznych. W XIX w. - zwłaszcza w kontekście
->materializmu historycznego Marksa i Engelsa
- nastąpiła jednak ważna zmiana, polegająca na przypisaniu i. hipotetycznym aktorom zbiorowym: klasom i grupom społecznym. To nowe podejście uległo następnie uogólnieniu w takich dziedzinach, jak socjologia przemysłu, polityki i socjologia zawodów, tak że stosowało się do każdej grupy połączonej albo uchwytnymi wspólnymi korzyściami gospodarczymi i społecznymi, wymagającymi ochrony, albo upośledzeniami, domagającymi się przezwyciężenia.
Wielka popularność pojęcia i. polega na jego domniemanej zdolności wiązania analizy obiektywnych warunków życia jednostek lub grup z wzorcami myślenia i działania. Pozostaje jednak sprawą sporną, czy można w sposób uzasadniony przypisywać i. jednostce lub grupie bez uprzedniej wiedzy o jej przekonaniach i intencjach. Jeśli takiej wiedzy nie sposób osiągnąć, kategoria i. traci wiele ze swej domniemanej efektywności badawczej. Większość socjologów byłaby także skłonna twierdzić, że indywidualne poczucie społecznej tożsamości musi poprzedzać wyobrażenie jednostki o i. własnym, dlatego też i. można definiować jedynie w kategoriach subiektywnych, nie zaś obiektywnych (jak utrzymują niektórzy, zwłaszcza część marksistów). Zob. też interes klasowy. J.S.
interpelacja [interpellation], w koncepcji
L. -Althussera dotyczącej kształtowania się -^tożsamości jest to proces, w którego toku jednostki zdobywają podmiotową samoświadomość oraz umiejętności i cechy określające ich umiejscowienie w społeczeństwie. W teorii analizy -dyskursu termin ten wiąże się z przypisywaniem (-przypi-sanie) takich charakterystyk. J.S.
interpretacja, socjologia interpretatywna [interpretation, mterpretive sociology], w pewnym sensie każde stwierdzenie jest i. Jeśli nazywam rzecz znajdującą się przede mną biurkiem - nie zaś toaletką - to interpretuję pewien zbiór wrażeń zmysłowych; jeśli mówię, że jestem szczęśliwy- nie zaś pijany- to interpretuję pewne
132 interpretacja, socjologia interpretatywna
doznania fizyczne oraz stan psychiczny. Nie wszyscy socj'ologowie godzą się na tak szerokie użycie tego stówa. Niektórzy stosują je w węższym znaczeniu, np. mówiąc o i. danych statystycznych.
S.i. to te orientacje socjologiczne, które za główny przedmiot socjologii uznają ->znaczenie i ->dziatanie. Różnią się one stopniem problema-tyzacji i. ->Interakcjonizm symboliczny i znaczna część socjologii weberowskiej zazwyczaj interpretują znaczenie na poziomie zdroworozsądkowym. Socjologia fenomenologiczna (->fenome-nologia) dysponuje dość rozwiniętą teorią i., podobnie ->etnometodologia, hermeneutyka i ->strukturalizm. Teorie interpretatywne różnią się też stopniem, w jakim wykraczają poza sposób rozumienia działań przez aktora.
Dla M. ->Webera (�0biektywność poznania w naukach społecznych 1904 oraz Sens wolnej od wartościowań socjologii i ekonomii 1917, wyd. poi. w: Problemy socjologii wiedzy, A. Chmielecki i in. [wyb.] 1985) rozumienie działań ludzkich (Ver-stehen) jest metodą par excellence socjologii. Rozumienie i i. są ściśle powiązane i większość socjologów uznałaby dzisiaj, że jakaś forma i. pojawia się w każdym akcie rozumienia, chociaż niektórzy akceptują bardziej naiwny pogląd, iż w rzeczywistości społecznej występują znaczenia nieproblematyczne, które mogą być zrozumiane bezpośrednio. Weber odróżnia rozumienie opisowe (np. ,Jan przechodzi przez pokój i otwiera okno") od rozumienia wyjaśniającego ("On otwiera okno, aby przewietrzyć ten duszny pokój"). Praktycznie oba stwierdzenia wymagają i. tego, co się dzieje, ale drugie po prostu idzie dalej niż pierwsze. Twierdzi się, że im pełniejsze jest rozumienie czy i., tym bliżsi jesteśmy pełnego wyjaśnienia danego działania. A. Schiitz (Der sinnhafte Aufbau der sozialen Welt 1932) rozwija złożoną koncepcję, poszerzając dorobek Webera i badając kształtowanie się celów, a zaczyna od strumienia doświadczenia. To prowadzi go do wyróżnienia motywów "ponieważ" (kryjących się w przeszłym doświadczeniu) i motywów "ażeby" (wskazujących przyszły stan spraw, które aktor chce podjąć).
Większość współczesnych socjologicznych koncepcji rozumienia uznaje, że jest ono także procesem i. Niektórzy starają się tego nie dostrzegać, dowodząc, że tym, co powinniśmy odnaleźć, są reguły, za pomocą których rozumiemy i interpretujemy, albowiem to one pozostają stale i niezależne od treści. Pogląd ten leży u podłoża twierdzenia P. Wincha, że wszystkie działania społeczne są zgodne z regułami; uzasadnia skupienie się etnometodologii na regułach konwer-sacyjnych; ugruntowuje zainteresowanie struk-turalizmu regułami, które umożliwiają wytwarzanie znaczenia z ukrytej struktury; a wreszcie - co mniej oczywiste -jest powodem zainteresowania ->poststrukturalizmu bezustanną grą przemieszczających się znaczeń. A. Giddens (Stanowienie
społeczeństwa 1984, wyd. poi. 2003) dowodzi, że wszystkie wprost formułowane reguły stają się sferą i., a reguł najbardziej podstawowych dla ludzkich działań i interakcji nie formułuje się, są one - przynajmniej z perspektywy aktora - przed-świadome. Tym samym więc są one podobne do reguł rządzących ciągami matematycznymi. Dlatego też znając początek ciągu (np. 2, 4, 6, 8), wiemy, jak będzie się rozwijał (10, 12, 14) i niekoniecznie musimy znać regułę, która nim rządzi, Hermeneutyka jest nauką o i. i interesuje się zarówno treścią, jak i formą tego, co jest interpretowane. Sam termin wywodzi się z praktyki interpretowania świętych tekstó,v. Hermeneutyka zakłada, że znaczenie stwierdzenia można zrozumieć tylko odnosząc je do całości dyskursu czy światopoglądu, którego jest ono częścią, np, twierdzenia ekonomii monetarystycznej możemy zrozumieć tylko w kontekście wszystkich innych współczesnych zjawisk kulturowych, z którymi się ona wiąże. Musimy odwołać .się do całości, by zrozumieć części, a do części, by zrozumieć całość
- jest to tzw. koło hermeneutyczne. To z kolei wiąże się z przyjmowaniem przez czytelnika stanowiska autora tekstu i patrzeniem na znaczenie wytworu w powiązaniu z kontekstem. I. biblijna poszukiwała znaczenia właściwego, obecnie natomiast powszechnie się uznaje, że nic takiego nie istnieje, jakkolwiek liczni filozofowie utrzymują nadal, że zbliżenie się do prawdy jest możliwe. Niemiecki filozof hermeneuta H.-G. Ga-damer sądzi, że jest to możliwe dzięki wspólnej tradycji (Prawda i metoda 1960, wyd. poi. 1993).
Tak więc systematyczne badanie i. jest w znacznej mierze dziedziną -filozofii nauk społecznych, a jej wpływ na badania socjologiczne jest różny. Być może największe znaczenie ma ona dla rozumienia innych kultur, jeśli przyjmiemy stanowisko
-^relatywizmu kulturowego. Pizyjmując pogląd Wincha, dążymy do rozumienia danej kultury w jej własnych kategoriach, odwołując się do jej własnych reguł i nie narz icąjąc jej ram odniesienia naszej własnej ku.lary. W klasycznym tekście Rozumienie społeczeństwa pierwotnego (w: Rationality, B. Wilson [red.] 1970, wyd. poi. w: Racjonalność i styl myślenia, E. Mokrzycki [wyb. i red.) 1992) Winch dowodzi, że nie możemy wypowiedzieć żadnego sądu na temat prawdziwości czy też jakichkolwiek innych aspektów poglądów Azande dotyczących czarów. W społeczeństwie Azande istnieją czary i czarownicy, w naszym zaś mamy naukę i naukowców. Czary są po prostu inne niż nauka i żadna z tych umiejętności nie jest doskonalsza od drugiej na mocy jakiegoś zewnętrznego kryterium; dla nas lepsza jest nauka, dla Azande lepsze jest czarownictwo. Wszystko, co możemy zrobić, to rozumieć. Jest to możliwe dzięki temu, że łączy nas wspólny ludzki los, gdyż każde społeczeństwo musi znaleźć jakiś sposób regulowania spraw związanych z narodzinami nowych członków, stosunkami seksualnymi czy śmiercią.
islam 133
Dla tych orientacji socjologicznych, które zakładają niezależność struktury społecznej od koncepcji świata społecznego przyjmowanej przez żyjących w nim ludzi, problem natury rozumienia jest znacznie mniej ważny. A.K.
intersubiektywność [intersubjectivity], pojęcie używane głównie w socjologii fenomenolo-gicznej (^fenomenologia) i odnoszące się do wspólkonstytuowania związków społecznych. Zakłada ono, że ludzie są w stanie osiągać zgodę wsprawie wiedzy lub doświadczeń swego -świata życia -przynajmniej praktyczną, jeśli nie wręcz obiektywną (^obiektywność). J.S.
interwencja socjologiczna [sociological
inten/ention], technika praktykowana przez francuskiego socjologa A. Touraine'a, który opowiada się za aktywną interwencją socjologa w ->ruch społeczny, stanowiący przedmiot jego badań, by odkryć "rzeczywiste stosunki społeczne" ukryte za "kombinacją uzgodnionych i zorganizowanych praktyk".
Touraine wskazuje, że w społeczeństwie post-industrialnym kontrola posiada ogromną władzę, ściśle związaną z technologią informatyczną. Daje ona istotom ludzkim zdolność dosłownego konstruowania historii (historyczność), ale dostęp obywateli do tej władzy jest w zasadzie ograniczony. Z tego powodu Touraine przypisuje podstawowe znaczenie polityczne ruchom społecznym grupującym obywateli stawiających wyzwanie dominującym formom wiedzy i proponującym alternatywy. Socjolog powinien skonstruować sytuację badawczą, w której ramach ruch społeczny może w pełni okazać istotę toczonej przez siebie walki. Touraine zaleca więc cztery metody badawcze: wejście w związek i ruchem społecznym poprzez organizowanie jego uczestników w grupy; zachęcanie owych grup do walki; wyjaśnianie kontekstu historycznego ruchu jego aktywistom; uczestniczenie w analizie grupy przez interpretację tego, co wydarzyło się w trakcie samej i.s.
Wraz ze swoimi współpracownikami z Ecole des hautes etudes et sciences sociales w Paryżu Touraine rozpoczął w latach 60. serię dramatycznych i.s. Badacze przyłączyli się do francuskiego ruchu studenckiego, ruchu antynuklearnego, regionalnego ruchu Okcytanii oraz polskiego ruchu Solidarności. Wychodząc poza -^-obserwację uczestniczącą, aktywnie zaangażowali się w idee polityczne oraz działania tych grup celem pełniejszego ich zrozumienia. Podejście to zostało nazwane ->akcjonalizmem. To połączenie pracy terenowej z aktywnym marksizmem (praktyka) oraz z subiektywnymi teoriami działania społecznego było wysoce kontrowersyjne. Jego najbardziej udanym produktem było prawdopodobnie studium francuskiego ruchu studenckiego i robotniczego roku 1968.
Najpełniejszą prezentację tej techniki oraz jej
teoretyczne uzasadnienie stanowi praca Tourai-ne'a La voix et le regard (l 978). Jak bardzo jest ona odległa od konwencjonalnego spojrzenia na socjologa jako neutralnego, obiektywnego obserwatora lub rejestratora faktów, można się przekonać na podstawie stwierdzenia Touraine'a: "najważniejszym momentem interwencji w badaniach poświęconych ruchom studenckim była długa dyskusja między uczestnikami ruchu a szefem grupy badawczej, który z wielkim wigorem wysunął problem wiedzy oraz jej społecznego zastosowania, a więc czynników, które - jego zdaniem - były jedyną szansą na podniesienie walki studenckiej do poziomu ruchu społecznego".
P.Ś.
introspekcja [introspection], obserwowanie
własnej psychiki, analizowanie własnych myśli, uczuć i przeżyć. Dane introspekcyjne mogą mieć pewną wartość w badaniu procesów psychicznych, choć nasze i. bywają nieprecyzyjne, a wiele procesów psychicznych nie jest dla świadomej i. w ogóle dostępnych. J.S.
inwazja ekologiczna [ecological irwa-sion], proces polegający na tym, że grupy społeczne lub formy aktywności lepiej przystosowane do danego środowiska niż jego aktualni mieszkańcy lub aktualne formy aktywności wkraczają do niego i zaczynają dominować. Zob. też ekologia; ekologia miasta; ekologia społeczna; teoria sfer koncentrycznych. P.Ś.
inżynieria społeczna [social enginee-
ring], planowana zmiana społeczna i rozwój społeczny; idea, według której rządy mogą kształtować i zarządzać podstawowymi cechami społeczeństwa, w sposób bardzo podobny jak zarządza się gospodarką, jeśli tylko dysponują wystarczającą informacją na temat zmian spontanicznych, co mają zapewnić ->wskaźniki społeczne oraz raporty na temat -trendów społecznych. Na przykład stopień zatrudnienia kobiet jest bardzo klarownie określony po części przez rządową politykę promowania lub ograniczania pracy kobiet. P.Ś.
Islam [Islam], jedna z trzech wielkich monoteistycznych (^monoteizm) religii świata (pozostałe to -judaizm i -^chrześcijaństwo). Za jej twórcę uważa się proroka Mahometa, który w VII w. głosił ją w Arabii, początkowo w Mekce i Medynie, miastach szlaków handlowych, a później wśród wyznających politeizm plemion pustynnych. W ciągu stulecia i. rozprzestrzenił się w drodze podbojów na Persję, Bliski Wschód, północną Afrykę i Hiszpanię. Jego dzieje wiążą się z historią trzech wielkich imperiów: Umajadów- do 750, Abasydów - do 1285 oraz otomańskiego - do 1918.
I. głosi całkowite oddanie się Allahowi, czyli Bogu; jego świętymi księgami są Koran (słowo Boga objawione Mahometowi przez anioła) oraz Hadith, czyli słowa proroka. Jest pięć głównych
f
134 islam
l'
zasad albo "filarów" i.: afirmacja maksymy, iż "nie ma boga oprócz Boga", a Mahomet jest jego prorokiem; obowiązek modlitwy pięć razy dziennie; zakat, ofiarowywanie jałmużny; post w miesiącu ramadan; oraz hadżdż, obowiązek pielgrzymki do Mekki przynajmniej raz w życiu. Niekiedy traktuje się jako kolejny obowiązek muzułmanina dżihad, czyli świętą wojnę, lecz nie należy on do "filarów", a często interpretuje się go jako wezwanie do duchowego doskonalenia się, nie zaś do zwalczania niemuzułmanów.
l. różni się od chrześcijaństwa tym, że nie ma w nim hierarchii duchowieństwa, wymaga przestrzegania licznych zakazów dietetycznych i zwraca szczególną uwagę na status i ubiór kobiet. Od XVII w. dzieli się na odłam sunnicki i mniejszość szyicką, która jednak dominuje np. w Iranie. Współczesne interpretacje i. rozciągają się od takich, które starają się uzgadniać go z zachodnimi wartościami gospodarczymi i politycznymi, po takie, które wzywają do powrotu do jego modelu z VII w. Próbę wyboru tej ostatniej drogi stanowiła rewolucja islamska w Iranie w 1979.
Socjologiczne analizy i. zapoczątkował M. ->We-ber, według którego różni się on od chrześ-
cijaństwa pod dwoma zasadniczymi względami; nieobecnością etyki doczesnego ascetyzmu oraz dominacją stosunków patrymonialnych (->patry-monializm) czy beneficjalnych, za pośrednictwem których państwo tłumiło wzrost własności prywatnej. Obie te cechy uniemożliwiały rozwój kapitalizmu. Tezie tej przeciwstawiał się w kilku pracach M. Rodinson, który uważał i. za dostatecznie wstrzemięźliwy, a fakt, że nie ewoluował w stron? kapitalizmu, przypisywał innym czynnikom, m.in. naciskom międzynarodowym. W późniejszych pracach na temat i. toczył się spór między autorami, którzy dowodzili zasadności odrębnej socjologii i., wywodzonej 7. Kc~anu i innych tekstów, oraz tymi, którzy eksponowali różnorodność i względność islamskich praktyk społecznych i politycznych. Trzecia fala analiz związana była z rozwojem islamskich ruchów politycznych w latach 70. i 80, XX w. Niektórzy widzieli w tym zjawisku ludową mobilizację przeciw- mówiąc językiem islamistów
- zagranicznej dominacji; inni dostrzegali w nim retroaktywne odwołanie się do islamskich symboli przez pewne grupy społeczne (szczególnie kler, kupców i intelektualistów), zagrożone procesami
->sekularyzacji i -^modernizacji. J.S.
Jakobson Roman Osipowicz [Jakobson (Jacobson) Roman Osipovich] (1896-1982), członek Praskiego Koła Lingwistycznego, które rozwijało lingwistykę strukturalną F. de -Saus-sure'a, zwłaszcza zaś broniło tezy o fundamentalnym znaczeniu opozycji binarnych (zob. jego Silected Writings, 8 1.1962-88 oraz W poszukiwaniu istoty języka. Wybór pism, M. R. Mayenowa (red.], 21.1989). J. wywarł znaczny wpływ na twórczość C. Levi-Straussa i szerzej, na współczesny -struk-turalizm. A.K.
jakościowa tabela dalszego trwania życia [Ouality Adjusted Life Years (OALYs)], miara opracowana przez ekonomistów zajmujących się problemami zdrowotności, uwzględniająca ocenę jakości życia w prognozowaniu przeciętnego dalszego trwania życia. Celem tego zabiegu jest ułatwienie alokacji środków na opiekę zdrowotną, gdyż stosując ->analizę kosztowo-zyskową otrzymuje się pojedynczy miernik pozwalający oszacować efekt dowolnej interwencji medycznej. Jakość życia jest tu jednak oceniana dość wąsko, zwykle w kategoriach biedy i mobilności fizycznej; w rezultacie ocena efektywności interwencji medycznej jest także ograniczona. J.K.
James William (1842-1910), amerykański filozof, czołowy przedstawiciel pragmatyzmu, znany zwłaszcza z tego, że wpłynął w sposób znaczący na tak odmienne formacje, jak ->neopozytywizm i ->interakcjonizm symboliczny, za pośrednictwem swego poglądu, że sens idei określają jej empiryczne konsekwencje. Zob. też pragmatyzm. J.S.
JanowitZ MorriS (1919-1988), socjolog amerykański; w połowie lat 40. pracownik Chicago Uni-yersity, następnie profesor wielu amerykańskich uniwersytetów. Jest autorem wielu książek, m.in. The Professional Soldier (1946); Sociology and the Military Establishment (1959); Social Control of the Welfare State (1976); The Last Half-Century (1978)
oraz The Reconstruction of Patriotism (1983). J. zapisał się przede wszystkim jako bodaj najznakomitszy socjolog wojska oraz autor twierdzenia, że przejście od wczesnej fazy ->społeczeństwa przemysłowego do fazy rozwiniętego społeczeństwa przemysłowego wiąże się z powstaniem różnych form instytucjonalnych, które utrudniają utrzymanie -^demokracji. Prowadził również badania i opublikował cenne prace z dziedziny socjologii miasta i polityki, rasy i stosunków rasowych oraz teorii socjologicznej. Pożyteczny wybór j ego prac, poprzedzony znakomitym wstępem biograficznym, stanowi książka J. Burka Morris Janowitz. On Social Organization and Social Control (1991). Zob. też badania wojska i militaryzmu. A.Z.
jatrogeneza [iatrogenezis], dosłownie "wywołany przez lekarza"; termin ten oznacza stan chorobowy spowodowany działalnością medyczną. Istnienie j. nie budzi wątpliwości; dyskusja dotyczy jej zasięgu. Do nauk społecznych termin ten wprowadził l. Illich (Medical Nemesis 1976), który posłużył się nim, przypuszczając generalny atak na -^społeczeństwo przemysłowe, a zwłaszcza na jego instytucje biurokratyczne i technologie, oskarżając je o ograniczanie wolności i sprawiedliwości oraz korumpowanie i ubezwłasnowolnienie jednostek. Illich dowodzi, że j. przeważa wszystkie pożytki, jakie daje medycyna. Wyróżnia trzy podstawowe rodzaje j. W rozumieniu klinicznym j. dotyczy choroby, której pacjent nabawia się w szpitalu - najogólniej mówiąc, chodzi o niepożądane skutki uboczne leków oraz lekarskiej ignorancji, zaniedbania lub niewłaściwego leczenia, które prowadzą do zatruć, okaleczają pacjenta lub nawet powodują jego śmierć. J. społeczna odnosi się do procesu, wskutek którego "działalność medyczna promuje choroby, wzmacniając postawy zainteresowania stanem zdrowia i tworząc aspołeczeństwo chorych*, co zachęca ludzi do korzystania z usług medycyny leczniczej, profilaktycznej, przemysłowej i środowiskowej". Spra-
136 jawna obserwacja uczestnicząca
wia to, że ludzie stają się hipochondrykami i aż nadto chętnie zdają się na taskę specjalistów medycznych - uzależniają się od profesjonalistów, co prawdopodobnie nadwątla ich zdolności radzenia sobie z własnym zdrowiem. Ostatni typ to j. kulturowa, która oznacza, że społeczeństwo osłabia wolę swoich członków, paraliżując "zdrowe reakcje na cierpienie, kalectwo i śmierć". W ten sposób cala kultura staje się nadmiernie zdominowana przez medycynę, lekarze przejmują rolę duchownych, a problemy społeczne i polityczne wkraczają do sfery medycyny.
Argumenty Illicha można umieścić w kontekście szerszej debaty na temat nadmiernej profesjonalizacji (-^stowarzyszenia zawodowe) i biurokraty-zacji (-biurokracja) współczesnego życia. Inni socjologowie (np. J. Douglas) wskazywali, że medycyna nie jest jedyną dziedziną, w której działania profesjonalistów mogą powodować niezamierzone skutki: próby oddziaływania na inne problemy społeczne wydają się czasem jedynie pogarszać pierwotne trudności. Mówi się o tym także w koncepcji ^etykietowania w teorii dewiacji. Zob. też medykalizacja. A.Z.
jawna obserwacja uczestnicząca [overt participant Observation], -^obserwacja uczestnicząca prowadzona za zgodą badanych. Zgoda może być domyślna lub wyrażona formalnie. W tym drugim przypadku socjolog wyraźnie zaznacza, że jest badaczem, i prosi o wyrażenie zgody na swoją działalność. W pierwszym przypadku badacz także ujawnia się jako osoba z zewnątrz, ale nie precyzuje jasno celu badania; zazwyczaj mówi o ogólnym zainteresowaniu przedmiotem, chęci napisania książki itp. Jeśli to wystarcza do uzyskania wstępu na teren badania, dalszych szczegółów nie ujawnia się już badanym osobom, chyba że wyrażą one takie życzenie. Wielu badaczy lubi opowiadać historie o tym, jak udało im się zdobyć zgodę na badanie. Rzeczywiście, jest to często element zasadniczy dla zrozumienia badania, ponieważ relacje między badaczem a badanymi mogą wpływać na otrzymane wyniki. Z tego powodu większość publikowanych raportów z jawnych obserwacji opisuje szczegółowo pozycję obserwatora w badanej grupie.
J.K.
jaźń [SGlf, the self], w socjologii najczęściej przyjmuje się, że pojęcie j. wywodzi się z filozofii Ch.H. ->Cooleya, W. ->Jamesa oraz G.H. -Meada i stanowi fundament ->interakcjonizmu symbolicznego. Ukazuje ono związaną z rozumem i reflek-syjnością zdolność istot ludzkich do uznania siebie samych za przedmiot swego myślenia. Zdaniem Meada "to właśnie jaźń umożliwia wyodrębnienie społeczeństwa ludzkiego" (Umyśl, osobowość i społeczeństwo 1934, wyd. poi. 1975). Mead wyróżnia dwa rodzaje j.: ,ja podmiotowe" (ang. /), obejmujące indywidualistyczny aspekt j., charakteryzujące się spontanicznością, nastawieniem wewnętrz-
nym, kreatywnością i subiektywnością, oraz ,ji przedmiotowe" (ang. Me), ujmujące aspekt kolektywistyczny, będące zorganizowaną formą postaw innych, łączące jednostkę z szerszym społeczeństwem, bardziej społeczne i bardziej zdeterminowane. ,Ja przedmiotowe" jest często nazywane koncepcją j., ukazuje bowiem, jak ludzie widzą samych siebie oczyma innych, i w większym stopniu poddaje się badaniom. J. zmienia się poprzez -^komunikację i ->symbole, dzięki czemu dziecko staje się coraz bardziej zdolne do stawiania się w roli innych. Mead opisuje ten proces i jego kolejne etapy: "zabawy", "gry" i "uogólniony ;nny". Pojęcie "uogólniony inny" odnosi się do uporządkowanych postaw całej społeczności i dzięki niemu możliwe staje się włączenie przez ludzi do swej własnej koncepcji j. wartości całej zbiorowości.
Wśród nowszych prac na temat j. szczególnie interesujące są rozważania M. Rosenberga, zwłaszcza dotyczące -> kultur młodzieżowych (zob. np, Black and White Self-Esteem 1972, której jest współautorem). W książce Conceivmg the Self (1979) Rosenberg rozróżnia treść, strukturę, wymiary i granice "koncepcji jaźni", którą definiuje jako "ogół myśli i uczuć jednostki odnoszących się do niej samej jako przedmiotu". Treść to "tożsamości społeczne" (przynależności grupowe lub statusy, które w odczuciu społecznym można przypisać jednostce, np. czarny, kobieta itp.) oraz "dyspozycje" (skłonność do reagowania tak, jak reaguje czarny, kobieta itp.). Związek między różnymi tożsamościami społecznymi i dyspozycjami tworzy strukturę j. Postawy i uczucia, które cechują daną osobę w związku z jej własną j., można charakteryzować w kilku wymiarach (np. nasilenie, spójność, stabilność). Rosenberg wyróżnia także: j. istniejącą (nasz obraz tego, jacy jesteśmy), j. pożądaną (to, czym chcielibyśmy być) oraz j. przedstawianą (sposób, w jaki przedstawiamy siebie w danej sytuacji). Wreszcie granice koncepcji j. określają tzw. ekstensje ego, które na te granice oddziałują, np. wstyd u cz> sieka skromnego pochodzenia czy duma z noszenia modnej odzieży.
Pojęcie j. jest też wykorzystywane w terapii, poradnictwie i psychologii, aczkolwiek w zróżnicowany sposób; określa wówczas wewnętrzne potrzeby czy potencjał jednostki. Psychologowie społeczni często posługują się wieloma pojęciami związanymi z j. lub pochodnymi; są to m.in.: samoświadomość (skupienie uwagi na własnej j.), pojęcie samego siebie (pogląd na temat swej "prawdziwej" j.), otwarcie się (ujawnienie komuś swej "prawdziwej" j.), obrazy samego siebie (przejściowe koncepcje j., zmieniające się zależnie od sytuacji), percepcja samego siebie (proces, skutkiem którego jednostki zaczynają myśleć o sobie i poznawać siebie). Zob. też Goffman Erving; Maslow A.H.; samorealizacja; tożsamość. A/C.
jaźń odzwierciedlona [looking-glass self],
Ch.H. ->Cooley w swej teorii -jaźni pokazał,
wjaki sposób przez postrzeganie innych powstaje indywidualne poczucie jaźni. Podobnie jak odbicie w zwierciadle, jaźń zależy od postrzeganych przez jednostkę reakcji innych. Jak mówi sam Cooley: "each to each a looking glass / Reflects the other that doth pass".
J.o. obejmuje trzy elementy: wyobrażenie swego wizerunku w oczach innych, wyobrażenie sądów innych na temat naszego wizerunku oraz uczucia wobec samego siebie, np. duma. W koncepcji Cooleya jaźń cechuje się solipsyzmem, a społeczeństwo to zasadniczo "wyobrażające siebie wyobrażenia". A.K.
jednostka analizy [unit of enpuiry], jednostka (osoba, gospodarstwo domowe, przedsiębiorstwo lub inny obiekt), o której zbiera się informacje podczas badania. J.a. myli się często zjednostką losowania (->dobór próby). Te pojęcia nie muszą oznaczać tego samego. Można np. losować gospodarstwa domowe, ale zbierać informacje o pojedynczych (jednym lub kilku) jego członkach. W takim przypadku, mimo że do próby losuje się gospodarstwa, j.a. są poszczególne osoby. J.K.
język [language], każda postać ->komunikacji werbalnej lub niewerbalnej, którą nawiązują istoty ludzkie, zwierzęta lub nawet maszyny. Dziedzina zajmująca się funkcjami społecznymi i kulturowymi oraz konstrukcją j. nazywana jest socjoling-wistyką. Na jej rozwój składają się prace socjologów, antropologów, filozofów i psychologów.
Zdolność gatunku ludzkiego do tworzenia struktur zdaniowych z zasadniczo arbitralnych słów - które same są konstruowane z pozbawionych znaczenia dźwięków, gdy istnieją oddzielnie od siebie (fonemy) -jest niekiedy uważana za cechę najwyraźniej odróżniającą człowieka od innych gatunków. Każde społeczeństwo posiadaj., który pozwala istotom ludzkim na wyrażanie idei o podobnej złożoności; nie istnieje nic takiego jak j. "prymitywny", choć społeczeństwa mogą odczuwać potrzebę zapożyczania czy wymyślania nowych słów, aby wyrazić nowe -pojęcia.
Wszystkie istoty ludzkie dysponują zdolnością uczenia siej., choć uszkodzenie mózgu lub silne upośledzenie mogą wpływać na niektóre sfery kompetencji językowej. Zdaniem N. Chomsky'ego dzieci rodzą się wraz z dziedziczonym programem biologicznym, który przygotowuje je do opanowania w przyszłości struktury j. W swej pierwszej książce, Syntactic Stnicture (1957), Chom-sky analizował trzy modele j. i dowodził, że tylko trzeci, najbardziej złożony, obejmujący to, co można nazwać gramatyką transformacyjną, jest zdolny do objaśnienia nieskończonego szeregu zdań, które zawierają się w j. naturalnych. W tym samym roku psycholog B.F. Skinner opublikował studium przyswajania j. (Verbal Beha-viour), które Chomsky recenzował. Skinner zaproponował behawiorystyczne (-behawioryzm)
język 137
objaśnienie nabywania j., niemożliwe do pogodzenia z koncepcjami Chomsky'ego. Zdaniem behawiorystówj. jest nabywany poprzez uczenie się we wczesnym dzieciństwie, natomiast Chomsky w sposób przekonujący dowodził w kolejnych publikacjach, że dziecko musi się rodzić z dziedzicznymi kompetencjami językowymi - z wrodzoną wiedzą o strukturze j. Utrzymywał on, że dzieci nie są w stanie wyprowadzić z j. , którego oddziaływaniu podlegają w pierwszych latach życia - czyli z jego struktur powierzchniowych - tkwiących u jego podstaw reguł, czyli głębokiej struktury j., której znajomość jest konieczna do poprawnego użycia j. (zob. zwłaszcza Rules and Representations 1980).
Inni badacze utrzymują, że to po prostu naturalna ->inteligencja dziecka umożliwia mu nauczenie się bardzo często skomplikowanych reguł i wyjątków, nadających strukturę wszystkim systemom językowym. Tak więc np. dzieci mające rodziców różnych narodowości często dysponują zdolnością opanowania więcej niż jednego systemu językowego. Między lingwistami toczy się debata, czy taka dwujęzyczność oddziałuje na rozwój intelektualny dziecka; niektóre z pojawiających się w niej argumentów opierają się raczej na przesłankach politycznych niż naukowych.
Polityczne podejście do dwujęzyczności to tylko jeden z aspektów związku między j. a -kul-turą. J. pod wieloma względami stanowi odbicie kultury danego społeczeństwa, stąd waga, jaką antropologowie przywiązują do nauczenia się lokalnego j., gdy prowadzą badania innych społeczeństw. Na przykład j. pokazują, wjaki sposób społeczeństwa klasyfikują i oceniają środowiska, w których żyją, w tym stosunki pokrewieństwa, świat zwierząt, kolory, pożywienie, a także świat naturalny. Każde społeczeństwo dysponuje swoim odrębnym systemem klasyfikacji, który służy m.in. podtrzymywaniu granic oddzielających członków danej zbiorowości od osób nie należących do niej. Wzajemne rozumienie zarówno kulturowego, jak i lingwistycznego znaczenia używanego j. ma więc zasadniczą wagę, jeśli chcemy uniknąć nieporozumień; translacja kulturowo skonstruowanych pojęć i idei w kategoriach zrozumiałych dla członków danego społeczeństwa jest najważniejszym elementem pracy nie tylko antropologa, lecz także specjalisty przenoszącego się z jednej kultury do drugiej.
Władzę j. można dostrzec w sferze retoryki politycznej czy tworzenia haseł, wówczas bowiem pojedyncze słowa (np. "demokracja") czy zdania (np. "Czarne jest piękne") mogą mobilizować wielkie i dotąd odrębne grupy do działania politycznego. J. ujawnia także istnienie w społeczeństwie istotnych podziałów, które są wyrazem wpływu szerszych czynników politycznych i ekonomicznych. B. -Bernstein pokazał np., że chociaż kody j. mówionego klasy średniej i klasy robotniczej mają w sensie lingwistycznym równą wartość, kod klasy robotniczej (ograniczony) jest
m
138 język ciała, kinezyka
narażony na dyskryminację w sferze edukacji. Podobne zjawisko można dostrzec, analizując relacje miedzy j. a podłożem regionalnym, etnicznym czy religijnym. Z drugiej strony grupy etniczne (->etnicznośćj mogą używać swych j. jako symbolicznych środków wzmocnienia lub rozwinięcia własnej tożsamości czy też jako środka obrony przed naciskiem osób nie należących do danej grupy (np. w wypadku rymowanej gwary londyńskiej czy rapowania przez młodzież z wysp Morza Karaibskiego zamieszkałą w Wielkiej Brytanii). Zob. też analiza konwersacyjna; etnometo-dologia; hipoteza Sapira-Whorfa; semiologia; struk-turalizm; Wittgenstein L. A.K.
język ciała, kinezyka [body language],
termin używany w psychologii społecznej, odnoszący się do gestów, wyrazu twarzy oraz postawy ciała przyjmowanej przez ludzi w trakcie interakcji społecznych. Podobnie jak ->języki mówiony i pisany wyrażają nasze idee, myśli i emocje, tak też -jak się twierdzi - nasze ciała wytwarzają serie komunikatów, niektóre nieświadomie, posługując się takimi środkami jak postawa itp. Równoważny termin "k." jest niekiedy używany w psychologii; odnosi się do ruchów ciała przenoszących informację, gdy nie używa się mowy, oraz do badania takich ruchów. Zob. też komunikacja niewerbalna. A.K.
judaizm [Judaism], jedna ze światowych religii monoteistycznych (-^monoteizm), mająca źródła w żydowskich ruchach profetycznych, odwołujących się do Boga Jehowy. Ważne jest odróżnianie wczesnego j. biblijnego, sprzed zburzenia Świątyni w 70 r. n.e., od późniejszego j. skoncentrowanego na synagodze. Wspólnoty judaistyczne organizowały się wokół religijnych nauczycieli (rabinów),
a wiedzę religijną czerpały z Tory, czyli nauki (w szczególności pierwszych pięciu ksiąg Starego Testamentu). Z j., opartego na idei świętego przymierza Jehowy z ludem żydowskim, wyłoniło się w dziejach wiele złożonych ruchów mesjanistycz-nych (->mesjanizm).
W średniowieczu było kilka takich ważnych ruchów, np. Kabała, która wypełniła tradycyjną żydowską teologię ezoterycznym sensem. W XIX w, pojawiły się próby zmiany i reformowania wielu tradycyjnych zwyczajów. Z prób tych zrodziły si? dwa oddzielne ruchy religijne, j. zreformowany oraz konserwatywny. Głęboka transformacja j. nastąpiła w XX 'A., w konsekwencji zagłady europejskich wspólnot żydowskich w Holokauście oraz powstania nowoczesnego państwa Izrael w 1948,
Socjologów interesowała zwłaszcza natura żydowskiego profetyzmu (zob. np. M. Weber, Starożytny judaizm 1917-19, wyd. poi. w: Dzieło zebrane z socjologii religii, t. 3 2000), stosunek między j. a kapitalizmem (zob. W. Sombart, Żydzi i życie gospodarcze 1911, wyd. poi. 1913), a ostatnio - wnioski z Holokaustu dla teorii społecznych (zob. Z. Bauman, Nowoczesność i zagląda 1989, wyd. poi. 1992). Zob. też chrześcijaństwo,
J.S.
Jung Cari Gustav [1875-1961), szwajcarski psycholog i psychoanalityk, przez pewien czas uważany za następcę S. -> Freuda. W 1913 zerwą! ostatecznie współpracę z Freudem, nie godząc się na szczególne podkreślanie wagi seksualności. W swych pracach bardziej niż Freud eksponuje aspekt duchowy, przedstawia analizy ->cyklu życia i -^symbolizmu; być może z tego względu (co zastanawiające) jest niedostrzegany przez socjologów. Książka A. Storrajung (1986) stanowi dobre wprowadzenie w jego twórczość. A.K.
1< E
kalkulacja wysiłku [effort bargaining],
termin po raz pierwszy użyty przez H. Behrend (ffte Effort Bargain, "Industrial and Labour Relations Review" 1957), a spopularyzowany przez W. Bal-damusa (Effidency and Effort 1961) - w związku z badaniami nad systemami ->placy bodźcowej, przy opisie różnych racjonalności postępowania osób zatrudnionych (->zatrudnienie). Te systemy ptacy bodźcowej zakładają, że robotnik dąży do maksymalnego zarobku, a tym samym uznaje za racjonalne te same sposoby postępowania, co kierownictwo. Badania empiryczne w dziedzinie socjologii i psychologii przemysłowej wykazały jednak, że robotnicy z reguły ograniczają wydajność (tzn. produkują mniej, niż jest to techniczne możliwe dla osiągnięcia maksymalnej dniówki), ponieważ nie spodziewają się radykalnej zmiany średniego poziomu swej płacy. Podsumowując swe badania, Baldamus twierdził, że skoro robotnicy nie oczekują na dłuższą metę zmian swych całkowitych dochodów, racjonalne jest, iż dążą do zminimalizowania ilości wysiłku potrzebnego do wykonania konkretnego zadania przy utrzymaniu średniej wysokości płacy. Różne klasy społeczne faktycznie kierują się bardzo odmiennymi wyobrażeniami na temat tego, co znaczy uczciwa praca za uczciwą dniówkę. Na wprowadzane systemy bodźcowe robotnicy mogą zareagować nawet ukrywaniem rzeczywistego wkładu pracy przed ustalającymi normy inżynierami i kierownictwem. Przyjmuje się dziś, że k.w. ma istotny wpływ na organizację -stosunków pracy, ponieważ porównania płac i nakładów pracy różnych grup pracowników mają zasadnicze znaczenie dla -układów zbiorowych, jak również dla podejmowanych przez współczesne rządy prób prowadzenia polityki płacowej. J.S.
Kant Immanuel (1724-1804), filozof niemiecki, jeden z najwybitniejszych -jeśli nie najwybitniejszy - myśliciel nowożytny, który wywarł głęboki i trwały wpływ zarówno na samą ->filozofię, jak
i na wszystkie inne dyscypliny intelektualne, oczywiście z socjologią włącznie. Za rdzeń filozofii krytycznej K. powszechnie uważa się dokonaną przezeń syntezę dwóch zwalczających się tradycji ->empiryzmu i -nacjonalizmu, które w czasach K. dominowały w -^epistemologii, czyli filozoficznej teorii poznania. K. twierdził, wbrew empirys-tom, że istnieją prawdziwe sądy syntetyczne a priori, tzn. takie, które nie są zwykłymi -^tautologiami, a jednak nie pochodzą z doświadczenia. Wielkie dzieło K., Krytyka czystego rozumu (1781, wyd. poi. 1904), poświęcone jest udowodnieniu tej tezy i systematycznej dedukcji tych syntetycznych pojęć i sądów a priori, które warunkują możliwości naszego postrzegania przestrzeni i czasu (formy apercepcji) i formułowania obiektywnych sądów doświadczenia ("kategorie" - przyczynowości, konieczności, możliwości i inne). Według K. jednak kategorie te, choć same nie dają się wywieść z doświadczenia, mają prawomocne zastosowanie jedynie w polu możliwego doświadczenia. Próby opisu za ich pomocą "rzeczy samych w sobie", poza granicami możliwego doświadczenia, skazane są na nieuleczalną sprzeczność. Mimo że K. odrzucał obowiązującą wersję empiryzmu, z czołowymi empirystami łączyło go dążenie do obrony poznawczego (->poznanie) statusu nauki empirycznej przed uroszczeniami teologii i metafizyki do wiedzy o "rzeczach samych w sobie", poza doświadczeniem.
Według K. jednak nie sposób uniknąć myślenia o "rzeczach samych w sobie", nawet jeśli ich poznanie nie jest możliwe. Jest tak przede wszystkim z powodu nieodzowności rozumowego ugruntowania obiektywnych sądów moralnych. Aby człowieka zobowiązywała maksyma moralna, niezbędna jest wolność woli i integralna tożsamość osobowa. Żadnej z nich nie sposób znaleźć w treści doświadczenia. Kantowska koncepcja estetyki (wyłożona w Krytyce władzy sądzenia 1790, wyd. poi. 1964) również odwołuje się do idei (takich jak "forma celowości"), które nie mogą
140 kapitalizm
występować w obiektywnych sądach doświadczenia. Tak więc pomimo antymetafizycznej wymowy centralnego wywodu Krytyki czystego rozumu K. stwierdza istnienie napięcia między - z jednej strony - dziedziną obiektywnie poznawalnych przedmiotów doświadczenia i - z drugiej strony - nieuniknionymi wyobrażeniami niepoznawalnej dziedziny "rzeczy samych w sobie". Ta ostatnia jest zwłaszcza warunkiem prawomocności sądów moralnych i estetycznych oraz tożsamości postrzegającego, poznającego i działającego ^podmiotu.
Obecne w socjologii główne wersje niepozyty-wistycznych epistemologii wywodzą się z różnych europejskich tradycji interpretacji i rozwiązywania tych napięć Kaniowskiej filozofii; można tu wymienić zwłaszcza ->neokantyzm, ->fenomenolo-gię i hermeneutykę (-^interpretacja). Z krytyki filozofii K. zrodziła się Heglowska dziejowa dialek-tyka samourzeczywistniania się "idei absolutnej", która następnie natchnęła wizję historii i epistemologii Marksa i Engelsa. J.S.
kapitalizm [capitalism], oparty na pracy najemnej system produkcji towarowej, nastawionej na sprzedaż i wymianę dóbr oraz zysk, a nie na zaspokojenie bezpośrednich potrzeb wytwórców. Istnieją liczne przykłady występowania elementów k. w dziejach przednowożytnych, lecz wymianę kapitalistyczną z zasady ograniczała wówczas kontrola polityczna i religijna. Badaczy współczesności uderza przytłaczająca i w wysokim stopniu swobodna dominacja kapitalistycznej przedsiębiorczości (ze związanymi z nią strukturami monetarnymi i rynkowymi), nie znająca granic politycznych ani kulturowych. Jednakże k. nie należy mylić z -^uprzemysłowieniem; jest on tylko jednym z głównych warunków uprzemysłowienia.
Znaczna część listy cech określających k. pochodzi z pionierskich pism K. ->Marksa oraz M. ->Webera. Ten pierwszy uważał za główny atrybut k. panujące w nim stosunki produkcji. Za A. ->Smithem odróżniał wartość użytkową towaru od jego wartości wymiennej na ->rynku. Kapitał powstaje poprzez nabywanie różnego rodzaju towarów (surowców, narzędzi, siły roboczej) i wytwarzanie z nich nowych towarów, o wartości wymiennej wyższej niż wyjściowa wartość kupna. Jest to możliwe dzięki sile roboczej, która w k. sama stalą się towarem. Według Marksa siła robocza jest przedmiotem wyzysku: jej wartość wyrażona w płacy robotnika jest niższa niż wartość, jaką ten wytwarza dla kapitalisty. Różnicę tę, tzw. wartość dodatkową, zatrzymuje kapitalista i dodaje ją do kapitału. Cykl ten powtarza się ad infinitum i staje się źródłem konfliktu klasowego. Utożsamianie przez Marksa k. z -^wyzyskiem opiera się jednak na przesłance, iż praca jest źródłem wszelkiej wartości, a zatem i wszelkiego zysku. Tezę tę kwestionuje wielu ekonomistów, nawet marksistowskich.
Weber również uznawał wielkie znaczenie pracy najemnej, lecz za zasadniczą cechę k. uważał wymianę rynkową (-rynek). Współcześnie na Zachodzie k. z zasady oznacza wyrachowany racjonalność, gromadzenie majątku poprzez od ktadanie gratyfikacji oraz oddzielenie stosunków gospodarczych i społecznych. Innymi niezbywalnymi instytucjami k. są: własność prywatna, for malnie wolna siła robocza, sieć rynków surowcowych, wydajność pracy oraz rozbudowany system monetarny. Krytycy Webera wskazują, że w odróżnieniu od Marksa nie próbuje on odsłonić ukrytych mechanizmów spajających te instytucjonalne elementy v działając} całość.
Ze współczesnego punktu widzenia wartość analityczna pojęcia k. jest jednak niewielka, ponieważ stosuje się ono do niezmiernie szerokiego przedziału czasu. Zakwalifikowanie jako społeczeństw kapitalistycznych zarówno wczesnowi-ktoriańskiej, jak i późnodwudziestowiecznej Anglii niewiele pozwala zrozumieć. To samo odnosi się do bardzo szerokiego geograficznego i kulturowego zasięgu tego pojęcia. Nie widać bowiem bezpośredniej korzyści z tłumaczenia dynamiki tak odmiennych współczesnych społeczeństw, jak Japonia, Szwecja czy Australia, jedynie w kategoriach istnienia w nich kapitalistycznego w sensie prawnym systemu produkcji. Większą ścisłość można osiągnąć przez określanie typów k. na podstawie czynników jakościowych bądź ilościowych.
Klasyfikacja jakościowa wskazuje, że akumulacja kapitału może dokonywać się na kilka różnych sposobów. Tak więc k. merkantylny to system handlu dla zysku towarami wytwarzanymi z reguły niekapitalistycznymi metodami produkcji. Egzem-plifikacji cech k. agrarnego dostarczają procesy zachodzące wśród angielskiego ziemiaństwa w XVII i XVIII w. Rewolucja agrarna, której dokonywali, przekształciła system produkcji nastawionej na własne potrzeby w system produkcji rolnej w celu sprzedaży plonów za .otówkę na rynku. Przy tym wytwar ��>-:-.� nadwyżki stało się możliwe dzięki udoskonalaniu metod i mechanizacji upraw. Klasyczna, typowa forma to k. industrialny. Produkcja toczy się tu w systemie przemysłowym opartym na złożonym podziale pracy zarówno w ramach jednego procesu produkcyjnego, jak i pomiędzy różnymi procesami produkcyjnymi, a także na tworzeniu wyspecjalizowanych miejsc pracy i fabryk; standaryzacji tradycyjnych kwalifikacji rzemieślniczych, wreszcie zrutynizowaniu zadań pracownika. W k. finansowym czy pieniężnym kapitalistyczny proces produkcyjny podporządkowany zostaje obiegowi pieniądza i aktywów finansowych oraz akumulacji zysków finansowych jako takich. Zakłada to istnienie wysoko rozwiniętego systemu bankowego, rynku papierów wartościowych i form korporacyjnego dysponowania majątkiem za pośrednictwem własności akcyjnej. Jak wskazywał Th. ->Veblen, przedmiotem spekulacyjnego zysku i straty stają się cale
kompleksy przemysłowe, budynki i ziemia. K. państwowy pojawia się tam, gdzie zainicjowanie zarówno uprzemysłowienia, jak i ustroju kapitalistycznego następuje przy udziale przedsiębiorstw tworzonych i zarządzanych przez państwo. Nawet jednak w nominalnie komunistycznych (^komunizm) gospodarkach, czyli z reguły w krajach rozwijających się, państwowe przedsiębiorstwo okazuje się poddane naciskom międzynarodowego handlu i finansów, czyli menedżerskim koniecz-nościom kapitalistycznych metod produkcyjnych. W klasyfikacji ilościowej próbuje się uchwycić głębokie zróżnicowania w skali akumulacji kapitału i koncentracji ekonomicznej władzy kapitału. Drobnokapitalistyczna akumulacja wiąże się z siecią indywidualnych producentów czy rzemieślników, która była typowa dla początkowego okresu dziejów k., ale występuje także we współczesnym świecie (zwłaszcza w krajach rozwijających się). Z formalnego punktu widzenia oznacza to, że właściciel kapitału jest zarazem pracownikiem, a system jest nominalnie bezklasowy. K. przedsiębiorców pojawia się, gdy akumulacja kapitału powoduje podział na właścicieli i robotników. Do klasy przedsiębiorców, typowej dla tej fazy, należą
-w teorii -jednostki, które w pełni bądź w decydującej mierze są właścicielami i zarazem zarządcami swych przedsięwzięć. Efektem procesu przekształcania się - z udziałem banków i instytucji finansowych - form własności udziałowej, ograniczania indywidualnej odpowiedzialności i koncentracji kapitału w wielkich, bezosobowych własnościowe zrzeszeniach monopolistycznych lub oligopolistycznych jest k. korporacyjny lub monopolistyczny. Proces ten wiąże się z rozwojem
-korporacji i podziałem pracy, za pośrednictwem akcjonariatu, między właścicielami i zarządcami czy menedżerami.
Na przekór długiej historii k. twierdzi się często, że produkcja towarowa i nieregulowana wymiana nie sprzyjają ładowi społecznemu. Znana jest niespełniona przepowiednia Marksa, że an-tagonistyczne stosunki klasowe (-klasa) k. doprowadzą do zniesienia go w efekcie gwałtownej rewolucji. Jednak także konserwatywni krytycy twierdzą, że wyrachowanie panujące na kapitalistycznym rynku grozi zaburzeniem porządku, ponieważ towarzyszy mu dewaluacja tradycji etycznej. Wbrew tym poglądom niestabilność nie wydaje się przyrodzoną cechą systemów kapitalistycznych, a jej przyczyny leżą raczej w specyfice różnorodnych kultur, w których środowisku wprowadzane są nominalnie kapitalistyczne stosunki.
Książka T. Bottomore'a Theories of Modern Capitalism (1985) jest dobrym wstępnym przeglądem tego obszernego tematu. Zob. też S. Strange, Casino Capitalism (1986). Praca ta zawiera szczegółową, prowokującą analizę współczesnej międzynarodowej sceny finansowej. Spostrzeżenia Strange nasuwają myśl, że wiele socjologicznych modeli kapitalistycznej wymiany ma w istocie charakter selektywny i odnosi się głównie do industrialnego
kapitał 141
k. przedsiębiorców bądź korporacyjnego, natomiast ignoruje rozległą sferę spekulacji związanej ze współczesnym pieniądzem i rynkami towarowymi. Zob. też przedsiębiorca; teoria wartości pracy. J.S.
kapitalizm państwowy [state capitalism],
określenie stosowane wobec przynajmniej trzech różnych form organizacji gospodarczej: przejęcia przez ->państwo głównych dziedzin gospodarki w społeczeństwie kapitalistycznym (tzw. etatyzm); niezbędnego podtrzymywania sektora kapitalistycznego w społeczeństwie znajdującym się w okresie przejściowym do -^socjalizmu (doktryna utworzona przez Lenina na początku lat 20.) oraz wobec Związku Radzieckiego, który - zgodnie z tą opinią- nie był społeczeństwem socjalistycznym, ale po prostu innym wariantem ^kapitalizmu, w którym biurokracja zarządzała gospodarką będącą własnością państwa; zwolennikami tej tezy byli marksistowscy krytycy Związku Radzieckiego począwszy od lat 30. Zob. też komunizm. P. Ś.
kapitał [Capital], zgodnie ze współczesną ekonomią jeden z czterech czynników produkcji (pozostałe to ziemia, praca i przedsiębiorczość). Wielkim odkryciem wczesnej ->ekonomii politycznej było, iż k. nie można sprowadzać wyłącznie do formy pieniężnej, a wzrost zamożności społeczeństwa zależy od rozwoju jego sił produkcyjnych. Na k. składają się narzędzia, maszyny, zabudowania i wszelkie inne wyprodukowane przez człowieka tworzywa i urządzenia, które nie są przeznaczone do bezpośredniej konsumpcji, lecz wspierają lub zwielokrotniają efektywność pracy produkcyjnej. Od czasów A. ->Smitha przyjęte jest także rozróżnianie k. obrotowego i trwałego. Ten pierwszy służy do nabywania środków, zwłaszcza surowców i siły roboczej, w celu przetworzenia i odsprzedania z zyskiem w postaci produktu. Ten drugi, np. maszyny i narzędzia, tworzy zysk, lecz nie jest przedmiotem dalszego obrotu.
Według K. ->Marksa ->akumulacja kapitału jest sprężyną kapitalistycznego sposobu produkcji, czyli współczesnego systemu kapitalistycznego. Zasadza się ona na -wyzysku robotnika przez zagarnianie wartości dodatkowej (->teoria wartości pracy). W Kapitale (t. l 1867, wyd. poi. 1884) Marks formułuje krytykę ekonomii politycznej. Dowodzi, że choć proces akumulacji polega z pozoru na stosunkach między rzeczami (towarami), to w istocie są to stosunki między ludźmi. Ponadto logika tego procesu prowadzi nieuchronnie do koncentracji k. w rękach niewielu posiadaczy, czemu towarzyszy ->proletaryzacja i zubożenie mas robotniczych.
Większość ekonomistów i socjologów nadal uważa, że tworzenie i akumulacja k. to niezbędne warunki każdej formy -^uprzemysłowienia. Ponieważ jednak rozwój kapitalizmu potoczył się nieco inaczej, niż przewidywał Marks, konieczne
142 kapitał kulturowy
okazało się - co musieli uznać - rozróżnienie różnych funkcji k., posiadania k. i zarządzania nim. rozróżnienie różnych odmian k., i przemysłowy. Zob. też kapitat poracja; rewolucja menedżerska; pracy. J.S.
nawet marksiści w szczególności Wiąże się z tym np. k. finansowy kulturowy; kor-; teoria wartości
kapitat kulturowy [cultural capital], p. Bour-
dieu (Reproduction culturelle et reproduction sociale, "Information sur les sciences sociales" 1971) twierdzi, że rodzice wywodzący się z klasy średniej wyposażają swoje dzieci w k.k., na który się składają różnorakie kompetencje językowe i kulturowe. Szkoły wymagają ich posiadania (pod względem treści są one kontrolowane przez ludzi bogatych), przez co stają się warunkiem osiągnięcia sukcesu edukacyjnego; natomiast samej szkole nie udaje się przekazać tych kompetencji dzieciom z klasy robotniczej. Tak więc oceny szkolne, mimo że wydają się obiektywne, w rzeczywistości uprawomocniają nierówność ekonomiczną, przekształcając kompetencje społeczno-
-kulturowe w hierarchię osiągnięć, która tylko pozornie jest wynikiem nierówności naturalnych zdolności. A.K.
kariera [career], sekwencja ->ról zawodowych, przez która jednostka przechodzi w swym życiu zawodowym. Pojęcie to w zasadzie zakłada, że kolejne role wiążą się z coraz wyższym prestiżem i innymi nagrodami, nie wyklucza jednak zawodowej i społecznej ruchliwości w dół. W socjologii pojęcie k. pojawiło się w związku z badaniem
->zawodów przez takich socjologów, jak O. Hali i E. Hughes z Chicago w latach 40. Później socjologowie związani z -nnlerakcjonizmem symbolicznym pogłębili je i poszerzyli zakres jego zastosowań, pisząc np. o k. dewiacyjnych. I tak H. Becker (Outsiders 1963) zastosował pojęcie k. do opisu etapów "stawania się palaczem marihuany", kiedy to zaczyna się od nauki palenia, potem następuje nauka percepcji efektów, a wreszcie
- nauka cieszenia się tym doświadczeniem. Podobnie E. -Goffman (Asylums 1961) pisze o "moralnej karierze" pacjenta psychiatrycznego i jej trzech fazach: byciu prepacjentem, pacjentem i postpa-cjentem. Goffman interesował się jednak przede wszystkim zmianami subiektywnego odczucia obrazu własnej ->jaźni doświadczanego przez jednostkę, np. tym, jak pacjent odczuwa odarcie go z dotychczasowej -^tożsamości, gdy inni ("koło oddziaływania") zaczynają uważać go za wariata, jak znosi upokorzenie przy przyjęciu do szpitala psychiatrycznego i jak udaje mu się budowa nowego obrazu siebie i nowego poczucia tożsamości. Obie te prace są również klasycznymi przykładami teorii -^etykietowania.
Celem badań nad k. jest wykrycie powtarzających się lub typowych okoliczności i problemów z nią związanych. Istnieje różnica między obiektywną linią k., kiedy to jednostka raz po raz staje
przed problemem przystosowania się, ale trudno- f ści z tym związane można przewidzieć (gdy np. jednostka zostaje studentem, doktorem lub człon: kiem sekty religijnej), a k. w sensie subiektywnym, czyli aktami interpretacji dokonywanej przez ludzi przechodzących przez kolejne zmiany. Goffman pisze o tym kontraście w Asylums i twierdzi, że główna wartość pojęcia "k." polega na łączeniu przez nie tych dwóch aspektów; "wewnętrznego, dotyczącego spraw traktowanych przez jednostkę uczuciowo i intymnie, jak obraz siebie czy od- j czuwana tożsamość, oraz aspektu zewnętrzne- � go, dotyczącego oficjalnego stanowiska, relacji , prawnych czy stylu życia i będącego częścią ogólnie dostępnego kompleksu instytucjonalnego".
MJ.
kasta [caste], wewnętrzna złożoność k. jest niedoceniana przez tych badaczy, którzy traktują ją jako ->typ idealny sztywnej i hierarchicznej -^stratyfikacji opartej na kryteriach ekstremalnego -^zamknięcia społecznego. W pracach M. -Webera k. jest synonimem stratyfikacji opartej na -statusie etnicznym, czyli przeciwieństwem stratyfikacji określonej przez prestiż ->klas społecznych dzięki -rynkowi. Najjaśniej chyba zdefiniował kastę A. Beteille (Caste, Class and Power 1965), określając ją jako "małą i wyraźnie nazwaną grupę endogamiczną, opartą na dziedziczeniu przynależności i specyficznym stylu życia, do którego może też należeć tradycja wykonywania określonego zawodu i który wiąże się zwykle z mniej lub bardziej odrębnymi rytuałami, określającymi status społeczny w hierarchicznym systemie opartym na pojęciach czystości i nieczystości".
Hinduski system kastowy opiera się na pięciu zasadniczych warnach (stanach): braminów, kszat-rijów, wajśjów, siudrów i niedotykalnych. W ramach każdej z nich istnieją setki dżatajah - małych, endogamicznych grup, związanych z określonym zawodem i określoną wsią lub grupą \v,i. Mobilność społeczna możliwa *; jedynie v, ramach dżatajah, a status społeczny określony jest przez urodzenie.
Podział na warny określa systemy wartości, podział na dżatajah to organizacja funkcjonalna i praktyka. Dżatajah może starać się awansować w hierarchii kastowej, przejmując praktyki zaczerpnięte z wyższej warny, czego rezultatem może być awans w ramach własnej warny (sans-krytyzacja), ale nie przejście do warny wyższej. Zmiana warny na wyższą możliwa jest tylko przy powtórnym narodzeniu, jeśli praktykuje się z sukcesem właściwy swej kaście kodeks dharma (słusznego postępowania) i w ten sposób zwiększa ilość karmy.
Główne podziały między kastami wiążą się z regułami odnoszącymi się do nieczystości. Dotyczą one komensalizmu (dopuszczalności wspólnego jedzenia i przygotowywania posiłków), małżeństw i wszelkich stosunków społecznych. Po-
nieważ najłatwiej zanieczyścić jedzenie, więc wyższe warny mają skłonności do wegetarianizmu i abstynencji od alkoholu. Z tych samych przyczyn istnieje gradacja rodzajów mięsa i różnice czystości między baraniną, wieprzowiną i wołowiną. Naturalną konsekwencją systemu dżatajah jest segregacja przestrzenna. Segmentację wprowadzoną przez system kastowy i jego reguły nad-Izoruje sąd kastowy. System ten bardzo łatwo tpotrafi zasymilować nie-Hindusów nie należących |do żadnej kasty.
Od chwili uzyskania niepodległości w 1947 Irząd Indii próbował obalić przedziały kastowe, i istnieją one jednak nadal i grają znaczną rolę |w strukturze społecznej. Niektórzy socjologowie idjęli wątpliwe zadanie uogólnienia hinduskiego l pojęcia kasty i posłużenia się nim przy opisie lapartheidu w Republice Południowej Afryki, a na-8wet segregacji rasowej w niektórych stanach USA |w XX w. Zob. też hinduizm; kastowa szkolą ittosunków rasowych. M.T.
l
l kastowa szkota stosunków rasowych
[Caste School of Race Relations], nazwa stosowana wobec tych socjologów, którzy posługiwali się pojęciem -kasty przy opisie separacji białych i czarnych w Stanach Zjednoczonych. Autorami najbardziej znanych prac reprezentujących ten sposób myślenia są: W.L. Warner (American Caste and Class, "American Journal of Sociolo-gy" 1936); G. Myrdal (Ań American Dilemma 1944) i J. Dollard (Caste and Class in a Southern Town 1937).
Ta interpretacja stosunków rasowych w USA stała się powodem ostrej, choć niedługiej dyskusji. Myrdal bronił się, twierdząc, że "naukowo istotną różnicą między kastą a klasą (...] jest względnie duża różnica możliwości przechodzenia z jednej grupy do drugiej". Kwestionował także opinię swych przeciwników, że hinduski system kastowy charakteryzuje się mniejszą płynnością i mniejszą liczbą konfliktów niż stosunki między białymi a czarnymi w USA.
Najbardziej uznaną krytykę tej szkoły zawiera praca O. Coxa (Caste, Class and Race 1948), który wskazuje, że Indie i Stany Zjednoczone różnią się przede wszystkim tym, iż w Indiach kasty tworzą spójny system oparty na zasadzie ^nierówności, podczas gdy różnicujące działanie koloru skóry w Stanach Zjednoczonych jest faktycznie zaprzeczeniem egalitarnych (->egalitaryzm) zasad systemu, w którym istnieje. M.T.
kategoria [category], jednym z podstawowych
elementów procesu ->pomiaru jest łączenie wyników obserwacji lub pomiaru w grupy, czyli k., na podstawie jednoznacznie wspólnych cech. K. jest zatem homogenicznym zgrupowaniem danych. Zbiory k. tworzą ->zmienne. Na przykład zmienna "płeć" będzie miała dwie k. - żeńską i męską, zmienna "klasa społeczna" mogłaby mieć trzy k. - "wyższa", "średnia" i "pracująca". W pierwszym
Kelly George Alexander 143
przykładzie reguła przyporządkowywania poszczególnych przypadków do odpowiedniej k. jest stosunkowo prosta. W drugim - reguły byłyby bardziej skomplikowane i zależne od przyjętej teorii klas społecznych. Zob. też kodowanie; reguły zgodności. J.K.
kategorie poziomu nauczania [school
grouping], konieczność organizacyjna związana z istnieniem systemów masowej oświaty. Zróżnicowanie międzyszkolne polega na istnieniu typów -szkól i relacjach między nimi. Zróżnicowanie wewnątrzszkolne dokonuje się przez usytuowanie uczniów w różnych -^klasach szkolnych. Obecnie uznawane różnorodne koncepcje pedagogiki szkolnej zakładają zróżnicowanie poziomów w zależności od wieku, płci, -edukowalno-ści oraz czynników kulturowych, jak np. religia lub język. A.K.
kateksja [cathexis], ładunek energii psychicznej. Termin ten związany jest w szczególności z teorią S. ->Freuda, w której oznaczał on rzutowanie energii libidynalnej (seksualnej) na idee, osoby czy rzeczy. Tym "k. przedmiotowym", płynącym ze sfery id, przeciwstawiane były anty-kateksje - siły użyte przez ego w procesie tłumienia. Zob. też psychoanaliza. J.S.
katharsis [catharsis], dosłownie "oczyszczenie". Z punktu widzenia dynamiki psychicznej termin ten oznacza wyzwolenie uczuć, redukujące ukryte napięcia i niepokoje. S. -> Freud początkowo sądził, że k. można osiągnąć przez proste przypomnienie przykrych przeżyć, które stały się przyczyną patologii. Później twierdził, że aktywne procesy tłumienia przeszkadzają katartycznym przypomnieniom. Zob. też psychoanaliza. J.S.
Kautsky Karl (1854-1938), niemiecki polityk socjalistyczny (-^socjalizm) i teoretyk społeczeństwa. W rozprawie Kwestia rolna (1899, wyd. poi. 1906-07) twierdził, że drobna produkcja chłopska skazana jest na zagładę w obliczu rozwoju kapitalizmu, a więc socjaldemokraci nie powinni angażować się w obronę interesów ->chłopstwa, jako że w przyszłości ulegnie ono -proletaryzacji. W oczach K. chłopstwo reprezentuje "wsteczne" cechy społeczne - izolację, tradycjonalizm i indywidualizm. K. przeciwstawiał się rewizjonizmo-wi, tzn. politycznej strategii wyborczej E. ->Bern-steina w 1900, a w czasie I wojny światowej zajął stanowisko pacyfistyczne. Krytykował rewolucję bolszewicką i jej politykę "dyktatury proletariatu", co ściągnęło nań wrogość -Lenina, który zaatakował K. jako symbol socjaldemokratycznej zdrady klasy robotniczej (zob. Der Weg żur Macht 1909, oraz Die Diktatur des Proletariats 1918). Zob. też marksizm. J.S.
Kelly George Alexander (1905-1966), psycholog amerykański, twórca ->teorii konstruktów osobistych oraz "testu repertuaru konstruktów
144 kibuce
roli". K. twierdził (The Psychology ofPersonal Cons-tructs 1955), że "zachowania osoby są psychologicznie ukierunkowane przez sposoby przewidywania przez nią wydarzeń". Konstrukty takie stanowią centralny temat psychologii. Zob. też teoria poznawcza. J.S.
kibuce [kibblltzim], osiedla rolnicze oparte na zasadach nawiązujących do ideałów socjalistów (->socjalizm) i anarchistów (->anarchizm), zakładane przez osadników żydowskich w Palestynie. Praca i obowiązki domowe, w tym opieka nad dziećmi, są wykonywane wspólnie przez mieszkańców. Później w k. zaczęto wykorzystywać pracę najemną i stały się one częścią systemu gospodarczego Izraela. Dla socjologów k. są interesujące głównie jako eksperyment życia wspólnotowego opartego na ideałach egalitarnych (->e-galitaryzm) (zob. B. Bettelheim, Cudowne i pożyteczne: o znaczeniach i wartości baśni 1969, wyd. poi. 1985). Zob. też komuna. A.K.
Kinsey Alfred Charles (1894-1956), zoolog z wykształcenia, autor pierwszych poważnych i przeprowadzonych na dużą skalę badań zachowań seksualnych mężczyzn i kobiet w Stanach Zjednoczonych. Wyniki badań, obejmujących 18 tyś. wywiadów (prawie połowę K. przeprowadził osobiście), zostały opublikowane w książkach Sexual Behaviour in the Human Małe (1948) oraz Sexual Be-haviour in the Human Female (1953). K. stworzył Institute for Sex Research w Bloomington (w stanie Indiana), który w dużej mierze przyczynił się do ugruntowania opinii o wiarygodności tego rodzaju badań. Wyniki badań K. były kontrowersyjne, ujawniły bowiem np., że 4% badanych mężczyzn utrzymuje wyłącznie stosunki homo-seksualne i że co trzeci mężczyzna miał w życiu epizody homoseksualne. Badania te miały duży wpływ kulturowy, opisany przez P. Robinsona w książce The Modernization o/Sex (1976). A.Z.
klan [elan], unilinearna grupa pokrewieństwa, zwykle egzogamiczna, wywodząca swe pochodzenie od wspólnego przodka, mająca często odrębny, własny totem. K. są matrylinearne (mat-ryklany) albo patrylinearne (patryklany), włączając dziecko oraz męskich i żeńskich członków odpowiednio do rodu matki lub ojca. K. dzieli się zwykle na lineaże, które są odgałęzieniami złożonymi z potomków mających wspólnego przodka. Klasyczne prace poświęcone k. to: A.L. Kroeber, Funkcjonowanie instytucji klanu w plemieniu Zuni (1917, wyd. poi. w: Istota kultury 1973); R. Firth, We, the Tikopia (1936); E.E. Evans-Pritchard, The Nuer (1940). Zob. też fratria. A.Z.
klasa próżniacza [leisure class], termin
stworzony przez T.B. -Veblena. W książce Teoria klasy próżniaczej (1899, wyd. poi. 1971) Veblen twierdził, że w Stanach Zjednoczonych rozwija się nastawiona na ostentacyjną konsumpcję, pasożytnicza k.p., której przykładem jest bezczynna
elita przemysłowa. Elita ta jest, jego zdaniem, wytworem walk konkurencyjnych swoistych dla nowoczesnej przedsiębiorczości w uprzemysławiającej się Ameryce; "absolutne posiadanie" pozbawiło ją "instynktu ludzi pracy", będącego zasadniczym warunkiem stałego rozwoju technologicznego. Członkowie elity poświęcają się bezustannej publicznej demonstracji swego statusu, co Veblen nazywa "ostentacyjną konsumpcją". Jest to rodzaj hedonizmu, polegający na ostentacyjnym demonstrowaniu i marnowaniu dóbr; do symboli bogactwa na pokaz zalicza się także kobiety. Tę szczególną postać hedonizmu Veblen nazwał "ostentacyjnym próżniactwem". Zauważył bowiem, że samo próżniactwo, chociaż kosztowne, jest niewidoczne i nie przynosi żadnych szczególnych zysków w sferze statusu. Aby wywołać publiczny podziw, próżniactwo musi przybrać formę marnotrawstwa i stać się w pełni widoczne. Przykładem jest hazard w kasynach gry lub korzystanie z kosztownych dóbr będących znakiem bogactwa i statusu i związanych ze spędzaniem wolnego czasu, np. przeznaczonej specjalnie do tego celu odzieży lub sprzętu sportowego. Obraz stworzony przez Veblena ma po części charakter satyryczny i stał się powodem ostrych polemik. Krytykowano Veblena za nieuzasadnione łączenie różnych części elit)': posiadaczy ziemskich, bur-żuazji i nowobogackich. A.K.
klasa robotnicza [working class], według klasycznej definicji obejmuje ludzi, którzy w celu przetrwania muszą sprzedać swą zdolność wykonywania pracy. Właśnie tę klasę miał na myśli K. -Marks, gdy pisał o ->proletariacie. Definicja ta jednak jest niewystarczająca dla rozwiniętych społeczeństw w końcu XX w. jeśli istnieje k.r., odmienna od reszty społeczeństwa, muszą istnieć również - i rzeczywiście istnieją - charakterystyczne cechy jej sytuacji rynkowej i wykonywanej przez nią pracy.
Po pierwsze, pod względem s- tuacji rynkowej k.r. określa fakt ? <; rzedaje ona zdolność do pracy według czasu pracy lub jej rzeczowego wyniku w zamian za wynagrodzenie. W sytuacji pracy k.r. składa się z osób znajdujących się najniżej w hierarchii zarządzania, co jest kluczową cechą ich umowy o pracę. Dlatego też k.r. składa się przede wszystkim z osób pracujących w zawodach wymagających pracy fizycznej, czyli tzw. niebieskich kołnierzyków. Nie oznacza to, że istnieje jedna bezkształtna k.r.; dzieli się ona pod różnymi względami na wiele oddzielnych grup. Jednym z kryteriów podziału są -^kwalifikacje. Istnieje wyższa k.r., czyli -^arystokracja robotnicza, składająca się z robotników wykwalifikowanych - zawodów takich, jak monter, elektryk itp. - którzy mają za sobą praktykę w zawodzie. Stanowią oni około jednej trzeciej k.r. Pozostali są to tzw. robotnicy o niepełnych kwalifikacjach lub niewykwalifikowani. Drugi podział - to pracujący w ramach pierwszego lub drugiego -ryn-
klasa średnia 145
ku pracy. Niektórzy członkowie k.r. mają lepiej płatne i pewniejsze zatrudnienie (na pierwszym rynku pracy) niż inni. Większość wykwalifikowanych robotników należy do pierwszego rynku pracy, natomiast wiele kobiet i robotników pochodzących z mniejszości narodowych znajduje zatrudnienie na gorzej płatnym, mniej pewnym, drugim rynku pracy, bez standardowych umów o pracę, zasiłków chorobowych, pensji, płatnych wakacji itd. Właśnie w tej grupie najczęstsze jest zarówno ^bezrobocie, jak i niepełne zatrudnienie, kiedy to okresy zatrudnienia i bezrobocia przeplatają się, często nieregularnie. Inną wartą podkreślenia cechą k.r. w rozwiniętych społeczeństwach kapitalistycznych jest jej kurczenie się, głównie na skutek połączenia zmian technologicznych (zwłaszcza -^automatyzacji) z upadkiem pierwszego i drugiego -sektora produkcji. Jedynie około jednej trzeciej osób aktywnych gospodarczo należy do k.r. według tej definicji.
l wreszcie kogo ludzie uważają za członka k.r.? W pracy G. Marshall i in., Social Class in Modern Britain 1984, autorzy stwierdzają, że 49% respondentów uważa, że k.r. tworzą pracownicy fizyczni lub niewykwalifikowani; 16% - że są to ludzie o niskich dochodach. Generalnie więc - co nieczęsto się zdarza - stwierdzono znaczną zgodność między definicjami socjologicznymi i powszechnym w społeczeństwie rozumieniem tego pojęcia. P.Ś.
klasa SZkolna [SChOOl ClaSS], jedna z sytuacji związanych z uczeniem się; metoda, dzięki której -szkoły funkcjonują jako organizacje grupujące uczniów według różnych zasad pedagogicznych. Uczenie się w k.sz. pociąga za sobą wyraźne różnice statusu, między grupą uczniów a jednym lub większą liczbą wychowawców (nauczycieli, instruktorów czy wykładowców), których obowiązkiem jest kształcenie, tzn. przekazanie ustalonego ("prawomocnego") ->programu. Niektóre z najważniejszych analiz k.sz. nawiązują do tradycji durkheimowskiej, co widać zwłaszcza w twórczości B. ->Bernsteina, który ukazał wpływ ukrytego (w przeciwieństwie do widocznego) programu i ukrytej pedagogiki na osiągnięcia poznawcze uczniów. Badania etnograficzne, nawiązując do -interakcjonizmu symbolicznego, ukazały ważność -ról oraz -karier moralnych zarówno nauczycieli, jak i uczniów. Obie grupy tworzą znaczenia dotyczące takich zdarzeń, jak np. negocjowanie zakresu konformizmu ucznia w zamian za osłabienie wymagań programowych lub przypisywanie uczniom samopotwierdzających się etykiet (-samospełniąjące się proroctwo), które ustalają ich zachowania i osiągnięcia. Socjologowie reprezentujący główny nurt tej dziedziny badań analizują stosunki między tymi mikroprocesami a reprodukcją funkcji i władzy na poziomie makro. W swym klasycznym tekście T. -Parsons położył nacisk na stopniowe przekształcanie się dynamiki stosunków w k.sz. od partykularyzmu lat wcześ-
niejszych, odzwierciedlającego stosunki w rodzinie dziecka, do uniwersalizmu stadiów późniejszych, który antycypuje ->rynek pracy i sferę
->zatrudnienia (por. T. Parsons, Klasa szkolna jako system spoteczny, w: Struktura spoteczna a osobowość 1969). Późniejsze teksty marksistowskie powstające w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii dowodziły na podstawie bogatych danych historycznych, statystycznych i etnograficznych, iż nauczanie w k.sz. ma zasadnicze znaczenie ze względu na przekazywanie reguł społecznych, kształtujących uległą siłę roboczą dla przemysłu kapitalistycznego. A.K.
klasa średnia [middle class], termin pod wieloma względami nie najlepszy; próbujący objąć klasę, którą cechuje wspólnota sytuacji pracowniczej i rynkowej. Środkowa warstwa społeczeństw przemysłowych uległa takiej ekspansji w ciągu ostatnich stu lat, że każda kategoria obejmująca zarówno dyrektorów firm, jak i ich sekretarki musi być częściowo nieadekwatna.
Powszechnie sądzi się, że wszystkie stanowiska biurowe należą do k.ś., ale socjologicznie niezbędny jest podział tej klasy na oddzielne grupy, cechujące się podobną sytuacją rynkową, zawodową i statusową. Na przykład J.H. Goldthorpe (Social Mobility and Class Structure in Modern Britain 1980) wyróżnia ->klasę usługową wyższych kierowników i profesjonalistów; niższą klasę usługową profesjonalistów - nauczyciele, niżsi kierownicy i administratorzy; grupę rutynowych robotników niefizycznych - sprzedawcy i sekretarki oraz właściciele małych firm (tradycyjna drobna burżuazja). Klasę usługową nazywa się zwykle wyższą k.ś.; niższą klasę usługową - k.ś. właściwą; pozostałe
- niższą k.ś. Tak zdefiniowana wyższa k.ś. stanowi w Wielkiej Brytanii okoto 10% społeczeństwa; k.ś.
- około 20%; niższa k.ś. - to dalsze 20%. Dlatego też łącznie k.ś. jest największą klasą w całej strukturze.
Niektórzy socjologowie (szczególnie marksistowscy) nie akceptują jednak definicji, według której większość rutynowych robotników niefizycznych należy do k.ś., ponieważ ich sytuacja pracownicza jest taka sama lub nawet gorsza od sytuacji wielu robotników. Proponują oni, by nazwać tę grupę -nową klasą robotniczą. Poglądu tego nie podziela większość robotników niefizycznych. Nie potwierdzają go też dane socjologiczne. Terminem "k.ś." posługują się dziennikarze i politycy w odniesieniu do grupy, którą lepiej byłoby określić jako "masę średnią": grupy osób posiadających dochody zbliżone do średniej krajowej. Studium G. Marshalla i in., Social Class in Modern Britain (1984), pokazuje, że zwyczajni ludzie wprowadzają nieco większe zróżnicowania. Na przykład 35% badanej grupy zdefiniowało k.ś. jako profesjonalistów (->stowarzyszenia zawodowe); 11% wymieniło menedżerów; jedynie 7% uznało wszystkich niefizycznych robotników za członków k.ś.
Iii
146 klasa usługowa
K.ś. podobnie jak -klasę wyższą można podzielić na "dawną" i "nową". Ta pierwsza to przede wszystkim ->drobna burżuazja i niezależne wolne zawody (które istniały jako oddzielna grupa jeszcze przed jej XX-wieczną ekspansją). Ta druga to pozostałe cztony k.ś.: etatowi specjaliści, administratorzy i urzędnicy, wyższy personel kierowniczy i inżynierski - którzy w sumie tworzą klasę usługową - a także rutynowi robotnicy niefizyczni oraz niżsi kierownicy i eksperci należący do bardziej marginalnej (lub, w terminologii marksistowskiej, do nowej klasy robotniczej). Zob. też pozycja klasowa; proletaryzacja; sprzeczna przynależność klasowa. P.S.
klasa usługowa [service class], po raz
pierwszy użył tego terminu austriacki marksista K. Renner (Wandlungen der modernen Gesellschaft 1953) do opisu zatrudnionych w administracji rządowej (służba cywilna), w prywatnej sferze służb gospodarczych (administratorzy przemysłu, menedżerowie, eksperci techniczni) i w służbach socjalnych ("agenci dystrybucji dobrobytu"). Następnie użył go brytyjski socjologJ.H. Goldthorpe na oznaczenie tych, których stosunek zatrudnienia opiera się raczej na kodeksie służby niż na kontrakcie pracy i zakłada jako kluczowy element zaufanie, a więc również autonomię. Toteż w tzw. schemacie klas Goldthorpe'a k.u. (jego klasa I) obejmuje głównie zawodowych, wyższych pracowników administracji oraz wyższych pracowników sfery zarządzania, w których pracy autonomia i samodzielność są konieczne. Ponieważ słowo "usługowa" może być niekiedy mylące (nie wszyscy członkowie k.u. są zatrudnieni w ->uslugach), niektórzy autorzy wolą tłumaczyć pojęcie Rennera jako "salariat". J.S.
klasa wyższa [upper class], zwykle k.w. jest uważana za równoznaczną z "arystokracją", tj. (często dziedziczną) klasą szlachecką, składającą się z parów (w średniowiecznej Anglii z książąt, markizów, hrabiów, wicehrabiów i baronów) oraz magnatów - posiadaczy ziemskich (lub "dżentelmenów"). W rzeczywistości arystokracja jest ważnym, głównie symbolicznym elementem k.w., ale nie tylko ona przynależy do k.w. Bliższe prawdy jest K. Marksa utożsamienie k.w. z ->burżuazją lub z klasą kapitalistów. Oznacza to, że k.w. to klasa właścicieli, osób żyjących z dochodów uzyskanych z własności, kontroli i eksploatacji ziemi, kapitału, dużych przedsiębiorstw lub udziałów. Jest to więc liczebnie klasa najmniejsza, obejmująca być może nie więcej niż jeden procent populacji najbardziej rozwiniętych społeczeństw kapitalistycznych.
->Władza k.w. jest dzięki własności nieproporcjonalnie większa niż jej liczebność. Wielu członków tej klasy kontroluje duże przedsiębiorstwa albo bezpośrednio, przez swe umiejscowienie w nich, albo bardziej subtelnie, przez zajmowanie kluczowych pozycji w sektorze finansowym. Nie-
którzy zajmują także przywódcze stanowiska w polityce i innych sferach życia publicznego i kulturalnego. Istnieją ważne różnice -statusu wewnątrz samej k.w. pomiędzy tymi, którzy posiadają "stare pieniądze", oraz nouveaux richtt, Najwyższy status nadawany jest zwykle wyższym klasom posiadaczy ziemskich, prawdziwej arystokracji, której przykładem są takie osoby, jak książę Westminsteru, po królowej najbogatsza osoba w Zjednoczonym Królestwie. Posługują się oni często strategiami wykluczającymi wobec nouveaux riches, ograniczając np. członkostwo bardzo ekskluzywnych klubów arystokratycznych, "Nowe pieniądze" nadają niższy status - chociaż w żadnym przypadku nie mniej władzy. Dlatego ; też nie jest przypadkiem, że nouveaux riches od dłuższego czasu dążą do uzyskania bardziej arystokratycznego statusu poprzez strategie włączające, takie jak zakup posiadłości ziemskich, związki małżeńskie z arystokracją - swoje lub swych dzieci - oraz wysyłanie dzieci do elitarnych szkół.
Popularne rozumienie k.w. odnosi się raczej do starych pieniędzy niż do nowych. W pracy na temat klas społecznych w Wielkiej Brytanii w 1984 (Social Class in Modern Britain) G. Marshall i jego współpracownicy stwierdzili, że dwie trzecie badanych rozumiało k.w. w kategoriach czynników statusu, np. rangi lub tytułu; dwie piąte wymieniło dochód; a jedna trzecia - zawód. Jedynie jedna czwarta badanych wymieniła formę własności jako cechę definiującą k.w. - chociaż socjologicznie ma ona kluczowe znaczenie. Najlepszą pracą socjologiczną na temat k.w. są obszerne dzieła J. Scotta (np. The Upper Class 1982). W kwestii powiązania własności z kontrolą kapitału oraz z rozwojem nowoczesnego -'kapitalizmu korporacyjnego zob. M. Zeitlin, T/ie Large Corporation and Contemporary Classes (1989). Zob. też zamknięcie społeczne. P.S.
klasa zamieszkania [hous;ng class], pojęcie to zrodziło M< � ezultacie badań nad Spark-brook, śródmiejską dzielnicą Birmingham (Wielka Brytania), przeprowadzonych przez J. Rexa i R. Moore'a w latach 60. (Race, Community and ConJKct 1967). Badacze ci konceptualizują miejskie grupy społeczne w kategoriach walki o rzadkie zasoby, a sprawą główną jest dostęp do najbardziej pożądanych mieszkań podmiejskich (^suburbanizm). W Birmingham decydowała o tym głównie ->et-niczność powiązana zarówno z niekorzystnym usytuowaniem na rynku, jak i urzędowymi regułami przyznawania mieszkań w sektorze publicznym. (Imigranci do miasta nie mieli znacznych i bezpiecznych dochodów, koniecznych do wzięcia j pożyczki na zakup mieszkania, i byli wyłączeni | z oferty mieszkaniowej władz lokalnych z powodu j niezamieszkiwania wcześniej w danym miejscu; j zmuszało ich to do zajmowania lokali wielorodzin- j nych, o niskim standardzie, proponowanych przez prywatnych oferentów na terenach śródmiejskich.)
klasyfikacja zawodów 147
Rezultatem tej rywalizacji jest formowanie się różnych k.z. Termin klasa jest tu stosowany w znaczeniu weberowskim, podkreślającym wspólnotę -szans życiowych.
Koncepcja k.z. jest przedmiotem krytyki. Stawia się jej zarzut, że pozycję na ->rynku mieszkaniowym w istocie wyznacza pozycja na ->rynku pracy, czyli pozycja spoteczno-klasowa związana ze sferą produkcji. Inni krytycy twierdzą, że z każdym statusem wiążą się cechy ułatwiające lub utrudniające rywalizację o mieszkania i że to one są rzeczywistym źródłem problemów, przed którymi stoją poszczególne grupy etniczne. Krytykowano też tezę Rexa i Moore'a za to, że "podstawowym procesem warunkującym interakcje społeczne w mieście jest rywalizacja o ograniczone i pożądane rodzaje miejsc zamieszkania". Zakłada to istnienie jednolitego systemu wartości (ideał podmiejski), jednak później przeprowadzone badania empiryczne wykazują, że może on w rzeczywistości nie istnieć. Różne wzory mieszkalnictwa odzwierciedlają (przynajmniej częściowo) odmienne preferencje i różne style życia. Większość krytyk odnosi się do spraw wspólnych wszystkim próbom stworzenia hierarchicznej klasyfikacji grup społecznych, w szczególności sposobu definiowania poszczególnych kategorii oraz uwzględnienia takiej możliwości, że ludzie zajmujący w danym momencie identyczne pozycje mają jednak odmienne perspektywy.
Teorię k.z. z punktu widzenia teorii społecznej miasta omawia wyczerpująco P. Saunders w pracy Social Theory and the Urban Question (1981). Ocenę tej koncepcji na gruncie problematyki rasowej przedstawił M. Banton, Racial and Ethnic Com-petition (1983). P.'S.
klasyfikacja zawodów [occupational clas-
sification], najmniejszą jednostką klasyfikacyjną jest zajęcie definiowane jako zespół czynności wykonywanych przez jednostkę i powszechnie identyfikowane na podstawie jego nazwy. Zawód jest często traktowany jako synonim zajęcia, ale może odnosić się do grupy podobnych zajęć określanych za pomocą jednego tytułu zawodowego. Zajęcia i zawody można opisać nie tylko w terminach czynności, ale również w terminach związanych z nimi cech, takich jak -^kwalifikacje, odpowiedzialność, zarobki, formalne kwalifikacje oraz prestiż (-^status). Mniej uchwytne cechy, które mogą charakteryzować osoby wykonujące określone zawody, to style życia, sosób bycia i mówienia itp.
K.z. to na ogół sposoby grupowania i ran-gowania zajęć i zawodów. Systemy klasyfikacji różnią się między sobą w zależności od tego, jakie kryteria uznano za priorytetowe przy ich opracowywaniu; priorytety te różnią się z kolei w zależności od celu zamierzonej analizy i jej ram teoretycznych. Na ogół k.z. tworzone są przez państwowe urzędy statystyczne i służą opracowywaniu danych na temat zatrudnienia, a najczęściej
używaną klasyfikacją jest Międzynarodowa Klasyfikacja Zawodów (ISCO), stworzona przez Międzynarodową Organizację Pracy; ma ona kilka wersji oznaczonych rokiem pierwszego wydania (a zatem istnieją ISCO-68 i ISCO-88). Najnowsza k.z. (z 1988) oparta jest na koncepcji zawodu (rozumianego jako "zespół wykonywanych prac i zadań") oraz kwalifikacji (rozumianych zarówno w terminach poziomu kwalifikacji czy "złożoności oraz zakresu prac i zadań", jak i specjalizacji definiowanej na podstawie "dziedziny wiedzy potrzebnej do ich wykonywania, narzędzi i maszyn, jakimi jednostka posługuje się w pracy, rodzajów materiałów, z jakimi ma do czynienia, oraz wytwarzanych przez nią typów dóbr czy usług"). Tworzy to piramidę, której hierarchiczna struktura obejmuje, na najwyższym poziomie agregacji, dziesięć wielkich grup zawodowych, które są podzielone na 28 głównych grup, 116 mniejszych i 390 grup elementarnych. Na przykład w wielkiej grupie 4. (urzędnicy), 41. główna grupa to urzędnicy biurowi; obejmuje ona mniejszą grupę 412. (urzędnicy rachunkowości), która dzieli się na dwie grupy elementarne: 4121. (urzędnicy rachunkowości i księgowości) oraz 4122. (urzędnicy sprawozdawczości i finansów). Urzędy ds. spisów ludności Stanów Zjednoczonych (US Cen-sus Bureau) i Wielkiej Brytanii (UK Office of Population Censuses and Surveys) opracowały własne, odmienne klasyfikacje.
W socjologii dane na temat zawodów są powszechnie wykorzystywane w badaniach -^statusu osiągniętego i -^ruchliwości zawodowej, i z tego punktu widzenia rozważa się czasem spójność przyjętych kryteriów k.z. i sposób hierachizowania pogrupowanych danych. Teoretycy klas, którzy koncentrują się na sytuacji pracy i położeniu rynkowym, wolą korzystać z k.z. opartych na źródłach i poziomie dochodów, charakterze zatrudnienia czy warunkach zatrudnienia; najlepszym tego przykładem są "klasy Goldthorpe'a" (w niektórych krajach przyjęto określenie "klasy Eriksona-Goldthorpe'a-Portocarera"), które oparto, w przypadku Wielkiej Brytanii, na k.z. i statusu zawodów opracowanej przez urząd ds. spisu ludności Wielkiej Brytanii (zob. R. Erikson, J. H. Goldthorpe, The Constant Flux 1992). Ci badacze, którzy stawiają znak równości między klasą społeczną a statusem społecznym, posługują się często subiektywną oceną -> prestiżu zawodów jako podstawą położenia klasowego. Tak jest np. w wypadku skali prestiżu zawodów Hope'a-Gold-thorpe'a (zob. J. H. Goldthorpe, K. Hope, The Social Cranding of Occupations 1974).
Uważa się, że większość k.z. faworyzuje mężczyzn kosztem kobiet, o czym świadczy sposób, w jaki zawody są wyodrębniane, grupowane i ran-gowane. Zawody wykonywane przeważnie przez kobiety często grupowane są na bardzo niskim poziomie agregacji (jak np. w przypadku zawodów urzędniczych), przez co nie można ich później dezagregować i przenosić do innych kategorii
148 Klein Melanie
w miarę zmieniających się warunków. Zdarza się też, że zbyt nisko ocenia się poziom kwalifikacji i statusu zawodów wykonywanych w dużej mierze przez kobiety, co może zniekształcać pozycję tych zawodów w dalszych klasyfikacjach statusu wykorzystujących k.z.
Zmiany społeczne i ekonomiczne stale modyfikują strukturę zawodów i ograniczają możliwość odzwierciedlania tej struktury przez konkretną k.z. w dłuższym okresie. Konieczne jest zatem nieustanne aktualizowanie klasyfikacji. Komplikuje to późniejszą identyfikację zmian, które z upływem czasu zachodzą w strukturze zawodów, skoro niektóre z nich mogą być artefaktami, związanymi ze zmianami w samej klasyfikacji.
A.Z.
Klein Melanie (1882-1960), psychoanalityczka drugiej generacji, urodzona w Austrii, studiowała pod kierunkiem S. Ferencziego w Budapeszcie i K. Abrahama w Berlinie. W 1926 przeniosła się do Londynu, gdzie stała się czołową postacią brytyjskiej i światowej -^psychoanalizy, założycielką - w ramach Brytyjskiego Towarzystwa Psychoanalitycznego - swej własnej szkoły.
Wśród wprowadzonych do psychoanalizy innowacji znajduje się technika badania małych dzieci, w których metodę swobodnych skojarzeń werbalnych zastąpiła obserwacja zabawy; odkrycie znaczenia przeciwprzeniesienia - uczuć odczuwanych przez psychoanalityka wobec pacjenta; stworzenie podstaw pracy psychoanalitycznej z psychotykami. Rozwinęła teorię życia emocjonalnego niemowlęcia bardziej, niż to uczynił Freud. Twierdziła, że wszystkie niemowlęta przechodzą we wczesnym rozwoju przez dwie fazy: tzw. fazę schizoparanoidalną, kiedy to przykre doznania rzutowane są na świat zewnętrzny, który jest odczuwany jako zagrożenie; oraz fazę depresyjną, kiedy te uczucia zostają na powrót przyswojone przez osobowość. Tak więc każdy z nas przechodzi doświadczenie obłąkania i każdy zagrożony jest - choćby tylko w małym stopniu - regresją do niego. K. nadała też kliniczną treść Freudowskiemu (-Freud) pojęciu instynktu śmierci, interpretując go jako destrukcyjną zawiść (nienawiść) i podkreślając rolę, jaką odgrywają w niej nieświadome fantazje.
W ostatnich latach jej prace zostały przypomniane dla celów krytyki społecznej. Na przykład jej analizy wczesnych faz rozwoju są przydatne przy próbach zrozumienia natury współczesnej osobowości (zob. C. Lasch, The Minimal Self \984), a jej zaintrygowanie grą miłości i nienawiści przejęła teoria krytyczna (zob. C.F. Alford, Melanie Klein and Critical Social Theory 1989). Najważniejsze jej pisma zostały zebrane w The Selected Melanie Klein,). Mitchell (red.) (1986). Zob. też test relacji przedmiotowych. J.S.
Klein ViOla (1908-1973), austriacka uczona, zajmująca się teorią społeczną; w 1939 znalazła się
jako uchodźca w Anglii, gdzie pracowała w charakterze pomocy domowej. Drugi tytuł doktora uzyskała w London School of Economics w 1944 na podstawie rozprawy The Feminine Character. History ofan Ideology (wydanej w 1946). Jednak najsłynniejsza pracą K. była napisana wspólnie z A. Myrdal książka Women's Two Roles. Home and Work (1956, wyd. 2 1968). Praca ta, opublikowana jeszcze przed nadejściem "drugiej fali" -^feminizmu, wywarła duży wpływ i wyprzedzała wiele z jego twierdzeń. A.Z.
kliometria [cliometrics], termin powstały z połączenia imienia m jzy opiekującej się historią z terminem oznaczającym pomiar, stosowany przez jego twórców do opisu "nowej ilościowej historii ekonomicznej", która rozwijała się w Stanach Zjednoczonych pod koniec lat 50. i wywołała wiele sporów wśród europejskich i amerykańskich historyków. Kliometrycy stosowali zaawansowane techniki statystyczne (np. ->analizę regresji) do analizy danych historycznych i próbowali obliczyć np. rentowność niewolnictwa w czasie poprzedzającym wojnę secesyjną lub wyrazić w liczbach wkład kolei żelaznych w rozwój gospodarczy Stanów Zjednoczonych (zob. R.W. Fogel, S.L. Engerman, Time in the Cross 1974; R.W. Fogel, Railroads and American Economic Crowth 1964).
Prace z dziedziny k. były kontrowersyjne nie tylko ze względu na brak zaufania do danych liczbowych (zwykle rekonstruowanych) i do zastosowanych - czasami w sposób budzący wątpliwości - zaawansowanych technik statystycznych, ale także dlatego że najważniejsze opracowania z tej dziedziny zawierały hipotezy w formie "Co by było, gdyby...". Zadawano np. pytanie "co by się stało, gdyby koleje żelazne nie zostały zbudowane?". Większość tych prac zatrzymała się na wąsko pojmowanych założeniach beha-wiorystycznych (-*behawioryzm) -ekonomii neoklasycznej.
Z perspektywy c..;,jj widać, że nowe ilościowe podejście do historii nie było w rzeczywistości nowatorskie. Wielu wybitnych ekonomistów i historyków gospodarki z początków wieku analizowało dane ilościowe i stosowało neoklasyczne teorie. Ponadto rozwój technik komputerowych sprawił, że wykorzystanie wielkich zbiorów danych liczbowych w badaniach historycznych stało się rutyną. Obecnie terminem "k." określa się zastosowania teorii społecznych i analiz statystycznych do badań historycznych nie związanych jednak z żadną konkretną szkołą historyczną. Analizy kliometryczne spotyka się w wielu różnych pracach z dziedziny historii. J.K. m
Kluckhohn Clyde Kay Maben (1905-1960;,
amerykański antropolog, wykładowca na Harvard University; jego prace łączyły w sobie elementy antropologii i psychologii. Najważniejsza publikacją K. jest Navajo Witchcraft (1944), w której
l
i
twierdzi on, że czary byty sposobem kanalizowa-nia napięć wynikających z presji zewnętrznej, wywieranej przez białych na Indian. Przez wiele lat pracował wraz z T. ->Parsonsem w interdyscyplinarnym zespole badaczy w Department of Social Relations na Uniwersytecie Harwarda i to jemu przypisuje się zasługę zainteresowania Par-sonsa amerykańską antropologią kulturową lat 40., pozostającą pod silnym wpływem freudyzmu. Zob. też magia, czarownictwo, czary; szkoła kultury i osobowości. A.K.
klUCZOWOŚĆ [salience], wskazuje na eksponowane znaczenie jakiejś -postawy, ->tożsamo-ści czy ->roli. Wydarzenia pierwszoplanowe to te, które są relatywnie ważne i leżą w centrum uwagi. Tak więc w czasie wyborów politycy starają się podejmować kwestie pierwszoplanowe. J.S.
kobiecość [feminity], termin przeciwstawiany
-^męskości, używany do określenia odmienności sposobów działania i odczuwania przez kobiety. Lista wymienianych w związku z tym konkretnych cech jest zmienna, jakkolwiek z reguły przywołuje się bierność, zależność oraz słabość. Socjologowie ukazują społeczne źródła k. i kobiecej podmiotowości, a także podkreślają ich rolę ideologiczną; dyskusje na temat k. często cechuje skłonność do
-esencjalizmu. AK.
kodowanie [coding], przekształcanie obserwacji w kategorie i klasyfikacje, przyporządkowanie liczby bądź symbolu każdej jednostce informacji lub fragmentowi wypowiedzi w celu przeprowadzenia analizy ilościowej. K. stanowi ważny etap wielu badań, zupełnie podstawowe jest zaś przy badaniach sondażowych. Jest też istotnym elementem -pomiaru, ponieważ w trakcie k. dokonujemy pomiaru.
Dla ilustracji rozważmy kwestionariusz -sondażu używany w badaniach społecznych. W większości takich badań przeważającą część stanowią ^pytania zamknięte, tzn. możliwe odpowiedzi są z góry określone. Jeśliby np. w badaniu preferencji wyborczych w USA znajdowało się pytanie: "Gdyby wybory odbyły się jutro, na którą z partii politycznych oddałbyś swój głos?", to lista możliwych odpowiedzi wydrukowana w -^-kwestionariuszu mogłaby być następująca:
Partia Republikańska l
Partia Demokratyczna 2
Inna 3
Nie głosował(a)bym 4
Nie wiem 5
Gdy respondent odpowiada: "na Partię Republikańską", ankieter zakreśla liczbę l. W ten sposób pytanie jest kodowane - w tym pytaniu wszyscy odpowiadający "Partia Republikańska" otrzymują wartość 1. Ich odpowiedzi zostają w ten sposób zmierzone i można je wprowadzić do zbioru danych.
kohorta, analiza kohort 149
Jednakże niektóre pytania są otwarte, tzn. zakres możliwych odpowiedzi nie jest z góry podany, ponieważ trudno je określić (np. przy pytaniu: "Dlaczego głosowałbyś na Partię Republikańską?"). W takim przypadku ankieter wpisuje dosłownie odpowiedź respondenta, a następnie badacz analizuje próbkę odpowiedzi w celu ustalenia klucza kodowego. Mógłby on być następujący:
Kategoria
Podoba mi się polityka partii
Podobają mi się cele partii
Zawsze głosuję na tę partię
Nie podoba mi się polityka innych partii
Podobają mi się przywódcy partii
Chcę zmiany rządu
Inne powody
Kod
1
2
3
4
5
6
7
Według tego klucza doświadczony koder decyduje o przyporządkowaniu konkretnych odpowiedzi symbolom kodu. Jeśli np. odpowiedź brzmi: "Ponieważ wierzę w sens cięć w podatkach i kontroli wydatków socjalnych", kodujący zakreśli "1", gdyż respondent mówi o polityce Partii Republikańskiej. Następnie korektorzy sprawdzają trafność tych przyporządkowań.
Zakodowane wyniki wprowadza się do komputera w celu dalszego opracowywania. Każdy proces k. jest pomiarem, tzn. przypisaniem liczby do odpowiedzi według pewnych reguł. Używa się również programów komputerowych szukających niezgodności w danych (np. kody spoza skali, podwójne kodowanie, itp.). Metody te są sprawdzianem -rzetelności i ->trafności danych.
K. ma zasadnicze znaczenie dla analizy wyników w większości badań ankietowych, można je stosować także do danych pochodzących z innych źródeł, jak np. wywiady pogłębione, obserwacje interakcji czy ->analiza konwersacyjna. Stosuje się je także wobec faktycznej treści tekstów, np. artykułów w gazetach czy przemówień politycznych - technika ta nosi nazwę ->analizy treści. Zob. też błąd. J.K.
kohabitacja [cohabitation], związek, w którym para, mężczyzna i kobieta, żyje razem jak mąż i żona, nie będąc formalnie małżeństwem. Zjawisko to występowało często w dawnych wiekach; od 1960 obserwuje się w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii duży wzrost liczby par żyjących w k.; obecnie k. poprzedza często -^małżeństwo, a czasem jest jego alternatywą.
AŻ.
kohorta, analiza kohort [cohort, cohort
analysis], w pierwotnym znaczeniu nazwa jednostki taktycznej w armii rzymskiej, obecnie termin używany do oznaczenia grupy ludzi, którzy przeżyli to samo w tym samym czasie, np. w tym samym roku ukończyli szkołę, zawarli ślub lub stracili współmałżonka. A.k. nazywa się każde badanie, w którym mierzy się pewne zmienne
150 kolektywizm
w jednej lub kilku k., w regularnych odstępach czasu od wydarzenia definiującego k.
A.k. jako metoda badawcza rozwinęta się w demografii i początkowo byta używana do badań nad płodnością. Najczęściej stosuje się ją w badaniach poszczególnych grup wiekowych, np. pięcio-czy dziesięciolatków, wyznaczając w nich poziom umieralności. Cztonkowie k. pozostający w niej wraz z upływem czasu bywają często identyfikowani na zasadzie przynależności do grupy, np. wyż demograficzny lub "starzejący się hipisi". Takie podejście jest częste w ->analizie wtórnej, ponieważ wiek jest powszechnie rejestrowaną informacją w ->spisach ludności lub innych danych administracyjnych. A.k. można również stosować w -^badaniach przekrojowych danych z powtarzanych ->sondaży, w których próby są na tyle duże, że daje się wydzielić kilka k., np. na podstawie wieku lub roku urodzenia pierwszego dziecka. Reprezentatywne informacje o k. otrzymuje się śledząc dziesięcioletnie grupy wiekowe (np. 10-19 lat, 20-29 lat itd.) w przeprowadzanych co 10 lat spisach ludności lub innych odpowiednio dużych badaniach.
Podstawowym problemem w a.k. jest rozróżnienie skutków wieku badanych, skutków przynależności do jednej k. i wpływu szczególnego okresu historycznego. Skutki wieku związane są ze starzeniem się, skutki przynależności do jednej k. są charakterystyczne dla ludzi urodzonych w jednym czasie, skutki okresu historycznego biorą się ze wspólnych doświadczeń związanych z pewnymi wydarzeniami (np. II wojną światową). Nie ma prostego sposobu na rozdzielenie tych trzech grup zjawisk, a jest to bardzo istotne. Pomieszanie skutków różnych czynników ma wpływ na interpretację (np. obserwowane zmiany kulturalne, polityczne czy społeczne mogą być spowodowane efektami k. lub starzeniem się), a tym samym wnioski stają się dyskusyjne. Mimo wszystko a.k. oparta na dobrej teorii socjologicznej jest efektywną techniką badawczą (zob. H.-P. Blossfeld, Career Opportunities in the Fe-deral Republic of Germany. A Dynamie Aproach to Study Life Course, "European Sociological Review" 1986). j. K.
kolektywizm [collectivism], termin mający pewne zastosowanie ogólne i szereg szczegółowych. Najczęściej rozumie się przez k. każdą polityczną czy społeczno-ekonomiczną teorię lub praktykę, sprzyjającą komunalnej lub państwowej własności i kontroli środków produkcji i dystrybucji. Zastosowania szczegółowe terminu k. są tak różne, jak zróżnicowane są liczne przykłady organizacji kolektywistycznych.
Jeszcze do niedawna rolnicy zorganizowani w kolektywy produkcyjne byli istotną grupą społeczną w byłym Związku Radzieckim. Ich płace, wkład pracy i struktura produkcji były kontrolowane. Wiele z tych gospodarstw powstało w czasie przymusowej kolektywizacji w okresie stalinow-
skim. Kolektywy rolne w Chinach mają historię bardziej zróżnicowaną. Obecnie jednym z bardziej rozpowszechnionych rozwiązań jest tam "system odpowiedzialności". Wprowadzony w latach 80, system ten przewiduje kontrakty, w myśl których indywidualny rolnik nadal nie jest właścicielem uprawianej przez siebie ziemi, jest mu ona jednak przyznana do własnego użytku. Kontrakty te określają obowiązki obu stron i regulują także np. dostarczanie narzędzi i środków produkcji, płacenie podatków i wielkość produkcji. Szczególnie interesująca forma k. - samorząd robotniczy - powstała w Jugosławii w okresie rządów Tity. Badania socjologiczne wykazały jednaK, że w systemie tym władza w przedsiębiorstwie tylko w teorii rozkłada się bardzo demokratycznie, a w rzeczywistości rola rad robotniczych jest głównie symboliczna.
Kolektywistyczna krytyka -^liberalizmu i innych teorii indywidualistycznych (-^indywidualizm) twierdzi, że relacje rynkowe (->tynek) wiążą się ze współzawodnictwem, a więc raczej dzielą ludzi i osłabiają więź między nimi, ta zaś jest konieczna, jeśli mają oni radzić sobie z trudnościami i nieszczęściami, dotykającymi wszystkich. Na przykład teoretycy -opieki społecznej twierdzą, że niczym nie ograniczona wolna wymiana rynkową prowadzi do pozbawienia niektórych ludzi dostępu do ważnych dóbr, czego przykładem jest rynek mieszkaniowy. Jednym z bardziej znanych kolektywistycznych uzasadnień
->państwa opiekuńczego jest praca R. Titmussa The Gift Relationship 1970. Broni on systemów opieki społecznej, odwołując się do altruizmu. Titmuss twierdzi, że świadczenia ze strony opieki społecznej powinny być uważane za dar od ludzi obcych i za wyraz ich solidarności, a nie za realizację prawa do takich świadczeń wynikającego ze złożonej sieci wzajemnych relacji społecznych. Rozpatrując przykład oddawania krwi, Titmuss pisze, że jeśli to "najświętsze z dóbr" zostanie skomercjalizowane, wi$ r\ moralne między jednostkami "u.umą skażone kalkulacjami obracającymi się wokół własnego interesu i cen rynkowych. Pisze on: "nie żądając ani nie oczekując zapłaty za swą krew, dawcy świadczą o swym przekonaniu, że ludzkość dąży do altruizmu i do umiejętności porozumienia się, by przekazać taki dar, ilekroć pojawi się jego potrzeba. Wyrażając zaufanie do przyszłych, nieznanych sobie ludzi, przeczą jednocześnie tezie
->Hobbesa, że człowiek pozbawiony jest instynktownego poczucia moralnego". Jest to więc wspólnotowe spojrzenie na opiekę społeczną jako na wyraz wspólnych wartości, wiążących ludzi poza tym odrębnych. Kontrastuje ono z bardziej indywidualistyczną koncepcją opieki społecznej implikowaną przez teorię -^obywatelstwa, Wynika z niej, że domaganie się zapewnienia pewnego elementarnego poziomu życia jest konsekwencją -praw charakterystycznych dla demokracji liberalnej, a kolektywna opieka społeczna
kompleks wojskowo-przemysłowy 151
jest całkowicie do pogodzenia z teorią liberalnego pluralizmu. W tym wypadku państwo opiekuńcze ijego opieka społeczna są po prostu dopełnieniem rynku przez system zasad redystrybucji działający w połączeniu z różnicowanymi indywidualnie zasadami wzajemnych zobowiązań i wymiany. Podejście wspólnotowe przeciwnie: zakłada taką wizję ładu społecznego, która sprzyja bliskim więziom społecznym w ramach wspólnoty. Zob. też dar; komuna. M. T.
kolonializm [colonialism], ustanowienie przez bardziej rozwinięte kraje formalnego panowania politycznego na obszarach Azji, Afryki, Australii i Oceanii oraz Ameryki Łacińskiej. Jest zjawiskiem różnym od istnienia sfer wpływu, pośrednich form kontroli politycznej, ->półkolo-nializmu i ->neokolonializmu.
W kolonizacji obu Ameryk brały udział Hiszpania, Portugalia, Wielka Brytania, Francja i Holandia począwszy od XV w., w XIX w. kraje te rozszerzyły swe kolonie na niemal całą Azję i Afrykę. Na ogół (choć nie zawsze) k. wiązał się z osadnictwem białych i eksploatacją lokalnych bogactw naturalnych na rzecz metropolii. Termin "k." jest czasem używany jako synonim ^imperializmu, choć ten ostatni wiąże się z innymi, nieformalnymi mechanizmami kontroli.
K. był jedną ze spraw często poruszanych wdyskusjach o przyczynach, rozwoju i korzyściach z imperializmu. Prócz tego dyskusje o k. dotyczyły m.in. różnych mechanizmów kolonialnej kontroli i różnic między asymilacyjną polityką Francji i Portugalii a bardziej segregacyjną polityką Wielkiej Brytanii; społecznego i gospodarczego wpływu k. na skolonizowane kraje, polegającego m.in. na rozbiciu dawnego systemu społecznego, politycznego i gospodarczego i wprowadzeniu na jego miejsce systemu nowego; związku dominacji kolonialnej z tzw. misją cywilizacyjną (dyskusja w XIX w.) i powstaniem rasizmu; przyczyn upadku k. po 1945 oraz roli, jaką w tym upadku odegrała presja międzynarodowa Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego; powstania niepodległościowych ruchów nacjonalistycznych w koloniach; wyczerpania się europejskich potęg kolonialnych po II wojnie światowej. M.T.
kolonializm wewnętrzny [internal (or do-mestic) colonialism], termin szeroko stosowany dla określenia opartych na wyzysku związków między "centrum" a "peryferiami" w ramach jednego państwa narodowego lub społeczeństwa. Znalazł zastosowanie dla relacji czarni-biali w Stanach Zjednoczonych, stosunków Indianie-biali oraz Indianie-Metysi w Ameryce Łacińskiej, a także w opisie stosunków pomiędzy państwem a społeczeństwem w Związku Radzieckim, w szczególności w odniesieniu do ->chłopstwa po przymusowej kolektywizacji oraz klasy robotniczej podczas narzuconej industrializacji (^uprzemysłowienie). Sytuacja terenów celtyckich w państwie brytyjskim
w okresie ostatnich czterech stuleci była również przedstawiana w tych kategoriach (zob. M. Hech-ter, Internal Colonialism 1975). Termin ten jest obecnie w dużym stopniu zdyskredytowany, głównie ze względu na oczywiste trudności określenia cech wspólnych z ->kolonializmem właściwym. Ten ostatni obejmuje np. kontrolę i wyzysk większości narodu przez mniejszość pochodzącą z zewnątrz, podczas gdy czarna populacja w Ameryce jest liczbowo mniejszością i pochodzi "z zewnątrz". Zwolennicy tej koncepcji twierdzą jednak, że różnice tego rodzaju są mniej istotne od wspólnych doświadczeń, które były udziałem uciskanych (często na tle rasowym) mniejszości na całym świecie i stanowczo bronią tego terminu (zob. np. R. Blauner, Racial Oppression in America 1972). P.Ś.
Kołłpntaj Aleksandra Michajtowna [Kol-lontai Alexandra Mikhailovna] (1872-1952),
czołowa feministka w okresie rewolucji w Rosji. Zajmowała się przede wszystkim relacją między klasą i działalnością rewolucyjną a rolą kobiet i macierzyństwem. Jej osoba zawsze budziła kontrowersje. Największe uznanie w socjologii przyniosły K. wolnomyślicielskie i radykalne analizy poświęcone płci i miłości, których ocena zawarta jest w pracy B. Farnsworth, Alexandra Kollontai (1980). A.Z.
Koło Wiedeńskie [Vienna Circle], lata 20. i początki lat 30. XX w. były świadkami wielkiego ożywienia empirystycznej (->empiryzm) tradycji filozofii nauki, które dokonało się za sprawą grupy filozofów, matematyków i naukowców (w tym socjologów) z Uniwersytetu Wiedeńskiego. Wśród nich byli M. Schlick, R. Carnap, O. Neurath, K. Godeł i inni. Idee K.W. wywarły istotny wpływ na sir K. Poppera i L. ->Wittgensteina, choć żaden z nich nie zaliczał się do tego kręgu. Filozofia logicznego empiryzmu czy neopozytywistyczna (->neopozytywizm) filozofia K.W. szczególne wrażenie wywarła w świecie anglojęzycznym, częściowo za sprawą prac A.J. Ayera, a częściowo dzięki podobieństwom między tym podejściem a koncepcjami B. Russella. Z wielu istotnych względów ta nowa filozofia nauki była odpowiedzią na rewolucję w fizyce, która dokonała się na przełomie stulecia. Główny postulat polegał na tak ścisłym związaniu twierdzeń poznawczych z (rzekomo) niewątpliwymi sprawozdaniami obserwacyjnymi, że w efekcie wszelkie spekulatyw-ne, metafizyczne (-^metafizyka), niesprawdzalne elementy zostaną usunięte z nauki, będącej dziedziną uprzywilejowaną. W skrajnej wersji odmawia się statusu wypowiedzi sensownej wszystkiemu, czego nie można dowieść empirycznie. Stanowisko to czasami określa się jako weryfika-cjonizm (->weryfikacja). J.S.
kompleks wojskowo-przemystowy [mili-
tary-industrial COmplex], termin wskazujący na domniemane uzależnienie rozwiniętych gos-
152 komprador
podarek kapitalistycznych od stopienia się w epoce zimnej wojny celów gospodarczych i militar-no-politycznych. Zjawisko to byto przedmiotem pewnej liczby socjologicznych przedsięwzięć badawczych, których najbardziej znanym rezultatem jest prawdopodobnie C.W. ->Millsa Elita władzy (1956, wyd. poi. 1961). Dowodzi on, że homo-geniczność kliki rządzącej w powojennej Ameryce polegała na aliansie władzy gospodarczej, militarnej oraz politycznej i przekształciła USA - wbrew twierdzeniom pluralistów (->pluralizm) - równocześnie w "gospodarkę prywatnych korporacji" i "permanentną gospodarkę wojenną", w której "praktycznie wszystkie działania polityczne i gospodarcze są oceniane w kategoriach militarnych definicji rzeczywistości". Ten opis Millsa amerykańskiej elity władzy oraz "militarnego kapitalizmu", który ona tworzy, nakręcając wyścig zbrojeń, powracał echem w późniejszych analizach. F.J. Cook opisywał Amerykę jako "państwo wojenne", w którym życie polityczne jest podporządkowane militarnym diagnozom polityki zagranicznej i racjonalności gospodarczej (The Warfare State 1962). Podobnie J.K. Galbraith dowodzi w The New Industrial State (1967, poi. przekł. fragmentów w: Społeczeństwo dobrobytu. Państwo przemysłowe 1973), że retoryka zimnej wojny służyła stabilizowaniu popytu konsumpcyjnego w amerykańskiej gospodarce, ponieważ "jeśli mamy do czynienia z obrazem narodu okrążonego przez wrogów, efektem będzie inwestowanie w zbrojenia... |a więc] zarówno w sprawach publicznych, jak i prywatnych - i dokładnie z tych samych powodów - jesteśmy poddani mechanizmowi, który służy systemowi przemysłowemu".
Główne problemy z tym obrazem amerykańskiego ustroju społecznego polegają na trudnościach jego empirycznej weryfikacji (wiele dowodów przytaczanych przez Millsa ma w najlepszym razie charakter sytuacyjny) oraz na jego ukrytym ->funkcjonalizmie (por. twierdzenie Galbraitha, że wyścig zbrojeń między Stanami Zjednoczonymi a ZSRR "nie jest kaprysem; służy on organicznym potrzebom systemu przemysłowego wjego współczesnej formie"). J.S.
komprador [comprador], termin portugalski,
dosłownie "nabywca", oznaczał głównego tubylczego kupca w domach handlowych na wybrzeżach Morza Południowochińskiego i Wschodnio-chińskiego. Przez rozszerzenie znaczenia "bur-żuazja kompradorska" oznacza tę grupę, która działa na rzecz obcych interesów i nie jest zainteresowana rozwojem gospodarki krajowej. Przeciwieństwem burżuazji kompradorskiej jest bur-żuazja narodowa. M.T.
komuna [commune], termin oznaczający albo grupę ludzi mieszkających i pracujących razem i próbujących zrealizować utopijną (-utopia) wspólnotę opartą na nowym ładzie społecznym i na wizji społeczeństwa idealnego, albo jednostkę
administracji terytorialnej (część kantonu) po raz pierwszy wprowadzoną podczas rewolucji francuskiej w 1792. W tym drugim znaczeniu k, istniały podczas rządów jakobińskich 1793-94 oraz w czasach innych powstań, np. podczas Komuny j Paryskiej (1871), a także w niektórych innych ! krajach, w tym we Włoszech. W okresie powojennym terminu tego używano także w stosunku do jednostek terytorialnych w Chinach i wobec izraelskich ->kibuców.
Zainteresowanie socjologów k. wiąże się jednak głównie z jego pierwszym znaczeniem, czyli z próbą stworzenia nowych, dzielonych przez wszystkich, egalitarny;h (->ega itaryzm) warunków życia i pracy. Eksperymenty z k. zrodziły m.in. pytanie, czy pewne wzory zachowań i relacje władzy (np. oparte na płci) ulegają istotnym przekształceniom w bardziej egalitarnym kontekście społecznym. A. Rigby (Alternatwe Realities 1973) zaproponował użyteczny podział k. na 6 typów: k. samorealizacji, oferujące swym członkom możliwość stworzenia nowego ładu społecznego przez pełną realizację, w ramach grupy, ich indywidualnych możliwości; k. wzajemnego poparcia, rozwijające poczucie solidarności, której - zdaniem członków k. - nie udałoby im si? odnaleźć w świecie zewnętrznym; k. aktywistycz-ne, znajdujące się w miastach i będące dla swych członków bazą do ryzykownego angażowania się w działalność społeczną i polityczną w zewnętrznym świecie; k. praktyczne, zwykle określające swe cele przynajmniej częściowo w kategoriach działalności gospodarczej lub innego rodzaju materialnej pomocy dla swych członków; k. terapeutyczne, oferujące rodzaj opieki tym, którzy znajdują się w szczególnej potrzebie, i k. religijne, określane przez swych członków przede wszystkim w kategoriach religijnych. Kategorie te nie są oczywiście rozłączne. M.T.
komunikacja [communication], proces ustanawiania znaczeń zachodzący w wszystkich sytuacjach społecznymi, d więc w najwyższym stopniu interesujący socjologów. Badania nad k., prowadzone systematycznie przez psychologów społecznych, semiologów, badaczy środków masowego przekazu (->socjologia mediów) i językoznawców, stopniowo przekształcały się w odrębną dyscyplinę naukową. Łączy się je często z badaniami nad kulturą.
K. przebiega na co najmniej pięć sposobów. K. intrapersonalna to wewnętrzne rozmowy, jakie toczymy z własnym ja (->jaźń). K. interpersonalna wiąże się z interakcją bezpośrednią (^interakcja twarzą w twarz), którą badał E. Goffman. Obejmuje ona często środki parajęzykowe, takie jak ruchy ciała (->język ciała) i miejsca zajmowane przez osoby w układach przestrzennych. K. grupowa wiąże się z badaniami ->dynamiki grupowej. K. masowa obejmuje komunikaty wysyłane przez masowe źródła z użyciem masowych środków do masowej publiczności, często dla masowych zys-
ków. Piąta, rozwijająca się forma k. zwana jest k. ekstrapersonalną, czyli pozaosobową, i dotyczy komunikowania się z bytami innymi niż człowiek: może to znaczyć "rozmowa ze zwierzętami", lecz głównie oznacza sposoby k. z maszynami, komputerami i złożonymi systemami technologicznymi (np. leżącymi u podstaw gier wideo czy bankomatów). Badania nad k. wychodzą często od prostego modelu, konstruowanego wokół pytania "Kto i co mówi, w jaki sposób, do kogo i z jakim skutkiem?". Niekiedy ocenia się ten model jako zbyt linearny, gdyż we wszystkich fazach k. mogą się zdarzać zapętlenia. W każdym razie w procesie k. można wyróżnić trzy zasadnicze elementy: nadawców (wytwórców), komunikaty (kody) i odbiorców (widownie). Zob. też analiza treści; język; teoria krytyczna. J.S.
komunikacja niewerbalna [non-verbal
communication], formy komunikacji nie odwołujące się do słowa mówionego i pisanego. Gesty twarzy lub znaki dawane ręką mogą przekazywać komunikaty innej osobie bez wypowiadania słów. W niektórych kulturach np. odwrócony znak litery V jest często bardziej donośny niż słowa. Znaczenie większości form k.n., w tym także najprostszych gestów, wiąże się z konkretną kulturą. Zob. też język ciała. A.K.
komunizm [communism], doktryna polityczna pochodząca z okresu rewolucji francuskiej, zgodnie z którą społeczeństwo ludzkie może być zorganizowane na podstawie wspólnego władania zasobami gospodarczymi przez bezpośrednich producentów, czyli robotników. Systematyczną teorię k. przedstawili w latach 40. XIX w. K. ->Marks i F. ->Engels. Ich zdaniem ludzkość przeszła przez szereg etapów historycznych wyznaczonych przez ->sposoby produkcji, a jako rezultat rozwoju ->kapitalizmu i zorganizowanej działalności robotników powstanie społeczeństwo komunistyczne, czyli państwo robotnicze, które będzie kulminacją historii. Marks dał tylko bardzo ogólne wskazówki na temat kształtu przyszłego społeczeństwa komunistycznego. Później jego wizja została zmodyfikowana przez przyznanie państwu głównej roli organizującej to społeczeństwo i przez koncepcję dłuższego okresu przejściowego, czyli -socjalizmu, przed osiągnięciem pełnego k. Dlatego ZSRR, ChRL, a ostatnio także takie rządy komunistyczne, np. w Wietnamie czy na Kubie nazywane są często "socjalizmem państwowym". Nazwa ta ma wskazywać, że w tych krajach zrealizowano już część programu socjalistycznego (zakaz posiadania prywatnej własności gospodarczej, kontrola państwa nad gospodarką), ale prawdziwy socjalizm (lub k.) nie został osiągnięty, gdyż nie wprowadzono jeszcze demokracji politycznej. Kraje te są też czasem - i raczej niefortunnie - określane jako -^kapitalizm państwowy. W każdym razie oba te terminy wskazują, że chodzi
konflikt w przemyśle 153
o państwa dość odległe od marksowskiego utopijnego ideału komunistycznego - zwykle mają one silnie scentralizowany i niedemokratyczny aparat polityczny, w którym elita biurokracji państwowej funkcjonuje jako namiastka klasy kapitalistów. Dlatego zwiększając jeszcze zamęt pojęciowy, kraje te określa się także jako "socjalizm biurokratyczny" lub "kapitalizm monopoli państwowych". Jedną z najlepszych historii ruchu komunistycznego i społeczeństw komunistycznych jest praca F. Claudina The Communist Move-ment -from Comintern to Cominform 1975.
Próbując wyjaśnić, dlaczego po rewolucji socjalistycznej nie nastąpił ustrój komunistyczny, marksiści wskazują na takie elementy, jak presja krajów kapitalistycznych, względne zacofanie krajów, w których nastąpiła rewolucja, i ukształtowanie się warstwy biurokratów, która zmodyfikowała proces przejścia na własną korzyść. Niemarksiści stosują termin "k." do każdego społeczeństwa rządzonego przez partię komunistyczną i do każdej partii zakładającej stworzenie takiego społeczeństwa. Większość socjologów uważa, że między społeczeństwami komunistycznymi a kapitalistycznymi istnieją ważne różnice polityczne i ideologiczne, w tym m.in. (w krajach komunistycznych) silna koncentracja decyzji podejmowanych w wąskim kierownictwie, dominacja państwa nad gospodarką, ograniczenie aktywności politycznej i społecznej i szersze posługiwanie się przymusem. Zakres różnic między ustrojami gospodarczymi k. i liberalnej demokracji był zawsze przedmiotem gorących polemik, w których niektórzy uczestnicy wskazywali, że konieczności technologiczne rozwiniętego industrializmu (-^uprzemysłowienie) powodują znaczne podobieństwa w sposobie zorganizowania i funkcjonowania zakładu produkcyjnego.
Przeciwnicy k. posługiwali się w stosunku do tych społeczeństw pojęciem -^totalitaryzmu, natomiast badacze przychylniej nastawieni znajdowali w tych krajach pewne możliwości niezależnej politycznej aktywności i podkreślali ich stałą ewolucję aż do rozwiązania Związku Radzieckiego i upadku k. w krajach satelickich Europy Wschodniej pod koniec lat 80. Zob. też realny socjalizm.
M.T.
konflikt w przemyśle [industrial conflict],
wszelkie formy wyrażania niezadowolenia z warunków zatrudnienia, zwłaszcza związanych z umowami pracowniczymi i -^kalkulacją wysiłku. Istnieją liczne formy k. w p., które można podzielić na dwie szerokie kategorie: nieformalne i formalne.
Nieformalny k. w p. wyłamuje się z jakiejkolwiek systemowej organizacji, wypływa wprost z poczucia krzywdy i ma na ogół charakter całkowicie żywiołowy. Do tej kategorii należy wiele z pozoru irracjonalnych form sabotażu w przemyśle, podobnie jak wiele czysto indywidualnych i wręcz nieświadomych form protestu, np. absen-
154 konformizm
cja, częste zmiany pracy, niedbalstwo czy nawet wypadki w pracy. Socjologowie przemyski zaliczają do rodzajów nieformalnego k. w p. także spontaniczne strajki i opuszczenia miejsca pracy, podobnie jak staty opór wobec kierownictwa, wyrażający się w narzucaniu przez grupę pracowniczą własnych norm wydajności, reguł postępowania, wymagań dyskrecji lub innych form dystansowania się wobec zwierzchników. Pojęcie nieformalnego k. w p. zwraca więc uwagę na źródła zachowań, które z punktu widzenia kierownictwa mogą się wydawać niezrozumiale. Traktowane zbyt szeroko, traci jednak użyteczność.
Formalny k. w p. to określenie zarezerwowane dla zorganizowanych form ekspresji sytuacji konfliktowych, artykułowanych za pośrednictwem -^związków zawodowych i innych przedstawicielstw robotniczych. Domniemany cel tego typu akcji albo ma charakter strategiczny lub instrumentalny, a nie ekspresyjny, albo łączy te dwie cechy; często akcja taka może angażować robotników, których bezpośrednio nie obchodzą ani osobiście nie dotyczą kwestie będące przedmiotem sporu. Typową postacią formalnego k. w p. jest zorganizowany ->strajk, tzn. takie zaniechanie pracy, które jest czasowym zerwaniem umowy; przy tym wykorzystuje się zbiorową siłę grupy pracowniczej do przeciwdziałania sankcjom i wymuszania poprawy warunków płacy i pracy. Czasowe strajki mogą być wzmacniane innymi sankcjami, jak np. zwolniona praca lub pedantyczne przestrzeganie przepisów. Mogą w nich brać udział bezpośrednio zainteresowani pracownicy, jak również mogą przybierać formę strajków solidarnościowych zbliżonych grup zawodowych lub gałęzi przemysłu. Strajk uważa się za oficjalny, jeśli jest zwołany na żądanie kierownictwa związków zawodowych, w zgodzie z prawem i procedurami przewidzianymi przez -u-kłady zbiorowe. Za nieoficjalne lub "dzikie" uznaje się strajki wywołane przez nieuprawnionych przywódców (jak np. mąż zaufania załogi) lub przez nieuznawany związek zawodowy bądź w jakikolwiek jeszcze inny sposób naruszający normy prawne i procedury układów zbiorowych. Rzecz jasna, w praktyce nie istnieje wyraźna granica między dzikimi strajkami a niektórymi formami nieoficjalnego konfliktu o szerszym zasięgu.
W socjologii przemysłu toczyła się w pewnym okresie szeroka dyskusja na temat tzw. podatności strajkowej - obracająca się wokół dociekań strukturalnych przyczyn k. w p. Próbowano wiązać formy aktywności strajkowej z typami przemysłu, ze stopniem izolacji i klasowej jednorodności społeczności pracowniczej, ze stosowaniem technologii produkcji masowej, z biurokratyzacją zarządzania i organizacją grup pracowniczych. Chociaż wykryto słabe korelacje z niektórymi czynnikami, to jednak częstotliwość i zasięg strajków oraz podobnych form niepokoju okazały się tak zmienne, że wykryto też wiele przypadków sprzecz-
nych z oczekiwaniami. Ekonomistom udało się w pewnej mierze powiązać długotrwałe strajki z pewnymi wskaźnikami ekonomicznymi, lecz także im - podobnie jak innym badaczom tego zagadnienia - utrudnia analizę zmienna treść i zakres krajowych i międzynarodowych statystyk dotyczących strajków. Stąd też konkluzje mają zazwyczaj charakter bardzo ogólny. Zasadnicza trudność takich strukturalnych wyjaśnień polega na tym, że bardziej otwarte formy k. w p. muszą być społecznie wywołane i społecznie zorganizowane. Zatem przy ich badaniu trzeba brać pod uwagę względy strategiczne, którymi kierują się robotnicy i ich praywódcy, jak róv.'nież sens -akcji przysłowej, która może być bardzo różna (i różni się) w zależności od kultury przemysłowej. Twierdzi się np., że noszenie w czasie pracy przez japońskich robotników czerwonych czapek jest równie poważnym wyrazem protestu, jak przewlekły strajk robotników brytyjskich.
Literatura teoretyczna i empiryczna na ten temat jest olbrzymia. Użyteczne streszczenie problematyki zawiera praca S. Hilla Competition and Conflict at Work (1981). Zob. też hipoteza Ker-ra-Siegla; przeżycie pracy. J.S.
konformizm [conformity], badania k. w psychologii społecznej to analiza nacisków na jednostkę, wywieranych w celu jej dopasowania się do oczekiwań grupy, społeczeństwa, organizacji, przywódcy. Klasyczne eksperymenty dotyczące tego zjawiska wiążą się z nazwiskiem S.E. Ascha, amerykańskiego badacza z kręgu psychologii postaci (-gestaltyzm), który przeprowadził serię obserwacji nacisków społecznych w małych grupach. Osoby badane proszono o rozwiązanie bardzo prostego zadania (np. porównanie długości kilku linii), natomiast inni czfonkowie grupy, współpracujący z badaczem, odpowiadali na to pytanie w sposób ewidentnie niepoprawny. Wielu badanych ulegało presji, udzielając tej samej niepoprawnej odpowiedzi, więks. ość jednak oparła się naciskom Aj.i.ujzającym podporządkowanie. Nawet ci, którzy ulegli, przedstawili rozsądne wyjaśnienia swego postępowania, zresztą później przyznali, iż mieli wątpliwości co do swego zachowania (zob. S.E. Asch, Social Psychology 1952). Asch twierdzi, że wyniki te potwierdzają jego pogląd na -naturę ludzką, tzn. przekonanie, że istoty ludzkie są organizmami twórczymi i racjonalnymi, wbrew poglądowi nakazującemu traktowanie ich jako biernych i reagujących wyłącznie na presję środowiska. Pojęcie k. wykorzystał też R.K. Merton w Teorii socjologicznej i strukturze społecznej (1949, wyd. poi. 1982) do określenia akceptacji celów kulturowych i prawomocnych, czyli aprobowanych, sposobów ich osiągania. Zob. zachowanie dostosowawcze. A.K.
konfucjanizm [confucianism], filozofia żyda zawierająca elementy religijne, której twórcą był w VI-Vw. p.n.e. Konfucjusz. Miała olbrzymi wpływ
na życie w Chinach, lecz duże znaczenie zyskała także w Korei, Japonii, Wietnamie, Singapurze, Hongkongu i na Tajwanie. Traktowana byta jako źródło wiedzy i kodeks etyczny.
W czasach politycznego i społecznego chaosu i przemocy Konfucjusz (551-479 p.n.e.) gtosit zasady postępowania, które miaty zapewniać harmonię i tad. W okresie panowania dynastii Hań (206-220 p.n.e.) nauki jego (zebrane przez jego uczniów w Pięcioksięgu) zostały w Chinach ogłoszone za oficjalną doktrynę państwową, która obowiązywała do 1911. K. nauczał, iż szlachectwa nie nabywa się przez dziedziczenie, lecz przez przestrzeganie właściwych obrzędów i zasad czci synowskiej, wzajemności i sprawiedliwego postępowania. W szczególności młodsi (poddani lub synowie) powinni okazywać posłuszeństwo starszym (władcom, ojcom), ci ostatni zaś - życzliwość młodszym. Zalecenia te rozwijał następnie Men-cjusz (ok. 371-289 p.n.e.), "drugi mędrzec k.", który głosił, że człowiek jest z istoty dobry (idea cnoty przyrodzonej) oraz że poddani mają prawo się buntować przeciw niesprawiedliwym władcom. Warto odnotować, że ten ostatni pogląd nigdy nie przyjął się wjaponii, gdzie wierność wobec władcy uważana była za wartość najwyższą.
Chociaż dziś k. praktykowany jest czynnie jako religia jedynie w Korei Południowej, to jednak jego wpływ na systemy etyczne, prawne, polityczne i oświatowe wymienionych wyżej krajów pozostaje znaczny. R. Bellah (Tokugawa Religion 1957) przypuszcza, że k. odegrał w rozwoju nowożytnej Japonii podobną rolę jak -etyka protestancka w Europie Zachodniej. Interpretacja ta kłóci się z poglądem M. Webera wyłożonym w pracy Taoizm i konfuncjanizm (1916, wyd. poi. w: Dzieta zebrane l i socjologii i religii, t. 1 2000). Inni twierdzą, że konfucjańska ideologia harmonii, szacunku dla władzy, lojalności, życzliwości, merytokracji, oświaty i nauki leży u podstaw współczesnego gospodarczego rozwoju Japonii i niedawno uprzemysłowionych krajów Azji Wschodniej. J.S.
j konotacja i denotacja [connotative ver-
i sus denotative meaning], znaczenie konotu-
I jące odnosi się do skojarzeń, wydźwięku i aury
l emocjonalnej, z którymi pojęcie się wiąże, w od-
i różnieniu od tego, na co wyraźnie wskazuje (czyli
denotuje, stąd znaczenie denotujące). Dwa słowa
o tym samym desygnacie czy definicji mogą mieć
różne k. Znaczenia konotacyjne bada się często
za pomocą tzw. ->dyferencjalu semantycznego,
opartego po części na zjawisku synestezji, gdy
przeżycie w jednym aspekcie zmysłowym jest
odbierane w innym aspekcie lub zastępowane
przez inny, np. gdy dźwięk jest postrzegany jako
kolor lub uczucie, jak w przypadku "czarnej" lub
smutnej muzyki. Zob. też dyskurs. J.S.
konsens [consensus], stanowisko, wniosek lub wartość, które uzyskały ogólną zgodę. Termin używany w badaniu dynamiki ->grupy lub w stosun-
konserwatyzm 155
ku do zgody osiągniętej w ramach szerszej zbiorowości, np.->opinii publicznej. Prócz tego wiąże się on z pewną szczególną odmianą normatywnego -funkcjonalizmu, najpełniej rozwiniętą przez T. ->Parsonsa (zob. np. The Soda! System 1951).
W teorii socjologicznej spotyka się dwa odmienne podejścia do -ładu społecznego. Jedno z nich akcentuje konflikt i przymus, drugie - k. społeczny w formie zgody na pewne ->wartości i ->normy. K. dotyczący wartości uważany jest za podstawę ładu społecznego, a główną zmienną wyjaśniającą jest proces -socjalizacji w rodzinie, na który normatywni funkcjonaliści kładli wielki nacisk.
W latach 60. XX w. nieustannie prowadzone były debaty między zwolennikami szkoły k. i szkoły konfliktu. Ci pierwsi byli krytyczni wobec wszystkich rodzajów determinizmu społecznego i twierdzili, że teoria społeczna powinna dążyć do uzgodnienia intencji i wyboru na poziomie działania jednostkowego. Społeczeństwo należy więc traktować jako przejaw systemu wartości i norm, które zostały z biegiem czasu stworzone i zinstytucjonalizowane przez członków tego społeczeństwa. W pracach Parsonsa integracja traktowana jest jako jeden z czterech zasadniczych warunków funkcjonowania społeczeństwa. ^Teoria konfliktu była koniecznym dopełnieniem kon-sensualnych poglądów na ład społeczny i rozwinęła się w opozycji do Parsonsowskiego funk-cjonalizmu w latach 50. i 60. W tym podejściu odrzuca się pogląd, że ład społeczny jest rezultatem powszechnego k. dotyczącego pewnych norm i wartości, przyjmując w zamian założenie równowagi -władzy między reprezentantami konfliktowych interesów politycznych i gospodarczych. Bliższe przyjrzenie się tej dyskusji pokazuje, że w wielu sprawach argumenty obu stron mijają się. M.T.
konserwatyzm [conservatism], rozpowszechnione pojęcie najogólniej oznaczające "przechowanie" czy "zachowanie w stanie nienaruszonym", którego w XIX w. - przynajmniej w Europie i Stanach Zjednoczonych - zaczęto używać na określenie pewnego zespołu zasad politycznych. Główna trudność zdefiniowania go polega na tym, że nawet wielu konserwatystów nie uważa k. za abstrakcyjną teorię czy -^ideologię, lecz broniąc swych poglądów, odwołują się oni do tradycji, doświadczeń historycznych, gradualizmu. Konserwatyści unikają z reguły całościowych wizji dobrego społeczeństwa i przeciwstawiają im swój pragmatyzm cząstkowej reformy społecznej.
Przy tym założeniu współczesny k. próbuje odwoływać się do dwóch w pewnym stopniu sprzecznych tradycji intelektualnych, mianowicie organicznego k. średniowiecznego oraz k. liber-tariańskiego (-libertarianizm) autorów takich jak E. Burkę. Ten pierwszy nurt zwraca się do średniowiecznego ideału spójnej -wspólnoty o trwałej hierarchii społecznej, z przypisanymi od uro-
156 konstrukcjonizm społeczny
dzenia pozycjami społecznymi (^przypisanie), której głównymi cechami są arystokratyczny ^paternalizm wobec ubogich oraz sieć wzajemnych praw i obowiązków wiążąca dobrego pana i uległego sługę (->uległość). Natomiast Burkę (XVIII-
-wieczny angielski filozof polityki) opowiadał się za ->gospodarką wolnorynkową, żywiołowym
-kapitalizmem oraz jedynie minimalną interwencją państwa w sprawach gospodarczych. Gdy więc k. organiczny kładzie nacisk na "wspólnotę narodową", libertarianie eksponują -^indywidualizm autonomicznych jednostek, kierujących się własnym interesem, co zwykle zakłada wolność indywidualną, sprawiedliwość społeczną i - w długiej perspektywie - dobrobyt zbiorowy.
Z czasem wątki te okazały się trudne do pogodzenia. (Sam Burkę także wystąpił z namiętną obroną organicznej tradycji politycznej i społecznej XVIII-wiecznej Anglii, utrwalając ambiwalen-cję). Współcześni konserwatyści próbowali na różne sposoby uzgadniać te dwa nurty, czego rezultatem była cała paleta hybryd teoretycznych. Rozprawa R. Eccleshalla, zamieszczona w jego książce Political Ideologies (1984), dostarcza znakomitego przeglądu trudności związanych z tymi usiłowaniami, zilustrowanych przykładami z dziejów k. politycznego i historii brytyjskiej Partii Konserwatywnej. J.S.
konstrukcjonizm spofeczny [social con-Structionism], "k.s" jest terminem ogólnym odnoszonym niekiedy do teorii, które podkreślają, że życie społeczne jest wytworem społeczeństwa. Oczywiście w pewnym sensie wszyscy socjologowie mogliby się zgodzić z tym twierdzeniem, pozbawiając tym samym termin "k.s." jakiegokolwiek znaczenia. W sensie ściślejszym k.s. wiąże się z tradycją wyznaczoną - gdy idzie o nowsze prace - przez twórczość W.I. ->Thomasa, -szkoły chicagowskiej, socjologii fenomenologicznej (^fenomenologia) oraz przez niektórych filozofów, np. A. Schiitza. W podejściach tych podkreśla się, że społeczeństwo jest w sposób aktywny tworzone przez istoty ludzkie. Orientacje te przedstawiają świat jako zrobiony lub wymyślony, nie zaś po prostu dany czy przyjęty na zasadzie oczywistości. Światy społeczne są sieciami interpretacji, tkanymi przez jednostki i grupy społeczne.
Termin ten wszedł do słownika socjologicznego za pośrednictwem pracy P. Bergera i T. Luckmanna, Społeczne tworzenie rzeczywistości (1969, wyd. poi. 1983), traktatu z zakresu ^socjologii wiedzy, stanowiącego próbę nowatorskiej syntezy koncepcji E. -Durkheima i G.H. ->Meada. Zdaniem Bergera i Luckmanna podstawową własność porządku społecznego można ująć w postaci zasad: "Społeczeństwo jest wytworem ludzkim. Społeczeństwo jest rzeczywistością obiektywną. Człowiek jest wytworem społecznym". Dla Bergera i Luckmanna podstawową dziedziną badań kon-strukcjonistycznych stała się religia (zob. P. Berger, The Social Reality of Religion 1969). Jednocześnie
jednak rozwijała się i zyskiwała coraz większy popularność teoria dewiacji jako ^etykietowania, w której pokazywano, iż dewiację konstruuje społeczeństwo. W ^socjologii oświaty, na podstawie argumentów zaczerpniętych z prac M. Douglas i B. -Bernsteina, starano się dowieść, że wiedza przekazywana podczas edukacji także jest konstruowana społecznie. Z tych kilku odmiennych tradycji wyłoniła się terminologia koń-strukcjonizmu, ujawniająca niekiedy ślady wpływów ->fenomenologii, będącej jednym z jego źródeł (por. np. G. Suttles, The Social Constructm of Communities 1972).
W ^psychologii termin pc krewny "konstruk-tywizm" jest często wiązany z pracami J. ->Pia-geta i odnosi się do procesu ewolucji struktur poznawczych kształtujących naszą wiedzę o świecie, powodowanej przez interakcje środowiska i podmiotu. Termin ten jest też często używany w -psychologii społecznej (np. w pracach R. Harrego) w zbliżonym znaczeniu.
K.s. jest zwykle przeciwstawiany tzw. ->esen-cjalizmowi, ponieważ odchodzi od idei tego, co jest dane w sposób naturalny i uznane za oczywiste, oraz podaje w wątpliwość społeczne i historyczne korzenie zjawisk. Zob. też socjologia emocji. A.K.
konsumpcja zbiorowa [collective consum-
ption], centralne pojęcie neomarksistowskich teorii społecznych rozwijanych w latach 60. i 70. XX w. M. Castells i inni uczeni z tego kręgu dowodzili, że rozwinięty kapitalizm wymaga rosnącej ingerencji państwa w sferę tzw. środków k.z. Nie wystarcza już reprodukcja zwykłej sity roboczej, dostarczanie indywidualnych środków konsumpcji (dóbr takich jak żywność i odzież); niezbędne okazują się również usługi, takie jak oświata czy transport masowy. W odróżnieniu od towarów na użytek indywidualny te ostatnie są konsumowane zbiorowo, ponieważ korzysta z nich wspólnie wiele osób. Znaczenie pojęcia k.z. uzasadniani �/ Łych urbanistycznych teoriach społecznych szczególnymi jej rysami - zwłaszcza rolą, jaką odgrywa państwo w jej zaspokajaniu, oraz perspektywami politycznej mobilizacji konsumentów, jakie zdaje się otwierać.
Rozróżnienie zbiorowej i indywidualnej konsumpcji było jednak przedmiotem licznych sporów. Na przykład trudno jest zrozumieć, w jaki sposób dobra takie jak oświata mogą być konsumowane "kolektywnie", choć są kolektywnie zapewniane. W praktyce termin k.z. nie ma więc obecnie zbyt ścisłego znaczenia, choć z reguły odnosi się go do usług (a nie towarów), świadczonych bezpośrednio przez agendy państwowe, nie zaś przez rynek, albo też przynajmniej do dóbr zapewnianych przy znacznym udziale państwa, np. w drodze subsydiów lub regulacji. W tym ostatnim sensie k.z. to oczywiście określenie mylące, ponieważ chodzi tu w istocie o zbiorowe zapewnianie dóbr, które są następnie konsumo-
mnę indywidualnie. Później rozwijano bardziej złożone klasyfikacje form społecznej organizacji konsumpcji i stosowano je w badaniach zasad strategii urbanistycznych oraz roli tzw. sektorowych różnic konsumpcji (-sektory konsumpcji) w procesach stratyfikacji społecznej i determinowaniu postaw politycznych. Dobry przegląd zagadnień zawiera książka P. Saundersa Social Theory indthe Urban Question (1986). Zob. też socjologia miasta. J.S.
kontekst świadomości [awareness con-
j text], pojęcie wprowadzone przez B. Glasera i A. Straussa w Awareness ofDying (1965) podczas analizy "ogólnego połączenia tego, co każda i osób podejmujących interakcje wie na temat tożsamości innych oraz na temat własnej tożsamości w oczach innych"; ma ono pomóc w zrozumieniu społecznej organizacji wiedzy i świadomości. A.K.
kontinuum wiejskość-miejskość [folk-
-urban continuum], koncepcja odnosząca się do przejścia od społeczeństw wiejskich do miejskich. Badanie społecznych, kulturowych i gospodarczych cech charakterystycznych poszczególnych społeczeństw pozwala na umiejscowienie ich w różnych punktach ścieżki ewolucyjnej. Zob. też społeczeństwo wiejskie. P.Ś.
kontraktarianizm [contractarianism], sposób rozumowania będący rzekomo dedukowa-niem zasad moralnych na podstawie racjonalnych wyborów abstrakcyjnych jednostek ("racjonalnych kontrahentów") działających w warunkach niewiedzy i niepewności. Najwybitniejszym współczesnym reprezentantem tego kierunku jest J. Rawls (Teoria sprawiedliwości 1972, wyd. poi. 1994). Zob. też sprawiedliwość społeczna. M.T.
kontraktowa siła robocza [contract la-
bOUr], zazwyczaj robotnicy, którzy są wynajmowani do wykonania określonego zadania i na | określony czas. W krajach -Trzeciego Świata j przybiera to niekiedy formę wynajmu robotników l przez pośrednika - dostawcę siły roboczej - który l za wynagrodzeniem dostarcza ich pracodawcy. ! Tak wynajętych robotników często wiążą z agentem rozmaite mechanizmy, co w następstwie może ograniczać ich swobodę dysponowania sobą.
J.S.
kontrfaktyczny, twierdzenie kontrfaktycz-
ne [counterfactual, counterfactual condi-tional], hipoteza, co stałoby się, gdyby rzeczywisty bieg wydarzeń lub splot okoliczności były inne. Tak więc twierdzenie, że bitwa pod Alamein zmieniła losy II wojny światowej, implikuje tezę k., że gdyby zwycięstwo na pustyni odniosły pokonane w rzeczywistości wojska niemieckie, alianci przegraliby wojnę.
Rozumowanie k. jest nieodłącznie związane z wyjaśnianiem przyczynowym: wskazanie pewnej
kontrola społeczna 157
-przyczyny zakłada, że, ceteris paribus, przy jej braku rzeczy potoczyłyby się inaczej. Twierdzi się często, że każdemu sensownemu i falsyfikowal-nemu twierdzeniu socjologicznemu można przyporządkować odpowiednie t.k. W praktyce jednak trudność polega na ocenie prawdopodobieństwa takiego k. (lub "warunkowego") sądu. Może ono być potwierdzone jedynie pośrednio, poprzez analizę podobnych lub analogicznych okoliczności, które wystąpiły gdzie indziej i - z nieustalonych przyczyn - spowodowały odmienne skutki.
Wiele twierdzeń socjologicznych (np. na temat domniemanych funkcjonalnych oddziaływań pewnych instytucji społecznych) chronicznie pozbawionych jest k. odpowiedników. Jeśli mówi się, że państwo w społeczeństwie kapitalistycznym służy długofalowym interesom kapitału, to trudno pojąć, jak można ten sąd poddać -falsyfikacji, jeśli nie powie się precyzyjnie, jakie są interesy kapitału oraz co dowodziłoby, że państwo działa wbrew tym interesom. Co więc zrozumiałe, autorzy teorii socjologicznych kreślonych z większym rozmachem przywiązują niewiele wagi (niektórzy są zdania, że o wiele za mało) do t.k. Zob. też kliometria; władza lokalna. J.S.
kontrkultura [counter-culture], gdy ^subkultury pozostają w otwartej opozycji wobec
-^kultury dominującej społeczeństwa, w którym istnieją, odrzucając większość jego ważnych wartości i norm, a popierając normy i wartości przeciwne, są one nazywane k. Terminu tego używa się często w stosunku do kultur studentów i hipisów powstałych w okresie buntów młodzieży około 1968, może on jednak mieć szersze znaczenie. A.K.
kontrola społeczna [social control], termin
szeroko stosowany w socjologii w odniesieniu do procesów społecznych, poprzez które regulowane jest zachowanie jednostek lub grup. Ponieważ wszystkie społeczeństwa mają -normy i reguły rządzące ich postępowaniem (nie do pomyślenia jest społeczeństwo pozbawione takich norm), we wszystkich funkcjonują także pewne mechanizmy zapewniające zgodność zachowań z tymi normami oraz regulujące postępowanie w przypadku ^dewiacji. K.s. jest więc wszechogarniającą cechą społeczeństw; jest też przedmiotem zainteresowania wielu socjologów o różnych orientacjach teoretycznych i zainteresowaniach merytorycznych, a nie tylko socjologów dewiacji. Problemem dla socjologów jest nie samo istnienie k.s., lecz jej istota oraz mechanizmy funkcjonujące w poszczególnych kontekstach społecznych. Kto sprawuje kontrolę? Za pomocą jakich technik? Do jakiego stopnia jednostki lub grupy mogą opierać się i opierają się procesom k.s.? W czyim -inte-resie ta kontrola jest sprawowana? Na każde z tych pytań padają bardzo różne odpowiedzi. Przedstawiciele ->funkcjonalizmu normatywnego
158 kontrola statystyczna
uważają zwykle, że k.s. jest ważna dla całego społeczeństwa, ponieważ jest niezbędna do utrzymania -tadu społecznego; inni wskazują na interesy grupowe zaspokajane poprzez k.s., podkreślając brak konsensu normatywnego, różnice stopnia posiadania ->władzy, który się z tym wiąże, oraz silnego związku pomiędzy władzą a kontrolą. Różne są też typologie głównych form k.s. Najczęściej podkreślana jest różnica między formami kontroli odwołującymi się do represji lub przymusu, tzw. techniki twarde, obejmujące bezpośredni przymus fizyczny, oraz bardziej miękkie, ideologiczne formy kontroli, funkcjonujące poprzez kształtowanie idei, wartości i postaw. Te pierwsze techniki są szczególnie charakterystyczne dla instytucji takich jak policja i wojsko, te drugie - np. dla środków masowego przekazu. Najlepsze ostanio prace na ten temat to: S. Cohen, Visions of Social Control (1988) oraz J.P. Gibbs, Control. Sociology's Central Notion (1989). Zob. też Foucault Michel; kryminologia; kryminologia feministyczna; sankcja; zaufanie. P.Ś.
kontrola statystyczna [statistical control],
sposób służący wyeliminowaniu wpływu pewnych -^zmiennych na zmienne analizowane. Jeśli np. dane z ->sondażu wskazują na ścisły związek między bezrobociem a depresją kliniczną, możliwe jest zbadanie tego związku przy kontrolowaniu wpływu zmiennej "klasa społeczna". Podział badanych na grupy jednorodne pod względem klasy społecznej i zbadanie związku między bezrobociem a depresją kliniczną oddzielnie w każdej z tych grup da odpowiedź na pytanie, czy relacje między bezrobociem a depresją są takie same w różnych klasach. Podobnie związek między przynależnością do klasy społecznej a występowaniem depresji klinicznej może zaniknąć, gdy będziemy kontrolowali bezrobocie. Mechanizm zależności byłby tu taki, że robotnicy nie są bardziej skłonni do depresji klinicznej niż przedstawiciele klasy średniej, są jednak bardziej narażeni na bezrobocie, a bezrobotni częściej popadają w depresję. J.K.
kontrola środowiskowa [community control], pojęcie stosowane szeroko, ale niezbyt precyzyjnie. W ->pracy socjalnej, pracy z młodocianymi przestępcami czy -psychiatrii termin k.s. jest używany na co dzień i odnosi się do pewnych form -^opieki środowiskowej, terapii czy -dekar-ceracji, a także w powiązaniu z tego rodzaju programami, jak Intermediate Treatment lub Community Service Orders lub wreszcie w związku z aresztem domowym monitorowanym elektronicznie. W -^kryminologii i w teorii kontroli społecznej pojęcie k.s. używane jest w szerszym sensie i zwraca uwagę na sposób, w jaki mechanizmy kontroli przyczyniają się do powstawania społeczności - odnosi się więc do tych wszystkich zjawisk, kiedy to jednostki i społeczności są kontrolowane i kontrolują się wzajemnie poprzez
mechanizmy obserwacji, regulacji i przez ujawnianie łamania reguł. Proces ten doskonale opisał S. Cohen, The Punitive City. Notes on the Dispersaloj Social Control, "Contemporary Crises" 1979). Na esej ten i na inne prace poświęcone sprawowaniu kontroli społecznej przez mechanizmy środowiskowe duży wpływ miała książka M. ->Foucaulta Nadzorować i karać (1975, wyd. poi. 1993) i inne prace tego autora.
Krytycy są zdania, że oba człony tego pojęcia -środowisko i kontrola - stosowane są zbyt ogólnie, niejasno, z nadmiernym romantyzmem i często używa się ich w celach polemicznych. Wielu autorów uważa jednak ide< k.s. za użyteczną i sugestywną; jest ona coraz bardziej modna wśród osób zajmujących się polityką społeczną na szczeblu lokalnym i centralnym. Zob. też kontrola społeczna. M.7.
kontrola w eksperymencie [experimental
control], w projektach badań eksperymentalnych wymaga się, aby wszystkie badane przypadki byty losowo wybrane zarówno do grupy, która poddawana jest eksperymentowi, jak i do ->grupy kontrolnej, która albo w ogóle nie jest poddawana eksperymentowi, albo podlega oddziaływaniu pozornemu (placebo) i dzięki temu jest informacją o spontanicznym rozwoju wydarzeń, czyli stanowi materiał porównawczy do badania efektów eksperymentu. J.K.
kontrolowanie uczuć [emotional work],
kontrolowanie natężenia i jakości swych uczuć w życiu prywatnym. Chociaż k.u. dotyczy bardziej życia prywatnego niż sfery publicznej i jest podejmowane z innych przyczyn niż zobowiązania związane z pracą zawodową, niemniej jednak występują istotne podobieństwa między k.u. i ->pracą uczuciami. A.K.
konubium [con(n)ubium], łac. dosł. małżeństwo; system wymiany małżeńskiej, np. między dwiema grupami lokalnymi k b dwoma plemionami, w ramach i^oiego mężczyzna z jednej grupy musi poślubić kobietę z drugiej i odwrotnie. Istnieje kilka interpretacji tego typu porozumień, np. wiązanie ich z zakazem kazirodztwa (-tabu kazirodztwa), tworzeniem sojuszy politycznych, dążeniem do zdefiniowania symbolicznych granic grupy. A.K.
konurbacja [conurbation], termin wprowadzony przez P. ->Geddesa w 1915 w opisie wielkich regionów miejskich, jak np. wielki Londyn, Nowy Jork i Boston lub Zagłębie Ruhry. Nie jest to pojęcie zdefiniowane przez precyzyjne wskaźniki liczbowe. Odnosi się do jednego miasta lub konglomeratu bardzo wielkich miast otoczonych przez ekstensywną strefę podmiejską, łącznie tworzących ciągłą przestrzeń miejską z wbudowanymi w nią ośrodkami przemysłowymi. W większości k. istnieje transport miejski łączący ze sobą poszczególne jej części, które w ten sposób
tworzą jeden miejski rynek pracy i jedną przestrzeń dojazdu do pracy. Alternatywnie używane są pojęcia aglomeracji miejskiej i - w Stanach Zjednoczonych - obszaru metropolitalnego.
M.T.
konwencjonalizm [corwentionalism], pogląd, iż przyjęcie przez pewną społeczność naukową tej a nie innej teorii jest sprawą umowną.
W filozofii nauki panuje obecnie dość powszechna zgoda co do tego, że nawet najlepiej uasadnione prawa i teorie naukowe nie są w pełni potwierdzone przez materiał faktyczny, na którym się opierają. Po części jest tak dlatego, że te prawa i teorie mają charakter ogólny, a zatem ich twierdzenia z konieczności wykraczają poza dowolny skończony zbiór dowodów na ich rzecz. Ponadto pojęciowe ujęcie i opis tych dowodów dokonywane są w kategoriach sformułowanych przez same te teorie. Jeśli tak, to o wyborze między konkurencyjnymi teoriami nigdy nie decydują same fakty i logika.
Wbrew k. można dowodzić, że mimo braku rozstrzygających kryteriów logicznych czy faktycznych istnieją nadal dostateczne racje na rzecz uznania pewnej teorii za bardziej wiarygodną, lepiej uzasadnioną itp. niż jakaś dostępna teoria alternatywna. J.S.
kooptacja [co-optation], termin zaproponowany przez P. Selznicka (TVA and the Grass Roots 1949), odnoszący się do wewnętrznej polityki organizacji formalnie demokratycznych lub kierowanych przez komitet zarządzający i oznaczający pewien sposób radzenia sobie z opozycją oraz podtrzymywania stabilności i istnienia organizacji. K. polega na tym, że osoby z zewnątrz, nie pochodzące z wyborów, są "kooptowane", czyli obdarzane formalną lub nieformalną władzą, co zawdzięczają swej przynależności do elity lub specjalistycznej wiedzy albo możliwości zagrożenia istotnym celom organizacji. M.T.
korelacja [correlation], jeśli zmiana wartości jednej ->zmiennej współwystępuje ze zmianą wartości innej zmiennej, zmienne te (np. wyniki pomiarów) nazywa się zmiennymi skorelowanymi. Zmienne są skorelowane maksymalnie, gdy wartości jednej zmiennej są funkcją wartości drugiej zmiennej. Zmienne nie są skorelowane, gdy zmiana wartości jednej zmiennej nie wywołuje zmian innej zmiennej lub wspótwystępujące zmiany są przypadkowe. K. może być k. prostoliniową, jeśli proporcjonalność zmian wartości zmiennych jest stalą, lub k. krzywoliniową, jeśli proporcjonalność zmian wartości zmiennych nie jest stała. K. może być pozytywna (zmiana wartości jednej zmiennej powoduje zmianę wartości drugiej zmiennej w tym samym kierunku) lub negatywna (zmiana wartości jednej zmiennej powoduje zmianę wartości drugiej zmiennej w odwrotnym kierunku). Kiedy dwie zmienne są skorelowane, ale nie ma między nimi związku przyczynowego, mówi się
kościół 159
o ^zależności pozornej: zmiana wartości tych zmiennych może być skutkiem zmian innej zmiennej, z którą obie są w związku przyczynowo--skutkowym. Zob. też analiza wielozmiennowa; mierniki związku; modelowanie przyczynowe.
J-P-
korporacja [Corporation], prawnie zdefiniowana forma organizacji zarówno prywatnej, jak publicznej, którą zarządza - faktycznie lub tylko formalnie - elitarna grupa wyodrębniona na podstawie kwalifikacji, często określonych przez wykształcenie. Wielkie k. w sektorze prywatnym powstają dzięki kapitałowi akcyjnemu drobnych akcjonariuszy oraz wielkiemu, bezosobowemu kapitałowi finansowemu. W sektorze publicznym są one zwykle rezultatem nacjonalizacji i państwowej własności aktywów. Najlepszym socjologicznym studium zachowań pracowników k. jest praca R.M. Kanter, Men and Women of the Corporation 1977. Zob. też kapitalizm; rewolucja menedżerska. M.T.
korporacja ponadpaństwowa [multina-
tional Corporation], forma przedsiębiorstwa kapitalistycznego (->kapitalizm), którego struktura finansowa, system zarządzania i zintegrowana działalność gospodarcza nie ograniczają się do jednego kraju. Celem k.p. są ->rynki międzynarodowe, czyli globalne. Zob. też integracja przemysłowa. A.Z.
koszty zewnętrzne [externality, externali-ties], w ekonomii powszechnie uznaje się, że pewne koszty i korzyści płynące z działalności gospodarczej (produkcji, wymiany itp.) nie znajdują odzwierciedlenia w cenach rynkowych. Tak np. zanieczyszczenie atmosfery spowodowane działalnością jakiejś firmy jest kosztem dla mieszkańców okolicy lub całego społeczeństwa, lecz dopóki rubryka "czyste powietrze" nie figuruje w kalkulacji kosztów produkcji tej firmy, nie rna ona bodźca do likwidacji trujących emisji. Takie koszty i zyski, które nie są uchwycone w cenach rynkowych, nazywane są k.z. Na problemy polityczne związane ze społecznymi i środowiskowymi k.z. w gospodarkach rynkowych (->rynek) ekonomiści z reguły odpowiadają strategiami opartymi na nadawaniu wartości rynkowej zmiennym nierynkowym, a następnie "internalizowaniu" ich, np. przez opodatkowanie emisji zanieczyszczeń lub użytkowania rzadkich dóbr. Obecnie w ekonomice środowiska wskazuje się raczej na ograniczenia pojęcia k.z. na tle systemowego charakteru interakcji między środowiskiem a gospodarką (zob. np. E.B. Barbier, Economics, Natural-Resource Scarcity and Development 1989). J.S.
kościół [church], k. jest wielką, biurokratyczną, hierarchiczną organizacją religijną, której personel wywodzi się zwykle z klas wyższych i średnich. Występują w niej: kapłaństwo, sakramenty oraz formalna liturgia. Uczestnictwo świeckich,
160 kozioł ofiarny
zwłaszcza podczas odprawiania czynności kultowych, nie jest konieczne. Definicja ta dotyczy przede wszystkim k. chrześcijańskich. K. dostosowywane są do aktualnego ustroju spotecznego i uznawane przez państwo za konieczny czynnik kontroli politycznej społeczeństwa. Jednostki rodzą się, aby przynależeć do k., i zostają jego stałymi członkami poprzez akt chrztu w dzieciństwie. Przeciwieństwem k. jako typu idealnego jest ->sekta. Zob. też denominacja; kult. A.K.
kozioł ofiarny [scapegoat], ktoś obwiniony, ukarany i poddany stygmatyzacji (-stygmat) z powodu karygodnych uczynków innych; zgodnie z opowieścią o pokucie z Księgi Kapłańskiej, 16, w której jeden z dwóch kozłów przeznaczonych na ofiarę został wypędzony na pustynię po symbolicznym umieszczeniu na jego głowie win ludzi. Nauki społeczne zainteresowały się tym pojęciem w związku z badaniem podstaw -^uprzedzeń, np. przez G.W. ->Allporta. Występuje ono w większości teorii dewiacji, zwłaszcza zaś w teorii -ety-kietowania, a także w pracach E. ->Durkheima dotyczących funkcji dewiacji. Th. Szasz wykorzystuje je w swej Manufacture ofMadness (1970), aby wyjaśnić wrogość wobec osób chorych psychicznie. A.K.
kraje uprzemysławiające się [newly in-dustrializing countries (NICs)], kilkanaście krajów, które w latach 70. i 80. XX w. osiągnęły wysoki poziom produkcji i penetracji rynków zewnętrznych. Zalicza się do nich tzw. cztery małe smoki (Hongkong, Koreę Południową, Singapur i Tajwan), grupę krajów latynoamerykańskich z Brazylią i Meksykiem na czele oraz garstkę późno industrializujących się krajów europejskich, jak Hiszpania i - przez pewien czas -Jugosławia. Pojawienie się takich krajów neoklasyczni ekonomiści (-ekonomia neoklasyczna) uznają za ważny kontrargument wobec tezy teorii zależności (-^uzależnienie) głoszącej, że państwa mniej rozwinięte są skazane na stagnację, ponieważ nie są zdolne konkurować z Zachodem o rynki. Powodzenie krajów nowo uprzemysławiających się było i jest poparte znacznym poziomem interwencji państwa, zapewniającego warunki sprzyjające ->u-przemysłowieniu. Dlatego też z doświadczeń tych państw nie wynika żadna prosta formuła, dzięki której kraje -> Trzeciego Świata mogłyby naśladować swe bardziej uprzemysłowione odpowiedniki.
J.S.
krąg kula [kula ring], cykl wymiany na Wyspach Trobrianda udokumentowany przez B. ->Malinowskiego w Argonautach Zachodniego Pacyfiku (1922, wyd. poi. 1967). Mieszkańcy Wysp Trobrianda co roku dwukrotnie spuszczają swoje czółna na wodę, aby odwiedzić innych wyspiarzy; wiozą ze sobą prezenty i inne lokalne osobliwości, mające stać się przedmiotem handlu wymiennego. Po przybyciu podróżnicy przekazują swoje dary, handlują i są uroczyście przy-
jmowani przez gospodarzy. Nie są to jednak zwykłe ekspedycje handlowe, albowiem wyspiarze starają się zdobyć od partnerów tej właśnie wymiany kula naramienniki z białych muszli (mwali) oraz naszyjniki z czerwonych muszli (souvlava). Następnie w nieustającym cyklu wymiany, zwanej kula, muszle kula przenosi się między kolejnymi wyspami tworzącymi krąg: naramienniki w jednym kierunku, naszyjniki zaś w drugim.
Przedmioty kula nie mają żadnej wartości pieniężnej i nie można ich zamienić na dobra konsumpcyjne. Służą wyłącznie do demonstrowania prestiżu, podobnie jak - zdaiiem Malinow-skiego - angielskie klejnoty koronne czy też trofea sportowe przechowywane do kolejnego meczu. Muszle są niezwykle cenione przez mężczyzn, którzy chcą je uzyskać od partnerów trwającej cale ich życie wymiany; stąd lokalne powiedzenia: "Raz w kula, zawsze w kula". Każdy mężczyzna w ramach cyklu kula dostaje wszystkie przedmioty kula na pewien czas, a następnie przekazuje je komuś innemu. Muszle przekazuje się z rąk do rąk w sposób formalny i nie dopuszczający żadnego targowania. Upływ czasu między darem a przeciwdarem jest wyrazem zaufania ze strony dającego, że partner zwróci należność. Mężczyźni wykonują obrzędy magiczne, aby zapewnić sobie życzliwość i przywiązanie innych, co daje nadzieję na zwrot muszli, od którego zależy ich prestiż.
Malinowski ostro krytykował autorów, którzy traktowali muszle kula jak pieniądze. Uważał, że należy je uważać raczej za dary wymieniane w ramach określanych przez kategorie moralne. Tym samym Malinowski wykorzystał kula do stwierdzenia uogólniającego, że ekonomia jest osadzona na gruncie stosunków społecznych. K.fc. zespala pewną liczbę wysp i ich gospodarkę. Malinowski kładzie także nacisk na polityczny charakter kula. Jest ona podstawą prestiżu mężczyzn i wzmacnia stabilność stosunków oolitycznyc ; między wyspami biorącymi i,d::, > /' kula, umożliwiając zachowanie pokoju. Trobriandczycy bowiem z największą niechęcią atakują wyspiarzy, którzy są ich partnerami w kula. Zdaniem Malinowskiego liczne interakcje, które obejmuje k.fc. (prestiż, wpływ polityczny, handel, przekazywanie darów), stanowią "jedną organiczną całość". Przeprowadzone przez Malinowskiego badanie wymiany kula jest więc świetnym przykładem metody funkcjonalnej (->funkcjonalizm) w antropologii. Zob. też dar; teoria wymiany. A.K.
kredencjalizm [credentialism], proces selekcji społecznej, w którym awans klasowy (klasa) i ->status społeczny wiążą się z posiadaniem kwalifikacji akademickich. K. wyraża przekonanie, że kwalifikacje te oznaczają posiadanie wiedzy lub innych cech koniecznych do awansu społecznego i objęcia elitarnej pozycji zawodowej. Istnieje obawa, że niezamierzonym skutkiem k.,
szczególnie w krajach rozwijających się, jest inflacja dokumentów stwierdzających wykształcenie, czyli tzw. -choroba dyplomowa. R. Collins (The Credential Society 1979) analizuje ten problem na przykładzie Stanów Zjednoczonych. Zob. też me-rytokracja. M. T.
Kroeber Alfred LouiS (1876-1960), amerykański antropolog kulturowy i etnograf badający kultury rodzime Ameryki (zob. jego Handbook of the Indians of California 1925); autor filozoficznych i antropologicznych studiów na temat rozwoju kultury (Configurations of Cutture Crowth 1944). Najbardziej syntetycznym zapisem jego fascynacji ożywczym historycznym partykularyzmem (wbrew tradycji XIX-wiecznego -rewolucjonizmu) jest artykuł The Eighteen Professions ("American An-thropologist" 1915), będący wyrazistym zastosowaniem ->podejścia idiograficznego do badań struktur społecznych oraz prezentacją tezy, że historia - mimo wszystko - jest zdeterminowana przez wzory kulturowe, a nie przez przypadkowo zdarzające się niezwykłe osobowości (zob. jego Byt ponadorganiczny 1917, wyd. poi. w: Istota kultury 1973). A.K.
krucjata moralna [morał crusade], -mich
społeczny, który prowadzi kampanię związaną z kwestiami symbolicznymi czy moralnymi, np. alkoholizmem lub pornografią. Klasyczne socjologiczne ujęcia problematyki k.m. zawierają: studium ruchu abstynenckiegoJ.R. Gusfielda Symbolic Crusade (1963) oraz praca L.A. Zurchera i in. Citizensfor Decency (1976). Termin ten należy do szerszej teorii -^przedsiębiorczości moralnej zarysowanej w pracy H. Beckera Outsiders. Zob. też panika moralna. A.K.
kryminologia [criminology], dosłownie - nauka o przestępczości, przestępcach i przyczynach przestępstw, tym samym - także o zapobieganiu, postępowaniu z przestępcami i karaniu ich (zob. G.M. Sykes i in., Criminology, wyd. 2 1992).
Ujęcia i teoretyczne tradycje k. są różne. K. jako studium ->przestępstwa interesuje się jego występowaniem, technikami popełniania i organizacją. K. jako studium przestępców może poszukiwać przyczyn zachowań przestępczych w czynnikach biologicznych, psychologicznych czy ekonomicznych. Bliska k. ->socjologia prawa interesuje się procesami tworzenia i łamania prawa, a w przypadku wymierności przestępstwa - odpowiedniością między nim a karą. W latach 60. i 70. powstała socjologia ->dewiacji, będąca wyrazem opozycji socjologów wobec zorientowania tradycyjnej k. na posłuch prawu i na aktualny ład społeczny oraz epistemologiczną krytykę jej pewności, czym jest przestępstwo lub dewiacja. W latach 70. i 80. zewnętrzne i wewnętrze wpływy na k. doprowadziły do powstania ->k. krytycznej i ->k. feministycznej. W ramach tej ostatniej zwrócono uwagę na zanikanie grupy kobiet kryminologów i zainteresowano się ofiarami przestępstw. Ogólnie te nowe
kryminologia feministyczna 161
kierunki zidentyfikowały się z popieraniem i walką o prawa grup mniejszościowych.
K., uważana przez jednych za dyscyplinę samodzielną, przez innych za część socjologii, jest z pewnością nauką ponaddyscyplinarną, ale dynamiczną, opierają się m.in. na socjologii, ekonomii, historii, psychologii i antropologii. Można krytykować ją za to, że nie stworzyła jeszcze całościowej teorii wyjaśniającej, ale i jej przedmiot zmienia się w czasie. Sugerowano, że k. powinna zajmować się przede wszystkim procesami tworzenia i burzenia ładu społecznego, a więc raczej kontrolą niż przestępstwem. Krytycy k. stworzyli postmodernistyczną wizję śmierci tej dyscypliny, inni jednak uznali to ogłoszenie za przedwczesne i zajęli się rozwijaniem nowych metod zapobiegania przestępstwom oraz k. krytyczną i -k. realistyczną. Zob. też etykietowanie; kryminologia pozytywistyczna; statystyki przestępczości. M.T.
kryminologia feministyczna [feminist criminology], świadoma swych celów korekta głównego nurtu -kryminologii i różnych teorii -^dewiacji, stawiająca sobie trzy cele: krytykę, badania i redefinicję pola badawczego. Powstała w latach 70. XX w., częściowo w związku z -ruchem kobiet i -^feminizmem, lecz także jako odpowiedź na tzw. nową teorię dewiacji i na ->kryminologię krytyczną, które chciały być radykalne i nowatorskie, ale nadal ignorowały sprawy kobiet. W Wielkiej Brytanii pierwszą ważną publikacją reprezentującą k.f. była książka C. Smart, Women, Crime and Criminology (1976), poświęcona głównie krytyce dotychczasowych nurtów kryminologicznych. W Stanach Zjednoczonych k.f. budziła początkowo kontrowersje, pojawiło się bowiem kilka prac sugerujących, że przestępczość wśród kobiet rośnie wraz ze wzrostem świadomości feministycznej (zob. np. F. Adler, Sisters in Crime 1975, a także trochę mniej kontrowersyjną pracę R. Simon, Women and Crime 1975).
K.f. jest obecnie widoczna w wielu badaniach empirycznych i studiach teoretycznych. Pierwsze prace krytyczne zajęły się problemem zaniedbywania problematyki kobiet w badaniach nad ^przestępstwem i kontrolą oraz ujawnieniem patriarchalnych i seksistowskich podstaw kilku klasycznych prac kryminologicznych, np. książki O. Pollaka The Criminality of Women. Następnie zastanawiano się nad możliwością włączenia kobiet w główny nurt -teorii dewiacji, stawiając np. pytanie, czy teoria ->anomii lub teoria ^subkultur potrafią zinterpretować takie zjawisko, jak ->gang złożony wyłącznie z dziewcząt.
K.f. nie tylko wniosła ożywienie do istniejących już uprzednio dziedzin badań, takich jak kobiety przestępcy, więzienia dla kobiet czy różne traktowanie przez sąd oskarżonych mężczyzn i kobiet (tradycyjnie były to męskie dziedziny badań). Stworzyła także pewne nowe obszary badawcze. Badano np. zjawisko seksualizacji i medykalizacji dewiacji, częstsze w przypadku kobiet, a także
162 kryminologia klasyczna
nowe dziedziny kontroli (regularność fizjologiczna ciata kobiety, cykl reprodukcyjny, życie prywatne i seksualność). W jednej z ważnych prac feministycznych (S. Brownmiller i in., Against Her Will 1975) sformułowana została teza, że strach przed gwałtem jest podstawowym mechanizmem kontroli w życiu kobiet.
Najistotniejszym wkładem k.f. jest wprowadzenie relacji między ptciami kulturowymi do studiów kryminologicznych. Przestępstwa popełniają przede wszystkim mężczyźni, co stawia podstawowe pytanie o związek między przestępstwem a płcią bądź relacje między ptciami: jaki czynnik związany z płcią powoduje, że przestępczość jest zjawiskiem przede wszystkim męskim?
M.T.
kryminologia klasyczna [classical crimi-
nology], wywodzący się z filozofii XVIII-wiecznej klasyczny pogląd na przestępczość i aparat sprawiedliwości przyjmuje za podstawę racjonalność, możność wyboru, odpowiedzialność i odstraszającą funkcję kary. K.k. wiąże się zwykle z nazwiskiem C. Beccarii (1738-1794; zob. np. O przestępstwach i karach 1764, wyd. poi. 1772) i uważa się zazwyczaj za obronę podejścia humanistycznego przed arbitralnym, niesprawiedliwym i ostrym karaniem i sposobem wykonania kary. Podbudową tego racjonalistycznego podejścia było dążenie do jednolitości administracyjnej, zapewnienie proporcjonalności kary do wyrządzonych szkód i przekonanie, że celem kary jest odstraszanie, a nie zemsta. W k.k. zakłada się istnienie kontraktu społecznego między jednostką a społeczeństwem w interesie obu tych stron. Zerwanie tego kontraktu - a więc pogwałcenie prawa - przez jednostkę jest wyrazem jej wolnej woli i swobodnego wyboru, ale i wyrazem braku odpowiedzialności społecznej, co musi spotkać się z odpowiednią karą, by odstraszyć innych.
Pogląd klasyczny w ortodoksyjnej formie krytykowany był za nieuwzględnienie okoliczności związanych czy to z osobą przestępcy, czy z aktem popełnienia przestępstwa. Krytycy twierdzili, że dlatego niesprawiedliwe jest utrzymywanie zasady stałej kary za określony czyn. Podniesiono problem przyczyrr przestępstwa (środowiskowych lub biologicznych), a klasyczna wizja racjonalności przestępcy ustępuje XIX-wiecznej ^kryminologii pozytywistycznej, która staje się perspektywą dominującą. Podejście klasyczne jednak w zmodyfikowanej, neoklasycznej postaci w pewnych sprawach gra nadal dużą rolę, np. w dyskusjach o odpowiedzialności za przestępstwo. Najlepsze współczesne omówienie k.k. jest dziełem B. Ros-hiera (Controlling Crime. The Classical Perspective in Criminology 1989). M. T.
kryminologia krytyczna [critical crimino-
logy], czasem nazywana kryminologią radykalną, powstała w latach 70. XX w. jako koncepcja spolityzowana od samych narodzin. Opierając się
na -^marksizmie, czasem też na ->anarchizmie, przyjęła ona konfliktową (->teoria konfliktu) wizję społeczeństwa i podkreślała opresyjną władzę
-^państwa, jego kontrolę nad definicją -�przestępstwa i postępowaniem sądowym oraz eksploatację nie posiadających ->wtadzy przez -^kapitał. Przestępstwo wyjaśniała i traktowała jako rezultat procesów społecznych i historycznych związanych z samym kapitalizmem. Podstawowym tekstem jest The New Criminology J. Taylora, P. Waltona, J. Younga (1973). Krytyczna wobec
-behawioryzmu - kryminologii pozytywistycznej, a także wobec apolitycznej perspektywy teorii
->etykietowania. Sama była krytykowana za zbytnią polemiczność, niezwracanie uwagi na uwarunkowania wynikające z pici i rasy, za romantyczną wizję przestępcy jako człowieka zaangażowanego w ruch oporu przeciwko kapitałowi i państwu, a także za zbytnią koncentrację na kontroli oraz zaniedbanie problematyki samego przestępstwa i jego ofiar. Rozwijając się w latach 70. i 80., k.k. odkryta swą własną (długą) radykalną historię, dotychczas skrywaną przez "kryminologię burżuazyjną" (zob, np. G. Rusche i O. Kirchhimer, Punishment and Social Structure 1939). Przedstawiciele k.k. utrzymywali kontakty z badaczami -subkultur młodzieżowych oraz związków między ->rasą i rasizmem a państwem. Wzmnocnili też swą orientację na likwidację więzień i zwiększenie kontroli nad policją, wydając serię prac poświęconych badaniu instytucji wymiaru sprawiedliwości, w tym np. więzień, przypadków śmierci po zatrzymaniu przez policję, seksizmu i rasizmu w przebiegu procesu sądowego. Mimo to podejście to jako lewicowy idealizm jest przez niektórych odrzucane, szczególnie przez zwolenników ^kryminologii realistycznej. M.T.
kryminologia pozytywistyczna [positivist
Criminology], od pozytywizmu socjologicznego i psychologicznego różni się dążeniem do praktycznego zastosowania teorii i oadań. Uważa się za naukową :: '. i .-jcji, że orientuje się na badania ilościowe i na szukanie czynników determinujących -^przestępstwo, które uważa za wykrywalne w wyposażeniu fizycznym, genetycznym, psychologicznym i moralnym potencjalnego przestępcy. Prace z nurtu k.p. wyróżnia skłonność do testowania hipotez, badanie empiryczne, klasyfikacja i kategoryzacja. K.p. odrzuca pochodzącą z -kryminologii klasycznej wizję przestępcy jako jednostki racjonalnej, korzystającej z wolnej woli.
Wybitnymi przedstawicielami k.p. we wczesnej fazie jej rozwoju byli kryminolodzy włoscy: E. Ferri (Szkoła pozytywna prawa karnego 1883, wyd. poi. 1885)," R. Garofalo (1852-1934) i C. Lombroso (Czlowiek-zbrodniarz w stosunku do antropologii, jurysprudencji i dyscypliny więziennej, 3 1.1876, wyd. poi. 1891-92). Ten ostatni twierdzi), że przestępcy mają pewne cechy fizyczne, które pozwalają zidentyfikować ich jako cofniętych w rozwoju i pozo-
kryzys fiskalny państwa 163
Ii
stających na poziomie bardzo prymitywnym lub wręcz zwierzęcym. W późniejszych swych pracach Lombroso rozwijat ten pogląd. Kierunek ten, który można określić jako pozytywizm biologiczny, byt silny i później. Na przykład E. i Sh. Gluecksowie w latach 50. XX w. badali związek między skłonnością do przestępstwa a wielkością i kształtem data. W latach 60. popularna była teoria chromosomu XYY, która wyjaśniała skłonność do przestępstwa obecnością dodatkowego chromosomu. H. Eysenck twierdził, że "skłonność do przestępstwa jest zmienną ciągtą tego samego rodzaju, jak inteligencja, ciężar czy wzrost".
Krytycy tego kierunku wskazują, że jest w nim o wiele więcej przywiązania do pewnych -wartości niż obiektywizmu, że posługuje się raczej pewnymi socjologicznymi konstruktami niż faktami naukowymi i że przejmuje behawiorystyczny (-behawioryzm) pogląd na człowieka, nie doceniając wagi jego przekonań, wartości i celów.
M.T.
kryminologia realistyczna [realist crimi-
nology], czasem określana jako "lewicowy realizm", k.r. została stworzona przez J. Younga i innych w Wielkiej Brytanii w połowie lat 80. (zob. np. specjalne wydanie czasopisma "Contem-porary Crisis" 1988). Zwolennicy k.r. podkreślają społeczne przyczyny -^przestępstwa i związki między różnymi instytucjami ->kontroli społecznej (np. policją i sądami), przestępcą, ofiarą i publicznością, a także analizują wybory stojące przed jednostką znajdującą się w warunkach ograniczających. K.r. jest bardzo bliska teorii względnej
->deprywacji i teorii ->podkultur. M.T.
krystalizacja statusu [status crystalliza-tion], termin stworzony przez amerykańskiego socjologa G. Lenskiego (Status Crystallization. A Non-Vertical Dimension of Status, "American Socio-logical Review" 1954). Twierdzi on, że niespójność czynników ->statusu prowadzi do jego niejednoznaczności, co z kolei tworzy napięcia społeczne. Samo pojęcie nie odnosi się do postaw czy oczekiwań, lecz do odczuwalnej niespójności czynników statusu. Późniejsi autorzy (np. G. ->Ho-mans) połączyli takie pojęcia jak krystalizacja czy integracja statusu ze względną ->deprywacją i ->grupami odniesienia, przez co wykazali, że są one ważne dla szerszej problematyki sprawiedliwości społecznej.
Później w pracach socjologów wschodnioeuropejskich (zob. np. W. Wesotowski, Klasy, warstwy i władza 1966) pojęcie k.s. stato się podstawą wyróżniającej się szkoły -^stratyfikacji społecznej. Autorzy ci przyjęli wyznaczniki statusu - takie jak
->prestiż zawodu, ->etniczność, wykształcenie i dochód - i dążyli do określenia stopnia ich krystalizacji (zgodności lub spójności), tzn. odpowiedzi na pytanie, czy jednostki, -role lub ->gru-py kategoryzowane są spójnie, czyli np. z wysokimi zarobkami łączy się wysoki prestiż zawodu itd.
Stopień krystalizacji może wpływać na konflikt ról, zdrowie psychiczne i napięcia społeczne szczególnie wówczas, gdy kształtuje się społeczna świadomość niezgodności czynników statusu.
Podejście to przyjęli socjologowie krajów komunistycznych w latach 60. i 70. z zamiarem prowadzenia badań nad zakresem nierówności społecznych w warunkach ->realnego socjalizmu, tak by nie używać pojęcia -klasy społecznej, które stanowiło tabu. Ich ogólna teza głosiła, że w społeczeństwach porewolucyjnych klasa społeczna w sensie marksistowskim nie jest już wyznacznkiem -szans życiowych, natomiast pozycje społeczne warunkowane przez cechy statusu, nawet niespójne, zaistniały na nowo w formie podobnej do statusu. Może to oznaczać powstawanie systematycznej, ustrukturyzowanej stratyfikacji społecznej, a w dalszej kolejności - ->zam-knięcia społecznego. RS.
kryterium Pareta [Pareto principle], zasada
ekonomii dobrobytu, wyprowadzona z prac V. ->Pareta, która stwierdza, że określoną zmianę sytuacji można uznać za zwiększenie dobrobytu, gdy przynajmniej jedna osoba staje się zamożniejsza, a nikt nie zostaje zubożony. Wymiana rynkowa, która na nikogo nie wpływa negatywnie, nazywana jest polepszeniem w sensie Pareta, ponieważ czyni jedną lub więcej osób zamożniejszymi. Mówi się, że optymalność w sensie Pareta istnieje wtedy, gdy podział dobrobytu nie może być ulepszony na rzecz jednej osoby bez pogarszania go dla innych.
Zasada ta opiera się na trzech założeniach: że każda jednostka jest najlepszym sędzią w sprawach własnego dobrobytu, że dobrobyt społeczny jest wyłącznie funkcją dobrobytów indywidualnych i że gdy dobrobyt jednej osoby zwiększa się, a dobrobyt innych nie zmniejsza, wówczas zwiększa się dobrobyt społeczny. Są to założenia raczej kontrowersyjne, gdyż są wątpliwe empirycznie i prawdopodobnie zawierają sądy wartościujące na temat dobrobytu i zadowolenia. Twierdzi się także, że są one dosyć słabą podstawą oceniania dobrobytu, ponieważ otwarcie zabraniają porównań międzyosobowych, koncentrują się wyłącznie na subiektywnych wyborach jednostek oraz traktują w uprzywilejowany sposób sytuację status quo (ponieważ każda zmiana status quo, która byłaby zawetowana przez jedną osobę, nie byłaby uznana za polepszenie w sensie Pareta). Większość socjologów jest przeciwna ekonomii dobrobytu Pareta ze względu na nieokreślenie przez nią początkowego podziału zasobów. P.S.
kryzys fiskalny państwa [fiscal crisis of the State], termin wprowadzony przez J. O'Connora (The Fiscal Crisis of the State 1973) i oznaczający "strukturalną lukę" w rozwiniętych społeczeństwach kapitalistycznych między dochodami a wydatkami państwa, która jest przyczyną kryzysów gospodarczych, społecznych i politycz-
"
164 kryzys tożsamości
nych. Obecnie częściej stosuje się go w opisie tego rodzaju trudności finansowych. Na przykład w Contradictions of the Welfare State (1984) oraz Disorganized Capitalism (1985) niemiecki socjolog C. Offe analizuje problemy legitymizacyjne rozwiniętych społeczeństw socjalno-kapitalistycznych oraz to, co nazywa "kryzysem panowania nad kryzysami", a mianowicie trudności, przed którymi staje państwo, gdy próbuje radzić sobie z problemami socjopolitycznymi - zwłaszcza kryzysami fiskalnymi, nadmiernymi żądaniami i upadkiem "zasady wydajności", a które -jego zdaniem - są nieodłączne od takich systemów społecznych.
J.S.
kryzys tożsamości [identity crisis], pojęcie
to najpełniej rozwinął amerykański psychoanalityk E. Erikson. Określa nim kryzys w sferze poczucia jaźni, w którym splatają się aspekty psychologiczne i socjologiczne. Erikson uznaje, że tego typu kryzysy są czymś powszechnym w wieku ^dojrzewania, kiedy nie ukształtowała się jeszcze żadna jasno określona ~rola społeczna; młody człowiek nie jest już dzieckiem, a jeszcze nie stał się dorosłym. Z perspektywy psychologicznej zjawiska te współwystępują z przetwarzaniem wcześniejszych etapów rozwoju, zwłaszcza w sferze seksualności oraz w zakresie zdolności tworzenia bliskich stosunków z osobami nie należącymi do rodziny. (Zob. np. E. Erikson, Life History and Historical Moment 1975). A/f.
krzywa Phillipsa [Phillips curve], w słynnym
artykule The Relation Between Unemployment and the Ratę of Change of Money Wagę Rates m the United Kingdom, 1861-1957 ("Economica" 1958) ekonomista A.W. Phillips dowodził, że w okresie, którego dotyczy artykuł, w Wielkiej Brytanii istniała odwrotna proporcjonalność między -^bezrobociem i -> inflacją płacową. Stopa zmian płac wykazywała tendencję do utrzymywania się na wysokim poziomie w warunkach niskiego bezrobocia oraz na niskim, wręcz spadkowym poziomie, gdy bezrobocie było wysokie. Tak więc tzw. k.P. sugeruje, że utrzymywanie się pełnego zatrudnienia nieuchronnie pociąga za sobą inflację, natomiast spadku inflacji można się spodziewać jedynie przy wzroście bezrobocia. To przekonanie przeniknęło do wielu dyskusji ekonomistów i stało się elementem uznawanej doktryny, która później przez dwadzieścia lat uzasadniała politykę gospodarczą, ponieważ wynikało z niej, że możliwe jest wyliczenie warunków równowagi między celami polityki pełnego zatrudnienia a zerową inflacją. W latach 70. jednak związek statystyczny postulowany przez tę tezę wyraźnie uległ zakłóceniu (w Wielkiej Brytanii i innych krajach), a jego dotychczasową interpretację zakwestionowała monetarystyczna (-monetaryzm) teoria inflacji i bezrobocia. J.S.
kształcenie wyrównawcze [compensato-
ry education], programy nastawione na kształ-
cenie tzw. grup trudnych w przekonaniu, że"' właściwy dobór ->programu minimalnego (np. rozbudowa kształcenia językowego) pozwoli przezwyciężyć przypuszczalne braki poznawcze i motywacyjne u dzieci z brakami wychowawczymi. K.w. często wiąże się z -teorią kapitału ludzkiego i wynika z przekonania, że słabe osiągnięcia w szkole są problemem indywidualnym, szkoła zaś w pewnym zakresie może nadrobić braki spowodowane strukturalną -^-nierównością.
M.T.
Kuhn Manford (1911-1963), czołowy interakcjo-nista symboliczny (->inrerakcjoni.?:m symboliczny), który rozwinął tzw. ilościowy nurt interakcjoniz-mu; utrzymywał on, że metodologia ->szkoly chicagowskiej jest zbyt nieokreślona, by rnogla sprzyjać naukowej precyzji. K. i jego współpracownicy starali się stworzyć definicje operacyjne takich pojęć, jak "akt społeczny" czy ->jaźń. Najbardziej znanym z jego instrumentów badnwczych był tzw. ->test dwudziestu stwierdzeń, w którym osoba badana ma udzielić dwadzieścia odpowiedzi na pytanie: "Kim jestem?"; K. traktował go jako podstawę zobiektywizowanych badań jaźni.
Stworzona przez K. szkoła Iowa interakcjoniz-mu symbolicznego jest często przeciwstawiana bardziej humanistycznemu podejściu H. ->Blume-ra i jego współpracowników z Chicago. Pluralizm metodologiczny szkoły ilustruje twórczość N.K. Denzina. Wykształcony według zasad szkoły Iowa, Denzin podjął badania problemów dzieciństwa, emocji, alkoholizmu, historii życia oraz filmu, wykorzystując zróżnicowane techniki jakościowe i ilościowe oraz broniąc metodologii badawczej nazywanej -triangulacją (zob. The Research Act. A Theoretical Introduction to Soaological Methods 1978 oraz Soaological Methods. A Sourcebook 1978). Ostatnio Denzin określił swe prace jako interak-cjonizm interpretatywny (zob. Interpretive Interac-tionism 1990). A.K.
kult [cult], wznaLi..'.iit! antropologicznym k. jest zbiorem praktyk i wierzeń jakiejś grupy, odnoszących się do miejscowego boga. W socjologii k. jest małą grupą ludzi aktywnych religijnie, których wierzenia mają zwykle charakter synkretyczny, ezoteryczny i indywidualistyczny. Chociaż pojęcia k. i ->sekty są zbliżone, k. w społeczeństwach zachodnich nie wiąże się z głównym nurtem chrześcijaństwa. Termin ten nie ma precyzyjnego znaczenia naukowego, gdyż trudno jest oddzielić ideę k. od jego potocznego, pejoratywnego znaczenia.Jak się okazuje, praktyki kultowe zaspokajają potrzeby wyalienowanych odłamów miejskiej młodzieży z klasy średniej. Przynależność młodych ludzi do jakiegoś k. ma zwykle charakter przejściowy, spazmatyczny i nieregularny. Badania wskazu ją, że są oni często członkami wielu k. W społeczeństwach zachodnich k. rozpowszechniły się po II wojnie światowej i często wiążą się z ->kontrkul-turą. Zob. też nowe religie; sekularyzacja. A.K.
kultura młodzieżowa 165
kultura [culture], gdy badacze społeczni używają terminu "k.", mówią zwykle o pojęciu szerszym niż potocznie używane. W naukach społecznych k. jest wszystko to w społeczeństwie ludzkim, co jest przekazywane raczej społecznie niż biologicznie, natomiast w języku potocznym przez k. rozumie się zwykle tylko sztukę. Tak więc "k." jest terminem ogólnym, określającym symboliczne i wyuczone aspekty społeczeństwa ludzkiego, jakkolwiek niektórzy behawioryści (-behawio-ryzm) prowadzący badania zwierząt twierdzą obecnie, że pewne naczelne dysponują co najmniej zdolnościami kulturowymi.
Koncepcje k. w antropologii społecznej są oparte w znacznej mierze na definicji E.B. ->Tylora z 1871, który odnosił to pojęcie do wyuczonych zasobów wiedzy, wierzeń, sztuki, moralności, prawa i zwyczajów. Z definicji tej wynika, że k. i cywilizacja są tym samym. To utożsamienie, choć możliwe w języku francuskim i angielskim, pozostaje w sprzeczności z charakterystycznym dla niemieckiego rozróżnieniem między Kultur i Zivilisation; Kultur odnosi się do symboli i wartości, natomiast ZMIisation dotyczy organizacji społeczeństwa. Zastosowania archeologiczne, mimo iż świadome całościowego charakteru społeczeństw ludzkich, dokonują rozróżnienia między k. materialną (czyli artefaktami) a praktykami lub wierzeniami, a więc k. niematerialną, czyli adaptacyjną (->kultura adaptacyjna i materialna), przekazywaną poprzez uczenie i tradycję. Tylko k. materialna jest dostępna dla archeologii, natomiast k. adaptacyjna jest przedmiotem badań historii, socjologii i antropologii.
Dla XIX-wiecznych antropologów, takich jak Tylor czy L.H. -Morgan k. była świadomym wytworem ludzkiej racjonalności. Cywilizację i k. w świetle tej koncepcji cechowało stałe dążenie ku wyższym wartościom duchowym, a to z kolei umożliwiało rozumowi wiktoriańskiemu konstruowanie hierarchii kultur i cywilizacji, usprawiedliwiającej poczynania kolonizacyjne prowadzone w imię wartości cywilizacji zachodnich, przynależnych rzekomo do wyższego porządku.
Współczesne koncepcje k., stworzone dzięki badaniom terenowym antropologów (np. F. ->Bo-asa) na przełomie XIX i XX w., skłaniają się do akceptacji ->relatywizmu. Dąży się raczej do opisania, porównania czy zestawienia k., nie zaś do ich hierarchizowania, jakkolwiek Boas oraz niektórzy późniejsi antropologowie amerykańscy interesowali się także procesami prowadzącymi do zapożyczania cech kulturowych i ich przekazywania między różnymi społeczeństwami. Doprowadziło to do rozwoju idei obszarów kulturowych, a także etnografii porównawczej Ameryki Północnej; w brytyjskiej antropologii społecznej takich badań w zasadzie nie prowadzono. W tej ostatniej k. zwykle oznacza zbiór idei i symboli, odróżniany od ->struktury społecznej, a odróżnienie to jest podstawowe także dla socjologii europejskiej i północnoamerykańskiej.
W Ameryce twierdzi się niekiedy, że pojęcie k. może się przyczynić do wyjaśnienia i zrozumienia zachowań człowieka, systemów wierzeń, wartości oraz ideologii, a także szczególnych, swoistych dla danej k. typów osobowości. Zwolenniczką tej teorii była R.F. ->Benedict (zob. np. Chryzantema i miecz. Wzory kultury japońskiej 1946, wyd. poi. 1999).
W antropologii kulturowej analizę k. można prowadzić na trzech poziomach: wyuczonych wzorów zachowania; aspektów k., które oddziałują poniżej poziomu świadomości (np. głęboki poziom gramatyki i składni języka, którego istnienia osoby posługujące się tym językiem jako rodzimym zwykle nie są świadome); oraz wzorów myślenia i postrzegania, które są także kulturowo zdeterminowane. Zob. też Parsons Talcott; po-wszechniki ewolucyjne; relatywizm kulturowy; szkoła kultury i osobowości. A.K.
kultura adaptacyjna i materialna [adap-tive and materiał culture], k.a. jest terminem
używanym najczęściej w amerykańskiej antropologii kulturowej w odniesieniu do sfery idei, wierzeń, wartości oraz zwyczajów; jest ona przeciwstawiana kulturze materialnej, obejmującej przedmioty produkowane (budynki, dobra konsumpcyjne itp.). A.K.
kultura dominująca [dominant culture], podczas gdy -^społeczeństwa tradycyjne charakteryzują się znaczną spójnością cech kulturowych i ->zwyczajów, społeczeństwa nowoczesne są często skupiskiem odmiennych, niekiedy współzawodniczących ->kultur i -^subkultur. Wobec tej różnorodności k.d. jest ta, która za pośrednictwem władzy gospodarczej lub politycznej jest w stanie narzucić swe wartości, język oraz sposoby zachowania kulturze lub kulturom podporządkowanym. Można to osiągnąć przez stłumienie metodami prawnymi lub politycznymi innych wartości lub wzorów zachowania albo monopolizując media komunikacji publicznej. A.K.
kultura młodzieżowa [youth culture], mówiąc ściślej -^subkultura; przedmiot poważnej debaty, głównie między funkcjonalistami a ich krytykami. Za czynniki określające k.m. uważa się albo doświadczenia okresu -^dojrzewania, albo sterowanie przez reklamę i inne media wydatkami i sposobem spędzania wolnego czasu. Funkcjonalne rozddzielenie domu, szkoły i pracy powoduje prawdopodobnie coraz większe odróżnianie się nastolatków od dorosłych, wzmacnia ich samoświadomość i podporządkowanie wpływom grupy rówieśniczej, a nie rodzicom lub innym dorosłym. Rosnąca po II wojnie światowej relatywna zamożność nastolatków - zwłaszcza gdy podejmują pracę - także sprzyja rozwojowi wielkiego, dochodowego rynku dóbr i usług przeznaczonych wyłącznie dla młodych konsumentów. To pobudza rozkwit odrębnych mód i stylów ubierania się, muzyki i form rozrywki, zwykle mających swe początki w Stanach Zjednoczonych.
166 kultura organizacyjna
Zdaniem niektórych autorów to nie konflikt między ->klasami społecznymi, lecz zderzenie kultur różnych pokoleń jest dziś podstawową formą konfliktu w nowoczesnych społeczeństwach przemysłowych. A przecież klasy nadal w istotny sposób określają kształt różnych k.m. W badaniach prowadzonych w Stanach Zjednoczonych wyodrębniono tzw. kultury college'ó\N, charakterystyczne głównie dla młodzieży pochodzącej z klas średnich, oraz przepojone brutalnością uliczne kultury młodzieży z klasy robotniczej. Te pierwsze - rozwijające się głównie w szkołach - powstają, by rozwiązywać problemy pojawiające się skutkiem sprzeczności między konformizmem nastawionym na sukces a swoistością życia szkolnego dojrzewającej młodzieży. Kultury uliczne natomiast uznano za reakcję dzieci z klasy robotniczej, które nie podejmują dalszego kształcenia. Kultury uliczne skupiają się wokół sąsiedztwa - nie wokół szkoły - i są wyrazem poszukiwania innych - nawet dewiacyjnych - możliwości społecznych, statusu, tożsamości czy nagród. W Wielkiej Brytanii k.m. prawie całkowicie została utożsamiona z kulturą męskiej młodzieży z klasy robotniczej, a także z ->paniką moralną wywoływaną przez jej styl i agresywność. Badania neomarksistowskie widziały w tym symboliczny protest przeciwko m.in. rozpadowi tradycyjnej robotniczej wspólnoty sąsiedzkiej oraz przeciwko panowaniu rynku kultury masowej nad tym, co stanowiło niegdyś swoistą formę rozrywki robotników (np. piłka nożna). Przegląd literatury na ten temat podaje M. Brake, The Sociology ofYouth Cultures and Youth Subcultures (1980).
Rozwój socjologii i przekształcanie się społeczeństwa, zwłaszcza w w latach 80., spowodowały zmianę kategorii stosowanych w tej dyskusji. Autorzy reprezentujący feminizm zwrócili uwagę na nieobecność dziewcząt w literaturze na temat młodzieży i podjęli badania zróżnicowań ze względu na płeć. Większą uwagę poświęca się także doświadczeniu młodości wśród mniejszości etnicznych. Nade wszystko jednak od połowy lat 70. obserwujemy upadek koncepcji niezależnego nastoletniego konsumenta i buntownika. Badania skupiają się głównie na młodzieżowym rynku pracy oraz na uzależnieniu młodych ludzi od domu rodzinnego, które wynika ze wzrostu bezrobocia i z podatności młodzieży na konsekwencje polityki ^elastycznego zatrudnienia. A.K.
kultura organizacyjna [organizational cul-ture], wartości, normy i wzory działania swoiste dla organizacji formalnej. Pojęcie to eksponowały brytyjskie i amerykańskie prace z lat 80. XX w. na temat zarządzania. Ich autorzy starali się wyjaśnić albo trudności gospodarki zachodniej w zwalczaniu recesji ekonomicznej, albo wyzwanie ze strony japończyków, a niekiedy obie te kwestie. Wiele z tych tekstów - w tym najbardziej poczytne: W.G. Ouchi, Theory Z (1981); Th.J. Pe-
ters, R.H. Waterman, In Search ofExcellence (1982); W. Goldsmith, D. Clutterbuck, The Winning Streak (1984); R.T. Pascale, A.G. Athos, TheArt ofjapanese Management (1981); T. Deal.A. Kennedy, Corporate Cultures (1988) - po prostu powtarzało poglądy formułowane w badaniach stosunków przemysłowych, prowadzonych przez socjologów ze szkoły ->ruchu stosunków międzyludzkich. (Ouchi np. wzywa do "zwrócenia uwagi na stosunki międzyludzkie w świecie korporacyjnym"). Natomiast Deal i Kennedy powtarzają w większości analizy i wnioski, do których doszli wcześniej T. Burns i G.M. Stalker (Management and lnnovation 1961), zwłaszcza *v o iniesieniu do funkcjonowania -> pluralistycznych systemów społecznych w organizacji oraz konieczności dopasowania systemów zarządzania do środowisk gospodarczych i politycznych. Pojęcie to oraz literatura z nim związana wywierają zaskakująco szeroki wpływ, mimo iż prace te tak często odkrywają na nowo powszechnie znane socjologiczne truizmy. Zob. też teoria kontyngencji A.K.
kultura polityczna [political culture], ^normy, -wartości i ->symbole, które pomagają w uprawomocnieniu systemu władzy politycznej w danym społeczeństwie (np. w Stanach Zjednoczonych: konstytucja, demokracja, równość, flaga państwowa). Gdy k.p. upada lub zostaje podana w wątpliwość, następuje kryzys ->legity-mizacji, co zdarzyło się np. w Europie Środkowej i w byłym Związku Radzieckim w latach 1989-91. K.p. - podobnie jak kultura w ogóle - składa się z elementów wiedzy nabytej, którą członkowie danego społeczeństwa uznają za prawdę. Skandale, rewelacje, zaniechania i katastrofy polityczne mogą szybko umniejszyć wiarę obywateli w cały system. Z tego powodu ochrona k.p. jest jednym z najważniejszych zadań polityków i biurokratów państwowych wszystkich szczebli.
We współczesnym znaczeniu słowa tego zaczęto używać po II wojnie śv, tatowej. Praca G. Almonda i S. Veiby 'Inę Civic Culture (1963) jest klasycznym studium porównawczym postaw politycznych i demokracji w pięciu krajach, ukazującym, w jaki sposób wiążą się ze sobą rozwój kulturowy i polityczny. Wartość pojęcia k.p. nie zależy od ustroju politycznego. Autorzy nowszych badań rozróżniają "realną" k.p. (w którą obywatele wierzą, wspierając ją aktywnie) i "narzucone" k.p. (które są jedynie sztucznie stworzonymi ideologiami, narzuconymi obywatelom przemocą). W odniesieniu do przyszłości nasuwa się pytanie, w jaki sposób niegdyś potężne k.p. Stanów Zjednoczonych i byłego Związku Radzieckiego dostosują się do tendencji odśrodkowych związanych z ->etnicznością i -^nacjonalizmem. A.K.
kultura popularna [popular culture], ->kul-
tura jest głównym pojęciem antropologii, oznaczającym wiedzę, technologie, wartości, wierzenia, obyczaje i zachowania wspólne dla ludzi.
Społeczeństwa proste mogą mieć tylko jedną, zintegrowaną kulturę, natomiast społeczeństwa złożone mogą powiązać ze sobą wiele warstw i poziomów kultur i ->subkultur.
Jedno z ważnych rozróżnień dotyczy odrębności k.p. i tego, co jest zazwyczaj nazywane kulturą wysoką. Ta ostatnia obejmuje muzykę poważną, poważne powieści, poezję, taniec, sztukę wysoką oraz inne dzieła, które są zwykle wysoko cenione tylko przez względnie małą liczbę wykształconych osób. K.p., niekiedy nazywana też kulturą masową, ma znacznie szerszy zasięg i jest dostępna dla każdego. Z k.p. związany jest przemysł rozrywkowy; w Europie i Stanach Zjednoczonych jest ona zdominowana przez sport, telewizję, film oraz nagrania muzyki popularnej.
Tradycjonaliści, poczynając od W. Wordswor-tha, ubolewali z powodu marnej jakości k.p. Liberalni i radykalni krytycy kultury są bardziej skłonni do popierania k.p. jako autentycznej formy ekspresji popularnych gustów i do odsuwania odległych dzieł kultury wysokiej jako elitarnych. Socjologowie badają k.p., ponieważ umożliwia ona obserwację potocznej świadomości i jest ważnym elementem solidarności wewnętrznej klas społecznych oraz podziałów między nimi. Teoretycy
->konfliktu skupiają się na produkowaniu k.p. przez wielkie kapitalistyczne ->korporacje i twierdzą, że ich produkt nie tylko jest skazany na nieautentyczność, lecz jest ponadto instrumentem ^panowania ideologicznego. Badania k.p. wiążą się z badaniami subkultur,
-�kultur młodzieżowych, ->ideologii, czasu wolnego (-^socjologiczne badania czasu wolnego) oraz mediów (-socjologia mediów). 1. Chambers w Popular Culture (1986) oraz T. Bennett i in. wfopu/or Culture and Social Relations (1986) ukazują wielość tematów, które kryją się pod tą ogólną nazwą. A.K.
kuzyn przeciwległy [cross-cousin], w teorii pokrewieństwa termin "k.p." jest używany do określenia kuzynów pierwszego stopnia, których spokrewnieni rodzice są przeciwnej płci; innymi słowy, matka jednego jest siostrą ojca drugiego. Społeczeństwa różnią się ze względu na to, czy zakazują małżeństw między k.p., czy też je popierają. Termin ten wprowadził E.B. ->Tylor, ale często używał go C. Levi-Strauss w badaniach "elementarnych form pokrewieństwa", przez co rozumiał reguły rządzące preferencjami i zakazami dotyczącymi małżeństw między ->kuzynami równoległymi i przeciwległymi. A.K.
kuzyn równoległy [parallel cousin], termin
używany w teorii pokrewieństwa do określenia kuzynów pierwszego stopnia, którzy mają spokrewnionych rodziców tej samej płci; innymi słowy, ich matki są siostrami lub ich ojcowie są braćmi. W niektórych społeczeństwach istnieją reguły zabraniające małżeństwa między k.r. Zob. też kuzyn przeciwległy. A.K.
kwantyle 167
kwalifikacje [skill], w języku codziennym słowo to oznacza względnie określony zespół technik manualnych bądź umysłowych, które wprawdzie mogą opierać się na zdolnościach, lecz muszą być wyuczone. Socjologa - choć nie neguje on tego aspektu k. - interesuje przede wszystkim rozporządzanie nimi: ich definiowanie, nabywanie i rozpoznawanie. Od czasu opublikowania w latach 70. książki Brayermana (Labour and Monopoly Capital; the Degradation ofWork in the Twentieth Century) wiele wysiłku poświęcono zbadaniu twierdzenia K. Marksa, że "wyciskanie wartości" w kapitalistycznym ->procesie pracy wiąże się ze stałym dążeniem do ->dekwalifikacji kosztownych form pracy. Dekwalifikacja polega albo na rozczłonkowaniu i mechanizacji technik rzemieślniczych, albo na świadomym niedocenianiu utrwalonych lub nowych umiejętności wymaganych od robotnika. To ostatnie podejście jest powszechne zwłaszcza w zatrudnieniu kobiet. Wielu autorów- tak marksistowskich, jak niemarksistowskich - jest zdania, że dekwalifikacja nie jest nieunikniona. Robotnicy-indywidualnie bądź za pośrednictwem -związków zawodowych - mogą przeciwstawiać się mechanizacji lub domagać się dalszego premiowania wyszkolonych robotników za ich k. zastąpione w procesach dekwalifikacyjnych prostszymi czynnościami. Także pracodawcy mogą starać się dowartościować (czy "dokwalifikować") robotników: albo dlatego że chcą docenić i zatrzymać wypróbowanych lub doświadczonych pracowników; albo po to, aby kontrolować i gasić niepokoje pracownicze, albo dlatego że - wbrew Marksowi - rozwój techniki wytwarza nowe k. w miejsce starych. W każdym razie dekwalifikacja miejsc pracy niekoniecznie musi oznaczać dekwa-lifikację poszczególnych robotników ani też siły roboczej jako całości. Zob. też zdolność. J.S.
kwantyle [quintiles], parametry pozycyjne poziomu wartości zmiennej statystycznej, n-tym k. rzędu k zmiennej statystycznej X nazywamy taką wartość tej zmiennej, że częstość występowania w populacji jednostek o wartości zmiennej X mniejszej niż ta wartość wynosi co najmniej n/k, a częstość występowania jednostek o wartości zmiennej X większej wynosi co najmniej (kn)/k, czyli
o = Q"it(X)�. P(X < a) 3= n/k A P(X > a) ^ (k-n)/k.
Jeżeli zatem wartość 175 cm jest trzecim k. czwartego rzędu zmiennej "wzrost", oznacza to, że trzy czwarte danej populacji ma wzrost nie przekraczający 175 cm, ajedna czwarta ma co najmniej 175 cm wzrostu.
K. czwartego rzędu nazywane są kwartylami (a więc wartość 175 cm z poprzedniego przykładu jest trzecim kwartylem wzrostu), piątego - kwin-tylami; dziesiątego - decylami; setnego - cen-tylami. Mediana, czyli wartość środkowa zmiennej, jest równa drugiemu kwartylowi (a także piątemu decylowi, pięćdziesiątemu centylowi itd.). M.S.
168 kwestionariusz
kwestionariusz [questionnaire], druk zawierający wszystkie pytania (zamknięte i otwarte) -sondażu. Zazwyczaj do każdego wywiadu używa się oddzielnego k. - przy pytaniach pozostawiona jest wystarczająca ilość miejsca na zapisanie i zakodowanie (-^kodowanie) odpowiedzi. K. mogą być różnej wielkości - od pocztówki z kilkoma pytaniami aż po wielostronicowe druki, które wypełniają specjalnie przeszkoleni ankieterzy. Przygotowywanie dobrego k. jest pracochłonne; pytania muszą być sformułowane jasno i tak, by można było na nie łatwo odpowiedzieć. Nie powinno się używać pytań sugerujących, chyba że tak zakłada badanie. K. powinien ułatwiać responden-
tom przypomnienie sobie wszystkich istotnych zdarzeń, niekiedy nawet z odległej przeszłości, oraz uczynić cały wywiad przyjemnym i interesującym. Opracowano specjalne sposoby zadawania pytań o delikatne, osobiste sprawy, o wydarzenia -cyklu życia, o pracę, o stosunek do różnych kwestii, uznawane wartości i preferencje. Ważne jest również, aby pytania były odpowiednie do sytuacji respondenta: osoby bezrobotnej od wielu lat nie należy pytać o pracę itp. K. pomagają w standaryzacji -wywiadu, zwiększają zbieżność danych z badanymi kwestiami. Nie mogą jednak całkowicie wyeliminować ->efektu ankietera. Zob. też pytanie otwarte, pytanie zamknięte. j.K.
Lacan Jacques Marie Emile (1901-1981),
francuski psychoanalityk, wybitna postać ruchu strukturalistycznego (-strukturalizm) i poststruk-turalistycznego (->poststrukturalizm); zinterpretował prace S. ->Freuda z perspektywy lingwistyki strukturalnej. Socjologowie często odwołują się do jego złożonej koncepcji ->podmiotu pozbawionego centrum i koncepcji -płci kulturowej. Zob. Ecrits (2 t. 1966) oraz Les ąuartes concepts fondamentaux de la psychoanalyse (1973). A.K.
Laing Ronald David (1927-1989), najbardziej znany spośród brytyjskich antypsychiatrów (-an-typsychiatria); w swej twórczości kładl szczególny nacisk na poznawalność szaleństwa. Prowadził studia nad subiektywnością jednostki (Podzielone tja 1960, wyd. poi. 1995), dynamiką interpersonalną i rodzinną (�Ja i inni 1961, wyd. poi. 1997; Zdrowie, szaleństwo i rodzina 1963, wyd. poi. 1995), a także szerszym społecznym kontekstem zdrowia psychicznego, w tym nad wartościami ukrytymi w sądach na temat zdrowia i szaleństwa (Polityka i doświadczenia 1966, wyd. poi. 1996). W późniejszym okresie życia porzucił swe najbardziej radykalne poglądy, jego idee jednak nadal przyciągają uwagę i budzą kontrowersje. Autobiografia Wisdom, Madness and Folly (1985) szczegółowo opisuje pierwszych 30 lat jego życia. A.K.
latyfundia [latifundia], wielkie majątki ziemskie w Ameryce Południowej, które powstały z ziem nadanych przez Koronę osadnikom hiszpańskim. Wraz z włączaniem się tego kontynentu do gospodarki światowej 1. stopniowo przekształcały się, przechodząc od feudalnej (-feudalizm) do kapitalistycznej (-^kapitalizm) formy gospodarowania; produkują mięso, skóry zwierzęce i zboża na eksport. Często uważa się, że parcelacja I. w drodze reformy rolnej mogłaby sprzyjać rozwojowi ekonomicznemu i społecznemu państw tego kontynentu. A.Z.
Lazarsfeld Paul Felix (i901-1976), urodzony
w Austrii socjolog, założyciel Biura Stosowanych Badań Społecznych (Bureau of Applied Social Research) w Columbia University. Był czołowym specjalistą w dziedzinie amerykańskiej ->kultury popularnej, ->zachowań wyborczych i oddziaływania mediów (->socjologia mediów) na społeczeństwo. Wśród jego najlepiej znanych prac można wymienić; The People's Choice (1944) i Persona/ Influence (1955). L. był jednym z głównych inicjatorów badań sondażowych (-sondaż) w powojennych Stanach Zjednoczonych. Jego technika testowania hipotez przez analizę tabel dwuzmien-nowych była standardem w analizie danych ilościowych aż do chwili powstania nowych technik analizy wielozmiennowej (np. -^analizy logaryt-miczno-liniowej). C.W. ->MilIs uważał, że prace L. są przykładem ^abstrakcyjnego empiryzmu, zarzut ten jednak jest łatwy do odparcia, jeśli weźmiemy pod uwagę wyrażane wprost zainteresowanie L. -^teoriami średniego zasięgu. Współcześnie jego prace są uważane za przykład socjologicznego -^pozytywizmu. J.K.
Leach sir Edmund Ronald (1910-1989), obra-
zoburczy brytyjski antropolog społeczny (^antropologia społeczna); szczególną rolę odegrał, wprowadzając kontynentalną myśl strukturalis-tyczną (->strukturalizm) do świata anglosaskiego jako antidotum na panującą ortodoksję struk-turalno-funkcjonalną. Jego główne badania dotyczyły retoryki politycznej, kategorii lingwistycznych, pokrewieństwa, mitu i rytuału; przedstawił je w pracach: Political Systems of Highland Burma (1954); Rethinking Anthropology (1962); Cenesis as Myt/7 and OtherEssays (1969); Le'vi-Strauss (1970, wyd. poi. 1973); Kultura i komunikowanie (1976, wyd. poi. 1989) oraz Social Anthropology (1982). A.K.
legitymizacja [legitimation], termin dotyczący procesu, dzięki któremu ->władza nie tylko instytucjonalizuje się, ale - co ważniejsze - uzys-
170 Lenin Włodzimierz (Władimir) lljicz, wlaśc. W.l. UIjanow
kuje podstawy moralne. L. jest tym, co zostaje przyznane stabilnemu podziałowi wtadzy, gdy uznaje się go za obowiązujący.
M. -Weber, którego prace mają podstawowe znaczenie dla zrozumienia ztożoności powiązań pomiędzy wtadzą a jej prawnym uzasadnieniem, rozróżniał "wtadzę faktualną" i "autorytarną władzę nakazową" jako dwa -typy idealne. Ta pierwsza odnosi się do podporządkowania egzekwowanego na podstawie -^interesów, kiedy kontrola nad dobrami i usługami na rynku obejmuje aktorów dobrowolnie podlegających tej władzy. Co się tyczy tej drugiej, w odpowiedniej fazie sama władza faktualną musi przedstawić uzasadnienie swego istnienia i poprzez proces l. wywołać poczucie podległości, niezależnie od osobistych motywów i interesów.
Panujący mogą zabiegać o l., opierając się na tradycji lub charyzmie albo na podstawach racjo-nalno-prawnych. Podobnie przyznanie l. - i przez to uznanie władzy - może się dokonać na podstawie tradycji lub jeśli w grę wchodzą motywy uczuciowe, powiązane zwykle z objawieniem (charyzmą), albo dzięki wierze opartej na racjonalnych wartościach lub wierze w absolut, albo też w końcu na wierze w prawomocność porządku. Treść uzasadnienia trwałej dominacji - jej l. - stanowi podstawę różnic pomiędzy takimi strukturami empirycznymi dominacji jak rozmaite biurokracje.
Weber odróżnia l. porządku od jego "obowiązującego charakteru". Porządek staje się bardziej obowiązujący, gdy zwiększa się prawdopodobieństwo, że dane działanie będzie motywowane wiarą w istnienie l. Porządek jest raczej mniej lub bardziej obowiązujący niż mniej lub bardziej legitymizowany.
Weberowską władzę faktualną można określić jako towarzyszącą -> rynkowi i przez to również -klasie, wtadzę legitymizowaną - jako towarzyszącą porządkowi opartemu na -^statusie i przez to grupom statusu. Wszystkie rodzaje ładu są mieszaniną tych dwóch czynników, chociaż nie ulega wątpliwości, że klasy handlowe, klasy własnościowe i klasy społeczne diachronicznie zmierzają w kierunku ostatecznej l. władzy klasowej wspomaganej przez porządek statusowy. Ukształtowanie się działań kierowanych przez zwyczaj, przyzwyczajenie, umowę, umocowanie prawne i w końcu przez sankcję religijną to jednocześnie etapy procesu legitymizowania władzy rządzących, prowadzące ostatecznie do stabilnego podziału władzy. Kiedy jednak "mit pozytywnego przywileju" nie jest już bezspornie akceptowany przez masy, a "sytuacja klasowa" staje się widocznym wyznacznikiem losu jednostki, wówczas można mówić o załamaniu l. zakorzenionej w porządku statusowym, towarzyszącej jej l. ideologicznej, a z nimi także samego porządku statusowego. Weber nie przedstawia konkretnego opisu czynników powodujących kryzys l., chociaż slynny fragment Gospodarki i społeczeństwa (1922, wyd. poi. 2002) dotyczący warunków formowania się
działania wspólnotowego (Podział wfadzy we wspólnocie: klasy, stany, panie) daje nam pewien wgląd w taki scenariusz.
Można uważać ideologię ->obywatelstwa za współczesny przykład zasady legitymizującej; włączenie jednostki przez objęcie jej formalnymi prawami cywilnymi, politycznymi i społecznymi generuje porządek statusowy dla wytworzonych przez rynek nierówności późnego -^kapitalizmu. Presja w kierunku nadania formalnym prawom prawdziwej treści (rzeczywista równość przed prawem, rzeczywiste prawo do własności, równa możliwość korzystania z wolności słowa oraz sposobność uczestniczenia w takim społeczeństwie poprzez zapewnienie opieki społecznej) może jednak podważyć legitymizacyjną rolę obywatelstwa. P.S.
Lenin Włodzimierz (Władimir) lljicz, wtaśc. W.l. UIjanow [Vladimir llyich Ulya-nov] (1870-1924), marksistowski teoretyk i rewolucjonista, urodzony w Rosji, początkowo raczej ortodoksyjny ->marksista, od końca lat 90. XIX w. dokonywał specyficznej interpretacji idei Marksa, nazwanej później leninizmem. Jego główne prace to: Rozwój kapitalizmu w Rosji (1899, wyd. poi. 1953), powszechnie uważane za jego najbardziej godne szacunku dzieło naukowe, Co robić? (1902, wyd. poi. 1933), Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu (1917, wyd. poi. 1919) i Państwo a rewolucja (1918, wyd. poi. 1919).
Wiele jego prac ma jedynie wartość historyczną i polityczną. Niektóre jego idee stały się jednak przedmiotem debat socjologów; przede wszystkim teza, według której -* ruchy pracownicze (takie jak -> związki zawodowe) zmierzają w sposób nieunikniony ku reformizmowi i dążą jedynie do takiego przystosowania się do kapitalizmu, które poprawi byt robotników. Tak więc działalność rewolucyjna w imieniu -^proletariatu wymaga "przewodnika" w postaci partii rewolucyjnej. Partia narzuca więc "dyktat jrę proletariatu", wspiera robotników .�/ wychodzeniu poza "świadomość związkowy , rozwijając prawdziwą (rewolucyjną) świadomość klasową i eliminując w ten sposób podziały wewnątrzklasowe ("partykularyzm klasy robotniczej"), które podważają rozwój ->komunizmu. Historyczne zastosowanie tej tezy do walk klasowych w XlX-wiecznej Wielkiej Brytanii (zob. J. Foster, Class Struggle and the Industrial Revolution 1974) sprowokowało gorącą dyskusję wokół natury tzw. ^-arystokracji robotniczej we wczesnym kapitalizmie.
L. zaproponował również ważną analizę -im-perializmu; model "demokratycznego centralizmu", w którym niższe organizacje państwowe i partyjne podlegają wyższym, z ulokowaną w centrum władzą, sprawowaną w imię dyktatury proletariatu; oraz teorię "nierównomiernego rozwoju" stanowiącą wyzwanie dla koncepcji, według której przejście od ->społeczeństwa tradycyjnego do -^modernizacji odbywa się bezproblemowo i gładko. Wszystkie te kwestie były przedmiotem
liberalizm 171
debaty poza marksistowskimi kręgami intelektualnymi.
L. był przywódcą rewolucji bolszewickiej 1917 i-do czasu swej wczesnej śmierci w następstwie wylewu - czołowym politykiem w ZSRR. Kwestia, czy wszystkie następstwa tamtej rewolucji znajdują swe źródła w leninizmie - szczególnym powiązaniu rewolucyjności, marksizmu i rzeczywistości rosyjskiej -jest nadal przedmiotem dyskusji. Dobrym i krótkim omówieniem jego życia i twórczości jest książka R. Conąuesta Lenin (1972, wyd. poi. 1998). P. S.
LŚvy-Bruhl Lucien (1857-1939), francuski filozof, znany jako twórca głośnych teorii dotyczących ludzi "pierwotnych", którym przypisywał
-�wyobrażenia zbiorowe o charakterze "prelogicz-nym" i mistycznym (zob. Czynności umysłowe w spo-Itczeństwach pierwotnych 1910, wyd. poi. 1992 oraz La mentalite primitive 1922); krytykowany za
->etnocentryzm, został na nowo odczytany jako prekursor -relatywizmu w opisie niescjentystycz-nych sposobów myślenia nauki. A.K.
Lewin Kurt (1890-1947), urodzony w Niemczech psycholog społeczny, który na początku lat 30. przeniósł się do Stanów Zjednoczonych, gdzie pracował głównie na University of Iowa i w Mas-sachusetts Institute of Technology. Sformułowana przez niego holistyczna ->teoria pola, zaczerpnięta z psychologii postaci (->gestaltyzm), ale wzbogacona o elementy społeczne i motywacyjne, traktuje zachowanie jednostki jako funkcję jej pola psychicznego czy też "przestrzeni życiowej", którą stanowi ta osoba wraz ze swym ->środowiskiem psychologicznym, postrzeganym przez nią przez pryzmat jej własnych ^potrzeb i -celów. A.Z.
LewiS Oscar (1914-1970), amerykański antropolog, który w sposób wyrazisty i pełen zrozumienia utrwalił doświadczenia rodzin meksykańskich i portorykańskich oraz to, co nazwał "kulturą nędzy". Jego najbardziej znane (i najchętniej kupowane) książki, jak Sanchez i jego dzieci (1961, wyd. poi. 1964) i La vida (1966), opierają się na długich i szczegółowych zapisach w języku mieszkańców - z którymi blisko się przyjaźnił - historii życia konkretnych rodzin. Zob. też ubóstwo. A.K.
lęk nerwicowy [neurotic anxiety], niepokój o takim natężeniu, że uważa się go za przypadek kliniczny, tzn. wskazujący na stan patologiczny. Opisy psychiatryczne wskazują, że lęk ten może mieć charakter nieokreślony, mogą mu towarzyszyć ataki paniki, mimo że nie wiąże się z żadnym realnym niebezpieczeństwem. J.S.
liberalizm [liberalism], l. uważa się zwykle za
zakorzenioną w myśli Oświecenia ->dominującą ideologię zachodnich demokracji; występuje on w wielu odmianach i hybrydach. Nie ulega jednak wątpliwości, że przeciwieństwem 1. jest polityczny
->absolutyzm we wszelkich jego formach, czy to monarchistycznych, feudalnych, wojskowych, kle-rykalnych, czy też wspólnotowych. Sprzeciw I. wobec tych doktryn polega na usiłowaniach, by jednostki i grupy społeczne były w stanie oprzeć się skłonnościom autorytarnym. W praktyce oznacza to zwykle, po pierwsze, rozdzielenie świata publicznego od prywatnego oraz określenie praw jednostki, najczęściej dotyczących prywatnej własności, a po drugie - wolności słowa, stowarzyszania się oraz praktykowania religii.
Klasyczny I. jest zwykle łączony z poglądami filozoficznymi J. ->Locke'a, D. ->Hume'a,J. ->Ben-thama i J.S. ->Milla. Autorzy ci kładą nacisk na teorię ->umowy społecznej, zgodnie z którą istoty ludzkie idą za głosem oświeconego interesu własnego, racjonalnością oraz wolnym wyborem, a także opowiadają się za minimalną interwencją
->państwa w życie jednostek. Są to poglądy ściśle związane zarówno z doktryną -^gospodarki wolnorynkowej (np. w pracach A. ->Smitha), jak i z gwarancjami konstytucyjnymi i demokracją przedstawicielską, w której wszyscy obywatele mają nienaruszalne prawa do określonych wolności, jak np. prawo do życia, własności, swobodnej wypowiedzi, stowarzyszania się i praktykowania religii, a także prawo współudziału w kierowaniu krajem (zwykle przez głosowanie w wyborach).
Filozofia 1. jest atakowana za konstruowanie świata "indywidualizmu własnościowego" (C.B. Macpherson, The Political Theory of Possessive In-dividualism 1962). Socjologowie sprzeciwiają się głównie - domniemanej - wierze l. w indywidualną, autonomiczną osobowość oraz w możliwość istnienia neutralnych reguł. Oba te założenia są asocjologiczne: przyjmują istnienie jednostek i abstrakcyjnych reguł bez społeczeństwa, które je kształtuje. Krytyka tego rodzaju jest jednak często kierowana raczej na karykaturę I. W rzeczywistości wielu liberałów uznaje społeczną naturę swych postulatów (por. np. S.M. Okin, Justice, Cender and the Family 1989).
Istnieje wiele dyskusji i wiele nurtów myśli liberalnej odbiegających od powyższego prostego schematu. Niektórzy liberałowie kładą większy nacisk na wolności gospodarcze oraz liczą na szerszą interwencję państwa w sferze życia moralnego; filozofie polityczne premier Thatcher i prezydenta Reagana są często opisywane w tych kategoriach. Inni podkreślają potrzebę minimalnej interwencji państwa we wszystkie sfery; to stanowisko często określa się jako ->libertarianizm. Prawdopodobnie najbardziej cenionym współczesnym liberałem jest filozof J. Rawls, którego książka Teoria sprawiedliwości (1972, wyd. poi. 1994) zawiera oryginalną, formalną teorię umowy społecznej; autor proponuje w niej moralną podstawę sprawiedliwego społeczeństwa: umowę, w której prawa i obowiązki obywateli są ustalone, zanim poznają oni pozycję społeczną własną oraz innych ludzi. Teorię tę skutecznie stosuje się w niektórych pracach socjologicznych (zob. np. W.G.
172 libertarianizm
Runciman, Social Justice and Relative Deprivation 1966). Inni krytycy klasycznego I. w rzeczywistości pomagają go udoskonalić. B. Barber krytykuje "wiotki liberalizm" - który prowadzi tylko do przedstawicielstwa - na korzyść "silnej demokracji", w której uczestnictwo odgrywa dużo bardziej kluczową rolę (Strong Democracy 1984). M. Walzer jest zwolennikiem demokracji równoważonej w różnych sferach życia społecznego (Spheres of Justice 1983). jeszcze inni opowiadają się za 1. feministycznym, dla którego głównym przedmiotem analizy są niesprawiedliwości w układach rodzinnych (np. S.M. Okin).
W końcu lat 80., w sytuacji gdy wiele innych politycznych "izmów" XX w. zaczęła trawić choroba, wydawało się, że nowe wersje I. kolejny raz zdominują agendę zachodniej myśli politycznej (zob. N. Rosenblum, Liberalizm and the Morał Life 1989). Zob. też sprawiedliwość społeczna. P.Ś.
libertarianizm [libertarianism], antypaństwowa ->ideologia, która doprowadza zasady -^liberalizmu do logicznej skrajności. L. zakorzeniony jest w pracach XVII-wiecznego angielskiego filozofa J. -Locke'a, który podkreślał nadrzędność indywidualnych praw do życia, wolności i własności oraz "wyeliminowania przymusowej interwencji państwa, największego gwałciciela wolności". Traktowanie indywidualnej wolności jako wartości najwyższej jest jednak także cechą pewnego nurtu myśli konserwatywnej (-^konserwatyzm), a liber-tarianie są częścią radykalnej prawicy konserwatywnej zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i Wielkiej Brytanii. Wśród współczesnych liber-tarian znajduje się amerykański filozof R. Nozick (Anarchia, państwo i utopia 1974, wyd. poi. 1999), który proponuje redukcję roli państwa do funkcji "agencji ochronnej", a także ekonomista F. ->Ha-yek. Ten ostatni utrzymuje, że idealną gospodarką i jednostką państwową jest "katalaksja" - spontaniczna organizacja przypominająca wolny rynek, w której ramach związki międzyludzkie są wzorowane na wymianie rynkowej; funkcje rządu ulegają redukcji do minimalnych zadań utrzymywania porządku i dostarczania tych usług publicznych, które nie mogą być świadczone samorzutnie ze względu na ogromne początkowe wydatki kapitałowe. Stan ten ma prowadzić do pluralizmu wartości osobistych i społecznych (zob. np. F. Hayek, Principles of a Liberał Social Order, w: Ideologies of Politics, A. de Crespigny, J. Cronin (red.) 1975).
Libertarianie są zwolennikami maksymalizacji ->praw człowieka, ograniczenia do minimum zakresu kompetencji rządu oraz -^gospodarki wolnorynkowej. Idee te spotkały się z największym poparciem w Stanach Zjednoczonych, gdzie (z pewnymi trudnościami) łączą się z konserwatyzmem i neoliberalizmem. W czasie swej pierwszej kadencji (1980-84) prezydent R. Reagan opowiadał się za polityką mającą wiele elementów liber-tariańskich, chociaż nie została ona w pełni wprowadzona w życie przez jego administrację.
W filozofii I. opisuje teorię ludzkiego działania, będącą w opozycji do determinizmu i utrzymującą, że świadomych działań człowieka nie można wyjaśnić w prostych kategoriach przyczynowych, Zob. też sprawiedliwość społeczna. P.Ś.
linia i sztab [line-and-staff], klasyfikai funkcji organizacyjnych i pracowników utworzona przez teoretyków -zarządzania naukowego. Linia to główny schemat organizacyjny kontroli hierarchicznej i jednolity łańcuch nakazowy; sztab -to specjaliści doradzający kierownikom liniowym, ale nie będący częścią ich łańcucha nakazowego.
P.5.
linia ubóstwa [poverty linę], granica określająca ->ubóstwo, a w konsekwencji liczbę osób biednych. Istnieje wiele kontrowersji wokół tego, jak i gdzie należy ją wyznaczyć. W Wielkiej Brytanii najbardziej powszechne jest określanie ubóstwa przez uzyskiwanie dopłat do dochodów ("opieka społeczna"), dawniej codatkowych świad- , czeń zasiłkowych. Rodziny i jednostki, które uzys- l kują tego typu wsparcie, są uważane za żyjące w ubóstwie. A.K.
Linton Ralph (1893-1953), amerykański antropolog kulturowy, którego wczesne prace dotyczyły społeczeństwa Polinezji. Później próbował rozwijać systematyczną naukę o kulturze, analizując relacje między ->osobowością a -spo!e-czeństwem (Kulturowe podstawy osobowości 1954, wyd. poi. 1975). W swej najważniejszej pracy The StudyofMan (1936) pogodził teoretyczne założenia -funkcjonalizmu z historycznym podejściem do ->kultury. Jako jeden z pierwszych wykorzystał pojęcia ->roli i -^statusu, które jego zdaniem stanowiły klucz do zrozumienia wewnętrznej spójności ->systemu społecznego, ze względu na doniosłość ich wpływu na tworzenie powiązań między jednostką a społeczeństwem. A.K.
Locke John (1632-1704), angielski filozof i myśliciel polityczr,} v \ii-wieczna rewolucja w fizyce znalazła w L. jednego z głównych rzeczników. Łączył - w sposób logicznie wątpliwy - kluczowe koncepcje empirystycznej (->empiryzm) teorii poznania (twierdząc, że nie istnieją "idee wrodzone" oraz że cała nasza rzeczywista wiedza pochodzi z doświadczenia) z akceptacją panującego media-nistycznego poglądu na naturę rzeczywistości i naszej percepcji. Pewne cechy (np. kolory czy smaki) uznaje za "wtórne", za funkcje działania zewnętrznych ciał na nasze zmysły, podczas gdy inne - Jakości pierwotne" (masywność, kształt, ruch itd.) - istnieją "naprawdę w" ciałach. Równocześnie jednak L. twierdzi, że tym, z czym bezpośrednio styka się percepcja, są nasze idee, a więc trudno jest pojąć, jak to rozróżnienie daje się utrzymać. Niemniej jednak L. pozostaje ważną postacią jako jeden z twórców trwałego sojuszu nowoczesnej nauki z tradycją empiryzmu w -^epistemologii.
Doniosłe znaczenie zachowuje także filozofia polityczna L., która stanowiła jedną z pierwszych prób racjonalnego uzasadnienia monarchii konstytucyjnej. W sposób typowy dla swych czasów L wychodzi od hipotetycznego stanu natury, w którym ludzie żyli pozbawieni dobrodziejstw prawa i suwerennej wtadzy. Dolegliwości takiego położenia - choć nie tak dramatyczne jak w katastroficznej wizji Th. ->Hobbesa - są wystarczającym powodem, aby ludzie zawarli dobrowolną umowę, oddając się pod wtadzę prawa i rządu. Wszelako stan natury nie jest aż tak odstręczający, aby trzeba byto znosić nieograniczoną, absolutną wtadzę monarchy. Obywatele składają swe pełnomocnictwa w osobie władcy ufając, że będą one użyte dla ich dobra. Zachowują więc prawo do buntu. Szczególnie interesującą częścią filozofii politycznej L. były jego rozważania nad źródłami i granicami praw własności prywatnej w świecie, który początkowo był wspólną własnością całej ludzkości. Według niego, skoro każdy jest właścicielem swej własnej osoby, to wniesienie swej pracy w pewien fragment materialnego świata uprawnia go do posiadania tego, co wyprodukuje. Jednakże dzieje się tak tylko pod warunkiem, że tak nabyta własność nie jest marnotrawiona i dostatecznie wiele pozostaje dla innych. Instytucja pieniądza (którego wprowadzenie, podobnie jak wprowadzenie władzy rządu, L. uważa za rzecz dobrowolnej ugody) umożliwia przenoszenie praw własności i potencjalnie nieograniczoną akumulację bogactwa. Zob. też liberalizm. J.S.
Lombroso Cesare (1836-1909), włoski lekarz wojskowy, twórca teorii typów kryminalnych. Wprawdzie jego poglądy ewoluowały, jednakże głównie znany jest ze swych badań nad fizjonomiami przestępców oraz tezy, że przestępczość jest zasadniczo uwarunkowana biologicznie i dziedzicznie. Odwołując się do darwinowskiej (-dar-winizm społeczny) teorii ewolucji, twierdził, że wielu przestępców wykazuje cechy atawistycznej regresji do wcześniejszych, prymitywniejszych gatunków. Uważa się go często za twórcę nowoczesnej -^kryminologii pozytywistycznej. J.S.
Łowię Robert Harry (Heinrich) (1883-1957),
uczeń F. ->Boasa; praca L. Primitive Society (1920) byta pierwszym nowoczesnym studium organizacji społecznej w społeczeństwach spoza kręgu cywilizacji zachodniej od czasu schyłku -rewolucjonizmu. L. nie obawiał się zaatakować teorii L.H. -Morgana, opierając się na swych własnych badaniach etnograficznych rodzimych ludów Ameryki. Jego najważniejsze prace (The Origin of the State 1927 oraz Social Organization 1948) wykraczały poza spekulatywne teorie Morgana dotyczące rozwoju ->państwa. Według L. państwo jest oparte na terytorialności, prawomocności i monopolu środków przemocy; jest to analiza znacznie nowocześniejsza niż analiza Morgana. Jednakże L. starał się prowadzić swe badania
Lukścs Gyórgy 173
według reguł sztywnego scjentyzmu, które doprawdy nie zawsze są właściwe do studiów nad podmiotami ludzkimi. A.K.
ludobójstwo [genocide], termin stworzony podczas II wojny światowej przez R. Lemkina i przyjęty w Konwencji Narodów Zjednoczonych w 1948. Socjologowie najczęściej interesowali się pięcioma sprawami: jak zdefiniować ten termin; jakie są typy I.; jakie warunki doń prowadzą; jego analizą historyczną; jego konsekwencjami nie tylko dla ofiar, ale i dla sprawców zbrodni. (Najlepsze ogólne omówienie zawiera praca F. Chalka i K. Jonassohna The H/story and Sociology of Genocide 1989).
Istnieje wiele kontrowersji wokół kwestii, co jest I. Czy polowanie na czarownice w całej Europie w XVI i XVII w. może być uważane za I.? Jeśli uznać za nie wszystkie formy "śmierci na dużą skalę", to należałoby również włączyć zrzucenie bomby atomowej na Hiroszimę, było to jednak zdarzenie (niemal) unikatowe i "oddzielne". I. Horowitz (Taking Lives. Genocide and State Power 1980) definiuje I. jako "strukturalne i systematyczne niszczenie niewinnych ludzi przez biurokratyczny aparat państwa". L. zwykle wiąże się z definiowaniem grupy obcej, gorszej, jako grupy istot nie w pełni ludzkich, oraz z istnieniem scentralizowanej władzy biurokratycznej, która jest w stanie administrować zadawaniem śmierci w sposób masowy i bezosobowy. W przeszłości oznaczało to często masakry wojenne całych populacji lub poświęcenie wielkich grup ludzi dla celów religijnych (np. w Kartaginie, gdzie młodszych synów poświęcano bogom). W owych czasach skutki takich wydarzeń dla ludzi za nie odpowiedzialnych były często minimalne.
Niektórzy sugerują, że warunki sprzyjające 1. to warunki nowoczesności i że w istocie XX w.
- daleki od miana wieku postępu - jest zdecydowanie wiekiem 1. Holokaust, czystki Stalina, "rok zerowy" i "pola śmierci" Czerwonych Khmerów w Kambodży wymieniane są często jako przykłady współczesnego 1. "ideologicznego". W cenionym studium na temat Holokaustu (Nowoczesność i za-gtada 1989, wyd. poi. 1992) Z. Bauman dowodzi, że masowe wytępienie ludności przez nazistów było charakterystyczne dla ciemnych stron nowo-żytności: ogromnych biurokracji, masowej technologii i kontroli ideologicznej. Może to być pogląd przesadzony; z pewnością istnieją w historii inne przykłady I. P.Ś.
LukŚCS Gyórgy (1885-1971), węgierski filozof marksistowski; był m.in. ministrem rewolucyjnego rządu w czasie krótkotrwałej węgierskiej rewolucji w 1919, po której upadku spędził wiele lat na emigracji w stalinowskiej Rosji (gdzie przez krótki czas był więziony).
L. docierał do ->marksizmu, rozpoczynając od
-Kanta i ->Hegla. Jego wczesne koncepcje krytyczne określano niekiedy jako egzystencjalistyczne
174 Luksemburg Róża
(-egzystencjalizm); odnosi się to w szczególności do jego rozprawy A lelek es z formak (1910) oraz w mniejszym stopniu do Teorii powieści (1916, wyd. poi. 1968). Dowodził, że marksizm dostarcza rozwiązania dla rozmaitych -dualizmów klasycznej europejskiej filozofii, szczególnie dualizmu podmiotu i przedmiotu. W dziele Historia i świadomość klasowa (1923, wyd. poi. 1988) twierdzi, że doświadczenie ->klasy robotniczej łączy w sobie perspektywę podmiotu i przedmiotu historii oraz że marksizm jest zdolny przekuć to doświadczenie w teorię całości społecznej. Według L. pojęcie całości jest najważniejszą ideą marksizmu, ponieważ wymaga przenikania za fasadę zjawisk rzeczywistości społecznej (dotkniętej -fetyszyz-mem towarowym i ->reifikacją), zrozumienia rzeczywistych stosunków ludzkich, ukrytych pod powierzchnią rzeczy. Sformułował teorię organizacji politycznej, która godzi przekonanie -^Lenina o zasadniczym znaczeniu partii z przeświadczeniem R. ->Luksembug o roli spontaniczności. O jego politycznych pismach przypominano sobie na ogół podczas społecznych wstrząsów o lewicowej motywacji, po których szły w zapomnienie. W latach 20. poglądy polityczne L. zostały zaatakowane na forum Kominternu, co spowodowało, że na pewien czas skupił się na teorii literatury. Rozwijał m.in. koncepcję realizmu socjalistycznego, która wprawdzie nie miała wiele wspólnego z ignoranckim prostotactwem stalinowskiej ortodoksji, lecz nigdy nie zdołała uporać się z literackim modernizmem. Dobra realistyczna powieść to według niego taka, która przedstawia ukryte stosunki społeczne, a nie zjawiska powierzchniowe. Zob. zwłaszcza A tortenelmi regeny (1947) i Od Goethego do Balzaka. Studia z historii literatury XVIII i XIX w. (1946, wyd. poi. 1958). Zob. też ideologia; teoria krytyczna. J.S.
Luksemburg Róża [Luxemburg Rosa]
(1871-1919), choć urodziła się w Polsce, znana jest jako czołowa postać i przywódczyni niemieckiego ruchu robotniczego. Energicznie przeciwstawiała się rewizjonistycznemu nurtowi w Niemieckiej Partii Socjaldemokratycznej. Była więziona za sprzeciw wobec l wojny światowej. Po wojnie poparła rewolucję w Rosji, lecz ostro krytykowała bolszewików za zdławienie przejawów ludowej demokracji. W swej głównej pracy teoretycznej, Akumulacja kapitatu (1913, wyd. poi. 1963), dowodziła, że ekspansja -^imperializmu była konieczna z powodu uzależnienia ->kapitalizmu od niekapi-talistycznego "trzeciego rynku". Globalne zwycięstwo kapitalistycznego pochodu będzie oznaczało
równocześnie jego ostateczny upadek. L. odegi czołową rolę w rewolucyjnym przewrocie w Niemczech tuż po zakończeniu wojny. Została aresztowana w Berlinie przez wojsko i zabita przez żołnierzy w drodze do więzienia. J.S.
lumpenproletariat [lumpenproletanat], emocjonalnie i barwnie zdefiniowany przez K. ->Marksa jako "odpadki, wyrzutki, szumowiny wszystkich klas". Marks włączał do tej kategorii oszustów, naciągaczy, właścicieli domów publicznych, gałganiarzy, kataryniarzy, żebraków i innych "rozbitków społecznych" (zob. 18 Brumaire'a Liii-wika Bonaparte 1852, wyd. po'. 1889). Były "frakcją klasową" w tym sensie, że stanowiły polityczną bazę dla Ludwika Bonaparte w 1848. Arystokracja finansowa tego okresu wykazywała ogromny apetyt na bogactwo pochodzące z hazardu finansowego, ale ten sposób zdobywania bogactwa i cieszenie się nim stały w sprzeczności z "bur-żuazyjnym prawem". W tym sensie zarówno ->proletariat, jak i ->burżuazja były postępowe, wspierając proces historyczny poprzez rozwijanie możliwości wytwórczych rodzaju ludzkiego i wszystkich jego zdolności, podczas gdy I. był marginalny, bezproduktywny i regresywny.
Paradoksalnie współcześni socjologowie są równie zainteresowani tymi - według Marksa marginalnymi - kategoriami społecznymi (uważającje za ofiary współczesnego społeczeństwa), co głównymi klasowymi protagonistami, których ten myśliciel umiejscowił w sercu procesu historycznego.
P.Ś.
Lundberg George Andrew (1895-1966),
wpływowy socjolog amerykański, gorący zwolennik podejścia neopozytywistycznego (->neopozy-tywizm) w badaniach zachowań społecznych, czego wyrazem są zwłaszcza jego książki Foundations ofSodology (1939) i Can Science Save Us? (1947). L. dowodził, że aby można było uznać socjologię za naukę, musi ona tworzyi teorie i metody na wzór nauk pnv ;:;;iiczych. Jego dorobek cechuje podejście behawioralne (->behawioryzm) i nacisk na metody ilościowe. L. był przeciwnikiem ->in-trospekcji, chociaż uznawał badania nad wartościami i ideami za pełnoprawny przedmiot socjologii, jednak pod warunkiem że zostaną one zdefiniowane operacyjnie, w jasno określony i kwantyfikowalny sposób. (Był np. entuzjastą skal pomiaru ->postaw). Opowiadając się za nauką wolną od tradycji i religii, L. twierdził, że w nauce tkwią nadzieje na przyszłość, a ludzkość, jeśli ma przetrwać, musi być bardziej racjonalna. AŻ.
lad społeczny [social order], wyjaśnienie l.s., czyli odpowiedź na pytanie, jak i dlaczego społeczeństwa zachowują spójność, jest głównym przedmiotem zainteresowań ->socjologii. Na przykład "Hobbesa problem ładu" interesował tych klasyków socjologii, którzy zetknęli się bezpośrednio z widocznymi konsekwencjami ^uprzemysłowienia oraz -^urbanizacji: upadkiem ->wspól-noty, osłabieniem pierwotnych relacji społecznych, utratą władzy przez tradycyjne instancje ->kontroli społecznej oraz ogólną niestabilnością związaną z szybką ->zmianą społeczną w XIX w. Istnieją dwa główne rodzaje wyjaśnienia ł.s.: pochodzące od E. -Durkheima i od K. -Marksa. To pierwsze, związane także z T. ->Parsonsem i funkcjonalistyczną szkołą myśli (->funkcjona-lizm), koncentruje się na roli wspólnych ->norm i -wartości w utrzymywaniu spójności społeczeństwa. W przypadku Durkheima wynikało to z jego krytyki utylitarystycznej (~utylitaryzm) myśli społecznej, w szczególności cechującej przedstawicieli teorii społecznej i politycznej. Na przykład H. ->Spencer w Wielkiej Brytanii skupił uwagę na wzajemności interesów własnych i na porozumieniach kontraktowych jako podstawie ł.s. w coraz bardziej złożonych społeczeństwach przemysłowych. Dla Durkheima natomiast centralną częścią wyjaśnienia integracji społecznej była moralność. Według niego "solidarność mechaniczna" społeczeństw preindustrialnych opierała się na wspólnych poglądach i wartościach, umiejscowionych przede wszystkim w świadomości zbiorowej. Powstaniu społeczeństwa przemysłowego towarzyszy natomiast nowa forma, "solidarność organiczna", oparta na współzależności wywodzącej się z ->socjalizacji i różnicowania (-^różnicowanie strukturalne). Moralne ograniczenia egoizmu wynikają ze stowarzyszania się i stanowią podstawę spójności społecznej. Durkheim nie zaprzeczał istnieniu -^konfliktu oraz przymusu, szczególnie w okresach szybkiej zmiany społecznej, Parsons natomiast podkreślał znaczenie uprzedniego kon-
sensu moralnego jako koniecznego warunku wstępnego ł.s. Postrzegał solidarność organiczną jako zmodyfikowaną formę świadomości zbiorowej oraz twierdził, że akceptacja wartości poprzez uwewnętrznienie norm jest podstawą integracji i ł.s. we współczesnych społeczeństwach. Właśnie ze względu na znaczenie, jakie Parsons przywiązywał do zespołu wspólnych norm i wartości, był on konsekwentnie krytykowany za nadmierne uwydatnianie znaczenia konsensu oraz zaniedbanie roli konfliktu i zmiany.
Drugie wyjaśnienie ł.s. wywodzi się z tradycji marksistowskiej i jest raczej materialistyczną niż kulturową analizą spójności. Marks podkreślał nierówności bogactwa materialnego i władzy politycznej w społeczeństwach kapitalistycznych (- kapitalizm). Podział zasobów materialnych i politycznych jest źródłem konfliktu pomiędzy różnymi zbiorowościami - klasami społecznymi - z których każda chce uzyskać więcej tych zasobów, niż już posiada. Konflikt oznacza, że nie ma konsensu moralnego, a ł.s. jest zawsze nietrwały. Jest on produktem równowagi ->władzy pomiędzy rywalizującymi grupami; posiadający władzę ograniczają grupy słabsze, a spójność jest podtrzymywana poprzez przymus gospodarczy, polityczny i prawny oraz rutynę biurokratyczną. Wielu marksistów przyjęło pewne kulturowe wyjaśnienia ł.s., np. w kwestii ->inkorporacji klasy robotniczej przez -^dominującą ideologię; inni zwrócili uwagę, że przymus gospodarczy i polityczny jest wyjątkowo skutecznym źródłem stabilności, zwłaszcza tam gdzie władza jest uznawana za prawomocną. Niemniej trwanie konfliktu oznacza napięcia i zmianę, a nie trwałą stabilność.
W najbardziej oryginalnej spośród nowszych prac na ten temat D. Lockwood (Solidarity and Schism 1992) wykazał, że ani marksistowska, ani durkheimowska teoria nie rozwiązują w pełni tych kwestii, ponieważ oba te podejścia muszą przyjmować jako kategorie pomocnicze pojęcia, które są centralnymi elementami analitycznymi
176 łowca-zbieracz, społeczeństwa łowiecko-zbierackie
podejścia konkurencyjnego. Dla Durkheima kluczem do struktury społecznej jest moralność, podczas gdy dla Marksa są to stosunki produkcji. Oznacza to, że jedna teoria kładzie nacisk na społecznie integrującą strukturę według ^statusów, a druga na tworzącą podziały społeczne strukturę według ->klas. Durkheim nie może jednak wyjaśnić, w jaki sposób dochodzi do wystąpienia anemicznej deklasyfikacji (braku ładu) lub jaką przybiera strukturę, nie wprowadzając pojęcia władzy i materialnych -^interesów do swego rozumowania. Marks natomiast nie może wyjaśnić trwania społeczeństw kapitalistycznych bez odwołania się do uogólnionej kategorii ^ideologii, która wprowadza niebadany już przez niego problem dotyczący natury i zmienności konsensu. Wyjaśnienia ł.s. są zwykle makroteoriami, których przedmiotem analizy jest społeczeństwo; istnieją jednak także przykłady analizy ł.s. na poziomie mikro, np. analizy zobowiązań rodzinnych, przestępczości czy spędzania czasu wolnego. Zupełnie odmienne spojrzenie na reprodukcję ł.s. - zachodzącą w trakcie bezpośrednich interakcji - można odnaleźć w pracach interakcjo-nistów symbolicznych (^interakcjonizm symboliczny), w orientacji dramaturgicznej, -etnometo-dologii i ->teorii wymiany. Zob. też fatalizm; Hobbes Thomas; integracja społeczna a systemowa; umowa społeczna. P.Ś.
towca-zbieracz, spoteczeństwa łowiecko-zbierackie [hunter-gatherer, hunting and gathering societies], społeczeństwa, które zdobywają pożywienie, wykorzystując zasoby istniejące w stanie dzikim lub nieudomowionym. Ten sposób zdobywania pożywienia był stosowany
w ciągu niemalże całej historii ludzkości; obejmuje polowanie na dzikie zwierzęta, łowienie ryb, ) zbieranie dziko rosnących owoców, roślin, miodu i owadów. Wiele społeczeństw łowiecko-zbierac-kich składało się z małych grup -^nomadów, chociaż w niektórych pojawiła się silniejsza organizacja społeczna. Nie można uznać, że nieliczne grupy tego typu, które przetrwały do dnia dzisiejszego, dają możliwość wglądu w przeszłość, albowiem każda z nich na swoją własną historię, Niektóre np. zostały zmuszone do osiedlenia si? w środowiskach zmarginalizowanych przez grupy najeźdźców lub politykę wyniszczania grup etnicznych, inne zajmowały się nic gdyś pracą na roli.
Organizacja grup ł.-z. często wiąże się z podziałem pracy według płci: myślistwem zajmują się głównie mężczyźni, zbieractwem zaś kobiety. Chociaż mięso jest: zwykle źródłem prestiżu, niezbędnego, pokarmu dostarcza raczej zbieractwo, bardziej precyzyjne byłoby więc określenie członków tego typu społeczeństw jako zbieraczy--łowców.
Popularny obraz najdawniejszych grup łowieckich jako walczących o przeżycie ze szkodą dla jakichkolwiek innych zainteresowań jest mitem. Nie ma bowiem związku między poziomem technologii danego społeczeństwa a złożonością jego dążeń intelektualnych i twórczych; liczne z tych grup miały bogate życie religijne i artystyczne. M. Sahlins dowiódł, że były one "pierwowzorem społeczeństwa dobrobytu" (Stone Agę Economks 1972), musiały bowiem poświęcać tylko kilka godzin dziennie na czynności związane ze zdobywaniem pożywienia w celu zaspokojenia swych niewielkich potrzeb materialnych i pozostawało im sporo czasu wolnego. A.K.
Mm
Machiavelli Niccoló (1469-1527), wybitny
myśliciel i humanista pochodzący z Florencji we Włoszech. Sądził, że -natura ludzka jest z gruntu egoistyczna, w związku z czym - w słynnej rozprawie Książę (1532, wyd. poi. 1868) oraz w Rozważaniach (1531, wyd. poi. 1874-77) - uzasadniał potrzebę silnego rządu. Jego pisma wywarły największy wpływ na ->nauki polityczne, lecz również wielu socjologów jest zaintrygowanych jego teorią sztuki rządzenia, wśród nich np. S.M. Lyman i M.B. Scott (A Sociology of Absurd 1970).
J.S.
macierzyństwo [motherhood], termin obejmujący zarówno praktykę, jak i społeczny sens bycia matką. Kierunki zainteresowań socjologów rolą matki (proces) oraz m. (stan) zmieniały się w czasie. Do lat 70. XX w. uwaga badaczy skupiała się albo na posiadaniu dzieci traktowanym w kategoriach demograficznych (zazwyczaj kobiety, a nie mężczyźni, stanowiły jednostkę analizy), albo na procesie wychowywania dzieci. W obydwu wypadkach dziecko znajdowało się w centrum zainteresowań, czy to jako nowa jednostka dodawana do liczby ludności, czy też jako przyszły dorosły członek społeczeństwa. Z jednej strony badano wzory płodności: wiek, w jakim kobiety rodzą dzieci, odstępy między kolejnymi urodzeniami, wielkość rodziny, stosowanie środków antykoncepcyjnych, rodzenie dzieci pozamałżeń-skich. Z drugiej strony interesowano się wpływem zachowań matki (i - w mniejszym stopniu - ojca) na dziecko i na jego późniejsze zachowania jako dorosłego. Analizy socjologiczne korzystają z mię-dzykulturowych badań antropologicznych poświęconych wychowywaniu dzieci oraz badań psychologicznych nad rozwojem dziecka; w obu wypadkach silny jest wpływ tradycji freudowskiej. Badania socjologiczne analizują wychowanie w szerszym kontekście procesu -^socjalizacji, dokonującego się na wszystkich etapach życia jednostki i obejmującego wiele różnych, nie ograniczających się wyłącznie do rodziny, agend socja-
lizacji, w których jednostki uczą się akceptować dominujące -normy społeczne. Zważywszy wyraźne rzeczywiste zróżnicowanie ról matki i ojca, badania socjalizacji dziecka z konieczności cechowały się pewną świadomością różnic społecznych związanych z ->płcią, starając się jednak traktować je jako z góry założone. Tak więc analizy makro-teoretyczne, np. T. -Parsonsa, formułują twierdzenie, że rola matki w opiece nad dzieckiem w społeczeństwach uprzemysłowionych jest funkcjonalnie konieczna.
Ruchy feministyczne (-^feminizm) lat 70. wywarły znaczny wpływ na socjologiczne badania nad m. - kwestionowały i krytycznie oceniały podział pracy między ojca i matkę, mimo że badania empiryczne wskazywały (i nadal wskazują), iż główną część obowiązków rodzicielskich wykonują kobiety. Jedną z konsekwencji zainteresowania problemem zróżnicowania ról rodzicielskich ze względu na płeć było zajęcie się zagadnieniem ->ojcostwa. Feminizm wpłynął również na przesunięcie punktu ciężkości badań nad m.: w centrum zainteresowań znalazła się matka jako osoba, a nie jako jednostka wydająca dzieci na świat i wychowująca je. Po pierwsze, skoncentrowano się na przeżyciach kobiety jako matki. Po drugie, wielu teoretyków feminizmu zajęło się zagadnieniem wpływu m. na pozycję kobiet w społeczeństwie oraz podziałem pracy ze względu na płeć. W wielu badaniach empirycznych, zwłaszcza w badaniach A. Oakley, szczegółowo analizowano przeżycia kobiet związane z posiadaniem i wychowywaniem dzieci, znaczenie m. dla tożsamości kobiety, oraz presję kulturową związaną z oczekiwaniami, że kobieta powinna mieć dzieci. Wiele z tych badań podważyło powszechnie przyjmowane założenie, że kobieta ma pewną instynktowną potrzebę posiadania dzieci i opiekowania się nimi. Badano w nich również, jakie rozczarowania i frustracje przeżywają kobiety jako matki, zwłaszcza te, które wychowują w domu małe dzieci. Nic zatem dziwnego, że niektórzy teoretycy feminizmu twierdzą, że główną przyczyną ucisku,
178 Maclver Robert Morrison
jakiego doświadczają kobiety, jest fakt biologiczny, że to one rodzą dzieci. Pogląd ten wyrażony jest najpełniej w pracy N. Chodorow, The Re-production of Mothering (1978). Twierdzenie to jednak spotkało się z gwałtownym sprzeciwem, a poglądy feministyczne na temat znaczenia i wartości m. w życiu kobiety są przedmiotem ożywionych dyskusji. Zob. też pozbawienie opieki macierzyńskiej. A.Z.
Maclver Robert Morrison (1882-1970), socjolog szkocki, autor pionierskich, choć dziś zapomnianych prac; po krótkim okresie, który spędził jako stypendysta na uniwersytetach w Aberdeen i Edynburgu, został w 1929 kierownikiem katedry socjologii Columbia University w Nowym Jorku, gdzie przebywał do 1950. Jego klasyczny podręcznik Sonety (l wyd. 1931; 2 wyd. popr. 1937; 3 wyd. 1949, współautor Ch. Page) stanowi wyraz jego dążeń do stworzenia systematycznej, teoretycznej, humanistycznej, choć ewolucjonistycznej socjologii. Głównym przedmiotem jego zainteresowań były -państwo (The Web of Govemment 1947) i -wspólnota (Community 1928). Szczegółowe informacje o życiu M. można znaleźć w książce As A Tale That is Told. The Autobiography of Robert M. Maclver (1968). A.Z.
magia, czarownictwo, czary [magie, witch-Craft and sorcery], sztuka wykonywania zaklęć i rytuałów oraz rzucania uroku, której celem jest kontrola nad zdarzeniami bądź kierowanie działaniem sił naturalnych i nadprzyrodzonych. M. może służyć dobru, jak np. m. miłości lub m. czółna mieszkańców Wysp Trobrianda, stosowana przed ryzykowną podróżą. Może być także wyrazem wrogości, a wtedy wiąże się z praktykami czarowników lub cz. Cz. kryją w sobie m. wówczas, gdy związane z nią moce zostają intencjonalnie użyte do złych celów, co często wymaga zastosowania sztucznych środków. Praktyki czarowników zakładają posiadanie nadprzyrodzonej mocy dzięki przymierzu z duchami zła; może ona być wykorzystywana bezwolnie. M., cz., a także czary zwykle działają na poziomie jednostki, często w opozycji wobec zorganizowanych -religii. Wiara w m. jest wykorzystywana w okresach kryzysów w życiu jednostek lub kiedy spada na nie wyrok losu, którego religijne systemy moralne nie mogą wyjaśnić.
Pierwsze próby wyjaśniania przekonań magicznych odwoływały się do XIX-wiecznego scjentyz-mu i prostych teorii psychologicznych. Dla L. ->Levy-Bruhla (La mentalite primitive 1922) m. była formą "myśli prelogicznej", niewspółmierną i przeciwstawną wobec zachodniej myśli naukowej. W Ziotej gałęzi J.G. ->Frazera (1890, wyd. poi. 1962) typologia ewolucjonistyczna zakładała istnienie ciągłego postępu od m. poprzez religię do nauki. B. -Malinowski (zob. Dzieła, t. 8 1990) podzielał liczne przesądy obecne we wcześniejszych ujęciach i wyjaśniał m. jako pozbawioną
w gruncie rzeczy znaczenia emocjonalną reakcję na zjawiska nieznane, niekontroiowalne w inny sposób. M. pełniła więc funkcję psychologiczną � i to tylko dlatego, że nie istniała właściwa wiedza techniczna.
Późniejsze ujęcia antropologiczne dostrzegły w m. logikę symboliczną i znaczenia, a także dążyły do osadzenia jej w kontekście kosmologii i stosunków społecznych łączących ludzi pozostających pod jej wpływem. Takie podejście wywodzi się z klasycznego studium E.E. ->Evansa--Pritcharda, Witchcraft, Oracles and Magie among theAzande (1937). Była to jedna z pierwszych prób szczegółowego zbadania wierzeń i praktyk związanych z m., praktyk czarowników i cz. Azande z południowego Sudanu odwoływali się do praktyk czarowników, wyjaśniając niemal wszystkie nieszczęścia, jakie mogłyby spaść na człowieka. Uważano, że każda śmierć była powodowana przez cz. Ten sposób wyjaśniania nie zakładał, iż cz. są przyczyną śmierci. Azande wierzą, iż nieszczęścia są częścią życia: że domy są zjadane przez termity i rozpadają się, że ludzie zachorują, gdy wypiją złą wodę itd. Niemniej jednak koncepcje związane z cz. wyjaśniają, dlaczego nieszczęście spotyka jakąś szczególną osobę w konkretnym czasie, tzn. odpowiadają one na pytanie najwyższej wagi: "Dlaczego ja? Dlaczego teraz?" ("Dlaczego termity niszczą mój dom nie zaś inny i dlaczego dom zawalił się, gdy byłem wewnątrz, a nie kiedy indziej?").
Wśród Azande praktyki czarownicze stanowią wyłącznie domenę osób wywodzących się z ludu, które używają mocy psychicznej, by wyrządzać krzywdę. Zdolność rzucania cz. jest własnością fizyczną, zlokalizowaną w jelitach, pozwalającą czarownikowi wyjść w nocy wyrządzić szkodę innym ludziom. Dobra m. jest uznawana za własność wewnętrzną, odwołuje się do zaklęć, zabiegów medycznych oraz ziół jako środków zwalczających skutki praktyk czarowników. Zła m. lub cz. są wykonywane tylko przi z szlachtę Azande i uznaje sieje a Ku dziej dojmujące niż praktyki czarowników. W przeciwieństwie do praktyk czarowników narzędzia niezbędne do rzucania cz. są zewnętrzne wobec ludzi, obejmują zaklęcia, rytuały i zabiegi medyczne. Jeżeli nieszczęście jest bardzo poważne, wzywa się wróżbitę, by stwierdził, kim jest czarownik, który spowodował złe samopoczucie, oraz by namówił tę osobę do okazania skruchy i usunięcia skutków zaklęcia. Gdy danej osobie nie zostanie wymierzona kara na mocy wyroku wodza, mogą się pojawić oskarżenia i kłótnie. Evans-Pritchard pokazał, w jaki sposób tego typu oskarżenia są związane z ukrytymi napięciami społecznym w ramach organizacji społecznej Azande. Inni antropologowie nawiązywali w zasadzie do tego ujęcia, twierdząc, iż wierzenia związane z praktykami czarowników są funkcjonalne i służą podtrzymaniu porządku społecznego przez rozwiązywanie problemów powodujących napięcie, agresję czy nienawiść. Mogą
one np. funkcjonować jako mechanizmy niwelujące różnice, co oznacza, że osoby, które zdobyty zbyt wielką wtadzę lub bogactwo, często są obwiniane, że stato się to za pomocą cz. Jednakże inni badacze dowodzą, iż wierzenia związane z praktykami czarowników mogą zarówno wywoływać napięcia, jak i przyczyniać się do ich osłabienia.
Niektórzy antropologowie powiązali swe prace z kontekstem ->kolonializmu. C. ->Kluckhohn (Nora/o Witchcraft 1944) twierdził, że praktyki czarowników Nawahów służyły jako środek kontrolowania napięć i agresji powodowanej przez społeczeństwo białych. W pracy Moon, Sun and Witches (1987) I. Silverblatt pokazała, że kobiety-
�czarownicy stanowiły nieodłączną część ruchu antykolonialnego w Andach.
Poglądy na temat m. i praktyk czarowniczych roznieciły długą, niekiedy zajadłą i nie rozstrzygnięta debatę dotyczącą racjonalności ludów nie należących do kręgu kultury Zachodu; do dyskusji tej włączyli się, oprócz antropologów, także filozofowie i socjologowie (zob. Rationality, B.R. Wil-son [red.] 1970). Evans-Pritchard utrzymywał, że Azande mają dwa odrębne modele rozumienia świata: jeden mistyczny, drugi zaś ziemski lub empiryczny. Są one stosowane na różnych poziomach wyjaśniania. Praktyki czarowników przywołuje się, by wyjaśnić tragedie, które spadają na ludzi; to, w jaki sposób pojawiają się same zdarzenia, jest wyjaśniane w zwykły sposób, który Europejczycy uznają za empirycznie poprawny. Azande, zdaniem Evansa-Pritcharda, są logiczni, ale się mylą. W przeciwieństwie do tego poglądu relatywiści, np. P. Winch (Idea nauki o społeczeństwie i jej związki z filozofią 1958, wyd. poi. 1995), twierdzą, iż każde społeczeństwo buduje swoje własne pojęcia rzeczywistości i racjonalności, i są one równie prawomocne. Antropologowie nie powinni więc osądzać obcych przekonań jako cz., odwołując się do zachodniego dyskursu naukowego. Wiele tych kwestii, wraz z wyjaśnieniem ich konsekwencji socjologicznych, omówił M.G. Marwick w How Real is the Charmed Circle in American and Western Thought?, "Africa" 1973. Zob. też relatywizm kulturowy. A.K.
Maine sir Henry James Sumner (1822-
-1888), był pionierem prawoznawstawa porównawczego. Podobnie jak L.H. ->Morgan uznawał pogląd, że podstawy prawne "społeczeństw prymitywnych" wyznaczane są przez więzy krwi i ->pokrewieństwo. W swych najbardziej znanych pracach, Ancient Law. Its Connection with the Early History of Society and Its Relation to Modern Ideas (1861) i Popu/ar Government (1885), dowodził twierdzenia ewolucjonistów (-rewolucjonizm), że historia społeczeństw ludzkich jest postępowym ruchem od społeczeństw opartych na -statusie przypisanym, związanym z więzami pokrewieństwa, do rozwiniętej polityki opartej na prawnie wiążących porozumieniach (lub "kontrakcie"). Zob. też plemię. A.K.
makrosocjologia 179
makrosocjologia [macrosociology], m. jest zwykle przeciwstawiana mikrosocjologii. Ta pierwsza analizuje szersze ->struktury, współzależne instytucje społeczne, globalne i historyczne procesy życia społecznego, ta druga zaś opisuje raczej działania (-teoria działania), wzajemne oddziaływanie oraz konstruowanie -^znaczenia. Teorie takie jak ->interakcjonizm symboliczny, -teoria wymiany i ->etnometodologia uważa się za teorie mikrosocjologiczne, natomiast ->marksizm,
->funkcjonalizm i -teorię systemów za makro-socjologiczne.
Istotne jest, aby rozróżnienie to nie szło zbyt daleko, ponieważ znaczna część badań socjologicznych nie należy jednoznacznie ani do jednej, ani do drugiej grupy i jest raczej częścią dyskusji nad związkiem pomiędzy systemem społecznym a aktorem społecznym. Czy poziomy mikro i makro są nieodwracalnie autonomiczne i nie dają się połączyć? Czy jeden z nich jest nadrzędny w stosunku do drugiego? Większość klasycznych teorii boryka się z tym dualizmem. Gdy np. rozważania M. -Webera zdają się dotyczyć socjologii działania społecznego, autor nagle przechodzi do analizy procesów historycznych i porównywania struktur. Podobnie dzieło T. ->Parsonsa można uważać za ambitną próbę stworzenia takiej wielkiej teorii, która pozwoli na wbudowanie jednostek działania w integrujące instytucje, a np. zmienne wzoru pozwolą charakteryzować zarówno dwuosobowe interakcje, jak i całe społeczeństwa.
Kontrowersje między tymi dwiema socjologiami przybierają różną postać. Autorzy przyjmujący perspektywę całościową dowodzą (za E. -Durk-heimem), że logika socjologii dyktuje zainteresowanie społeczeństwem sui generis, że mikrosocjo-logia nie może ująć ani logiki -^działania zbiorowego, ani ograniczeń struktur instytucjonalnych i nie jest z tego powodu satysfakcjonująca. Natomiast indywidualiści metodologiczni utrzymują, że społeczeństwo jest reifikacją i że zawsze można je zredukować do jego elementów składowych. Jest to część dużo szerszej debaty ontologicznej (-ontologia), w której realiści (-^realizm) i nominaliści wysuwają przeciwstawne tezy na temat natury rzeczywistości społecznej. Podobnie teoria
-strukturacji A. Giddensa oraz teoria interakcji społecznej (A Theory of Social Interaction 1988) J.H. Turnera próbują przekroczyć dychotomię makro-i mikrosocjologii, natomiast A. Dawe w swym klasycznym artykule utrzymywał, że "istnieją [...] dwie socjologie: systemu społecznego i działania społecznego. Opierają się one na dwóch przeciwstawnych wizjach: porządku i kontroli, l na każdym poziomie znajdują się w konflikcie. Postulują przeciwstawne poglądy na naturę ludzką, społeczeństwo i związki pomiędzy tym, co społeczne, a tym, co indywidualne. Pierwsza podkreśla przede wszystkim konieczność zewnętrznych ograniczeń dla dobrobytu społecznego i indywidualnego, stąd też pojęcie systemu społecznego ontologicz-nie i metodologicznie poprzedzającego jego uczest-
180 malejąca krzywa motywacji do pracy
ników. Kluczowym pojęciem tej drugiej jest człowiek autonomiczny, zdolny do zrealizowania swego pełnego potencjału i stworzenia prawdziwie ludzkiego porządku społecznego tylko po uwolnieniu z ograniczeń zewnętrznych. Społeczeństwo jest więc tworem swych członków; produktem ich konstrukcji znaczenia oraz działania i związków, poprzez które próbują one narzucić to znaczenie swoim sytuacjom historycznym" (The Two Sociolo-gies, "British Journal of Sociology" 1970). P.Ś.
malejąca krzywa motywacji do pracy
[backward-sloping supply curve for la-bour], skłonność robotnika do wybrania większej ilości czasu wolnego, a nie zwiększonego wynagrodzenia. Kiedy więc w celu podniesienia ^wydajności próbuje się wprowadzić bodźce płacowe, okazuje się, że robotnicy wolą raczej pracować krócej i zarabiać te same pieniądze, niż pracować ciężej lub dłużej, zarabiając więcej.
M. Weber rozpatrywał to zjawisko w Wirtschafts-geschichte (1923) jako przykład "ekonomicznego tradycjonalizmu". Pisał, że "na początku wszelkich etycznych i ekonomicznych stosunków leży tradycjonalizm, świętość tradycji, przywiązanie do takich form rzemiosła i pracy, jakie pochodzą od ojców. Ten tradycjonalizm przetrwał do czasów współczesnych. Jeszcze nie przeminęło jedno pokolenie od czasów, gdy nie miało sensu podwajanie płacy śląskiego robotnika rolnego wynajętego do sianokosów w nadziei, że zachęci go to do wzmożenia wysiłku. Zmniejszyłby on po prostu o połowę wydatkowany trud, jeśli dzięki tej połowie pracy mógłby zarobić tyle co przedtem".
We wczesnej epoce kolonialnej przybysze z Europy byli skonsternowani, gdy okazywało się, że robotnicy tubylcy nie są podatni na bodźce płacowe. Uważano powszechnie, że jest to dowód wrodzonego lenistwa, które trzeba leczyć przez utrzymywanie płac na niskim poziomie, tępiąc w ten sposób próżniactwo i wymuszając cnotę pracowitości. Badania socjologiczne prowadzone w krajach rozwijających się wykazały, że zjawisko to może mieć wiele przyczyn. Na przykład może ono wiązać się z możliwościami oszczędzania, inwestowania i awansu społecznego, charakterem obowiązków związanych z redystrybucją dóbr w rodzinie, niechęcią do nowych wzorów autorytetu. Innymi słowy, niezbędne jest uwzględnianie kontekstu lokalnych instytucji społecznych i politycznych, gdyż pozwala on pokazać, iż w pewnych warunkach niski poziom, podobnie jak w innych wzrost motywacji do pracy wraz ze wzrostem wynagrodzenia mogą się wiązać z maksymalizacją indywidualnego dobrostanu (zob. M.P. Miracle, Interpretation of Backward-Sloping Labour Supply Curves in Africa, w: Economic Development and Cultural Change 1976). Zob. też homo oeconomicus. J.S.
Malinowski Bronisław Kasper (1884-1942), polski antropolog urodzony w Krakowie, gdzie uzyska) doktorat z zakresu filozofii. Przypadko-
wa lektura Ztotej gatęzi Frazera skierowała go ku antropologii. Później w Londynie uzyskał doktorat na podstawie pracy poświęconej australijskim aborygenom. Wiatach 1915-18prowadził ->bada-nią terenowe na Wyspach Trobrianda, spędzając tam prawie dwa lata. Rozwinął wówczas, obecnie uznawane za klasyczne, metody intensywnych badań terenowych; mieszkał w namiocie w badanych wsiach. M. podkreślał konieczność opanowania języka badanych ludów oraz przyjęcia "miejscowego" punktu widzenia. W 1927 otrzymał pierwszą katedrę -^antropologii społecznej w London School of Economics, gdzie jego seminaria przyciągały wielu wybitnych później antropologów, których pracami wówczas kierował.
M. jest utożsamiany z -^funkcjonalizmem. Cala kultura daje się z tej perspektywy opisać jako zaspokajanie podstawowych -potrzeb. -Rytuały, wzory -^pokrewieństwa, wymiany ekonomicznej (np. słynny -krąg kula) powinno się wyjaśniać nie ich pochodzeniem, ale obserwując obecne sposoby ich wykorzystania. Wcześniejsze teorie, które próbowały wyjaśnić wszystkie obyczaje i praktyki w kategoriach "przeżytków" wywodzących się z odległych epok, zostają w ten sposób odrzucone. M. kładł nacisk na aktualne znaczenie instytucji społecznych i lekceważył kontekst historyczny; idealizował też harmonijną -> równowagę danego społeczeństwa. To ahistoryczne podejście rodziło wrażenie, jakby Trobriandczycy nadal tkwili w epoce kamiennej, jakby w ich społeczeństwie nie występowały żadne ukryte konflikty, które mogłyby spowodować zmianę. Nacisk na intensywne badania terenowe z udziałem ludności tubylczej i pomijanie źródeł wtórnych, którymi byli urzędnicy administracji kolonialnej, misjonarze czy ludzie zajmujący się handlem, niosły ryzyko niedostrzegania potężnych sił zewnętrznych i kolonialnych. Nawet opis trobriandzkiej struktury politycznej pomijał zachodzące właśnie zmiany. Opublikowany pośmiertnie dziennik M. potwierdza trudną do przeoczenia obecne ć wpływowych białych przybyszów : ; wnątrz, których jednak M. starał się wyeliminować zarówno z udziału w swych badaniach terenowych, jak i z pisanych na ich podstawie tekstów. Jego funkcjonalistyczna metoda mimo słabości teorii przyniosła jednak trwałe korzyści: zachęciła antropologów do całościowego badania społeczeństwa. Wierzenia, rytuały, pokrewieństwo, organizacja polityczna oraz praktyka gospodarcza są obecnie badane we wzajemnych powiązaniach, a nie w izolacji.
M. opublikował wiele monografii o doniosłym znaczeniu, w których omawia różne aspekty społeczeństwa Wysp Trobrianda. Spośród nich do klasyki dyscypliny należą dziś: Argonauci Zachodniego Pacyfiku (1922, wyd. poi. 1967); Zwyczaj i zbrodnia w społeczności dzikich (1926, wyd. po!. 1938); Seks i stłumienie w społeczności dzikich (1927, wyd. poi. w: Dzielą, t. 6 1987); Życie seksualne dzikich w pólnocno-zachodniej Melanezji (1929, wyd. poi. 1938) oraz Ogrody koralowe i ich magia (2 t.
1935, wyd. poi. w: Dzieła t. 4-5 1986-87). Międzynarodową stawę przyniosły mu podróże i wykłady uniwersyteckie w Afryce i Stanach Zjednoczonych. Zachęcano go do wypowiadania się na temat kolonializmu, niekiedy nawet w odniesieniu do rejonów, o których nie miat żadnej wiedzy etnograficznej. Jego funkcjonalizm nie przewidywał możliwości samookreślenia przez ludy skolonizowane. Prowadzony przezeń Dziennik w ścisłym znaczeniu tego wyrazu (1967, wyd. poi. 2002), często wywołujący zdumienie u jego dawnych uczniów, jest uznawany za tekst ważny dla rozumienia międzykulturowego spotkania antropologa z badanymi przezeń ludźmi. A.K.
Malthus Thomas Robert (1766-1834), jeden i pierwszych ekonomistów politycznych; jego praca Prawo ludności (1798, wyd. poi. 1925) wywarła ogromny wpływ na teorie demograficzne. Ojciec M., liberalny angielski właściciel ziemski i przyjaciel ->Rousseau, kształcił syna do chwili podjęcia przez niego nauki w Cambridge. W 1793 M. został wykładowcą tego uniwersytetu, w 1797 przyjął święcenia kapłańskie. Od 1805 był profesorem historii i ekonomii politycznej East India Company College w Haileybury.
Swoim Prawem ludności M. włączył się do debaty o doskonałości gatunku ludzkiego. Nie zgadzał się z poglądami Godwina i -Condorceta, którzy uważali, że rasa ludzka jest zdolna do nieskończonego doskonalenia się i do poszukiwania szczęścia. Korzystając z prac A. ->Smitha i D. ->Hume'a wskazywał na kłopoty wynikające z "zasady ludnościowej". M. doszedł do wniosku, że ludność wykazuje naturalną tendencję do szybszego wzrostu niż wzrost środków utrzymania. Liczba ludności powiększa się w postępie geometrycznym; środki utrzymania nie szybciej niż w arytmetycznym. Nie do uniknięcia jest więc sytuacja, w której rzeczywisty wzrost liczebny gatunku ludzkiego jest hamowany przez niedostateczną ilość środków utrzymania. Sposobem przywracania równowagi między ludnością a środkami utrzymania są ograniczenia "pozytywne" (śmierć z powodu choroby lub głodu) i "prewencyjne" (opóźnione zawieranie małżeństw lub abstynencja seksualna).
Poglądy M. są powszechnie kwestionowane, m.in. dlatego że próby zmniejszenia ->ubóstwa przez zwiększenie środków przeznaczonych na pomoc biednym są skazane na niepowodzenie, ponieważ prowadzą jedynie do dalszego wzrostu liczby ludności; pogląd ten posłużył do usprawiedliwienia surowości wprowadzonego w 1834 w Wielkiej Brytanii prawa o ubogich, które miało zniechęcić do korzystania z pomocy socjalnej. K. ->Marks utrzymywał zaś, że zdolność ludzi do wyżywienia się zależy przede wszystkim od organizacji ekonomicznej i społecznej: za istnienie obszarów ubóstwa należy obwiniać -^kapitalizm, a nie wzrost liczby ludności. P.Ś.
małżeństwo 181 małżeństwo [marriage], m. jest tradycyjnie
rozumiane jako prawnie zatwierdzony związek dorosłego mężczyzny z dorosłą kobietą, który wiąże się z określonymi prawami i obowiązkami. Jednak we współczesnej socjologii m. rozumie się czasem w bardziej liberalny sposób, a określenie "żyć jak m." wskazuje, że z wielu względów nie ma sensu wykluczać z tej definicji związków kohabitacyjnych. Należy wszakże zaznaczyć, że nawet to bardziej liberalne stanowisko wyklucza z definicji związki homoseksualne (-homosek-sualizm). Jakkolwiek kohabitacja jest coraz powszechniej akceptowana i stanowi obecnie częsty wstęp do m., to ludzie nadal czynią rozróżnienie między wspólnym zamieszkiwaniem pary a "prawdziwym" ślubem i m.
Wiele współczesnych badań socjologicznych, zarówno w Wielkiej Brytanii, jak i Stanach Zjednoczonych, ma związek z rosnącymi obawami, że m. jako instytucja znajduje się w stanie upadku. Obawy te mają dwie przyczyny. Po pierwsze, coraz więcej m. rozpada się i - w konsekwencji - rozwodzi, a po drugie m. przestaje być modne i coraz więcej osób decyduje się na związek kohabitacyj-ny, a nawet na posiadanie dzieci bez ślubu. Wzrost wskaźnika rozwodów jest wyraźny i jeśli ta tendencja utrzyma się, to w przyszłości co trzecie m. zakończy się rozwodem. W ostatnich latach wzrósł średni wiek zawierania pierwszego związku małżeńskiego i znacznie spadla liczba m. osób niepełnoletnich; zwiększył się także - choć jest on nadal niewielki - odsetek osób, które nigdy nie zawierały związków małżeńskich. Jednocześnie rośnie liczba związków kohabitacyjnych, a obecnie wspólne zamieszkiwanie par przed zawarciem m. stało się właściwie normą. Ponadto rodzi się coraz więcej dzieci pozamałżeńskich. Na podstawie tych danych można by wyciągnąć uprawniony wniosek, że przyszłość m. jako instytucji wygląda niewesoło; jednak m. nadal pozostaje preferowanym sposobem życia znacznej większości dorosłych. Nawet osoby, których pierwsze m. zakończyło się rozwodem, mają dostatecznie dużo wiary w tę instytucję, by po raz drugi wstąpić w związek małżeński.
Dlaczego ludzie się pobierają? W społeczeństwach zachodnich nacisk kładzie się na uczuciowe aspekty m. i przeważa to, co L. Stone określa jako
-^indywidualizm uczuciowy (The Family, Sex and Marriage in England, 1500-1800 1977). Miłość i uczucie są podstawowym kryterium wyboru partnera, jakkolwiek - jak zauważa P.L. Berger
- "strzała Kupida zdaje się dość bezbłędnie mierzyć w obrębie bardzo określonych torów klas, dochodów, wykształcenia, rasy i religii" (Zaproszenie do socjologii 1963, wyd. poi.1988). Skłonność, by poślubić osobę pochodzącą z podobnego środowiska (homogamia małżeńska), jest silna, nie ma jednak pewności, dlaczego tak się dzieje i czy w różnych grupach społecznych kładzie się jednakowy nacisk na wybór partnera z własnego środowiska. Zaskakujące są wyniki najnowszych badań amerykańskich, wskazujących, że im wyższa
182 małżeństwo grupowe
pozycja społeczna, tym mniej przestrzega się zasady homogamii (M. Whyte, Dating, Mating, and Marriage 1990). Badanie to wykazało również, że homogamia nie ma większego wpływu na to, czy m. będzie udane.
Zainteresowanie problemem powodzenia m. i wzajemnego dopasowywania się partnerów znajduje coraz większy wyraz we współczesnych badaniach. Jak wskazuje D. Morgan (The Family 1985), m. podlega procesowi ->medykalizacji: terapeuci i specjaliści z poradni rodzinnych zawsze gotowi są doradzić, jak rozwiązywać problemy małżeńskie i co zrobić, aby związek był udany. Powstaje pytanie, jak należy mierzyć powodzenie małżeńskie. Z pewnością trwałość m. nie jest wystarczającym wskaźnikiem, zważywszy, że są ludzie, którzy nie decydują się na rozwód, pomimo że są bardzo nieszczęśliwi w związku, a z drugiej strony są też tacy, którzy rozwodzą się, mimo że ich m. mogłoby być przedmiotem zazdrości niektórych ludzi. Opracowano wiele różnych zestawów cech charakteryzujących udane m. i stwierdzono niedawno, że jakość m. i problemy m. są w istocie niezależne. Na przykład w niektórych m. konflikty i kłótnie mogą być przejawem troski o partnera i świadczyć o wzajemnym przywiązaniu dwojga ludzi.
Problemy m. niewątpliwie zmieniają się w zależności od fazy -cyklu życia, a wychowywanie dzieci, zwłaszcza małych, wiąże się z dużymi napięciami w m. Powtórne m. wydają się bardziej zagrożone rozpadem niż pierwsze, zwłaszcza gdy partnerzy mają dzieci z poprzednich związków. W pewnej mierze może to się wiązać z faktem, że powtórne m. są traktowane jako instytucja obciążona pewną ułomnością, ponieważ społeczne oczekiwania i ->normy nadal odzwierciedlają tradycyjne wyobrażenie, że m. powinno trwać do końca życia. Jak zauważył A. Giddens, takie zwroty jak "rozbite m." i "rozbity dom" wyrażają przywiązanie do tradycyjnych ideałów i mają niedobre, negatywne konotacje, zwłaszcza w stosunku do dzieci, których rodzice są w separacji lub są rozwiedzeni.
Badania koncentrują się w coraz wyższym stopniu na związkach między pracą a życiem rodzinnym i przede wszystkim m. Głównym przedmiotem zainteresowań jest wpływ pracy kobiet na wzajemne stosunki małżonków. Badacze amerykańscy na podstawie badań panelowych stwierdzili, że kobiety, które wnoszą większy wkład do dochodu gospodarstwa domowego, rozwodzą się częściej niż kobiety, których wkład do dochodu gospodarstwa jest mniejszy oraz niż gospodynie domowe. Może być to spowodowane tym, że kobiety, które są bardziej niezależne finansowo od mężów, nie chcą dłużej godzić się z podrzędną pozycją i mają środki, aby od nich odejść. Inną ważną kwestią jest to, czy praca kobiet prowadzi do bardziej egalitarnych (->egalitaryzm) stosunków w m. Niektórzy badacze rodziny przedstawiają ją w dość różowych kolorach i twierdzą, że stosunki te stają się bardziej symetryczne, inni zaś wyrażają sceptycyzm, dowodząc, że nadal
utrzymuje się tradycyjny podział obowiązków domowych, nawet wtedy gdy kobieta, podobnie jak jej mąż, jest zatrudniona na pełnym etacie.
J. Bernard (The Future of Marriage 1972) twierdzi, że nie istnieje jedno m., tylko dwa - m. żony i m. męża. Badania wykazują jednoznacznie, że m. daje na ogót więcej korzyści mężczyznom niż kobietom: żonaci mężczyźni cieszą się lepszym zdrowiem psychicznym i rzadziej wykazują objawy ->stresu niż zamężne kobiety. Niektóre feministki traktują m. jako instytucję przemocy i przekonują kobiety, aby nie wychodziły za mąż. Nierówności w m. są jednak odbiciem nierówności istniejących między płciami w społeczeństwie. Jak zauważa C. Harris, "należy oczekiwać, że niezależnie od tego, jak duża byłaby formalna równość między współmałżonkami, przekonanie kobiet, że ich pozycja w m. jest niższa, będzie trwać dopóty, dopóki nie będą one, z różnych przyczyn, partycypować w rynku pracy na tych samych warunkach co mężczyźni" (Family and Industrial Society 1983). Bernard idzie dalej w tych rozważaniach i wskazuje, że metamorfoza gospodyni domowej w żywicielkę rodziny wywołuje wstrząsy w każdym związku. M., w którym zarówno mąż, jak i żona pracują zawodowo, stanowią zaczyn zmiany. Jednak pomimo niepokojących statystyk m. wydaje się trzymać dość dobrze; być może korzyści, jakie m. daje kobiecie, będą powoli dorównywać korzyściom, jakie ma z niego mężczyzna. Zob. też alokacja dochodów w gospodarstwie domowym; małżeństwo podwójnej kariery; oddzielone role małżeńskie; podział pracy w gospodarstwie domowym; rodzina symetryczna; rola małżeńska. A.Z.
małżeństwo grupowe [group marriage], źródłem koncepcji m.g. są prawdopodobnie niedokładne obserwacje XVlll-wiecznych odkrywców (takich jak Cook), dotyczące zwyczajów seksualnych społeczeństw polinezyjskich. L.H. -Morgan twierdził, że m.g., to jest uzyskanie przez grupę mężczyzn praw zwiaz-irych z życi >m seksualnym i reprodukcją wobec grupy kobiet, było początkową formą rodziny. F. -Engels również używał tego pojęcia w swej ewolucyjnej teorii rodziny i państwa. A.K.
małżeństwo podwójnej kariery [dual-ca-reer marriage], małżeństwo, w którym mąż i żona robią ->kariery zawodowe. Małżeństwa takie należą ciągle do rzadkości, a wyników badań nad m.p.k. nie można odnosić do rodzin "podwójnych zarobków", kiedy to mąż i żona są zatrudnieni (-^zatrudnienie), ale tylko jedno z partnerów - zazwyczaj mąż - robi karierę zawodową; stanowią one obecnie normę. Badania empiryczne wskazują jednak, że zarówno kobiety odnoszące sukcesy zawodowe, jak i te, które mają mniej satysfakcjonującą pracę, są podwójnie obciążone obowiązkami: zajmują się pracą zawodową i prowadzeniem gospodarstwa domowego. Zob. też podział pracy w gospodarstwie domowym. A.Z.
manipulowanie wrażeniami [impression management], pojęcie dramaturgiczne (-dra-maturgizm) wprowadzone przez E. ->Goffmana w książce Cztowiek w teatrze życia codziennego (1959, wyd. poi. 1981). Zwraca ono uwagę na sposoby, jakimi posługują się ludzie w obecności innych, starając się przedstawić samych siebie w pewien szczególny sposób. Zob. też obsadzanie innego w roli; tożsamość. A.K.
Mannheim Karl (1893-1947), węgierski socjolog, który wyemigrował do Niemiec, a następnie -gdy Hitler doszedł do władzy - do Anglii. Jego najbardziej trwałym wkładem w naukę była ^socjologia wiedzy, którą definiował jako teorię społecznego lub egzystencjalnego warunkowania myśli. M. uważał, że wszelką wiedzę i idee określa usytuowanie podmiotu poznającego w strukturze społecznej i procesie historycznym. Myśl tedy odzwierciedla szczególną perspektywę i jest społecznie relatywna. M. pozostawał pod wpływem zarówno ->Marksa, jak ->Webera i w większości swoich pism pojmuje rozmaite społeczne usytuowania idei w kategoriach czynników klasowych (-klasy) lub grupy ->statusu społecznego. Na przykład przeciwstawia myślenie utopijne (^utopia) zawarte w nadziejach na przyszłość grup upośledzonych myśleniu ideologicznemu tych, którzy czerpią korzyści ze status quo. M. przywiązuje jednak również dużą wagę do pokoleniowych różnic poglądów. -> Pokolenie wyznacza - podobnie jak klasa społeczna - szczególne miejsce osoby w czasie społecznym i historycznym, a tym samym jej predyspozycje do pewnego sposobu myślenia. M. twierdził, że wszelka myśl ma z istoty charakter ideologiczny, zarzucono mu więc całkowity ->relatywizm. Zarzut ten usilnie, lecz bez większego powodzenia, starał się odpierać. Jego główne prace miały charakter nie tyle epistemo-logiczny, ile systematyczny. Wykład niektórych jego najważniejszych idei zawierają książki Ideologia i utopia (1929, wyd. poi. 1992) oraz Cztowiek i społeczeństwo w dobie przebudowy (1935, wyd. poi. 1974). J.S.
maoizrn [Maoism], teoria i program polityczny wiązane z nazwiskiem chińskiego przywódcy rewolucyjnego Mao Zedonga (1893-1976). Stosunek Mao do ->marksizmu jest przedmiotem kontrowersji; wielu autorów zaprzecza, że wniósł on nowatorski wkład do teorii społecznej lub że jego prace miały charakter marksistowski. M. jest utożsamiany przede wszystkim z heretycką teorią rewolucji socjalistycznej (^rewolucja), która uznaje nadrzędną rolę rewolucyjnego -^chłopstwa - co jest mało zaskakujące, jeśli się weźmie pod uwagę zacofanie gospodarcze Chin w latach 20., kiedy Mao rozpoczął karierę polityczną. Marksiści nadal zawzięcie dyskutują nad związkami m. z sowieckim marksizmem i nad praktycznymi konsekwencjami polityki Mao dla chińskiego rozwoju gospodarczego (chodzi tu zwłaszcza o skutki słynnej
marginalizacja 183
rewolucji kulturalnej 1966-67). Znaczenie Mao dla socjologii jest jednak ograniczone przez niejasność większości jego tekstów filozoficznych (w przeciwieństwie do politycznych i strategicznych): słabość tę widać np. w takich pracach jak W sprawie praktyki (1937) i W sprawie sprzeczności (1937). W okresie zimnej wojny socjologowie neomar-ksistowscy zwracali się w stronę maoistowskich Chin w nadziei odnalezienia państwa socjalistycznego (->socjalizm), które byłoby mniej oddane doktrynerskiemu marksizmowi niż Związek Radziecki. W rezultacie powstało wiele znakomitych (aczkolwiek nieco wyidealizowanych) opisów życia w Chinach. Zyskały one niemalże status prac klasycznych (zob. np.J. Myrdal, Reportfrom a Chi-nese Village 1965; China. The Revolution Continued 1970 oraz W. Hinton, Fanshen 1966). Czytelnikom należy jednak zalecić zrównoważenie tych lektur pracami bardziej sceptycznymi, jak np. historia współczesnych Chin autorstwa Zhang Xinxin i Sang Ye (Chinese Lives 1986). P.Ś.
Marcuse Herbert (1898-1979), filozof niemiecki; przedstawiciel szkoły frankfurckiej; od 1933 przebywał na emigracji w Szwajcarii i w Stanach Zjednoczonych. Po zakończeniu II wojny światowej pozostał w USA. Do końca życia był wierny radykalizmowi politycznemu. Wywarł silny wpływ na idee lewicy studenckiej lat 60.
Jego wersja -teorii krytycznej wyrosła z głównego nurtu filozofii europejskiej: -heglizmu, -fenomenologii i ->egzystencjalizmu oraz z ich zetknięcia z niektórymi aspektami -^marksizmu. Zajmował się polityką, krytyką filozoficzną i kulturalną, a w szczególności tym, co nazywał tendencjami totalitarnymi (-^totalitaryzm) społeczeństw nowoczesnych. Zdaniem M. kapitalizm wykroczył poza uwarunkowania gospodarcze, które były przedmiotem analizy Marksa, a klasa robotnicza nie przeobraziła się w siłę rewolucyjną. Liczył, że grupy wyłączone z systemu (np. czarni, a przez część życia także studenci) mogą zachować poczucie opozycji. Najważniejsze książki M. to: Rozum i rewolucja (1932, wyd. poi. 1966), prezentacja heglowskiego, krytycznego lub "negatywnego" marksizmu oraz ostra krytyka filozofii pozytywistycznej (^pozytywizm); Cztowiek jednowymiarowy (1964, wyd. poi. 1991), analiza sposobów ograniczania opozycyjności przez współczesny -^kapitalizm; oraz Eros i cywilizacja (1955, wyd. poi. 1998), gdzie M. przekształca pewne, raczej metafizyczne idee ->Freuda, szczególnie jego instynkty życia i śmierci, w krytykę sposobu transformacji i alienowania pożądania przez współczesną kulturę. Najlepszą - aczkolwiek bardzo sceptyczną - analizę jego myśli stanowi nadal praca A. Madntyre'a Marcuse (1970). P.Ś.
marginalizacja [marginalization], proces
prowadzący do uniemożliwienia grupom lub jednostkom dostępu do ważnych pozycji i symboli władzy gospodarczej, religijnej lub politycznej.
184 Marks Karol
Grupy zmarginalizowane mogą stanowić liczbową większość, jak w wypadku Murzynów w Republice Południowej Afryki, powinno się więc odróżniać je od -grup mniejszościowych, mniej licznych, ale mających dostęp do władzy politycznej i gospodarczej.
M. stata się ważnym przedmiotem badań socjologicznych w latach 60. XX w., gdyż w niektórych krajach rozwijających się, mimo szybkiego wzrostu, udział w zyskach z tego płynących był coraz bardziej nierówny. Fakt ten zainspirował wiele badań prowadzonych na gruncie -teorii zależności, -^marksizmu i teorii ->systemów światowych, w których dowodzono, że zjawisko to wiąże się ze światowym porządkiem kapitalistycznym i nie ogranicza się do poszczególnych społeczeństw.
Badania grup zmarginalizowanych podejmowali też antropologowie. Była to po części konsekwencja poglądu, iż obserwując marginesy społeczeństwa, można zobaczyć, jak definiuje ono samo siebie, jak jest ono definiowane w kategoriach przyjmowanych w innych społeczeństwach, a także jakie są jego podstawowe wartości. A.K.
Marks Karol [Marx Karl Heinrich] (1818-
-1883), niemiecki teoretyk społeczny, twórca -^komunizmu rewolucyjnego, a w dziedzinie socjologii ^materializmu historycznego. Studiował prawo, historię i filozofię, początkowo na uniwersytecie w Bonn, następnie w Berlinie. W Berlinie dołączył do grupy obrazoburczej, intelektualnej bohemy, nazwanej później młodoheglistami. Po ukończeniu studiów (1841) został dziennikarzem, później redaktorem radykalnej, burżuazyjnej gazety "Rhei-nische Zeitung". Gdy car Mikołaj l przeczytał atak M. na siebie, wymógł na pruskim rządzie zamknięcie pisma.
W 1843 bezrobotny Marks ożenił się z przyjaciółką lat dziecięcych J. von Westphalen i przeniósł się do Paryża, gdzie spędził dwa lata. Spotkał tam wielu czołowych radykałów owego okresu, w tym anarchistów Bakunina i Proudhona oraz poetę H. Heinego. Ważniejsi dla jego rozwoju okazali się inni, mniej sławni ludzie, których poznał, zwłaszcza ze środowiska rzemieślników-socjalistów, oraz F. -Engels, syn niemieckiego fabrykanta, który był już zarządcą fabryki swego ojca w Manchesterze w Anglii. Engels stał się na całe życie współpracownikiem M. oraz jego przyjacielem i opiekunem, od którego wiele zależało.
Mniej więcej w tym samym czasie M. odkrył
-socjalizm i prace brytyjskich ekonomistów politycznych (->ekonomia polityczna), głównie A. ->Smitha, D. Ricarda i J. Milla, dzięki czemu zdystansował się do swych młodoheglowskich nauczycieli i położył podwaliny pod własny system teoretyczny. Spośród trzech prac, które napisał w tym okresie, jedynie dwie mniej istotne historycznie zostały wówczas opublikowane: Święta rodzina (1845, wyd. poi. 1957) i Nędza filozofii (1847, wyd. poi. 1886). Obie dotyczyły myśli innych, lepiej znanych autorów owego okresu,
nie były zaś prezentacją oryginalnego stanowiska nieznanego jeszcze autora; inaczej było z trzecim tekstem, który stał się znany jako Rękopisy ekono-miczno-filozoficzne z 1844 r. (wyd. 1932, wyd. poi, 1958). Te wczesne publikacje nie miały wielkiego znaczenia dla zdobycia przez M. znaczącej pozycji. Idee przedstawione w Rękopisach dały mu podporę intelektualną niezbędną do przetrwania długiego okresu kariery emigracyjnego działacza i prywatnego naukowca; kariery naznaczonej ubóstwem i marginesowością akademicką i polityczną; zainteresowanie możnych w rodzaju cara Mikołaja okazało się krótkotrwałe. Rękopisy opublikowano dopiero w latach 30 XX w., aL> i wówczas było to duże wydarzenie intelektualne i wywarło ogromny ! wpływ na studia marksistowskie, zwłaszcza w la- | tach 60. i 70. Dla niektórych stanowiły one klucz j do tłumionej uprzednio marksistowskiej i socjalistycznej tradycji humanistycznej, która stalą się podstawą krytyki nie tylko -> kapitalizmu, ale i wszystkich "rzeczywiście istniejących socjaliz-mów", czy to stalinowskich, czy socjaldemokratycznych. Dla innych przyczyniły się do wyjaśnienia i oczyszczenia dojrzałej teorii M. przez usuniecie jej anachronicznych i nienaukowych elementów.
Za zaletę Rękopisów uważa się najczęściej zaangażowanie emocjonalne, z jakim M. prezentuje pojęcie -*alienacji, czyli braku kontroli pracownika nad procesem produkcji i jej wytworem, ale równie godny uwagi jest także ogólny charakter twierdzenia, którego częścią jest to pojęcie. Stanowi ono bowiem łatwo zrozumiały, a jednocześnie potężny przykład sposobu argumentowania, który stał się znany jako krytyka: jest to ujawnianie zwykle nieuzasadnionych założeń, na których oparte jest pewne stanowisko intelektualne. Czyniąc krok, który wciąż wydaje się przykładem myślenia dygresyjnego, M. zdecydował się na "uregulowanie rachunków" ze swą filozoficzną przeszłością i zastosował tę metodę krytyki wobec przedstawicieli brytyjskiej ekonomii politycznej oraz wobec teorii historii ->He ,la. Odkrył, że obie te doktryny po ,> �.siu założyły, że nierówność i wszystkie związane z nią cierpienia wynikają z samego faktu przyjścia na świat. Dlatego też M. pokazuje, że jeśli tylko przyjrzeć się schematowi pojęciowemu ekonomii politycznej, widać, że opiera się on na nieuzasadnionym założeniu przyjmującym z góry istnienie własności prywatnej.
Jego własne wyjaśnienie istnienia własności prywatnej jest w Rękopisach bardzo niedopracowane, gdyż opiera się, jak całość tej pracy, na pojęciu alienacji. Interesuje się on bardziej konsekwencjami psychologicznymi i społecznymi wyobcowania, które jest rezultatem braku kontroli nad produkcją, a także wynikającą z tego uniwersalną ludzką potrzebą -rewolucji. Dokładne sprecyzowanie, dlaczego dochodzi do alienacji, miało mu zająć następne dwadzieścia lat.
Pierwszy krok w tym kierunku uczynił już rok po napisaniu Rękopisów, w krótkim tekście zatytułowanym Tezy o Feuerbachu (1888, wyd. poi. 1890).
marksizm 185
Feuerbach byt mlodoheglistą, któremu M. najwięcej zawdzięczał. Krytyka jego idei miała zyskać znaczenie, które wykraczało daleko poza własny system teoretyczny M. Myśl, która zadecydowała o istnieniu nie tylko ->marksizmu, ale także
->strukturalizmu w znaczeniu ogólnym, jest, w największym skrócie, sprecyzowana w tezie szóstej: "istota człowieka to nie abstrakcja tkwiąca w poszczególnej jednostce. Jest ona w swojej rzeczywistości całokształtem stosunków społecznych".
Określiwszy w ten sposób swój punkt wyjścia, M. sprecyzował naturę tych stosunków. W pracy Ideologia niemiecka (1845-46, wyd. 1932, wyd. poi. 1961) stosował terminy "siły produktywne" i ^podział pracy oraz służące do ich konceptualizacji
- "stosunki między ludźmi" lub ideologia; na tej podstawie wyróżnił cztery różne formacje społeczne obejmujące całą historię człowieka: pierwotny komunizm, dawne społeczeństwo niewolnicze,
->feudalizm i kapitalizm. Rozpoczął również badanie, w jaki sposób kolejne formacje zastępowały poprzednie. Sugerował, że z biegiem czasu w każdej formacji społecznej rozwijają się sprzeczności i powodu ograniczeń narzucanych na rozwój sił wytwórczych przez dominujące ideologie dotyczące własności. Sprzeczności te prowadzą do walki o podział nadwyżki produkcyjnej pomiędzy
-klasami, które istnieją we wszystkich społeczeństwach (z wyjątkiem komunistycznego) z powodu podziału pracy. M. stwierdził, że główne klasy społeczeństw kapitalistycznych to -burżuazja i ^proletariat.
Teoria stojąca za pojęciem klasy byta jednak nadal niepełna, ponieważ M. nie sprecyzował jesz-cze.jakie są sposoby zdobywania nadwyżki, co dla tej teorii było bardzo istotne. Nie ulegało jednak wątpliwości, że M. był zafascynowany możliwościami analitycznymi tego pojęcia i spędził następnych dziesięć lat pisząc teksty ukierunkowane empirycznie, w których dążył do zademonstrowania tych możliwości. Najważniejsze z nich to: Manifest komunistyczny (napisany wspólnie z F. Engelsem; 1848, wyd. poi. 1883); Walki klasowe we Francji 1848-1850 (1850, wyd. poi. 1906); 18 Bru-maire'a Ludwika Bonaparte (1852, wyd. poi. 1889).
Dopiero w 1857, dziewięć lat po osiedleniu się w Londynie, M. powrócił poważnie do swoich studiów teoretycznych i do badania, jak ->siły produkcji, poszczególne rodzaje podziału pracy i ideologie własności dzielą ludzi na klasy. Rezultatem tych wysiłków było około ośmiuset stron znanych jako Zarys krytyki ekonomii politycznej (1857-58, wyd. 1939-41, wyd. poi. 1986). Ponieważ M. był już wtedy dość znanym dziennikarzem, znalazł wydawcę tej swojej pracy teoretycznej. Z wielkim trudem streścił Zarys w tomiku, który zatytułował Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej (1859, wyd. poi. 1889). Jego publikacja była fiaskiem i z wyjątkiem słynnej metafory o -bazie i nadbudowie, zawartej w przedmowie, tekst okazał się niezrozumiały nawet dla najbliższych znajomych. M. i jego wydawca przestali inte-
resować się wydaniem dalszych tomów tej pracy. Było to godne pożałowania, oznaczało bowiem, że dopiero po kilku latach uda się M. zaprezentować brakujące ogniwo swej teorii ekonomicznej: teorię ->pracy jako źródła wartości, i nadać tej koncepcji nadającą się do publikacji formę. Ukazały się one w końcu w 1867 jako pierwszy tom Kapitału (wyd. poi. 1884). Dwa dalsze tomy zostały opublikowane pośmiertnie w 1885 i 1894 (wyd. poi. 1955, 1957-59). Głównym wnioskiem teoretycznym z teorii wartości w tych dalszych tomach była teoria kryzysu, którą M. skonstruował wokół "prawa malejącej stopy zysku" i "przeciwdziałających wpływów".
Tak więc Marks zmarł rozwiązawszy (przynajmniej dla siebie) główny problem swej teorii ekonomicznej: dlaczego charakterystyczny dla kapitalizmu sposób przechwytywania nadwyżki dzieli ludzi zaangażowanych w produkcję na dwie antagonistyczne klasy? Nie określił natomiast, jakie konsekwencje może mieć jego konstatacja teoretyczna dla podziału nadwyżki w innych formacjach społecznych. Nie pogłębił również swych mniej lub bardziej przypadkowych uwag, które poczynił w swych pismach na temat ->państwa, -^ideologii, klasy, ->prawa, ^socjalizmu i -^komunizmu. Ironiczną konsekwencją nierównego rozwoju myśli M. było to, że sprawy ludzkie, stanowiące podwaliny jego teorii ekonomicznej, zostały przez wielu późniejszych marksistów zapomniane, w miarę jak działali oni - często dosyć bezwzględnie - według ogromnie znaczących, ale bardzo stronniczych politycznie i społecznie przestanek będących produktem tej samej teorii.
Pośród niezliczonych prac poświęconych jego myśli, biografia Kart Mara. His Life and Thought (1973) D. McLellana jest nadal godna polecenia ze względu na klarowność i przywiązanie do szczegółu. Socjologia marksistowska bywa oczywiście zarówno kontrowersyjna (czasami świadomie), jak i powszechnie krytykowana. Zob. też kapitał; marksizm; siły wytwórcze; sposób produkcji; stosunki produkcji. P.Ś.
marksizm [Marxism], całość teorii, działań politycznych i społecznych związanych z pracami K. ->Marksa i F. ->Engelsa lub uzasadnianych przez te prace. Przez znaczną część XX w., niemal do końca tysiąclecia, m. był domniemaną zasadą organizacji społeczeństw na obszarze obejmującym ponad jedną trzecią ludności świata. Jego wpływ na kulturę, historię, socjologię, politykę, ekonomię i filozofię wyjaśnia i dokumentuje praca pod redakcją D. McLellana Mar*. The First Hundred Years (1983). Jednym z najlepszych omówień pozostaje nadal książka C. Wrighta Millsa The Marnists (1962), szczególnie użyteczna jako wprowadzenie dla studentów socjologii, ponieważ jest odpowiednio sceptyczna i unika marksistowskiego żargonu. W pewnym sensie sukces polityczny Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (SPD) w budowaniu swej pozycji jako głównego przedstawiciela nie-
.
186 Marshall Alfred
mieckiej klasy robotniczej w latach 80. XIX w. byt niekorzystny dla dalszego rozwoju m. jako systemu intelektualnego i socjologicznego. Sukces ten zachęcił do przedwczesnej systematyzacji świeżych idei Marksa i Engelsa wokół ich rdzenia ekonomicznego, tak aby mogty one lepiej funkcjonować jako podstawa doktrynalna dla szybko rozwijającego się ruchu międzynarodowego (II Międzynarodówki pod niemieckim przewodnictwem). Wktad Engelsa w ten proces, czyli jego doktryna -^materializmu dialektycznego, stanowił prawdopodobnie moment krytyczny.
Niewątpliwą korzyścią z faktu, iż systematyzac-ja ta oparta się na ->determinizmie gospodarczym, byto połączenie w ramach myśli socjaldemokratycznej rewolucyjnych idei m. z tzw. ->demokracją burżuazyjną ("Nic przecież i tak nie zapobiegnie zastąpieniu ->kapitalizmu przez -^-socjalizm, więc po co stawiać wyzwania fundamentalnym zasadom systemu demokratycznego?"). Osobą, której najczęściej przypisuje się to osiągnięcie, był lider SPD K. ->Kautsky. Gdy tylko "ortodoksyjny marksizm" Kautskiego stał się dominującym nurtem w jego partii, zakwestionowały go zarówno prawica (rewi-zjonizm E. ->Bernsteina), jak i lewica (spontaniczność R. -Luksemburg). Bernstein krytykował kontynuowanie marksistowskiego rewolucjonizmu, Luksemburg zaś była przeciwna akceptacji parlamentaryzmu. Idee R. Luksemburg przejściowo okazały się silniejsze - w trakcie nieudanego powstania Związku Spartakusa w 1918 w Berlinie. Ale idee Bernsteina w końcu przeważyły nad ortodoksją na zjeździe SPD w Bad Godesberg w 1959.
W kategoriach globalnych jednak przez większość XX w. istotniejszy od niemieckiego był nurt, który narodził się w Rosji w początkach XX w. Był to bolszewizm, ukształtowany przez ->Lenina w trakcie walk z rosyjskim odpowiednikiem niemieckiego rewizjonizmu, czyli mienszewizmem. Powstanie marksizmu-leninizmu lub ->stalinizmu jako rządzącej -^ideologii państwa sowieckiego doprowadziło do samozniszczenia najbardziej istotnej części myśli marksistowskiej jako zespołu idei twórczych i krytycznych. Przyczyny tego omówiliśmy wyżej, a przedstawił je niezwykle klarownie H. ->Marcuse (Soviet Marxism 1958). Znaczenie tej ludzkiej i intelektualnej tragedii spotęgował jeszcze skuteczny eksport idei marksizmu-leninizmu przez Komintern, a później III Międzynarodówkę, do dużej części reszty świata, w tym zwłaszcza do Chin.
W świecie niekomunistycznym - choć wzrost znaczenia marksizmu-leninizmu oddziaływał na niego - m. zachował jednak wiele ze swego krytycznego ostrza politycznego i intelektualnego. W słabiej rozwiniętych krajach pomógł ożywić i pokierować licznymi narodowymi ruchami wyzwoleńczymi - chociaż toczy się szeroka debata, co dokładnie jest specyficznie marksistowskim aspektem tych ruchów (zob. znany artykuł A. Fos-ter-Carter, Neo-marxist Approaches to Development and Underdevelopment, w: Sociology and Development,
E. de Kadt, G. Williams [red.] 1974). W świecie rozwiniętym m. odgrywał kluczową rolę w powstaniu państwa opiekuńczego, a ostatnio - nowych ->ruchów społecznych. Tu jednak również nie obyło się bez sporów między różnymi grupami uznającymi się za reprezentantów autentycznej tradycji Marksa i Engelsa. Najbardziej zjadliwa debata wiązała się z rywalizacją "strukturalistycz-nych" i "humanistycznych" interpretacji m.; osiągnęła ona szczyt w dyskusji nad ->Althusserem, czego przykładem jest jadowity atak E.P. Thompso-na na m. strukturalny (The Poverty ofTheory 1978), W sumie, mimo współudziału m. w zbrodniach skojarzonych z rnarksizmem-ler inizmem, jest on znaczącym elementem poszukiwania wiedzy i sprawiedliwości społecznej w świecie postkomunistycznym, co jest pewną ironią historii. Może nawet przeżyć jako polityczna forma rady, organizacji społecznej, której w systemie radzieckim wyznaczono funkcję statysty. Koncepcję rady zainspirował anarchistyczno-liberlMriański nurt tradycji marksistowskiej. Okres ->komunizmu stłumił ją i zmarginalizował, przetrwała jednak gdzieniegdzie jako utopijny ideał, sugerujący możliwość istnienia społeczeństwa skonstruowanego na pod- '' stawie współzawodniczących, samozarządzających się przedsiębiorstw i "stowarzyszających się", demokratycznych instytucji politycznych. Stanowi ona alternatywę dla ustroju rynkowego, praktykowaną np. w niektórych -^komunach. Zob. też anarchizm; humanizm; postmodernizm; struktu-ralizm; teoria krytyczna. P.Ś.
Marshall Alfred (1842-1924), ekonomista angielski, autor znanej pracy Zasady ekonomiki (1890, wyd. poi. 1928); był m.in. współtwórcą przełomowego w ekonomii kierunku marginalistycznego (->ekonomia neoklasyczna), zapoczątkowanego W latach 70. XIX w. Socjolodzy interesują się M. przede wszystkim dlatego, że T. ->Parsons w książce The Structure of Social Action (1937) omawia jego prace; P. twierdzi że znajdi ie się tam istotna krytyczna analiza ,. ij^cia użyteczności krańcowej w związku z zawartą w nim implicite teorią wartości - kategorią rezydualną, która logicznie znajduje się poza obrębem analizy ekonomicznej, a stanowi podstawę teorii socjologicznej w ogóle, zwłaszcza Parsonowskiego "układu odniesienia teorii działania". A.Z.
Marshall Thomas Humphrey (1893-1981),
socjolog angielski, profesor socjologii London School of Economics, najbardziej znany jako twórca teorii ->obywatelstwa. M. twierdzi (Class, Citi-zenship and Social Development 1963), że obywatelstwo wykroczyło poza uprawnienia związane z prawem, jak np. prawo do sprawiedliwego sądu w XVIII w., i objęło w XIX w. uprawnienia związane z polityką (np. prawo głosu), a w XX w. - uprawnienia do opieki społecznej (np. ubezpieczenie społeczne). Uprawnienia te (->prawa człowieka) zostały zinstytucjonalizowane w sądach, parła-
mencie i -państwie opiekuńczym. M. określił współczesne społeczeństwa jako "społeczeństwa łącznikowe" (The Right to Welfare and Other Essays 1981), ponieważ są one zorganizowane wokół wzajemnie sprzecznych zasad opieki społecznej |-dobrobyt), ->klasy i ->demokracji. Napisał także ważne studium polityki społecznej (Soda/ Policy in tk Twentieth Century 1965). Jego koncepcja obywatelstwa jest nadal żywa, choć krytykowana. Zarzuca mu się np., że nie uwzględnił ->demo-kracji przemysłowej jako kolejnego stadium rozwoju praw obywatelskich. Jego analizę uważa się również za anglocentryczną i ewolucjonistyczną (zob. M. Mann, Ruling Class Strategies and Citizen-ship, "Sociology" 1987). Idee M. wywarły znaczny wpływ na prace wielu socjologów, m.in. na R.K. Mertona, S.M. Lipseta i R. Bendixa w Stanach Zjednoczonych oraz na R. Dahrendorfa, A.H. Hal-seya i D. Lockwooda w Wielkiej Brytanii. P.Ś.
Maslow Abraham Harold (1908-1970), ame-lykański psycholog, który stworzył teorię ->sa-morealizacji na podstawie obserwacji dobrze funkcjonujących jednostek. Jest często uznawany za czołowego rzecznika tzw. trzeciej siły w psychologii - nurtu podkreślającego doniosłość -huma-nizmu i -egzystencjalizmu, a krytycznie nastawionego wobec ->behawioryzmu i -freudyzmu. Zob. też hierarchia potrzeb. A.K.
materializm [materialism], w socjologii i dyscyplinach pokrewnych słowo m. ma trzy zdecydowanie odrębne znaczenia, które są powszechnie mylone, choć w pewnym stopniu wiążą się ze sobą. Pierwsze pochodzi z popularnego poglądu moralnego lub politycznego, zgodnie z którym termin ten oznacza upodobanie jedynie do uciech zmysłowych, dóbr materialnych i wygód, kosztem wyższych wartości i zainteresowań moralnych i duchowych. Sens ten jest zasadniczo pejoratywny.
W drugim znaczeniu m. desygnuje pewien zespół stanowisk filozoficznych (filozoficznych poglądów na podstawową naturę rzeczywistości). Choć wyraźnie materialistyczne poglądy głoszono już w V w. p.n.e. w Grecji, to narodziny m. jako nowoczesnego światopoglądu datują się na XVII i XVIII w. O ile jednak w czasach klasycznych materię przeciwstawiano formie, o tyle w początkach czasów nowożytnych przeciwstawiano ją duszy lub duchowi. Metafizyka -Descartesa sprowadzała wszystko, co istnieje, do dwóch podstawowych substancji: materii, czyli charakteryzującego się rozciągłością substratu cielesnej egzystencji, oraz duszy, czyli pozbawionego wymiaru przestrzennego substratu myśli. Postępy mechaniki dostarczyły podstaw dla wczesnonowożyt-nego poglądu filozoficznego na materię i zdawały się spełniać obietnicę ostatecznego wyjaśnienia wszystkich zjawisk w kategoriach mechanistycznych. Wstępne rozdziały Lewiatana Th. -Hobbesa są godnym uwagi wczesnym przykładem takiej materialistycznej próby- przeciwnej Kartezjuszo-
materializm 187
wi - wyjaśnienia czynności umysłu ludzkiego - takich jak percepcja, pamięć, wola, uczucia, przewidywanie, rozumowanie -w kategoriach mechaniki.
W okresie gdy władza religijna i polityczna były wzajem ze sobą ściśle splecione, tego rodzaju koncepcje musiały być uznane za radykalne i wywrotowe w skutkach. W XIX w. z m. wiązano doktryny socjalistyczne (->socjalizm) i komunistyczne (->komunizm), był to zgodny pogląd zarówno zwolenników, jak przeciwników tych kierunków. Jednak wraz ze zmianami w nauce, a zwłaszcza z rozwojem nauk biologicznych, treść mate-rialistycznych teorii również się zmieniała. Na czoło jęły wysuwać się metafory organicystyczne (w odróżnieniu od mechanistycznych), natomiast procesy rozwojowe i historyczne wkroczyły do filozoficznego obrazu materialnego świata. Te zmiany były szczególnie widoczne w materialistycznej rewolcie z połowie XIX w. przeciw niemieckiej tradycji idealistycznej, której to rewolcie przewodzili Feuerbach, ->Marks i -Engels.
Myśliciele ci odrzucali zarówno -^idealizm, jak wąsko redukcjonistyczne formy m., oparte na poglądzie mechanistycznym i niezdolne do pełnego opisu czującej egzystencji, kształtowania się świadomych i aktywnych podmiotów ludzkich. Zrozumienie tych fenomenów miało być jednak możliwe bez jakichkolwiek koncesji na rzecz idealizmu, a jedynie na gruncie coraz bardziej złożonej i precyzyjnej wiedzy o samej materii, dostarczanej przez nieustannie rozwijającą się naukę. Engels próbował później usystematyzować zasady tego filozoficznego podejścia w teorii, którą nazwał materializmem dialektycznym.
Trzecie znaczenie terminu m., znane z zastosowań socjologicznych, również związane jest z Marksem i Engelsem. M. w tym sensie głosi, że dla zrozumienia struktur społecznych i przyczyn konfliktu, a także długich cykli zmiany historycznej zasadnicze znaczenie mają interakcje ze środowiskiem przyrodniczym nastawione na zaspokojenie potrzeb. Choć istnieje oczywiste powinowactwo między tą doktryną a m. metafizycznym, są one jednak od siebie logicznie niezależne. Późne pisma Marksa i Engelsa zawierają próbę zdefiniowania i sklasyfikowania podstawowych form społeczeństw ludzkich w kategoriach społecznej organizacji produkcji, dystrybucji i konsumpcji materialnej. Wyróżnione w ten sposób -sposoby produkcji wiązać się miały ze specyficznymi wzorcami panowania, zależności i konfliktu oraz podatności na zmianę historyczną i zdolności do przyjmowania nowej formy. Z każdym z tych sposobów miały być również związane charakterystyczne formy kulturalne, sposoby myślenia i instytucje polityczne.
To podejście do badania społeczeństwa, tzw. ^materializm historyczny, krytykuje się często za przesadne eksponowanie życia gospodarczego kosztem procesów politycznych i kulturalnych. Bezspornie jednak zarówno Marks, jak Engels dystansowali się od takich deterministycznych
188 materializm historyczny
czy redukcjonistycznych interpretacji swego dzieła. Po części jest to kwestia rozbieżności między ich pojęciem "sposobu produkcji" a zbiorem dzia-tań umownie zwanych "gospodarczymi". Również jednak w odniesieniu do społeczeństw, w których istnieją instytucjonalne rozgraniczenia praktyki gospodarczej od praktyk politycznych, artystycznych i innych, m. historyczny głosi, że takie nie-gospodarcze aktywności mają własną -^względną autonomię w ramach realnych możliwości, których granice określa struktura ekonomiczna. Jednym z najtrudniejszych problemów podjętych przez dwudziestowieczny marksizm było przedstawienie bardziej rygorystycznego i popartego empirycznie wyjaśnienia tych związków. Można dowodzić, że m. historyczny, z jego naciskiem na zaspokajające potrzeby interakcje z naturą, dopiero pod koniec XX w. zaczął ujawniać swój pełny potencjał, gdy przedstawiciele nauk społecznych coraz bardziej kierują swoją uwagę ku problemom środowiska przyrodniczego. J.S.
materializm historyczny [historical mate-
rialism], tak K. ->Marks określał swą teorię społeczeństwa i historii. "Historyczny" oznacza dyrektywę badania sposobu powstawania poszczególnych form społeczeństw oraz analizy konkretnych historycznych kontekstów, w których funkcjonują z pozoru uniwersalne czy odwieczne formy społeczne - państwo, religia, rynek itd. -^Materializm podkreśla negację ->idealizmu heglowskiego (->Hegel) i przyznanie prymatu procesom i stosunkom społeczno-gospodarczym. W bliższych nam czasach próbę obrony Marksowskiej doktryny decydującej roli sił wytwórczych w historii podjął m.in. W.H. Shaw (Marx's Theory of History 1978). Zob. też baza; determinizm ekonomiczny; historycyzm; marksizm; nadbudowa; siły wytwórcze; sposób produkcji; stosunki produkcji; teoria wartości pracy. J.S.
matriarchat [matriarchy], termin używany
w dwojaki sposób. Pierwszy, identyczny z popularnym rozumieniem tego terminu, odnosi się do typu organizacji społecznej, w którym matki są głowami rodzin, a system -^pokrewieństwa okreś-lanyjest w linii żeńskiej. M. może stanowić pewną cechę, ale nie podstawę struktury społecznej.
Drugie zastosowanie, mające charakter speku-latywny i przyjęte na gruncie teorii ewolucjonis-tycznych (-rewolucjonizm), odnosi się do społeczeństwa, w którym główne pozycje ->władzy należą do kobiet. Teoria ta była popularna w XIX w.; np. stanowiła ważny składnik koncepcji F. ^Engelsa, przestawionej w pracy Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa (1884, wyd. poi. 1885). Engels dowodził, że w pierwotnych społeczeństwach myśliwsko-zbieraczych, w których nie istniały prawa własności, kobiety mogły rządzić dzięki ich ważniejszej roli w procesie pro-kreacji. Jednak gdy ziemia i dobra stały się własnością prywatną, wraz z rozwojem rolnictwa
osiadłego i pasterstwa dla mężczyzn dużego znaczenia nabrało wprowadzenie zasady uznającej dzieci za prawne potomstwo ojca, po to, by mogły one dziedziczyć jego majątek. W ten sposób powstał system -patriarchatu, w którym mężczyźni zaczęli kontrolować zdolność prokreacyjną kobiet, one zaś utraciły władzę polityczną, jaką miały wra, Podobnie jak wszystkie teorie ewolucjonistycz-ne, twierdzenie, że prehistoria człowieka charakteryzuje się przejściem od systemu opartego na władzy kobiet do systemu opartego na władzy mężczyzn, zostało odrzucone na początku XX w, Pomimo że koncepcja ta przyciąga uwagę teoretyków feminizmu, t> ani archeologia, ani antropologia nie dostarczyły wiarygodnych dowodów potwierdzających, że m. (w tym drugim znaczeniu) istniał w jakimś okresie historii lub w jakiejś społeczności ludzkiej. A.Z.
matrylinearny [matrilineal], matrylineaż to
-grupy pochodzeniowe wyprowadzane w jednej linii żeńskiej, złożone z osób, które łączą prawdziwe lub umowne więzy pokrewieństwa, wywodzących się od wspólnego przodka, poprzez kolejne powiązania genealogiczne. W systemach m. ; dziedziczenie odbywa się w taki sposób, że po i bracie matki (wuju) dziedziczy syn matki (siost- | rzeniec). Istnieje tendencja zachowania tożsamo- '�� ści ekonomicznej i politycznej grup krewniaczych. Środki, które to umożliwiają, obejmują kontrolę pracy kobiet, ich życia seksualnego i zdolności reprodukcyjnych; sprawują ją w części mężowie, a w części bracia kobiet. Dlatego w żadnym wypadku nie należy matrylineażu traktować jako systemu, który przyznaje specjalne uprawnienia kobietom ani mylić go z ^matriarchatem. A.Z.
Mauss Marcel (1872-1950), zdobył wykształcenie filozoficzne na uniwersytetach w Paryżu i Bordeaux, całe życie spędził jako badacz, ale nigdy nie uzyskał doktoratu. Wraz z wujem, E. -Durkheimem, r we współ, racy z imponującą grupą socjolog^',, antropologów, historyków, wśród których byli H. Hubert i R. Hertz, stworzył wpływowe pismo "L'annee sociologique", w którym rozwijano podstawowe idee -antropologii społecznej. Wpływ M. na antropologię społeczną jest trudny do przecenienia. Badając relacje związane z ->darem (Szkic o darze 1923-24, wyd. poi. w: Socjologia i antropologia 1973), sformułował zasady wzajemności, których później nie zakwestionowali ani funkcjonaliści, ani antropologowie strukturalni. W istocie antropologia strukturalna C. Levi-Straussa byłaby nie do pomyślenia bez podstaw stworzonych przez M., nie tylko jeśli chodzi o problematykę wzajemności, lecz także klasyfikacji (zob. E. Durkheim, M. Mauss, O niektórych pierwotnych formach klasyfikacji 1903, wyd. po!, w: M. Mauss, Socjologia i antropologia 1973). Socjologia stosunków wymiany oraz socjologia systemów wierzeń także pozostają pod wpływem idei M. Choć jego prace wyznaczyły nowe kierunki badań,
M. wolał pisać eseje i recenzje niż książki; często we współpracy z innymi autorami z kręgu "L'annee sodologique". Socjologowie nie darzą chyba jego prac ani wystarczającą uwagą, ani szacunkiem, na jaki zasługują. Zob. też teoria wymiany. A.K.
Mayo (George) Elton (1880-1949), twórca
-truchu stosunków międzyludzkich. Krytyk tzw. teorii motłochu, twierdzącej, że ->tad społeczny wymaga zhierarchizowanej kontroli.Jego zdaniem to współpraca stanowi podstawowy i konieczny warunek funkcjonowania społeczeństwa, utrudnia jąjednak zbyt powolna adaptacja do zmian dokonujących się w technice. Trudność tę można przezwyciężyć, jeśli kierownictwo (-zarządzanie) w zakładach pracy będzie dbać o rozwój odpowiednich umiejętności społecznych pracowników. A.Z.
Mead George Herbert (1863-1931), czołowy pragmatysta amerykański, filozof związany ze
->szkotą chicagowską, jeden z twórców tradycji socjologicznej, która po jego śmierci stalą się znana jako ->interakcjonizm symboliczny. Jego myśl jest często określana mianem -behawioryz-mu społecznego.
M. jest zwykle uważany za twórcę teorii umysłu, iaźni i społeczeństwa, co zostało zaznaczone w tytule pośmiertnie opublikowanej książki (Umyst, osobowość i społeczeństwo 1934, wyd. poi. 1975). A'pracy tej M. stworzył podstawy socjologicznie ukierunkowanej psychologii społecznej, podkreśla-ac następujące problemy: analizę doświadczenia zlokalizowaną zdecydowanie w ramach społeczeństwa; doniosłość ->języka, -^symboli i -^komunikacji wżyciu grupy ludzkiej; sposoby wywoływania przez słowa i gesty jednostki reakcji innych za pośrednictwem procesu stawiania się w roli innego; refleksyjna samoświadoma) i reaktywna (odzwierciedlająca) natura ->jaźni; podstawowe znaczenie "aktu".
Doniosłość prac M. wykracza jednak poza te swestie. Jak twierdzi J. Baldwin w książce George Herbert Mead (1986), M. stworzył dla socjologii nacznie szerszą .jednoczącą teorię", która z jednej trony poprzedzała rozwój socjobiologii, z drugiej as głębokie przemiany historyczne. Przesłanką )wej jedności była podkreślana przez M. rola nauki w rozwiązywaniu spraw ludzkich. "Metoda naukowa - pisał -jest metodą postępu społecznego".
M. sprzyjał "relatywizmowi obiektywnemu": często powoływał się na "obiektywną realność perspektyw". Istnieje wiele możliwych ujęć rzeczywistości, w zależności od tego, czyj punkt widzenia przyjmiemy. Historia np. jest zawsze ujęciem przeszłości z perspektywy teraźniejszości pewnej osoby. Kolejnym niezwykle doniosłym aspektem twórczości M. jest teoria społecznej konstrukcji czasu (->socjologia czasu).
Do chwili śmierci M. nie przedstawił swych koncepcji w formie usystematyzowanego zbioru prac. Jego cztery książki wydane pośmiertnie stanowią utrwaloną w druku wersję notatek do wykładów i notatek robionych przez jego studen-
megalopolis 189
tów. To nadaje większości prac M. daleki od doskonałości, niepełny, cząstkowy charakter. Mimo to jego wpływ na rozwój współczesnej socjologii jest ogromny. Wybór prac M. przygotował A. Strauss (Ceorge Herbert Mead on Social Psychology 1964), a cenną bibliografię zestawił R. Lowry (Ceorge Herbert Mead. A Bibliography ofthe Secondary Literaturę, w: Studies in Symbolic Interaction 1986). Zob. też grupa odniesienia. A.K.
Mead Margaret (1901-1978), amerykańska antropolog kultury, uczennica R.F. ->Benedict. Twierdziła, że wzory osobowości determinuje raczej kultura niż biologia. Jej słynne Dojrzewanie na Samoa (1928, wyd. poi. w: Trzy studia, t. l 1986) atakują socjobiologowie. Praca ta opiera się na mało przekonujących badaniach terenowych i rzeczywiście możliwa byłaby jej rewizja, jednakże bez zakwestionowania doniosłości problematyki. M. była prekursorką krytycznych badań ->płci kulturowej w studium Pteć i charakter w trzech spotecznościach pierwotnych (1935, wyd. poi. w: Trzy studia, t. 2 1986). Swe liczne podróże badawcze, w tym na wyspy południowego Pacyfiku, Nową Gwineę i Bali, barwnie opisała w autobiografii Blackberry Winter (1972). Spopularyzowała ^antropologię społeczną m.in. przy okazji przeciwstawiania się ->etnocentryzmowi w -domi-nującej ideologii Stanów Zjednoczonych. Znaczenie jej twórczości było, jak twierdziła, pomniejszane przez męski świat akademicki; ona sama przez wiele lat była związana z nowojorskim Amerykańskim Muzeum Historii Naturalnej, przechodząc od stanowiska asystenta do kuratora. Zob. też szkoła kultury i osobowości. A.K.
mechanizmy obronne [defence mecha-nisms], nieświadome mechanizmy psychiczne opisane przez S. -> Freuda, za pomocą których ego chroni jednostkę przed nieakceptowanymi, instynktownymi impulsami, które muszą być wyparte ze świadomości. Najbardziej znane m.o. to stłumienie (represja) i -^projekcja; inne obejmują regresję, ->reakcję upozorowaną, introjekcję oraz -^przeniesienie. Mimo że koncepcje te były szeroko krytykowane, przyjęły się w praktyce psychologicznej. Zob. też psychoanaliza. A.Z.
medykalizacja [medicalization], termin,
spopularyzowany przez I. Illicha i M. ->Foucaulta, powszechnie oznacza proces, w którym coraz więcej dziedzin życia podporządkowanych jest medycynie; wyraża się to np. przez wzrost roli medycyny przy narodzinach i śmierci człowieka. Uważa się na ogół, że konsekwencją rozprzestrzeniania się jest wzrost władzy, dlatego termin ten bywa również używany dla podkreślenia ekspansjonizmu i "imperializmu" medycyny. A.Z.
megalopolis, w starożytnej Grecji duże, planowo urządzone miasto. Terminu tego użył L. Mum-ford (The Culture of Cities 1940) na określenie wielkiej, rozrastającej się w niekontrolowany spo-
II
190 menedżeryzm miejski
sób ->metropolii. Dziś oznacza on bardzo rozległy, funkcjonalnie powiązany system centrów miejskich i przedmieść. Zob. też konurbacja; Metropolitalny Obszar Statystyczny. J.S.
menedżeryzm miejski [urban manage-
rialism], teoria procesów miejskich, wysunięta przez R.E. Pahla i innych badaczy, na których wpływ wywarły koncepcje Webera. Zarządzający miastami - np. urzędnicy rad miejskich, urzędnicy finansowi zarządów lokalnych - którzy kontrolują dostęp do rzadkich dóbr, takich jak zasoby mieszkaniowe i oświata, w dużej mierze określają kształt spoleczno-przestrzennego rozmieszczenia ludności. Teoria ta stawia w centrum -^socjologii miasta zagadnienia władzy, konfliktu, roli rynku i instytucji państwowych. A.Z.
merkantylizm [mercantilism], termin budzący wiele kontrowersji, który według określenia jednego z autorytetów (E.A.J. Johnson, Predecessors ofAdam Smith 1937) stał się "prawdziwą udręką", ponieważ powszechnie myli się go z nacjonalizmem, protekcjonizmem i autarkią. Tymczasem odnosi się on do teorii gospodarczych i myśli politycznej, które panowały w stosunkach między państwami we wczesnonowożytnej Europie. Termin ten wszedł do powszechnego obiegu w następstwie krytyki XVII- i XVIll-wiecznego "systemu merkantylnego", przedstawionej przez A. -Smi-tha w Badaniach nad naturą i przyczynami bogactwa narodów (2 t. 1776, wyd. poi. 1954).
Według Smitha merkantyliści pojmowali bogactwo w kategoriach bilansu zerowego (zysk jednej osoby z konieczności oznaczał stratę innej), a zatem szczególnie interesowały ich warunki, pod jakimi ->państwo może interweniować w sferze gospodarczej, aby zapewnić pożądany bilans handlowy. Zasadniczą cechą systemu merkantylnego były więc obsesje: po pierwsze - na punkcie polityki popierania eksportu wytworzonych towarów oraz importu potrzebnych surowców, po drugie - na punkcie ograniczania importu przetworzonych wyrobów i wywozu krajowych surowców. Główny dogmat m. dobrze wyraża stwierdzenie Th. Muna (Englands Treasure by Forraign Trade 1664): "Zwykłym środkiem pomnażania naszego majątku i skarbu jest handel zagraniczny", w którym obowiązuje kardynalna reguła: "sprzedawać obcym rocznie więcej, niż zużywamy ich produktów". Regulacje handlu, które stąd wynikały, gromadzenie zapasów złota oraz walki między narodami o wpływy w celu ochrony "polityki państwa jako narodowej polityki gospodarczej" przynosiły jakoby korzyść jedynie kupcom i wytwórcom (stąd termin "m." - od ang. merchant, kupiec).
Przedstawiciele klasycznej -^ekonomii politycznej, np. Smith, krytykowali doktryny merkantylis-tów, uznając za źródło wzrostu gospodarczego ->akumulację kapitału. Twierdzili, że kierowanie się przez osoby bądź kraje interesem własnym
może być korzystne dla wszystkich, gdyż powiększa rozmiary gospodarczego tortu (w odróżnieniu od taktyki "zrujnuj sąsiada").
Warto pamiętać, że logika systemu bywa w dużej mierze tworem ex post facto. Motywy, logika, polityka i praktyka zmieniały się w zależności od kraju, choć skutki byty zawsze te same: grabiei, wojna i przemoc międzynarodowa. J.S.
Merleau-Ponty Maurice (1905-1961), francuski filozof fenomenologiczny, który zajmował się zwłaszcza relacją między ciałem, świadomością i światem zewnętrznym. W pewnym okresie był on przyjacielem i współpracownikiem J.P. ->Sart' re'a. Uważa się czasem, że jego teoria języka łączy fenomenologię ze -strukturalizmem. Najważniejszym dziełem M.-P. jest Fenomenologu percepcji (1945, wyd. poi. 1988). Socjologowi! rzadko korzystają z jego prac, chociaż niektórf z jego idei podchwycił A. Giddens, Stanowień społeczeństwa (1984, wyd. poi. 2003). J.S.
merytokracja [meritocracy], system społecz ny, w którym ->status jest osiągany dzięki zdol nościom i wysiłkowi, a więc zasługom, a nie ni podstawie czynników przypisanych, jak np. wiek klasa, płeć czy inne cechy specyficzne lub odzie dziczone. Termin ten implikuje, że osoba mając osiągnięcia zasługuje też na przywileje. W prak tyce trudno jest odnaleźć wiarygodne wyznacznik zasługi, co do których przedstawiciele nauk spc łecznych doszliby do porozumienia.
Termin ten zastosował M. Young w pracy Th Rise ofthe Meritocracy 1870-2033 (1958), określają nim rządy osób najbardziej kompetentnych i z; służonych, przy czym zasługa definiowana jes jako inteligencja plus wysiłek. Jego fantazja prć bowała przewidzieć skrajne konsekwencje spc łeczne wprowadzenia w życie zasady równyc możliwości; czynnikiem selekcji byłby syster oświatowy, najbardziej uzdolnieni osiągaliby na wyższe stanowiska, pozostawiając tępym wykc nywanie skromnyc !i prac fiz> cznych. Young ostrzf ga, że w systemie oświatowym nacisk na ir teligencję i zdolności instytucjonalizuje nieróv ność możliwości intelektualnych w miejsc nierówności klasy społecznej. Opinie o tym, c stanowi wysiłek, mają nieunikniony podtekst m< ralny (czy należy wynagradzać leniwego geniusza A jeśli tak, dlaczego nie wynagradzać ciężk pracującego tępaka?), termin ten jest nadal bardz kontrowersyjny. Zob. też osiągnięcia; sprawie< liwość społeczna. P.Ś.
mesjanizm [messianic movement], nazw
ta pochodzi od religijnej koncepcji "Mesjasza1 który przybywa do ludzi, aby przynieść im nów epokę lub Królestwo Boże. Wczesnochrześcijansi Kościół uważał Jezusa Chrystusa za Mesjasz; W socjologii religii termin ten ma znaczeni bardziej ogólne i określa każdy ->ruch spoleczn głoszący rychłe nadejście Mesjasza, który uwoli ludzi od ich doczesnej niedoli. Ruchy mesjani:
l
l

tyczne, zwłaszcza w społecznościach ->Trzeciego Świata, z zasady wiążą się z -deprywacją: wiara raesjanistyczna podsyca nadzieje na lepszy świat. Mesjanistyczne ruchy często opierają się na mieszaninie wierzeń chrześcijańskich i tubylczych, w której chrześcijański wątek zbawienia łączy się z lokalnymi światopoglądami.
W socjologii toczy się dyskusja, czy wierzenia mesjanistyczne mają charakter irracjonalny. Niektórzy antropologowie są zdania, że ruchy mesjanistyczne są racjonalną odpowiedzią na świat, który wydaje się - z punktu widzenia krajowców -niekontrolowalny i irracjonalny. W perspektywie marksistowskiej ruchy mesjanistyczne są efektem alienacji ludów tubylczych, których świat został zniszczony przez kolonializm i ucisk białych. Zob. też milenaryzm; nowe religie. J.S.
metafizyka [metaphysics], najambitniejszym ze wszystkich filozoficznych zamysłów jest stworzenie teorii istoty czy struktury rzeczywistości, czyli świata jako całości. Projekt tego rodzaju zwany jest powszechnie m., a jego intelektualna żywotność została w XX w. postawiona pod znakiem zapytania. M. kwitła w starożytnej Grecji, a także w dobie XVII-wiecznej rewolucji naukowej w Europie. Filozofowie, np. ->Descartes, Leibniz i Spinoza, sądzili, że metodą systematycznych dociekań rozumowych można odsłonić istotę świata, która jest całkowicie różna od naszego pospolitego, codziennego pojmowania go. Nauka jednak miała również ten sam skutek. 1. ->Kant i D. -Hume zaszczepili czasom współczesnym sceptycyzm wobec ambicji m. Dla obu tych myślicieli sensowne użycie języka jest możliwe jedynie w granicach możliwego doświadczenia. Metafizycy wydają się mówić sensownie, posługując się słowami zaczerpniętymi z języka codziennego, ponieważ jednak opisują tymi słowami świat wykraczający poza granice możliwego doświadczenia, popadają w sprzeczności i niekonsekwencje. Niektórzy współcześni filozofowie analityczni bronili skromniejszego obrazu m. - "deskryptywnej" w odróżnieniu od "spekulatywnej", jako próby analizy i opisu struktury podstawowych pojęć i ich związków, będących podłożem dyskursów potocznych i naukowych. J.S.
metamorfoza towarów, utowarowienie
[commodification, commodization], w teorii marksistowskiej jest to przeznaczenie coraz większej części produkcji na wymianę (za pośrednictwem ->rynku), w odróżnieniu od bezpośredniego użytku wytwórcy. Terminy te oznaczają przekształcanie się wartości użytkowej w wartość wymienną i obwieszczają zasadniczą zmianę stosunków produkcji. Można to opisać jako proces, w toku którego dobra i usługi, wykorzystywane dawniej bezpośrednio jako środki utrzymania, są teraz sprzedawane i kupowane na rynku. W tym sensie terminów tych używa się w badaniach nad gospodarkami -^Trzeciego Świata, np. procesów
metoda porównawcza 191
zachodzących tam, gdzie samowystarczalni dotąd chłopi zaczynają sprzedawać swoje produkty za pieniądze. Zob. też fetyszyzm towarowy. J.S.
metoda porównawcza [comparative me-
thod], cała socjologia jest z założenia nauką porównawczą, gdyż opisuje zjawiska społeczne jako typowe, reprezentatywne lub wyjątkowe, a każda z tych cech zakłada porównywanie. E. ->Durkheim miał rację, twierdząc, że "socjologia porównawcza to nie określona część tej dziedziny, lecz cała socjologia, o tyle przynajmniej, o ile dąży ona do wyjaśniania faktów i nie poprzestaje na czystym ich opisie" (Zasady metody socjologicznej 1895, wyd. poi. 1968). Tym samym nie istnieje żadna określona m.p., gdyż do porównywania mogą służyć wszystkie techniki badawcze.
Badania określa się jako porównawcze, gdy jest to studium przebiegu określonego procesu społecznego w kilku krajach lub w społeczeństwach różnych typów (np. w kapitalizmie i w socjalizmie państwowym). Większość badań posługującym się m.p. trafniej byłoby chyba nazwać ponadnarodowymi badaniami przekrojowymi. Przemówienie inauguracyjne przewodniczącego Amerykańskiego Towarzystwa Socjologicznego M.L. Kohna (Cross-National Research as an Analitical Strategy, "American Sociological Review" 1987) było manifestem na rzecz tego rodzaju badań.
W literaturze spotyka się dwie główne orientacje porównawcze. Pierwsza - to badania poszukujące podobieństwa. Punktem wyjścia jest zwykle jasno określona teoria, którą się następnie weryfikuje w różnych kontekstach społecznych, czasem również historycznych. Taka jest większość badań inspirowanych przez -funkcjonalizm i niemal wszystkie badania wynikające z ->teorii modernizacji. Również strukturaliści (->strukturalizm), np. marksistowscy, zarówno socjologowie, jak antropologowie, próbowali w ten sposób identyfikować ogólne modele i procesy leżące u podstaw odmiennych w różnych społeczeństwach sposobów porządkowania doświadczeń. Niebezpieczeństwem tego podejścia jest nieuwzględ-nianie społecznego kontekstu zjawisk, traktowanych jako ilustracje z góry założonego twierdzenia ogólnego.
Orientacja druga - to poszukiwanie zróżnicowania. Badania takie podkreślają specyfikę historyczną społeczeństw, odrzucają poszukiwanie praw i teorii ogólnych i stosują m.p. do wykrywania różnic między kulturami, by lepiej zrozumieć charakterystyczne dla każdej z nich powiązania. Dobrym przykładem jest tu m.p. M. ->Webera. Tu z kolei istnieje niebezpieczeństwo poświęcenia wyjaśnienia socjologicznego na rzecz kontekstu, co grozi konkluzją, że odmienne sposoby przejawiania się zjawisk społecznych w różnych kulturach czy narodach są wyłącznie wynikiem odmiennych okoliczności historycznych. Podział pracy, przestępczość, organizacja religii
192 metodologia
(czy czegokolwiek innego) miałyby być odmienne w Wielkiej Brytanii i Niemczech, ponieważ są to dwa różne kraje. Analiza każdej jednostki badania, w tym wypadku kraju, staje się oddzielnym studium przypadku.
A. Przeworski i H. Teune (The Logic of Com-paratwe Social Inguiry 1970) przedstawili inspirującą analizę tego dylematu. Uważają oni, że celem badań porównawczych powinno być zastępowanie nazw krajów nazwami zmiennych socjologicznych. Innymi stówy, explanans (->ex-planandum i explanans) danej zmiennej, której wartość jest różna w różnych krajach, powinien być osadzony nie w odmiennych historiach tych krajów, lecz w ich cechach charakterystycznych (np. nierówność społeczna lub typ ustroju) prze-ktadalnych na wartości zmiennych, których oddziaływanie daje się uogólnić.
Większość badań porównawczych używa ->a-nalizy wielozmiennowej, by odpowiedzieć na pytanie dotyczące np. międzypaństwowych zmienności poziomu świadomości klasowej. Ch. Ragin (The Comparative Method 1987) zaproponował alternatywną (jego zdaniem komplementarną) logikę jakościową m.p., opartą na pewnej metodzie redukcji danych wykorzystującej algebrę Boole'a do systematycznego i holistycznego uproszczenia złożonych struktur danych. Jest to podejście zorientowane bardziej na przypadek niż na zmienne i raczej historyczne niż abstrakcyjno-przyczynowe. Algebra Boole'a jest indukcyjna i posługuje się zmiennymi zerojedynkowymi w tzw. tablicy prawdziwości, która jest rozkładem łącznym typu sytuacji społecznych i rzeczywistych zdarzeń. Celem tego postępowania jest identyfikacja wielo-czynnikowych, koniunkcyjnych uwarunkowań przyczynowych, jeśli to możliwe - przez rozważenie wszystkich możliwych kombinacji obecności i braku poszczególnych uwarunkowań społecznych.
Logiczne i metodologiczne problemy badań porównawczych najlepiej omawia się w kontekście konkretnej analizy porównawczej. Przykładowymi pracami na ten temat są: Comparative Methodology, E. Oyen (red.) 1990, Issues and Alternatives in Comparative Social Research, Ch. Ragin (red.) 1991. Zob. też Mili John Stuart; przyczyna; socjologia historyczna; twierdzenie kontrfaktyczne. M.T.
metodologia [methodology], termin ten czasem oznacza metody i ogólne podejście do badań empirycznych w poszczególnych dyscyplinach lub nawet w jednej dużej pracy; w tym kontekście jednak bardziej stosowny byłby termin "techniki badawcze". Głównym przedmiotem m. jest szersza ->filozofia dotycząca problemów naukowych w naukach społecznych oraz badanie, jak w praktyce pracują socjologowie i inni badacze, jak prowadzą poszukiwania i oceniają dowody, w jaki sposób decydują, co jest prawdą, a co fałszem. Porusza się takie problemy, jak np.: czy ->nauki społeczne są w istocie naukami; czy
socjolog musi zrozumieć sekwencję działań społecznych, aby mocje w pełni wyjaśnić; czy badania mogą i czy powinny być niewartościujące; przy-czynowość i oddziaływanie przyczynowe, teorie indukcyjne i dedukcyjne, weryfikacja, a także inne problemy filozofii wiedzy i nauki. Zob. też neokan-tyzm; neopozytywizm. P.Ś.
metodologia feministyczna [feminist methodology], często słyszy się, że feministyczne nauki społeczne lub nauki społeczne w ogóle albo nawet cała nauka wymagają nowej -meto-dologii. Niektóre propozycje dotyczą ->planu badawczego, inne -^epistemologii lub ->ontologii. Koncepcje stworzenia feministycznych metod badawczych mają na celu albo wyeliminowanie niezamierzonego obciążenia seksistowskiego, gdy perspektywa mężczyzny i podwójne standardy są uznawane za oczywistość, albo zastąpienie wywiadów mających rzekomo obiektywną (->obiek-tywność) strukturę, a także analiz ilościowych wywiadami mniej ustrukturalizowanymi i bardziej interakcyjnymi. Postulowane jest również przyjęcie takiego sposobu pisania socjologicznego, który da badanym możność mówienia o sobie.
Ujmując rzecz w kategoriach epistemologicz-nych: istnieje pogląd, że dążenie do obiektywności, prawdy i kontroli nad przyrodą jest wyrazem pragnień mężczyzn; kobiety zaś w niższym stopniu oddzielają tego, kto poznaje, od tego, co jest poznawane, siebie od innego, umysł od ciała, bardziej natomiast tolerują wieloznaczność oraz wielość prawd. Dyskutuje się też nad tzw. feministycznym punktem widzenia, tzn. poglądem, że kobiety - jako grupa podporządkowana - mogą łatwiej stworzyć adekwatny obraz rzeczywistości społecznej niż mężczyźni, których zbyt pochłania jej kontrolowanie. Ta przewaga epistemologiczna niekoniecznie znajduje odbicie w rzeczywistych przekonaniach i postawach kobiet, ale wymaga feministycznego wysiłku politycz iego oraz feministycznych analiz., .owadzi ona do takiego rozumienia świata, które bardziej uwzględnia codzienne życie kobiety: reprodukcję, rzeczywistą pracę czy stosunki intymne, mniej zaś - posługiwanie się abstrakcyjnymi pojęciami przez izolowane jednostki dokonujące racjonalnego wyboru. Pogląd, że istnieje "feministyczny punkt widzenia", wiąże się z przekonaniem, iż feminizm jest w stanie uzyskać prawdziwszy obraz rzeczywistości niż nauka zmaskulinizowana. W sensie ontologicz-nym jest to stanowisko realistyczne (->realizm). Jest ono odmienne od feministycznego ->post-modernizmu, który sceptycznie odnosi się do jakichkolwiek roszczeń do obiektywności naukowej, traktuje wszelką wiedzę jako wytworzoną w szczególnych sytuacjach historycznych i lokalnych oraz uznaje istnienie doniosłych różnic zarówno między kobietami (różnic rasy, klasy społecznej, etnicznych, orientacji seksualnej), jak i między kobietami a mężczyznami. A.K.
męskość 193
metody uczestników [member's me-thods], termin stosowany przez etnometodolo-gów (-etnometodologia), oznaczający metody, za pomocą których ludzie nadają sens czynnościom dotyczącym ich samych. A.K.
metropolia [metropolis], termin zbudowany z greckich stów "matka" i "miasto"; oznacza duże ośrodki miejskie i otaczające je przedmieścia; często są to miasta stoteczne. Zaproponowano rozmaite definicje statystyczne i opisowe m. Zob. też konurbacja; megalopolis; Metropolitalny Obszar Statystyczny. RS.
Metropolitalny Obszar Statystyczny
[Metropolitan Statistical Area], funkcjonalna
klasyfikacja geograficzna obszarów miejskich (poprzednio S[tandardowy]MOS). MOS składa się z dużego jądra populacji oraz sąsiednich społeczności, charakteryzujących się wysokim stopniem integracji gospodarczej i społecznej z jądrem. Obszary miejskie mogą zawierać więcej niż jeden MOS (są wtedy nazywane P[ierwotnymi]MOS-ami) oraz więcej niż jeden PMOS (są to S[konsolidowa-ne|MOS-y). Zob. też konurbacja; megalopolis; metropolia. P.Ś.
mezostruktura [mesostructure], termin stosowany przez niektórych interakcjonistów symbolicznych (->interakcjonizm symboliczny) dla oznaczenia obszaru interakcji pomiędzy spotkaniem twarzą w twarz a szerszą strukturą społeczną. Jest to sieć negocjowanych nakazów, która składa się na szersze społeczeństwo, tym samym jest ona też świadomą próbą oderwania się od rozróżnienia "mikro i makro" występującego w większości socjologii. Mówi się też czasem, że ->społeczeństwo obywatelskie tworzy się na me-zopoziomie lub w mezodomenie. Zob. też makro-socjologia. P.Ś.
męski szowinizm [małe chauvinism], termin związany szczególnie z ruchem wyzwolenia kobiet z lat 70. XX w.; jest formą ataku na postawę mężczyzn wobec kobiet. Kryje się w nim sugestia, że istnieje ślepe, aroganckie, przesadne i będące wyrazem lenistwa intelektualnego przekonanie o przyrodzonej wyższości mężczyzn, oczywistości panowania mężczyzn nad kobietami, a także dążenie mężczyzn do realizacji swych własnych interesów grupowych. A.K.
męskość [masculinity], zbiór cech osób płci męskiej właściwych tylko im. Zdaniem feministek znaczna część socjologii została stworzona przez mężczyzn, o mężczyznach i dla mężczyzn, a jednak refleksja nad mężczyznami i m. była dziedziną raczej zaniedbaną aż do nadejścia - co zakrawa na ironię - drugiej fali -feminizmu. A więc badania przestępczości (zob. np. A. Cohen, Delin-ąuent Boys 1955) czy klas społecznych (zob. np. J.H. Goldthorpe i in., The Affuent Worker in the Class Structure 1969) były w rzeczywistości badaniami chłopców i mężczyzn, ale nie traktowały
płci jako zmiennej różnicującej (->płeć kulturowa). Problem m. był zazwyczaj ignorowany, a pleć traktowano jako zmienną nieistotną.
Jest jednak kilka znaczących wyjątków. Badania porównawcze M. ->Mead ujawniły istnienie uwarunkowań kulturowych oraz relatywność m. i kobiecości (ustalenia te zostały później zakwestionowane przez krytyków Mead). Podobnie przyjmując perspektywę ->funkcjonalizmu i teorii ->ról, T. -Parsons określił -role związane z płcią mężczyzn i kobiet jako, odpowiednio, instrumentalne i ekspresyjne. Parsons i jego współpracownicy twierdzili, że tego typu role są uwewnętrz-niane przez małe dzieci, co prowadzi do wyraźnego podziału pracy w życiu dorosłym i do dobrej integracji mężczyzn i kobiet z systemem społecznym, dzięki czemu może on płynnie funkcjonować. Idea roli męskiej występuje także w psychologii, często powiązana z poglądem, iż znaczna część m. to obrona przed -^kryzysem tożsamości, służąca jako maska dla głębokiej wrażliwości mężczyzn (zob. np. J. Pleck, The Myth of Masculinity 1981).
Niemniej jednak dopiero w latach 70. zaczęto bardziej systematycznie badać m., najczęściej jako wątek uboczny związany z kwestiami poruszanymi przez ->ruch kobiet, którego zwolennicy twierdzili, że problem ^patriarchatu był faktycznie "problemem mężczyzn". Pionierskie badania ról związanych z płcią i m. przeprowadziła M. Komarovsky, analizując znaczenie funkcjonalne i sprzeczności kulturowe ról związanych z płcią (zob. jej Blue Collar Marriage 1964 oraz Dillemas of Masculinity 1976). Następnie, wraz z rozwojem tzw. ruchu mężczyzn, zaczęło się pojawiać coraz więcej badań. A. Tolson (The Limits of Masculinity 1976) starał się wykazać, że m. należy rozpatrywać w szerszych ramach klas społecznych, wykształcenia, pracy i wieku. M., podobnie jak kobiecość, nie jest jednolitym produktem kulturowym, lecz przyjmuje wiele różnych postaci. Najważniejsze jest, by nie uważać m. za esencję, lecz za produkt działania sił kulturowych i historycznych. Na początku lat 80. badania mężczyzn uznano za oddzielną dziedzinę, z właściwymi jej schizmami i dyskusjami teoretycznymi, w których różnie lokalizowano kwestie centralne i przyjmowano różne koncepcje polityki (zob. np. T. Carrigan i in., Towards a New Theory of Masculinity, "Theory and Society" 1985 lub A. Brittan, Masculinity and Power 1989).
W rezultacie jedni socjologowie nadal stosują i rozwijają tradycyjną teorię ról, inni zaś nawiązują do badań feministycznych i do badań gejów i lesbijek, ukazując doniosłość patriarchatu, hete-roseksizmu i władzy dla analiz m. R. Connell np. kładzie nacisk nie na m. per se, lecz na relacje związane z płcią kulturową, organizowane z reguły za pośrednictwem stosunków władzy (zob. Cender and Power 1987).
W 1990 K. Clatterbaugh (Contemporary Perspec-tives on Masculinity) dokonał przeglądu tej dziedziny i wyróżnił kilka odrębnych stanowisk teoretycznych. Pierwsze jest kontynuacją konserwatywnej
194 miary tendencji centralnej
linii myślenia, traktuje m. jako niezmienną, uniwersalną i zakorzenioną w biologii. W przeciwieństwie do tego stanowiska profeministyczne nawiązują do analiz podjętych przez teorię feministyczną w obu jej wersjach, liberalnej i radykalnej. Po trzecie, istnieją obrońcy praw mężczyzn, którzy dowodzą, że mężczyźni także są ofiarą patriarchatu i ->seksizmu. Po czwarte, stanowisko kształtujące się od niedawna zwraca uwagę na konieczność odzyskania przez mężczyzn swych duchowych korzeni; pogląd ten rozwinął m.in. R. Bly (Ironjohn 1991). Wreszcie pojawiło się wiele argumentów na rzecz połączenia badań mężczyzn z problematyką klas, rasy i kwestii gejów. Zob. też szkoła kultury i osobowości. A.K.
miary tendencji centralnej [central ten-
dency measurements], termin statystyczny oznaczający centralną wartość w -> rozkładzie zmiennej. Zależnie od typu skali zastosowanej do ->pomiaru zmiennej (nominalna, porządkowa, interwałowa, ilorazowa) można obliczyć różne m.t.c. Najlepiej znana jest średnia arytmetyczna, którą oblicza się sumując wszystkie wartości pomiarów i dzieląc wynik przez liczbę pomiarów w rozważanym zbiorze. W ten sposób można otrzymać przeciętny wzrost, wiek, temperaturę itp. W sytuacji gdy rozkład jest bardzo niesymetryczny (wiele wyników plasuje się blisko jednego z końców przedziału, w którym mieszczą się pomiary), lepszym rozwiązaniem może być obliczenie mediany. Mediana to dosłownie wartość środkowa w serii liczb. Można jej używać zamiast średniej np. przy obliczaniu przeciętnej płacy (rozkład płac jest zazwyczaj mocno niesymetryczny). Trzecia m.t.c. - modalna jest stosowana do wyznaczenia najczęściej występującej kategorii w przypadku zmiennej nominalnej (np. preferencje wyborcze). Stosuje się ją rzadziej niż średnią i medianę.
Każdy elementarny podręcznik statystyki zawiera wzory na obliczanie m.t.c. Następujące przykłady mogą pomóc w zrozumieniu sensu tych miar. Jeśli np. sondaż przedwyborczy w małym miasteczku sugeruje, że 40% wyborców odda glos na republikanów; 35%- na demokratów; a 25% nie pójdzie głosować, to można powiedzieć, że typowy mieszkaniec miasteczka popiera republikanów. Ta kategoria jest najliczniej reprezentowana-jest to modalna. Mediana serii wyników to wartość środkowa, a dokładniej wartość nie przekraczająca i nie przekraczana przez połowę wszystkich wyników. Jeśli np. grupa studentów otrzymała następujące oceny: Adam - 5; Anna - 4; Jan - 3; Michał - 2; Joanna - 2, to środkowym przypadkiem jest Jan, ponieważ jest po dwoje studentów z lepszymi i gorszymi od niego wynikami. Mediana jest zatem równa 3. Średnia arytmetyczna jest tą m.t.c., którą ludzie mają zazwyczaj na myśli mówiąc "średnia". Na przykład można policzyć, ile razy dziennie dzwoni telefon na biurku pewnego profesora i otrzymać następujące rezultaty: poniedziałek - 4; wtorek - 6; środa - 4; czwartek
- 4; piątek - 2; sobota - 4. Przeciętna liczba telefonów dziennie wynosi zatem: 24 (suma wszystkich wyników w zbiorze obserwacji) dzielone przez 6 (liczba obserwacji), co daje średnią 4 telefony dziennie. J.K.

Michels Robert (Roberto) (1876-1936), niemiecki socjolog i ekonomista o szerokich zainteresowaniach; pisał m.in. o nacjonalizmie, faszyzmie, władzy, elitach, intelektualistach i ruchliwości społecznej. Jest najbardziej znany jako autor Żur Soziologie des Parteiwesens m der modern Demokratie (1911)- studium przywództwa lewicowych partii demokratycznych.
M. badał rolę przywódców politycznych w kształtowaniu dążeń i aspiracji oraz w mobilizowaniu poparcia społecznego dla inicjatyw partii, ze szczególnym odniesieniem do Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (SPD). Interesował się zwłaszcza sposobami przeciwdziałania przez dynamikę organizacyjną realizacji radykalnych zamierzeń. Doszedł do wniosku, że wszystkie organizacje mają tendencje oligarchiczne i tezę tę sformułował jako "spiżowe prawo oligarchii", które mówi, że "organizacja rodzi dominację wybranych nad wyborcami, mandatariuszy nad tymi, którzy mandatu udzielają, delegatów nad delegującymi. Kto mówi o organizacjach, mówi o oligarchii". Zdaniem M. w miarę rozrostu i biurokratyzacji partii politycznej jest ona coraz silniej zdominowana przez urzędników zobowiązanych do osiągania wewnętrznych celów organizacji oraz przez intelektualistów z klasy średniej, którzy realizują własne cele, różniące się zwykle od celów szeregowych członków partii. Zauważył także proces -burżuazyj-nienia wewnątrz partii, w miarę jak przywódcy klasy robotniczej w rezultacie ruchliwości społecznej stawali się członkami klasy średniej i czuli się mniej zobowiązani do realizacji radykalnych zamierzeń. W rezultacie nawet w demokratycznie rządzonych organizacjach dochodzi do podziału na rządzących i rządzonych. t'o tłumienia inicjatyw ludowych " ">; e się często procedury organizacyjne. M. opowiadał się za bardziej heroicznymi (opartymi na twardych zasadach) formami przywództwa, które nie dałyby się wchłonąć. Bardzo krytycznie odnosił się do kompromisu politycznego.
Empiryczni badacze spiżowego prawa oligarchii mieli duże trudności w zademonstrowaniu, że instytucjonalizacja partii radykalnych jest w rzeczywistości skutkiem zburżuazyjnienia ich liderów. Istnieje również teza stwierdzająca, że teoria M. mogła być prawdziwa we wczesnym okresie rozwoju partii socjalistycznych w Europie i jako opis elitarnych tendencji Partii Bolszewickiej, która sprzyjała w Rosji pewnemu rodzajowi biurokratycznej dominacji. Od tamtych czasów jednak szeroka świadomość niebezpieczeństw związanych z oligarchią podważyła trafność tej teorii. Wiele innych procesów również wpływało na tworzenie raczej partii rewizjonistycznych niż rewolucyjno-lewicowych. Teorię M. stosowano
migracja 195
także do - związków zawodowych w celu wyjaśnienia, dlaczego jako organizacje stawaty się one celem samym w sobie, a nie środkiem do celu. Wiele tych prac streszcza S.M. Lipset we wstępie do anglojęzycznej wersji Żur Soziologie des Par-teiwesens (1962). P.Ś.
miejskie ruchy społeczne [urban social nwements], organizacje tworzone przez mieszkańców, podejmujących akcje protestacyjne w sprawach środowiska miejskiego i ustug w miastach lub wysuwających żądania zmian w tych dziedzinach. Termin ten stosował najpierw, w węższym sensie, M. Castells w odniesieniu do ruchów społecznych, które przyczyniają się do szerszej, rewolucyjnej ->zmiany społecznej. A.Z.
mierniki związku [association coeffi-cients] są liczbami wskazującymi, w jakim stopniu dwie ->zmienne lub cechy są powiązane. Istnieją dwa gtówne rodzaje m.z.: mierniki oparte na kowariancji i mierniki podobieństwa. Te pierwsze, np. współczynnik korelacji Pearsona, opierają się na iloczynach wartości zmiennych i wskazują, w jakiej mierze zmienne są ze sobą powiązane (O - brak związku; 1 - związek pełny). Pokazują też kierunek zmian jednej zmiennej, gdy druga zmienia się w określony sposób: związek jest dodatni, gdy wzrost jednej zmiennej wiąże się ze wzrostem drugiej, ujemny zaś, gdy wzrostowi jednej zmiennej odpowiada spadek wartości drugiej. Wartość zerowa miernika oznacza niezależność zmiennych. Dobierając miarę związku, należy zwracać uwagę na właściwości skali pomiarowej (->pomiar) stosowanych zmiennych. Większość mierników nie zmienia swej wartości, jeśli skala pomiarowa zmiennej zostaje przekształcona zgodnie z warunkami narzuconymi przez poziom pomiaru. Na przykład współczynnik korelacji rangowej Kendalla zachowuje swą wartość, jeśli wartości zmiennych zmieniają się z zachowaniem uprzedniego porządku.
Druga grupa to współczynniki oparte na podobieństwie rozkładów zmiennych. Pewne współczynniki mają wysoką wartość wówczas, gdy zmienne są bardzo do siebie podobne, inne - mierniki braku podobieństwa - osiągają wysokie wartości wówczas, gdy między zmiennymi istnieją duże różnice. Większość mierników jest unormowana, co oznacza, że liczba charakteryzująca podobieństwo między zmiennymi jest dzielona przez liczbę odpowiadającą maksymalnemu możliwemu podobieństwu i dzięki temu maksymalna wartość miernika wynosi 1. Wartość zerowa miernika oznacza niezależność stochastyczną zmiennych.
Istnienie związku statystycznego nie jest samo w sobie dowodem na istnienie związku przyczynowego (-^korelacja), o którym można mówić dopiero na podstawie rozumowania teoretycznego lub modelu matematycznego. W praktyce związki statystyczne często służą do stwierdzania istnienia więzi przyczynowej. W miarę jak
nasza wiedza o przyczynowych powiązaniach między zmiennymi staje się coraz pełniejsza, statystyczne m.z. stają się mniej ważne. Zachowują one jednak przydatność do liczbowego charakteryzowania związku w modelach przyczynowych.
M.T.
mieszanie ras [miscegenation], termin rasistowski (->rasizm), oznaczający stosunki seksualne między różnym rasami, zwłaszcza między białymi a czarnymi. Promowano je w niektórych systemach (kolonializm portugalski, religia Bahai) jako sposób przezwyciężenia sztucznych barier etnicznych (-etniczność). W ideologii rasistowskiej zjawisko to uważa się za źródło degeneracji społecznej i ekonomicznej. A.K.
międzynarodowy podział pracy [International division of labour], specjalizacja poszczególnych państw w różnych gałęziach produkcji; może dotyczyć określonych produktów lub pewnych części procesu produkcji. Pojęcie to sugeruje, że globalny rozkład -rynków i procesów produkcji powoduje wzrost zróżnicowania działalności ekonomicznej podobny do zróżnicowania wewnętrznego w poszczególnych krajach. W ekonomii ortodoksyjnej jednak -^podział pracy postrzegany jest jako źródło wzajemnych korzyści dla wyspecjalizowanych gałęzi aktywności, natomiast analizy m.p.p. podkreślają nierówności i ustrukturowane hierarchie, które powstają jako jego rezultat. Dlatego też F. Fróbel i jego współpracownicy (The New International Division of Labour 1980), analizując uprzemysłowienie wybranych państw ->Trzeciego Świata pod koniec lat 70., wykazali, że obejmowało ono powstanie nowej (często głównie kobiecej) klasy robotniczej, która pracowała za niższe wynagrodzenie i w pośledniejszych warunkach przy nowych - elektrycznych i innych - liniach montażowych. Niektóre teorie i badania ^społeczeństwa postindustrialnego stawiają tezę, że znaczna część aktywności przemysłowej, a w szczególności jej działy szkodliwe ekologicznie i wymagające niskich umiejętności są przenoszone do krajów o średnim lub niskim stopniu rozwoju. Zob. też segmentacja rynku pracy. P.Ś.
migracja [migration], mniej lub bardziej stały ruch jednostek lub grup przekraczających granice symboliczne lub polityczne do nowych obszarów zamieszkania oraz nowych wspólnot. Studia socjologiczne nad m. są różnorodne i zwykle są częścią szerszego problemu, jak np. w badaniach ->pokrewieństwa, -sieci społecznych lub -^wzrostu gospodarczego. W analizie m. przyjęte jest odróżnianie czynników odpychających i przyciągających. Uważa się, że te pierwsze, np. wysokie wskaźniki bezrobocia w obszarze pochodzenia, powodują m. zachowawczą, maksymalizującą bezpieczeństwo, podczas gdy te drugie, np. ekspansja gospodarcza w kraju lub regionie przyjmującym, zachęcają do podejmowania ryzyka i m. maksy-
196 migracja wewnętrzna
malizującej dochody. Istnieje też podział na m. zewnętrzne (pomiędzy krajami) i wewnętrzne (pomiędzy regionami).
Istnieje obszerna literatura dotycząca m. ze wsi do miast w krajach rozwijających się; potwierdza ona znaczenie posiadania rodziny i przyjaciół w miejscu docelowym jako zmiennej wyjaśniającej wskaźnik m. z obszaru pochodzenia (zob. np. B. Banerjee, Rural-Urban Migration and Family Ties "Oxford Biilletin of Economics and Statistics" 1981). Pracodawcy korzystają często z więzi pokrewieństwa w pozyskiwaniu "zielonej sity roboczej" z jednego obszaru lub państwa do innego. (Petne omówienie tego tematu można znaleźć w: M. Grieco, Keeping It m the Family 1987).
Strategie pozyskiwania i ich związek z pochodzeniem są również omawiane w pracach poświęconych zatrudnieniu i stosunkom etnicznym. Studia nad poszukiwaniem pracy odkryty zjawiska zatrudnienia łańcuchowego i m. łańcuchowej: udana m. jednego członka rodziny tworzy łańcuch możliwości dla całej sieci krewnych. Studium G. Mormino nad włoską m. do Tampa w początkach XX w. pokazuje, że rdzeń lokalnej społeczności włoskiej pochodził z tylko trzech wiosek w poludniowo-wschodniej Sycylii i z jednej społeczności w Palermo (We Worked Hard and Took Care ofOur Own, "Labour History" 1982). Badania te mają często wymiar etniczny, widoczny także w pracy T.K. Haraven poświęconej irlandzkiej, włoskiej i francusko-kanadyjskiej emigracji do miast fabrycznych Nowej Anglii w tym samym okresie (The Labourers of Manchester, New Hampshi-re, 1912-1922, "Labour History" 1975). Mniej dobrotliwe spojrzenie na m. etniczną zawiera kontrowersyjna i szeroko dyskutowana praca S. Castle i G. Kosack, według których znaczna imigracja do rozwiniętych państw Europy w czasie powojennego dobrobytu lat 50. i 60. spełniła dwie funkcje: podzieliła miejscową klasę robotniczą i stworzyła nową ->rezerwową armię pracy (Immigrant Workers and Class Stnicture in Western Europę 1973). Inni autorzy twierdzą, że tacy imigranci tworzą część ->podklasy, ponieważ są dyskryminowani na rynku pracy i mieszkaniowym, dlatego też nie udaje się im włączyć w miejscową strukturę klasową. Według pewnej specyficznie marksistowskiej interpretacji migrująca siła robocza (w Wielkiej Brytanii i gdzie indziej) tworzy "część klasy robotniczej poddaną procesowi ->społecznej konstrukcji rasy", a wyjaśnienia tego zjawiska nie można ograniczyć po prostu do istnienia braków siły roboczej, zaspokajanych przez imigrantów. (Przegląd tych różnych interpretacji zawiera praca R. Milesa Racism and Migrant Labour 1982).
Uważano kiedyś, że m. oznacza oddzielenie od krewnych. Była to teza zbieżna z funkcjonalistycz-nym poglądem, że ->rodzina wielka w zurbanizowanych państwach uprzemysłowionych chyli się ku upadkowi; obecnie przyjmuje się, że związek pomiędzy rodziną, zatrudnieniem i m. jest bardziej złożony i uwarunkowany historycznie. Już w 1940 C.M. Arensberg i S.T. Kimball (Family and
Community in Ireland) stwierdzili, że rozproszenie geograficzne nie zniszczyło rodzinnych więzi wzajemnych zobowiązań i uczuć - i np. irlandzcy chłopi po wyemigrowaniu do zurbanizowanej Ameryki nadal wysyłali pieniądze krewnym mieszkającym w Irlandii. Zob. też segmentacja rynku pracy. RS.
migracja wewnętrzna [internal migration],
przemieszczenia ludności wewnątrz państw narodowych; migracje siły roboczej w kierunku centrów wzrostu gospodarczego. Począwszy od lat 50. XX w. te migracje objęły znaczne rzesze ludzi, zwłaszcza w państwach rozwijaj icych się. Towarzyszyły procesom ->urbanizacji i -uprzemys-łowienia i polegały na ruchu ludności z terenów wiejskich do miejskich na dużą skalę. W dyskusjach nad migracjami koncentrowano się na tym, czy istotniejsze w ich wyjaśnianiu jest "wypychanie" czy "przyciąganie", a także na procesach -proletaryzacji i "odchłopienia", które uważa się za skutek m.w. Zob. też migracja. RS.
mikrodane [microdata], zbiory danych o respondentach (osobach, gospodarstwach domowych, organizacjach) zebrane podczas badań. M. są zawsze anonimowe, nie zawierają informacji o nazwiskach, adresach ani danych ułatwiających identyfikację, np. o lokalizacji geograficznej czy rodzaju produkcji. Zob. agregat. J.K.
Mili John Stuart (l 806-1873), filozof angielski, rzecznik -^liberalizmu i -utylitaryzmu, reformator społeczny, który próbował przedstawić "ogólną naukę o człowieku w społeczeństwie" (w System logiki dedukcyjnej i indukcyjnej, 2 t. 1843, wyd. poi. 1962). R. Fletcher (The Making ofSociology 1971) stwierdza, że udział M. "w tworzeniu socjologii jest mało znany i zdecydowanie niedoceniany". Tymczasem ocenę tę wydaje się w znacznej mierze uzasadniać fakt, że M. opublikował w Wielkiej Brytanii dzieła A. Co>nte'a i rozwijał utylitarne koncep:> �4'ego ojca, Jamesa Miila (1773-1836), oraz swego ojca chrzestnego J. Ben-thama. W ten sposób stworzył wspólny krytyczny punkt wyjścia dla niemal wszystkich szkół myśli socjologicznej, które powstały od jego czasów.
Dla współczesnych socjologów bezspornie ważna jest zaproponowana przez M. logiczna klasyfikacja metod, które mają zastosowanie w naukach o człowieku, tzn. pięć "metod badania eksperymentalnego": kanon zgodności (.Jeżeli dwa lub więcej przypadków danego zjawiska badanego ma tylko jedną okoliczność wspólną, to okoliczność, co do której wszystkie te przypadki jedynie są zgodne, jest przyczyną (lub skutkiem) danego zjawiska"; kanon jedynej różnicy (Jeżeli przypadek, w którym dane zjawisko badane zachodzi, oraz przypadek, w którym ono nie zachodzi, mają wszelkie okoliczności wspólne, wyjąwszy jedną, i przy tym ta jedna zachodzi tylko w przypadku pierwszym, to okoliczność, co do której jedynie te dwa przypadki się różnią, jest skutkiem albo
przyczyną, albo nieodzowną częścią przyczyny danego zjawiska"); kanon połączonych metod zgodności i różnicy (.jeżeli dwa lub więcej przypadków, gdzie dane zjawisko zachodzi, ma tylko jedną wspólną okoliczność, podczas gdy dwa lub więcej przypadków, w których ona nie zachodzi, nie ma ze sobą nic wspólnego poza tym, że nie ma w nich tej okoliczności, to wówczas ta okoliczność, co do której jedynie te dwa zespoły przypadków się różnią, jest skutkiem albo przyczyną, albo nieodzowną częścią przyczyny danego zjawiska"); kanon reszt ("Gdy odejmiemy z jakiegoś zjawiska takie jego składniki, jakie, jak wiemy z poprzednich wniosków indukcyjnych, są skutkiem pewnych określonych poprzedników, to reszta tego zjawiska jest skutkiem pozostałych poprzedników") oraz kanon zmian współtowarzyszących (metoda ustalania korelacji statystycznych między kompleksami zjawisk, gdyż "zjawisko, które zmienia się w jakikolwiek sposób, gdy jakieś inne zjawisko zmienia się w pewien sposób określony, jest albo przyczyną, albo skutkiem tego zjawiska, albo jest związane z nim jakimś faktem przyczynowości", cyt. za; R. Ludwikowski, J. Woleński, J.S. Mili 1979). M. opatrywał zastrzeżeniami wszystkie te rodzaje metody eksperymentalnej, które uważał za nieodpowiednie do badania społeczeństwa. Jednakże odrzucał również metody czysto dedukcyjne. Proponował miast tego, jako metody najbardziej właściwe dla ogólnej nauki o społeczeństwie, "metodę dedukcji konkretnej" (którą dziś określilibyśmy jako "hipotetyczno-dedukcyjną") oraz "odwrotną metodę dedukcyjną". Ta pierwsza polega na postawieniu czystej hipotezy, wyprowadzeniu z niej wniosków i sprawdzeniu przewidywań za pomocą symulowanej manipulacji danymi empirycznymi (jak w eksperymencie laboratoryjnym). Często jednak w naukach społecznych stosuje się odwrotną procedurę: badacz uzyskuje najpierw z doświadczenia wnioski, jako przybliżone uogólnienia empiryczne, a następnie wiąże je z "zasadami dotyczącymi natury ludzkiej, rozumowaniami apriorycznymi, które w ten sposób są rzeczywistą weryfikacją" (cyt. za: F. Copleston, Historia filozofii, t. 8 1989), dochodząc do przyczynowego wyjaśnienia procesów społecznych.
W ostatnich latach popularny stał się traktat M. o poddaństwie kobiet (Poddaństwo kobiet 1869, wyd. poi. 1887), jako jedno z pierwszych wystąpień przeciw nierówności społecznej płci.
J.S.
Millar John (1735-1801), czołowa postać ->szkockiego Oświecenia; czasami uważany za przedstawiciela wczesnej socjologii, gdyż jego praca The Origin of the Distinction of Ranks (1771) przedstawia teorię ewolucji społeczeństw (wiążącą formy posiadania własności z rodzajami władzy i rządu) oraz jedną z pierwszych analiz -podziału pracy w społeczeństwie (zob. W. C. Lehmann, John Millar of Clasgow, 1735-1801. His Life and Thought and his Contributions to Sociological Anafysis 1960). RS.
mil(l)enaryzm 197
mil(l)enaryzm [millenarianism], termin stosowany do określenia ruchu religijnego, który prorokuje nadejście milenium, czyli tysiącletniego okresu powszechnego szczęścia, po którym nastąpi apokaliptyczny koniec świata; lub też, bardziej formalnie, który zapowiada nieuchronnie zbliżające się totalne, ostateczne, dokonane na tym świecie zbiorowe zbawienie. Jako przykłady można wymienić: chistadelfianizm, mormonizm, adwentyzm, Fifth Monarchy Men, Ghost Dance Indian północnoamerykańskich oraz świadków Jehowy. Lista przykładów pokazuje, że ruchy te różnią się mocno poziomem aktywności oczekiwanej od swych członków, zakresem swego mes-janizmu lub charyzmatyczności oraz strukturą organizacyjną ruchu jako całości.
Ruchy milenijne występują w ramach wszystkich religii, także we wczesnym ->chrześcijaństwie i -> islamie, ale rozwijają się też poza zorganizowanym religiami. M. może więc przyjąć wiele różnych form. Zazwyczaj pojawiają się w nim wybuchy niezadowolenia, odrzucanie status quo oraz przekonanie, że nadchodzące milenium będzie świadkiem ustanowienia nowego porządku społecznego, opartego na zasadach ->egalitary-zmu i sprawiedliwości. M. rozwija się często w warunkach kolonializmu i może mieć poważne konsekwencje dla istniejącego porządku politycznego. Ponieważ członkowie ruchu milenarys-tycznego nie boją się śmierci, szansa na kompromis jest mała; znani są np. z tego, że wybiegają naprzeciw strzelającym żołnierzom, wierząc, że i tak nadchodzi koniec. Doktryny milenijne są często nastawione antyreprodukcyjnie, potępiają stosunki seksualne i obsiewanie pól z nadzieją na zbiory, gdyż nie będzie już przyszłego roku. W ramach m. zawsze istnieje napięcie między przesłaniem z tamtego świata, pozbawionym ziemskich pragnień, a przesłaniem, w którym istota boska powraca, aby rządzie sprawiedliwie. Gdy milenium nie nadchodzi, ruch albo całkowicie zanika, albo część jego przesłania zostaje ocalona i ulega instytucjonalizacji, jak w przypadku chrześcijaństwa.
Najbardziej znanym współczesnym przykładem m. są tzw. kulty kargo w Melanezji. Wyznawcy wierzą, że ich przodkowie lub herosi kulturowi odbywają właśnie na magicznym statku drogę powrotną do tego świata, by stworzyć ponadczasowy ład, który naruszy wpływy Europejczyków. Nastąpi powrót statków z cennymi dobrami materialnymi do rąk ich prawowitych melanezyjs-kich właścicieli, co doprowadzi do ery powszechnego szczęścia i obfitości; poddany kolonialnemu panowaniu lud zostanie uwolniony spod dominacji białych. Jest wiele wyjaśnień genezy tych kultów. P. Worsley dowodzi (The Trumpet Shall Sound 1957), że melanezyjskie kulty kargo nie są irracjonalnym "szaleństwem", ale wynikiem frustracji spowodowanej przez ->kolonializm. Ruchy te zdecydowanie przeciwstawiały się -^imperializmowi i używały religii do wyjaśnienia władzy kolonizatorów. Ta mistyczna władza jest konsekwencją właściwej
198 Mills Charles Wright
białym umiejętności przejmowania bogactw (ładunków) przeznaczonych dla ludności lokalnej. M. staje się w ten sposób ostatnią deską ratunku w stosunkach z władzą białych, gdy opozycja polityczna poniosła porażkę. Spośród innych interpretacji warto wspomnieć tezę K.O.L Burrid-ge'a (Mambu 1960), iż kulty kargo są wyrazem pewnych nakazów moralnych i emocjonalnych obowiązujących w społeczeństwie melanezyjskim, a także historyczno-strukturalne ujęcie P. Lawren-ce'a (Road Belong Cargo 1964), który kładzie nacisk na "niewspółmierność" zachodnich i melanezyjs-kich norm wzajemności i ->wymiany.
Liczne ogólne teorie ruchów milenijnych proponują interpretacje w kategoriach względnej
->deprywacji; interpretacje uznające za podłoże tych ruchów napięcia związane z szybką -^zmianą społeczną, a także koncepcje kładące nacisk na izolację społeczną, przerwanie więzi i brak norm, charakterystyczne dla ->anomii. Dość reprezentatywny wybór tych ujęć można znaleźć w zbiorze MillennialDreams in Action, S.L. Thrupp (red.) 1962.
A.K.
Mills Charles Wright (1916-1962), socjolog
amerykański, który najważniejsze prace opublikował w latach 50. Jako lewicowy radykał był niezwykłą postacią socjologii amerykańskiej tamtych czasów; zajmował pozycję, którą można określić raczej jako liberalno-poptilistyczną niż socjalistyczną. Do jego najważniejszych prac można zaliczyć Biate kołnierzyki (1951, wyd. poi. 1965), poświęconą analizie amerykańskiej klasy średniej, oraz Elitę władzy (1956, wyd. poi. 1961), w której dowodził, że Stanami Zjednoczonymi rządzi grupa wzajemnie powiązanych i samo-odnawiających się elit.
Zapisał się w pamięci przede wszystkim jako autor The Sociological Imagination (1959), znakomitego zarysu i wprowadzenia do humanistycznych podstaw socjologii (-^socjologia humanistyczna) jako dyscypliny. Ta "wyobraźnia socjologiczna" to pewien rodzaj socjologicznej wizji, sposób patrzenia na świat, pozwalający dostrzec związki między wyraźnie osobistymi problemami jednostek a ważnymi zagadnieniami społecznymi. Opowiadał się za socjologią humanistyczną, łączącą społeczne, jednostkowe i historyczne wymiary ludzkiego życia, poddającą krytycznemu osądowi zarówno
->abstrakcyjny empiryzm, jak i -wielką teorię. Wyrazem takiej polemiki jest przekład długich fragmentów prac T. Parsonsa na prostsze zdania, dokonany przez M. Zob. też bezrobocie; kompleks wojskowo-przemysłowy. A.Z.
mit [myth], sakralna lub religijna opowieść, której treść dotyczy pochodzenia bądź kreowania zjawisk naturalnych, nadprzyrodzonych i kulturowych. Znaczenie antropologiczne tego terminu nie wiąże m. z nieprawdą. M. były badane jako ułomne źródła ^historii mówionej, jako trop prowadzący ku dominującym wartościom danego społeczeństwa, jako "karta praw społecznych"
oraz (przez C. Levi-Straussa) ze względu na uniwersalizm ich struktur. A.K.
młodość [youth], w socjologii jest przypisanym statusem lub społecznie skonstruowaną etykietą, nie zaś po prostu biologicznym stanem bycia młodym. Terminu tego używa się na trzy sposoby: bardzo ogólnie, jako określenie kilku sąsiadujących faz ->cyklu życia, obejmujących okres od wczesnego dzieciństwa do młodej dorosłości; jako f lepszy synonim terminu oznaczającego osoby w okresie ->dojrzewania, tj. młodzież, odnoszący się do badań nastolatków i procesu przejścia do wieku dojrzałego; oraz - obecrie niezbyt często
- w powiązaniu z problemami emocjonalnymi osób dorastających w miejskim społeczeństwie przemysłowym. A.K.
mobilizacja [mobilizationj, proces, poprzez
który grupa przekształca się ze zbioru biernych jednostek w aktywnego uczestnika życia publicznego. (Demobilizacja jest więc procesem odwrotnym.) Pojęcie to ma duże znaczenie w socjologii. Jest wykorzystywane zwłaszcza w studiach nad ^działaniem zbiorowym w literaturze dotyczącej ^modernizacji, ->ruchów społecznych i -^rewolucji. M. jest zwykle postrzegana jako -mobiliza-cja zasobów, tj. uzyskanie przewagi w kontroli nad aktywami, które mogą być środkiem przymusu (broń, siły zbrojne, technologie), aktywami użytkowymi (dobra, pieniądze, informacja) lub normatywnymi (przejawy lojalności lub zobowiązania). Typologię tę zaproponował A. Etzioni (The Active Society 1968). Najbardziej całościową formalną prezentacją tej teorii, zilustrowaną wieloma przykładami, do których można zastosować mobilizacyjny model zbiorowego działania, jest praca Ch. Tilly'ego From Mobilization to Revolution (1978). Zob. też zachowania zbiorowe. P.Ś.
mobilizacja zasobów [resource mobiliza-
tion], pojęcie związane z pewną konkretną koncepcją -ruchów społecznych; p< Jkreśla kluczową rolę posiadanyc.il i- bow. Wcześniejsze analizy ruchów społecznych postrzegały je zwykle jako spontaniczne lub nawet histeryczne reakcje na wysoki stopień frustracji. Koncepcja m.z. podkreśla racjonalność oraz znaczenie adekwatnegp finansowania, przywództwa i organizacji. P.Ś.
model [model], termin, któremu socjologowie przypisują wiele rozmaitych znaczeń. W niektórych wypadkach jest stosowany jako synonim
->teorii, w innych - jako system abstrakcyjnych pojęć na poziomie bardziej ogólnym niż teoria. Stosowany jest wobec m. statystycznych do ->mo-delowania przyczynowego. Przy każdej definicji jednak istotą m. jest to, że wymaga on od badacza zagłębienia się w teorię i unikania -empiryzmu. M. zmierzają do uproszczenia zjawisk, by pomóc w tworzeniu pojęć i wyjaśnianiu. W socjologii funkcjonalizm strukturalny jest m. w pierwszych dwóch powyższych znaczeniach, ponieważ nadaje szerokie ramy odniesienia (metateoria stwierdza-
jąca, że społeczeństwo jest podobne do organizmu) oraz jest zbiorem twierdzeń teoretycznych (teoria ukazująca sposób integrowania poszczególnych części społeczeństwa oraz ich udział w funkcjonowaniu całości). Gdy istnieje hipoteza dotycząca związku pomiędzy pojęciami i gdy pojęcia są mierzalne, możemy mówić o m. operacyjnym. M. takie przedstawia się czasem w postaci diagramu; można je też określić w kategoriach matematycznych, np. model -regresji lub m. logarytmiczno-liniowy (-^analiza logarytmiczno-
-liniowa). Konstruowanie m. - podstawowa część
-�socjologii matematycznej - to udoskonalanie m. od stadium uproszczonego diagramu do formalnego wyrażenia matematycznego. M. przyczynowe mogą należeć do każdej z tych dwóch kategorii. W każdej swej postaci m. jest pomocny przy bardziej złożonym problemie teoretycznym, gdyż kieruje uwagę na pojęcia, zmienne oraz ich wzajemne powiązania. Zob. też analiza wielo-zmiennowa. P.Ś.
model centrum i peryferii [centre-peri-
phery model], określany też czasem jako model rdzeń-peryferie, jest przestrzenną metaforą przeznaczoną do opisu i wyjaśniania relacji strukturalnych między zaawansowanym, stołecznym "centrum" i słabiej rozwiniętymi "peryferiami" - czy to w ramach określonego państwa, czy - częściej
- przy opisywaniu relacji między grupą krajów rozwiniętych a krajami rozwijającymi się. W tym pierwszym rozumieniu m.c.p. stosuje się w geografii politycznej, socjologii polityki i w studiach nad -rynkiem pracy.
W socjologii natomiast m.c.p. spotyka się najczęściej w badaniach nad krajami słabo rozwiniętymi (-> zacofanie gospodarcze) lub nad -zależ-nością i to zwykle w kontekście tradycji marksistowskiej (-^marksizm). W takmi przypadku zastosowanie m.c.p. oznacza, że jednostką badania jest światowy system produkcji i dystrybucji dóbr, a także że słaby rozwój nie jest jedynie terminem opisującym zacofaną, tradycyjną gospodarkę, lecz pojęciem zakorzenionym w ogólnej teorii -im-perializmu.
Zgodnie z m.c.p. słaby rozwój jest nie rezultatem tradycji, lecz częścią procesu rozwoju -^kapitalizmu w głównych krajach kapitalistycznych, procesu powtarzanego obecnie w skali światowej. W głównej grupie krajów kapitalistycznych gospodarka określona jest przez mechanizmy rynkowe)->rynek), a udział kapitału w produkcji i place są wysokie. Natomiast w krajach peryferyjnych zarówno udział kapitału, jak i poziom płac są niskie, a place nie zapewniają reprodukcji siły roboczej. Reprodukcja ta jest wspomagana przez sektor niekapitalistyczny, głównie wiejski. W gospodarkach krajów peryferyjnych produkcję i dystrybucję wyznaczają przede wszystkim mechanizmy nierynkowe, np. -^pokrewieństwo lub klien-telizm (-stosunki patron-klient).
M.c.p. opisuje więc gospodarkę światową jako strukturalne powiązanie centrów gospodarczych,
model medyczny 199
które za pomocą siły wojskowej, politycznej i handlowej odbierają nadwyżki produkcyjne podporządkowanym krajom peryferyjnym. Jednym z głównych czynników tego procesu jest nierówność płac między centrum a peryferiami, dzięki czemu kapitalistom opłaca się lokować część produkcji w regionach słabo rozwiniętych. Płynący z tego zysk zależy od tego, jak wielka część reprodukcji siły roboczej nie jest pokrywana przez płace, lecz przez sektor niekapitalistyczny. Zdaniem zwolenników m.c.p. argumentacja, że kraje wysoko rozwinięte przyczyniają się do rozwoju zacofanych, lokując tam swoje przedsiębiorstwa, maskuje jedynie więź strukturalną, poprzez którą kapitał wzrasta i prosperuje kosztem niekapitalistycznych działów gospodarki i przy wzrastającm zapóź-nieniu krajów słabo rozwiniętych.
M.c.p. spowodował dwie duże dyskusje. Pierwsza dotyczyła teorii ->sposobów produkcji, która usiłuje opisać różne formy gospodarowania w kategoriach relacji między produkcją a dystrybucją. W drugiej próbowano wypreparować powiązania między poszczególnymi częściami centrum i peryferii, badając sposoby przejawiania się różnych sposobów produkcji. Obie te dyskusje wydają się nadmiernie teoretyczne, a w każdym razie nie mające istotnego praktycznego znaczenia. M.c.p. jest też często przyjmowany przez różne teorie ->systemu światowego, por. np. A.G. Frank, Dependent Accumulation 1978, a także S. Amin, Unequal Development 1976. Zob. też dualizm ekonomiczny; neokolonializm. M.T.
inwazji-sukcesji [irwasion-suc-
model], konstrukcja teoretyczna wy-
model
cession model], konstrukcja teoretyczna wyznaczająca sekwencję konkurencyjnych działań społecznych, poprzez które grupa ludzka lub formy aktywności społecznej zajmują i zaczynają dominować na terytorium zajmowanym poprzednio przez inną grupę lub działanie. Zob. też ekologia; ekologia miasta; ekologia społeczna; teoria stref koncentrycznych. P.Ś.
model medyczny [medical model], termin
nieprecyzyjny, ale często używany. Cechy m.m. rzadko są dokładnie wyszczególniane. Sam termin dotyczy niekiedy zespołu założeń tkwiących u podstaw stosunku lekarz-pacjent. E. ->Goffman w pracy Asylums traktował m.m. jako szczególną odmianę bardziej ogólnego modelu "usług naprawczych", zakładającego istnienie wyspecjalizowanej technicznie osoby świadczącej usługę oraz indywidualnego klienta, który dysponuje przedmiotem wymagającym naprawy. W medycynie tym przedmiotem jest ciało, a Goffman odkrył szczególne cechy stosunku świadczenia "usług medycznych".
Najczęściej termin "m.m." odnosi się do zasadniczych idei i założeń na temat natury choroby, szczególnie zaś do przyrodniczych, naukowych podstaw medycyny oraz do jej zainteresowania fizycznymi przyczynami choroby i fizycznymi sposobami leczenia. Dlatego termin ten pojawia się
200 modelowanie przyczynowe
często w dyskusjach ideologicznych i politycznych oraz przy okazji rywalizacji międzydyscyplinar-nych, kiedy kwestionuje się prawomocność konkretnego zespołu poglądów. Jednym z problemów, jakie rodzi termin m.m. Jest to, że sugeruje on jednolitość idei medycznych dotyczących etiologii chorób i sposobów ich leczenia; nie najlepiej odpowiada to rzeczywistości, gdyż lekarze nie koncentrują się wyłącznie na czynnikach fizycznych, nawet w wypadku chorób o podłożu fizycznym. Z tego powodu niektórzy wolą termin "model biomedyczny", gdyż podkreśla on skupienie się na sferze biologicznej i przez to nie wyklucza możliwości istnienia innych m.m. Alternatywnym modelem zdrowia i choroby, przyjmowanym przez niektórych lekarzy, a częściej jeszcze przez średni personel medyczny, jest model "biopsychospo-łeczny", termin o szerszym oddechu, obejmujący aspekty biologiczne, psychologiczne i społeczne. Integracja tych trzech sfer stwarza jednak poważne problemy, a termin ten ma większą wartość retoryczną niż medyczną. A.K.
modelowanie przyczynowe [causal mo-delling], sposób interpretacji wyników statystycznych -analiz wielozmiennowych w kategoriach przyczynowych. Aby relacja między zmienną X i zmienną Y mogła być interpretowana w kategoriach przyczynowych, muszą być spełnione co najmniej dwa warunki: zjawisko reprezentowane przez X musi poprzedzać zjawisko reprezentowane przez y, a zmienna Y musi być statystycznie zależna od zmiennej X. Wielozmien-nowy model przyczynowy jest hipotezą na temat statystycznych zależności między zmiennymi uporządkowanymi ze względu na relację "poprzedzania".
M.p. w wersji eksploracyjnej (-^analiza ścieżkowa) ma na celu ustalenie dla każdej pary zmiennych uporządkowanych ze względu na relację "poprzedzania", czy są one od siebie statystycznie zależne, jeśli uwzględni się związki każdej z nich ze wszystkimi zmiennymi, które je "poprzedzają". Rezultatem eksploracyjnego m.p. jest zatem stwierdzenie, które z potencjalnie możliwych związków przyczynowych nie zachodzą, oraz ustalenie względnej siły przyczynowo interpretowanych relacji zależności między zmiennymi.
Konfirmacyjne m.p. (->równania strukturalne) rozpoczyna się od sformułowania modelu przyczynowo interpretowanych zależności między zmiennymi statystycznymi, zazwyczaj reprezentowanego w formie grafu zależności. Testowanie modelu polega na sprawdzeniu, czy zaobserwowane zależności między zmiennymi są wystarczająco zbliżone do przewidywanych przez model, aby uznać go za empirycznie potwierdzony, czy też odbiegają od przewidywań tak dalece, że model należy odrzucić. Niektóre techniki m.p. ujmują test trafności modelu jako problem testowania złożonej, parametrycznej -^hipotezy statystycznej oraz problem statystycznej estymacji jego niezerowych parametrów, co pozwala porówny-
wać konkurencyjne m.p. ze względu na stopień ich zgodności z danymi empirycznymi za pomocą statystyki chi-kwadrat. H.fi.
mojety [moiety], dwie, lub więcej, podstawowe kategorie w grupie politycznej lub opartej na pokrewieństwie. Niektórzy autorzy ograniczają znaczenie tego terminu do grup egzogenicznych, inni stosują je szerzej, do każdej struktury dualnej (zob. np. C. Levi-Strauss, Les structures elementaires de la parente 1949). P.Ś.
monetaryzm [monetarism], teoria ekonomiczna, zakładająca, że gospodarką kraju można zarządzać za pomoce kontrolowania podaży pieniądza, tzn. pieniądza w obiegu lub kosztu kredytu. Głównymi dźwigniami tej polityki są operacje banku centralnego, polegające na zwiększaniu lub zmniejszaniu ilości pieniądza w obiegu oraz podwyższaniu lub obniżaniu stóp procentowych, aby zachęcić lub zniechęcić do zaciągania kredytów i pożyczek bankowych, a takie bezpośrednia kontrola rządu nad liczbą pożyczek udzielanych przez banki i inne instytucje finansowe. Ekonomiści nie są zgodni co do skuteczności polityki monetarystycznej - w porównaniu np. z polityką fiskalną - w regulowaniu poziomu aktywności gospodarczej. Różnią się także w ocenie priorytetów polityki monetarnej - kosztów i kontroli kredytów oraz ilości pieniądza w obiegu. J.S.
monizm [monisim], każda teoria filozoficzna wyprowadzająca wszelki byt ostatecznie z jednej kategorii. W socjologii często określa się jako monistyczne takie doktryny jak -> materializm historyczny, a także w szerszym sensie - teorie przyczynowe, które uznają za decydujący wyłącznie jeden czynnik. J.S.
monogamia [monogamy], system, w którym
jeden mężczyzna poślubia jedną kobietę. Tam gdzie małżonkowie rozwodzą się oraz poślubiają innych partnerów niekiedy po: tępując w ten sposób kilkakrotnie, stosowany bywa termin "m. seryjna". A.K.
monopol [monopoly], najogólniej oznacza wyłączne posiadanie lub kontrolę nad jakimś dobrem przez jedną osobę lub grupę osób. W kontekście ekonomicznym wiąże się z koncentracją rynku i niedoskonałością konkurencji, tzn. opanowaniem przez jedną firmę pewnego rynku towarowego, co umożliwia jej dyktowanie cen bez liczenia się z konkurencją ze strony innych firm. W praktyce tylko nieliczne rynki bywają opanowane przez dokładnie jedną firmę, częstsza jest dominacja grupy niewielu firm, zwana powszechnie ->oligopolem. Gdy dwa lub więcej przedsiębiorstw zawierają formalne lub nieformalne porozumienie o zawieszeniu lub ograniczeniu konkurencji między sobą, np. za pomocą wyznaczenia podobnych cen lub podzielenia rynku, mówi się, że tworzą kartel. J.S.
monoteizm [rnonotheism], wiara w jednego
transcendentnego Boga, który objawia się istotom ludzkim za pośrednictwem zdarzeń zachodzących whistorii. M. stanowi przeciwieństwo politeizmu, czyli wiary w wielu bogów. Klasycznymi wzorcami religii opartych na idei jednego, wszechmocnego i wszechwiedzącego Stwórcy są ->islam, -juda-izmi -^chrześcijaństwo. Przykłady religii politeis-tycznych obejmują supranaturalne wierzenia starożytnej Grecji i Rzymu, -hinduizm, -buddyzm, szintoizm i liczne lokalne religie Afryki i obu Ameryk. Politeizm spotyka się ze szczególnym potępieniem ze strony islamu, ponieważ szirk
- czyli stawianie innego bóstwa obok Allaha
-uważane jest za formę ateizmu. Zob. też teizm.
J.S.
Montesquieu Charles Louis de Secon-dat, baron de la Brede et de, Montes-
kiUSZ (1689-1755), francuski prawnik, myśliciel i pisarz polityczny, znany szczególnie ze swego satyrycznego obrazu XVIII-wiecznego życia paryskiego (Listy perskie 1721, wyd. poi. 1778) oraz późniejszego arcydzieła O duchu praw (1748, wyd. poi. 1777). M. byt czołową postacią francuskiego Oświecenia i bezspornie jednym z twórców nowożytnych ->nauk społecznych. W swej filozofii politycznej uwzględniał różnorodność kultur i wiązał różne typy rządów i praw z lokalnie panującymi warunkami, instytucjami i obyczajami. Idee te wywarły wielki wpływ na myślicieli -szkockiego Oświecenia, zwłaszcza na -Hume'a, -Fergusona i ->Smitha. Wręcz zasadniczy wpływ wywarł M. na E. -Durkheima. Bardziej współcześni nam komentatorzy traktowali szyderczo fakt, że M. zalicza klimat i krajobraz do warunków kształtujących prawo i formę rządzenia; opinia ta może się zmienić pod wpływem rosnącej świadomości znaczenia kwestii środowiska. Znakomitą prezentację dzieła i socjologicznego znaczenia M. zawiera praca R. Arona Les etapes de la pensee sociologique (1965). J.S.
Morgan Lewis Henry (1818-1881), amerykański antropolog kulturowy, prawnik z wykształcenia. Zajmował się etnografią Indian amerykańskich; przedstawił klasyfikację pokrewieństwa (Systems of Consanguinity and Ąffinity of the Human Family 1871), z której ostatecznie wysnuł domniemaną historię instytucji rodziny (Spoleczeń-stwo pierwotne 1877, wyd. poi. 1887). Do tych ostatnich koncepcji odwoływał się F. ->Engels w swej pracy na temat pochodzenia rodziny i państwa.
M. był ewolucjonistą (-rewolucjonizm) i stawiał sobie za cel zbadanie -postępu społeczeństwa ludzkiego od stanu pierwotnego promiskuityzmu do współczesnej monogamii, w której widział podstawę współczesnego państwa. Historią kieruje zatem imperatyw moralny, a zasady współczesnych form państwowości oraz stosunki mono-gamiczne są w niej ściśle zbieżne. Choć jego domniemań historycznych nie bierze się już po-
motywacja do osiągnięć 201
ważnie, teza o moralnym związku między rodziną i państwem przetrwała do XX w., nie tylko w myśli politycznej, lecz także w funkcjonalistycznych (-funkcjonalizm) teoriach ->rodziny. J.S.
Mosca Gaetano (1858-1941), włoski teoretyk polityki; sformułował teorię dominacji elit. W swojej najsłynniejszej książce Elementi di scienza politica (1896) dowodził, że istnieją dwie klasy ludzi
- rządzący i rządzeni - i że podział ten jest nieuchronny. Pierwsza grupa to bardzo stabilna i uprzywilejowana warstwa, która ma bogactwo, władzę i prestiż. Innymi słowy, krytykował on marksistów (-> marksizm), którzy nie potrafili wyjaśnić utrzymywania się dominacji, oraz liberałów (-^liberalizm), którzy zakładali, że przejście do społeczeństwa przemysłowego zakończy rządy elity odseparowanej od mas.
Pomimo że klasa rządząca może się różnicować na skutek coraz większej ruchliwości społecznej i krążenia elit, to, zdaniem M., zachowuje swój oligarchiczny charakter. Nawet w społeczeństwach komunistycznych istnieje organizacyjna potrzeba przywództwa i w rezultacie dominacja elity. M. podobnie jak R. ->Michels uważał, że demokracja liberalna jest fikcją, a jej ideałów nie uda się zrealizować. Skrywa ona jedynie fakt, że dominacja elity rządzącej jest nieunikniona. Szczególnie krytycznie M. oceniał symboliczną rolę przywódców politycznych, którzy przekonują masy do udzielenia im poparcia, odwołując się do różnego rodzaju "formuł politycznych". Tego rodzaju przemawianie na własną rzecz pozwala zachować elicie dominującą pozycję. Stwierdziwszy to, M. przyznał później, że w społeczeństwie przemysłowym istnieją różne siły społeczne, z których przynajmniej niektóre klasa rządząca musi starać się zasymilować. Społeczeństwa tego typu nie są całkowicie zamknięte tam, gdzie trzeba pogodzić różne interesy: hamuje to rozwój nadmiernie scentralizowanej biurokracji. Teorię M. trudno jest zweryfikować, m.in. z powodu niejasnej definicji klasy rządzącej (zob. Pareto and Mosca, J.H. Meisel [red.| 1965). Zob. też teoria elit. AŻ.
motywacja do osiągnięć [achievements motivation], potrzeba dokonań lub dążenie do sukcesu; uważana za podstawową motywację człowieka, której istnienia dowodzi wytrwałość i starania jednostki w obliczu trudności. Psycholog D. McClelland (The Achieving Society 1961) mierzył ją, analizując obszerne wypowiedzi respondentów; dość kontrowersyjna jest jego hipoteza, że ma ona związek ze wzrostem gospodarczym. W latach 50. i 60. modne było - zwłaszcza wśród niektórych amerykańskich zwolenników teorii -^modernizacji
- wyjaśnianie zacofania gospodarczego krajów
->Trzeciego Świata niedostateczną m.d.o. Teza ta była ostro krytykowana przez zwolenników ^teorii zależności, należał do nich A.G. Frank (Latin America: Underdevelopment or Revolution 1969). Zob. też etyka pracy. AŻ.
nacjonalizm [nationalism], zapatrywania,
aspiracje, samoświadomość - wszystkich tych określeń używa się przy opisie składowych nacjonalizmu, czyli stawiania państwa narodowego ponad wszystko inne. Wiążą się z tym jednakże pewne implikacje dotyczące woli samostanowienia, istnienia różnorodności i rzeczywistej akceptacji takiego stanu, nadrzędności suwerennego -państwa nad innymi formami rządzenia oraz centralnego miejsca narodowej lojalności wobec władzy politycznej jako podstawowej formy -legitymizacji. Autorzy tak różni jak E. Durkheim i Lenin dowodzili, że warunkiem niezbędnym prawdziwego, solidarystycznego internacjonalizmu jest dojrzały n., który sam uznaje powszechność różnorodności. Inni jednak twierdzą, że pojęcie to przywodzi myśl o rzekomej naturalności granic i podsuwa wygodne polityczne slogany zarówno lewicy, jak i prawicy (zob. A.D. Smith, Theories of Nationalism, wyd. 2 1983 oraz National Identity 1991).
Rozmaite odmiany n. w różnym stopniu odbiegają od jego znanej niemieckiej wersji sformułowanej w pismach J.G. Herdera, który akcentował organiczną jedność i więź narodu, nadrzędność całości (w tym przypadku państwa), poczucie misji, narodowej czystości i ducha narodu. Ta forma n. organicznego była bardziej afektywna niż inne zachodnioeuropejskie racjonalne n. zjednoczeniowe. Różnice występują także między n. niemieckim a słowiańskim. Ten ostatni był raczej formą wyzwoleńczej mobilizacji niż irredentyzmu i odwoływał się nie tyle do całego narodu (Volk), ile do nacjonalistycznie nastawionej ^inteligencji.
Wiele typologii n. oskarżano o eurocentryzm, czyli nieuwzględnienie latynoamerykańskich i rodzących się postkolonialnych n. afrykańskich oraz przeoczanie sztuczności granic narzuconych w czasach imperialnych na tereny szczepowe, bardziej płynne niż obszary formujących się później państw narodowych.
Postkomunistyczne przemiany w Rosji i Europie Środkowej dają możliwość sprawdzenia hipotez
na temat związku między icształtowaniem się narodu - w sensie poszukiwania nowych źródeł identyfikacji społecznej - a narodzinami ^kapitalizmu. W szczególności "próżnia wartości", spowodowana przez upadek urzędowego marksizmu--leninizmu, stwarza grunt dla pączkowania nacjonalistycznych i populistycznych ->ideologii, jakkolwiek często odwołują się one jedynie do n. "małych narodów", które nie dysponują cechami rozwiniętego n. J.S.
nadbudowa [superstructure], podobnie jak
termin ->"baza" również pojęcie n. wiąże się w języku marksistowskim z traktowaniem przez K. ->Marksa sfery produkcji jako "realnej podstawy, na której wznosi się n. prawna i polityczna i której odpowiadają określone formy świadomości społecznej" - jak pisze on w Przedmowie do Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej (1859, wyd. poi. 1889). Przyjęło się więc, że n. społeczeństwa obejmuje dziedziny jego polityki i kultury (lub ideologii), ^ /? .-.tie takie ;ak relacja n. i bazy, a ściślej tego, co wchodzi w jej skład i na czym polega jej wewnętrzna dynamika, Marks omawiał przy okazji rozważań nad ->ideologią i ->fetyszyz-mem towarowym. Od tamtego czasu kwestie te były omawiane również przy użyciu pojęć takich jak ->hegemonia i ->dyskurs. Tak czy inaczej architektoniczna metafora, na której opiera się rozróżnienie bazy i n., nie stanowi już adekwatnego streszczenia wiedzy o skomplikowanych związkach, jakie istnieją między sferą ekonomii a innymi dziedzinami społeczeństwa. Jak zauważają komentatorzy (np. G.A. Cohen), zamiarem samego Marksa z pewnością nie była taka prymitywna wizja jednowymiarowej i jednokierunkowej przyczynowości. Zob. też formacja społeczna; sposób produkcji. J.S.
naddeterminacja [over-determination], termin wprowadzony przez S. ->Freuda na określenie wielorakich warunkowań - a stąd także inter-
pretacji - marzeń sennych. Następnie pojęciem tym postużyt się L. -Althusser (Pour Marx 1966), wskazując na wielorakość przyczynowości historycznej. Althusser przeciwstawia! tę koncepcję przyczynowości heglowskiemu (-Hegel) pojęciu prostej sprzeczności. Dowodził, że rewolucje zdarzają się, gdy ukształtuje się pewna kombinacja czynników - Jedność zerwania". J.S.
Nadel Siegfried Frederick (1903-1956), brytyjski antropolog społeczny; rozpoczynał od uprawiania psychologii i filozofii na uniwersytecie w Wiedniu, gdzie się doktoryzował. Studiował w London School of Economics pod kierunkiem Seligmana i Malinowskiego. Prowadził prace badawcze w Afryce Zachodniej wśród nigeryjskiego ludu Nupe (zob. Black Byzantium 1942 i Nupe kligion 1954). Bodajże najbardziej cenione są jego prace teoretyczne, choć obecnie rzadko czytane. Próbował w nich łączyć socjologię, antropologię społeczną i psychologię w jednym projekcie badawczym (zob. The Foundations of Mai Ąnthropology 1942). Zmarł przedwcześnie, u szczytu swoich możliwości, co bez wątpienia przyczyniło się do osłabienia zainteresowania jego dziełem w następnej generacji socjologów. J.S.
nadużywanie alkoholu i alkoholizm
[drinking and alcoholism], konsumpcja alkoholu, substancji hamującej i odurzającej, jest często praktykowana w czasie wolnym w większości kultur; uważa się ją jednocześnie za kluczowy aspekt wielu uroczystości i ->rytuałów religijnych i świeckich. Niektóre kultury jednak zakazują używania alkoholu z przyczyn religijnych (np. muzułmanie), pewne państwa zaś (np. Finlandia) dążą z przyczyn społecznych do kontroli dostępności alkoholu. Najbardziej znanym przykładem niepowodzenia całkowitej prohibicji są Stany Zjednoczone lat 20. XX w. W Wielkiej Brytanii prawnie regulowane jest wydawanie zezwoleń na handel, a prawo to pochodzi z okresu l wojny światowej. Po II wojnie światowej wydatki na alkohol wzrosły w większości państw uprzemysłowionych w ramach rosnącej puli środków gospodarstw domowych przeznaczanych na czas wolny. Domowa konsumpcja alkoholu wzrosła, chociaż picie kojarzone jest albo z wyrafinowaniem i ucieczką, albo z cechami męskimi i życiem towarzyskim. Miejsca publiczne i bary nadal uważane są nierzadko za męskie terytorium. Alkohol działa rozluźniające; może zaburzać postrzeganie. W umiarkowanej ilości ten pierwszy efekt cieszy się często uznaniem społecznym, ale drugi może mieć negatywne konsekwencje poprzez zwiększenie prawdopodobieństwa wypadków, niebezpiecznego seksu itp. Konsumpcja alkoholu niesie ze sobą liczne znaczenia symboliczne, jak np. "stawianie kolejki"; związane z nim rytuały zakładają wzajemność, włączanie lub wyłączanie z grupy. Problemami tymi zajmują się w szczególności antropologia,
narcyzm 203
teoria subkultur oraz symboliczny interakcjo-nizm.
Termin "a." oznacza szczególny, dający się zdiagnozować medycznie stan uzależnienia od alkoholu. Zaakceptowanie tego terminu (w połowie XIX w.) stało się punktem zwrotnym działalności grup samopomocy - takich jak Anonimowi Alkoholicy, która to organizacja powstała w Stanach Zjednoczonych w latach 30. XX w. A. opisy-wanyjestjako schorzenie, zaburzenie genetyczne, problem psychologiczny i produkt dysfunkcjonalnej rodziny. Bez wątpienia alkohol i jego wysoka konsumpcja wiąże się z drobnymi i poważnymi przestępstwami (w szczególności z przemocą i wypadkami samochodowymi), także z problemami zdrowotnymi oraz wypadkami przy pracy. Termin "a." był jednak w ostatnich latach słusznie krytykowany. Światowa Organizacja Zdrowia i inne organizacje przestały uznawać a. za schorzenie. W pracach nad zależnością od alkoholu uwzględnia się obecnie szerszy zakres czynników, w tym teorię społeczną i kulturową. P.Ś.
narcyzm [narcissism], pojęcie to, używane potocznie do określenia egoizmu i miłości do samego siebie, ma konkretniejsze znaczenie w ortodoksyjnej teorii psychoanalitycznej (^psychoanaliza). Po pierwsze, n. oznacza taką miłość do samego siebie, która zdaniem S. -Freuda musi poprzedzać zdolność kochania innych. To stadium rozwoju daje się też określić przez przeciwieństwo miłości do samego siebie - nienawiść do siebie. Po drugie, n. oznacza identyfikację z pewnym obiektem (osobą), a następnie jego uwe-wnętrznienie, skutkiem czego staje się on częścią nas samych. "Narcystyczny wybór obiektu" oznacza utożsamienie się z pewną osobą na zasadzie podobieństwa tej osoby do siebie samego.
Pojęcie to uogólnił amerykański historyk społeczny Ch. Lasch (The Culture of Narcissism 1980 oraz Minima/ Se//1984), czyniąc je instrumentem analizy i krytyki społecznej. Lasch - co niezwykłe u reprezentanta lewicy politycznej - promuje cnotę życia rodzinnego oraz dowodzi, iż nowoczesne społeczeństwo zniszczyło ludzką zdolność kochania i zaangażowania. Zmiany społeczne związane z nowoczesnością (rozwój wielkich biurokracji oraz przemiany technologiczne), a także będące ich konsekwencją zmiany stosunków rodzinnych (zwłaszcza względna nieobecność ojca) utrudniają jego zdaniem przekroczenie fazy rozwojowej n. W rezultacie dominujący typ osobowości w nowoczesnym społeczeństwie to człowiek wewnętrznie zubożały i błąkający się między wyolbrzymioną miłością do siebie a nienawiścią do siebie. Do wzmocnienia tej pierwszej potrzebuje relacji pasożytniczych; jest niezdolny do znoszenia frustracji, ma problemy z adaptacją i głębokimi uczuciami, ponieważ jego ego nie zostało rozwinięte. Wiele zjawisk kulturowych - poczynając od nacisku na zdrowie czy osiągnięcia sportowe, a kończąc na nowej lewicy lat
204 narkotyki, narkomania
60. XX w., ruchach wyzwolenia seksualnego i po części współczesnym feminizmie - Lasch uznaje za przejawy n. Ludzie mający osobowość narcystyczną osiągają często sukcesy w świecie zewnętrznym, ale odczuwają wewnętrzną pustkę i koncentrują się raczej na przetrwaniu niż inwestowaniu w przyszłość. A.K.
narkotyki, narkomania [drugs, drug ad-diction], terminy te odnoszą się zazwyczaj do substancji odurzających zabronionych przez prawo, chociaż należy odnotować również znaczenie społeczne alkoholu, tytoniu czy środków uspokajających, choćby ze względu na ich wpływ na zdrowie człowieka. Biorąc pod uwagę pochodzenie, n. dzielą się na n. roślinne i n. syntetyczne. Badania wskazują, że na sposoby używania n., związane z nimi wzory zachowań i indywidualne doznania mają wpływ zarówno właściwości poszczególnych n., jak i czynniki społeczne, takie jak -kultura i oczekiwania (zob. np. praca wydana przez Institute for the Study of Drug Dependence Drug Abuse Briefing 1991). Najczęściej używanym n. jest marihuana, największy jednak niepokój społeczny budzi heroina, a od niedawna crack (odmiana kokainy), LSD, amfetamina i ekstazy. Zakazy używania n. są stosunkowo świeżej daty; w XIX w. opiaty były powszechnie używane jako lekarstwo i środek odurzający (zob. V. Berridge, G. Edwards, Opium and the People 1987).
Pojęcie nałogu jest bezużyteczne; sugeruje -^uzależnienie, mające groźne następstwa dla jednostki i społeczeństwa. Nie wszyscy używający n. popadają w uzależnienie i nie zawsze te niepokojące następstwa mają miejsce; dlatego też coraz częściej używa się określenia "osoba z problemem n.". W odniesieniu do ->przestępczości dominuje teza, że regularne używanie n., w warunkach gdy obrót nimi jest nielegalny, zmusza osoby używające n. do popełniania przestępstw w celu zdobycia środków na ich zakup; to, czy używanie n. prowadzi do przestępstwa, czy też przestępczy styl życia sprawia, że człowiek sięga po n., jest jednak przedmiotem dyskusji. Zakażenia wirusem HIV, spowodowane korzystaniem ze wspólnych strzykawek, wzmogły nacisk na wprowadzenie działań, które minimalizowałyby negatywne skutki używania n.; podważyły też konwencjonalne podejście do n. zalecające abstynencję. Stale pojawiają się głosy wzywające do dekryminalizacji n.; zmiany przepisów prawnych są jednak mało prawdopodobne, przynajmniej w najbliższym czasie. A.Z.
Narodowa Konferencja ds. Dewiacji [National Deviance Conference, (NDC)],nazwa nadana grupie radykalnych, krytycznie nastawionych kryminologów (^kryminologia krytyczna) i teoretyków dewiacji w Wielkiej Brytanii, którzy spotykali się regularnie na York University w latach 1967-75. Utożsamiano ich z teorią ->etykietowa-nia. Reprezentatywnymi publikacjami tej grupy są: Images ofDeviance (S. Cohen [red.] 1971) oraz
Politics and Deviance (L. Taylor, I. Taylor |red.| 1973). A/f.
narzędzia selekcyjne [screening Instruments], narzędzia pomiarowe stosowane w badaniach epidemiologicznych i społecznych w celu poszukiwania np. osób chorych na jakąś chorobę w ogólnej populacji (nie pacjentów). Celem jest : zidentyfikowanie osób nie leczonych, a także ; chorych, którzy nie skontaktowali się z lekarzem, W niektórych kwestionariuszach stosuje się list? objawów, która służy raczej do oceny ogólnego stanu zdrowia niż do zidentyfikowania konkretnej choroby. Mimo swoich wad n irzędzia takie jak ogólny kwestionariusz zdrowia są szeroko stosowane w badaniach społecznych. J.K.
narzędzie heurystyczne [heuristic devi-
ce], wszelka procedura polegająca na zastosowaniu jakiegoś sztucznego konstruktu jako pomocy w badaniu zjawisk społecznych Zwykle posługuje się założeniami wyprowadzonymi z badań empirycznych. Na przykład ->typy idealne stosuje się przy określaniu cech definiujących zjawisko społeczne, aby można było jak najjaśniej i najwyraźniej zobaczyć jego najważniejsze rysy. N.h. jest więc formą analizy wstępnej. Procedury takie okazują się przydatne zwłaszcza w badaniach procesów -zmiany społecznej, gdzie służą zdefiniowaniu stałych punktów, względem których można okreśHć zmiany i różnice. W tym kontekście n.h. zwykle ma na celu osiąganie jak największej jasności analizy, chociaż może mieć także wartość eksplanacyjną jako ->model. J.S.
natura ludzka [human naturę], liczni socjologowie rozmaitych orientacji odwołują się w różnych kontekstach do pojęcia n.l. Najczęściej termin ten sugeruje istnienie jakiegoś rdzenia i luźno określonych atrybutów leżących jakoby u podstaw działania i świadomości człowieka. Dokładna lista tych elementów nie jest znana. Niektórzy badarre społeczeństwa i polityki -np. Th. ->Hobbes, Ch. Darwin (->darwinizm), S. -Freud i w ogólności utylitaryści (-utylita-ryzm) - wyposażali n.l. w pobudki egoistyczne i samolubne, płynące być może z głębszych nakazów biologicznych. Inni - np. J.J. ->Rousseau, K. ->Marks czy P. Kropotkin - przypisywali n.l. w różnym stopniu motywy współpracy i altruizmu. Największe wpływy w socjologii ma pogląd (najpełniej wyrażony w dziele M. -Webera), zgodnie z którym n.l. jawi się raczej jako rezultat ludzkich historii i doświadczenia niż jako pewna z góry ustanowiona esencja. Natomiast liczni współcześni uczeni - wśród nich M. -Foucault, konstruk-cjoniści społeczni (^konstrukcjonizm społeczny) i generalnie postmoderniści (^postmodernizm) - w ogóle odrzucają samo pojęcie n.l. J.S.
naturalizm [naturalism], w socjologii i etyce termin ten ma kilka odrębnych, wzajemnie powiązanych i często ze sobą mylonych znaczeń. W ety-
[red.]
ce n. wiąże się z tezą (przeciwną słynnemu twierdzeniu ->Hume'a, iż tego, co "być powinno", nie można wywieść z tego, co "jest"), że możliwa jest dedukcja sądów moralnych ze zdań faktycznych bądź są one rodzajem tych ostatnich. W socjologii jednak termin ten najczęściej pojawia się w związku z trwającym od dawna sporem, czy socjologia może być nauką w tym samym sensie co nauki przyrodnicze, a zatem czyjej metody powinny być wzorowane na metodach nauk przyrodniczych. N. w tym znaczeniu ("n. metodologiczny") to pogląd, że socjologia jest lub może się stać nauką, a więc metody nauk przyrodniczych - eksperyment, uogólnienie indukcyjne, przewidywanie, analiza statystyczna itd. - mogą być bezpośrednio lub na zasadzie analogii stosowane przez socjologów. Antynaturaliści twierdzą natomiast, że konieczne jest radykalnie odmienne podejście metodologiczne - bliższe krytyce literackiej, interpretacji tekstu czy analizie konwersacyjnej.
Generalnie u podstaw tego sporu metodologicznego leżą kontrowersje o charakterze ontologicz-nym (-ontologia) co do natury przedmiotu ->so-cjologii oraz nauk humanistycznych. Najogólniej opozycja polaryzuje się wokót kwestii, czy istoty ludzkie i ich życie społeczne należy uważać za element przyrody, analogiczny do przedmiotu innych nauk, czy też człowiek jest jakościowym wyjątkiem w porządku natury, a między nim i naturą istnieje radykalna nieciągłość. W tej perspektywie spór między naturalistami a anty-naturalistami pokrywa się z kontrowersją między materialistami (->materializm) i idealistami (->i-dealizm). Jednakże niezbędne są dalsze rozróżnienia, jeśli mamy zrozumieć różne stanowiska, jakie zajmują socjologowie. Samych ontologicz-nych naturalistów można podzielić na dwie szerokie grupy. Naturalistami redukcjonistycznymi można nazwać tych, którzy, jak np. socjobiologowie (->socjobiologia) reprezentują pogląd, że socjologia może stać się nauką przez dołączenie do niej -jakojej elementu -już istniejącej nauki przyrodniczej (np. biologii ewolucyjnej, z punktu widzenia socjobiologów). Inni, naturaliści ontologiczni głoszą, że ludzie i ich życie społeczne są częścią natury, niemniej jednak uznają, że -język, -kul-tura, złożone formy normatywnie ustrukturowa-nego życia społecznego itd. tworzą odrębny porządek rzeczywistości ("własności zaistniałe"), który stawia szczególne zadania przed badaniem naukowym. Na przykład E. -*Durkheim uznawał rzeczywistość sui generis życia społecznego, jego nieredukowalność do faktów biologii czy psychologii,jednak bronił metodologii opartej na modelu nauk przyrodniczych. J.S,
naturalne sposoby postępowania w gromadzie [folkways], termin kojarzony zwykle z pracą W.G. -Sumnera, którego wielki wkład do socjologii wiąże się z analizą natury, pochodzenia i znaczenia n.s.p.g. i ->obyczajów. N.s.p.g. są zespołem nawyków lub zwyczajów. Według Sum-
nauki humanistyczne i przyrodnicze 205
nera społeczeństwa tworzą metodą prób i błędów sposoby działania odpowiednie do swego środowiska. Są one następnie powtarzane, przez co u jednostek wytwarzają się nawyki, a w grupach
- zwyczaje, czyli n.s.p.g. Stają się one powszechnie uznanymi sposobami postępowania w danym społeczeństwie. Sumner nie określa jasno pochodzenia n.s.p.g. i niezbyt precyzyjnie ustala ich stosunek do obyczajów, które są w istocie n.s.p.g. dotyczącymi moralności, regułami określającymi, co jest słuszne i prawdziwe. Niekiedy przeciwstawia sobie te terminy, kiedy indziej terminu n.s.p.g. używa do oznaczenia wszystkich powszechnie akceptowanych sposobów myślenia, w tym obyczajów (zob. Naturalne sposoby postępowania w gromadzie. Studium socjologicznego znaczenia praktyk życia codziennego, manier, zwyczajów, obyczajów oraz kodeksów moralnych 1906, wyd. poi. 1995). A.K.
natywizm [nativism], w kontekstach socjologicznych termin ten jest najczęściej określeniem negatywnych, etnocentrycznych (->etnocentryzm) reakcji ludzi urodzonych w danym kraju wobec imigrantów. Klasycznym studium tego typu reakcji jest praca J. Highama Strangers in the Land. Patterns of American NatMsrn 1860-1925 (1955). A.K.
nauki humanistyczne i przyrodnicze
[Geisteswissenschaften and Naturwissen-schaften], zaczerpnięte z niemieckiej filozofii terminy, określające odpowiednio nauki humanistyczne (społeczne) i przyrodnicze, w kontekście pewnego sporu przyjęły się także w języku angielskim. Około trzydziestu lat przed wybuchem l wojny światowej niemieckie życie akademickie zdominował wielowątkowy spór wokół problemów metodologii (tzw. Methodenstreit). Najbardziej ogólną - i zapewne najważniejszą - kwestią był w nim problem relacji między naukami przyrodniczymi a naukami o kulturze (lub historycznymi). Filozof W. ->Windelband zaproponował - wychodząc od przesłanki, że rzeczywistość jest niepodzielna - aprioryczny logiczny podział nauk na przyrodnicze i społeczne z punktu widzenia ich metody. Według Windelbanda metoda nauk przyrodniczych ma charakter "nomotetyczny" lub generalizujący, ponieważ dąży się w nich do odkrywania prawidłowych, ogólnych związków i własności; podczas gdy nauki społeczne lub nauki o kulturze odwołują się do procedur idio-graficznych (->podejście idiograficzne a nomo-tetyczne) lub indywidualizujących, gdyż skupiają się na zdarzeniach nie powtarzających się i szczególnych lub wyjątkowych aspektach zjawisk. Z drugiej strony W. -Dilthey przeciwstawiał Naturwis-senschaften i Geisteswissenschaften z punktu widzenia ich przedmiotu. Kryterium to wynikało logicznie z alternatywnej przesłanki, że rzeczywistość dzieli się na autonomiczne sektory - główne z nich to dziedziny "przyrody" i "ducha ludzkiego"
- przy czym każdemu z tych sektorów odpowiada odrębna kategoria nauki.
206 nauki polityczne
Z punktu widzenia socjologii szczególnie ważną rolę w tej dyskusji odegraf H. Rickert (1863--1936), neokantysta (-neokantyzm), profesor filozofii we Fryburgu, a następnie w Heidelbergu, przyjaciel M. ->Webera. Jego teoria formowania się pojęć w naukach (wyłożona w Die Grenzen der naturwissenschaftlichen Begriffsbildung. Eine logische Einleitung in die historischen Wissenschaften 1902, oraz Kulturwissenschaft und Naturwissenschaft 1899) wywarta silny wptyw na pisma metodologiczne i analizy przedmiotowe Webera (zwłaszcza np. na metodologię ->typów idealnych zastosowaną w pracy Etyka protestancka a duch kapitalizmu), Znaczenie Methodenstreit dla socjologii wyjaśnia W.J. Cahnmann w rozprawie Max Weber and the Methodological Controversy in the Social Sciences, w: Sociology and History, Cahnmann, A. Boskoff (red.) (1964). J.S.
nauki polityczne [political sciences], dyscyplina naukowa, która bada ->wtadzę i jej podział w różnych systemach politycznych. Przedstawiciele tej dziedziny identyfikują źródła władzy, sposoby jej sprawowania, badają osoby, które ją sprawują, sposoby funkcjonowania procesów ograniczania i kontroli władzy oraz to, kto zyskuje, a kto traci w sporach o władzę. Wszystkie te kwestie prowadzą do problematyki politycznego stowarzyszania się, organizacji, konfliktu i stabilności systemów politycznych. Badania władzy przybierają różne formy, od analizy indywidualnych postaw i zachowań politycznych do badania działań -państwa na poziomie krajowym i międzynarodowym. Początkowo n.p. interesowały się jedynie funkcjonowaniem rządu, jednak stopniowo coraz bardziej rozszerzały swe pole i obecnie w wielu istotnych tematach i teoriach pokrywają się z -^socjologią polityki. Praca D. Kavanagha Political Science and Political Behaviour (1983) jest dobrym przewodnikiem po literaturze amerykańskiej i brytyjskiej.
W wąskim sensie studium polityki i władzy obejmuje badanie różnorodnych instytucji politycznych, takich jak państwo, rząd, -partie polityczne, -grupy interesu i inne nierządowe organizacje szczebla pośredniego, które są aktywne w obszarze tworzenia polityki. Przedmiotem znacznej uwagi stało się zwłaszcza państwo, odkąd zdominowało ono procesy polityczne w liberalnych demokracjach. W szerszej perspektywie funkcjonowanie władzy nie ogranicza się jednak do instytucji formalnych i działań instytucjonalnych. Władza umiejscowiona jest również w procesach nie związanych z podejmowaniem decyzji, które mogą przebiegać poza systemem politycznym, np. w gospodarkach kapitalistycznych znaczna jest władza grup przemysłowych. Przedstawiciele n.p., szczególnie zaangażowani w badania historyczne i porównawcze, są też coraz bardziej zainteresowani sprawowaniem władzy w obszarze całej gospodarki światowej oraz w ramach stosunków między-
narodowych, a nie tylko wewnątrz poszczególnych państw. P.S.
nauki społeczne [social sciences], ogólna
nazwa grupy dyscyplin naukowych, których przedmiotem jest społeczeństwo i stosunki międzyludzkie. W XIX w. rozwój n.s. podążał śladem rozwoju nauk przyrodniczych. Określenie dyscypliny jako n.s. wiąże się zazwyczaj z uznaniem, że pod ważnymi względami jest ona porównywalna z naukami przyrodniczymi. Spośród różnych dyscyplin, których przedmiotem zainteresowania jest człowiek, ^psychologia ma raczej status nauki przyrodniczej, a nie społecznej, podczas gdy
->ekonomia na ogól bezspornie zaliczana jest do n.s. Status -^socjologii, -psychologii społecznej, nauk politycznych i geografii rodzi większe problemy, natomiast historia jest nauką, którą chyba najrzadziej zalicza się do nauk przyrodniczych.
Granice dyscyplin nie zawsze są jasno określone, a ogólny termin "n.s." na ogól obejmuje wszystkie, lub większość, wymienionych dyscyplin. Toczą się w ich ramach - z różnym natężeniem
- dyskusje na temat istoty nauki i ich własnego statusu naukowego. Czy n.s. są podobne do nauk przyrodniczych, czy też fakt, że przedmiotem ich zainteresowań jest człowiek, powoduje, że są one odmienne? A jeśli różnią się od nauk przyrodniczych, to w jakim sensie -jeśli w ogóle - mają one status nauki? Pytania te stawiali zwłaszcza socjologowie, którzy od czasów klasyków socjologii aż po dzień dzisiejszy niemal bez przerwy zajmują się tym zagadnieniem. Zob. też metodologia. A.Z.
nawrócenie [conversionism], w kategoriach
religijnych termin ten oznacza nagłe, dramatyczne doświadczenie Boga, powodujące głęboką zmianę stanu religijnego przeżywającej je osoby. Na przykład w ^ewangelickim protestantyzmie kładzie się szczególny nacisk na osobiste, emocjonalne przeżycie Boga, a tym samym na wagę n. W kategoriach socjologiczrnch n. ozi acza proces, mocą którego pewna o^oDa staje s!*; członkiem jakiejś grupy religijnej. Zwykło przeciwstawiać się nabywanie członkostwa jakiejś chrześcijańskiej -sekty przez przeżycie n. - akcesowi do chrześcijańskiego ->kościola poprzez praktyki i rytuały. W niektórych odłamach ->judaizmu konwersję taką osiąga się przez obrzezanie. Socjologowie są zdania, że indywidualne n. zazwyczaj poprzedza faktycznie okres przygotowań i socjalizacji.
Terminu tego używa się także w ogólniejszym sensie na określenie sytuacji podjęcia nowej -roli czy -ideologii. W tym ogólnym znaczeniu można np. mówić o n. na socjalizm. Zob. też odrodzenie religijne. J.S.
negocjowanie wydajności [productivity bargaining], forma ->układów zbiorowych w Wielkiej Brytanii, gdy wyższy poziom plac oferuje się w zamian za zgodę pracowników na większą elastyczność podejmowanych zadań
neomarksizm 207
i funkcji lub na inne zmiany w zakresie czynności albo też gdy ptace wiąże się bezpośrednio z wielkością produkcji. J.S.
neokantyzm [neo-Kantianism], w połowie XIX w. rosnąca popularność naukowych materialis-tycznych (->materializm) poglądów w zderzeniu z tradycją niemieckiego -^idealizmu wywołała opórw postaci n. Był to wielce zróżnicowany ruch intelektualny, który od lat 60. XIX w. zdobywał znaczny wpływ w naukach humanistycznych i społecznych w Niemczech. W 1860 historyk K. Fischer wezwał do "powrotu do Kanta". Na apel ten odpowiedziało wielu czołowych niemieckich intelektualistów, jak np. F.A. Lange, H. Rickert, W. -Windelband i W. ->Dilthey. Szersze kulturalne i polityczne znaczenie tego ruchu polegało m.in. na przeciwstawieniu się z pobudek liberalno-humani-stycznych coraz zjadliwszemu rasizmowi niemieckiego -darwinizmu społecznego, któremu przewodził materialista E. Hasckel, oraz na umiarkowanej konserwatywnej opozycji wobec materializmu jako podbudowy rewolucyjnego ->socjalizmu.
W węższej perspektywie neokantyści starali się zbudować zaporę przed rozprzestrzenianiem się metod nauk przyrodniczych w dziedzinie humanistyki i nauk społecznych. Krytyczna filozofia ->Kanta (w jej licznych interpretacjach neokan-towskich) nadawała się do tego na dwa sposoby. Po pierwsze, Kaniowski dualizm postrzegalnego i dlatego poznawalnego świata "zjawisk" oraz świata "rzeczy samych w sobie", implikowanego w moralności, wolności, estetyce i jedności jaźni, mógł być wykorzystany do radykalnego oddzielenia nauk przyrodniczych od "humanistycznych", "kulturowych" czy "historycznych". Niekiedy dystynkcji tej dokonywano, wykazując radykalną różnicę przedmiotów obu tych kompleksów dyscyplin, a kiedy indziej - jak w dziele Rickerta - podkreślając odmienności charakteru naszego zainteresowania w tych dwóch domenach. Zgodnie z tym ostatnim poglądem w naukach przyrodniczych nasza uwaga skupia się na przedmiotach doświadczenia w tej mierze, w jakiej są one przypadkami powszechnych praw, podczas gdy w dziedzinie kultury przedmiotem naszego zainteresowania są poszczególne sensowne ekspresje pod względem ich związku z wartościami. Ponadto odrębny charakter obiektów badanych przez nauki o kulturze jako kompleksów znaczeń wymaga odmiennej formy rozumienia (Verstehen), nieredukowalnej do postrzegania zmysłowego, kluczowego dla metody nauk przyrodniczych.
Drugim powodem, dla którego Kant był tak ważny dla neokantystów, była jego metoda filozoficzna. Neokantyści (i inni, np. Dilthey, który wprawdzie podzielał ich intencje, lecz nie był jednym z nich) starali się nie tylko uniezależnić nauki humanistyczne, historyczne od nauk przyrodniczych, lecz także uzupełnić Kaniowską obronę nauk przyrodniczych o analizę pojęciowych i metodologicznych warunków obiektywnego po-
znania zjawisk historycznych i kulturalnych. N. wywarł głęboki wpływ na filozoficzne i metodologiczne podstawy niemieckiej socjologii rozumiejącej, której najwybitniejszymi przedstawicielami byli G. -Simmel i M. ->Weber. Później z n. czerpali czołowi reprezentanci odrębnego XX-
-wiecznego nurtu marksizmu zachodniego (np. G.
->Lukacs), a także np. francuski socjolog E. -Durk-heim i twórca antropologii kulturowej F. -Boas. Zob. też nauki humanistyczne i przyrodnicze.
J.S.
neokolonializm [neo-colonialism], termin,
którym często określa się sytuację gospodarczą wielu dawnych kolonii po uzyskaniu politycznej niepodległości. Oparte na tezie n. opisy rozwoju gospodarczego -^Trzeciego Świata sugerują, że polityczna dekolonizacja - jako akt humanitarny i oszczędność budżetowa - pozostawiła jednak nietkniętą monopolistyczną kontrolę Zachodu nad produkcją i sprzedażą towarów w dawnych koloniach. Wykorzystując prawo międzynarodowe, prawa własności i potęgę głównych banków handlowych, dawne mocarstwa kolonialne zdołały utrzymać wpływy gospodarcze i kontrolę nad swymi dawnymi terytoriami. W języku marksistowskim zjawisko to jest zwykle określane jako neoimperializm.
Twierdzi się, że w n., podobnie jak pod bezpośrednim panowaniem kolonialnym, stosunek między centrum a peryferiami (lub metropolią a satelitami) wyraża się w eksporcie kapitału z tego pierwszego do tych ostatnich, zależności od wyprodukowanych na Zachodzie towarów i usług, co udaremnia lokalne próby rozwoju, dalszym pogarszaniu się warunków handlu dla nowo rozwijających się krajów oraz w kontynuacji procesów kulturowej westernizacji, co zarazem gwarantuje Zachodowi rynki zbytu w świecie. Za główny czynnik współczesnego n. uważa się działania ponadnarodowych korporacji w Trzecim Świecie, ponieważ (przynajmniej w świetle teorii -uza!eż-nienia) zarzuca im się eksploatację lokalnych zasobów oraz manipulowanie handlem międzynarodowym i lokalnymi rządami dla własnych korzyści. Zob. też kolonializm; model centrum i peryferii. J.S.
neoliberalizm [neo-liberalism], luźno powiązany zbiór idei, które stały się bardzo popularne w latach 80. XX w.; opierają się na nieznacznie zrewidowanym klasycznym -^liberalizmie. Najwybitniejszymi neoliberałami są libertarianie (-li-bertarianizm), entuzjastyczni zwolennicy -praw człowieka przeciwstawianych prawom "państwa przymusu". Ich głównymi przedstawicielami są M. Friedman, F.A. von ->Hayek i R. Nozick. Jak świadczą te nazwiska, n. wywarł dużo większy wpływ na ekonomię i nauki polityczne niż na socjologię. RS.
neomarksizm [neo-Marxism], najogólniej wszelka teoria społeczeństwa czy koncepcja so-
208 neopozytywizm
cjologiczna zbliżona do idei K. -Marksa i F. ->Engelsa, i próbująca je poprawiać lub rozwijać, zwykle poprzez inkorporowanie elementów zaczerpniętych z innych tradycji intelektualnych, np. z psychoanalizy (jak to się dzieje w przypadku ->teorii krytycznej), z socjologii Weberowskiej (jak w przypadku teorii E.O. Wrighta ^sprzecznej przynależności klasowej) czy z anarchizmu (jak w -kryminologii krytycznej). J.S.
neopozytywizm [neo-positivism], ruch
w amerykańskiej socjologii z pierwszych dziesięcioleci XX w., który łączył w sobie trzy motywy: kwantyfikację, ->behawiotyzm i pozytywistyczną (-^pozytywizm) epistemologię. Jego głównymi przedstawicielami byli F.H. ->Giddings i G.A.
-Lundberg, chociaż także ->socjologię matematyczną niektórych autorów, jak np. G.K. Zipf (1902-1950), można uważać za wersję teorii neo-pozytywistycznej.
W pracy Studies m the Theory of Human Society (1922) Giddings broni behawioryzmu, twierdząc, że "psychologia stała się eksperymentalna i obiektywna. Dostrzega ona różnicę między odruchem a warunkowaniem". Utrzymywał też, że "socjologia to nauka, której metoda jest statystyczna", oraz że "prawdziwy i pełny opis czegokolwiek nie może pominąć pomiaru tegoż". Lundberg twierdził także, że socjologia może wzorować się na naukach przyrodniczych i powinna obserwować zachowanie istot ludzkich w sytuacjach społecznych, lecz bez odwoływania się do takich pojęć, jak uczucia, cele, motywy, wartości i wola (które nazywał "flogistonem nauk społecznych"). Lundberg, podobnie jak Giddings, dowodził, że nauka zajmuje się ścisłymi opisami i uogólnieniami, a jedne i drugie wymagają "wyrażenia ilościowego". Podkreślał znaczenie w tym kontekście skal postaw i utrzymywał -jak wcześniejsi pozytywiśd
- że nauka nie formułuje twierdzeń o wartościach oraz że socjologia musi być taką nauką.
Jak dalece n. miał trwały wpływ na rozwój socjologii amerykańskiej, widać prawdopodobnie najlepiej na przykładzie późniejszej socjologii matematycznej, np. w R.M. Emersona próbach połączenia teorii matematycznej i teorii wymiany (zob. Sociological Theories in Pmgress,). Berger i in. [red.] 1972). Są i tacy (np. j. Gibbs, Sociological Theory Constmction 1972), którzy niezmiennie twierdzą, że najważniejszym kryterium teorii naukowej jest sprawdzalność oraz że jedynie matematycznie sformalizowana teoria jest sprawdzalna empirycznie. W polskiej tradycji terminologicznej n. odnosi się do filozofii nauki (->Koło Wiedeńskie). G.A. Lundberg przyznawał się do idei tego Koła i próbował zastosować je do socjologii. Natomiast znaczenie wcześniej działający F.H. Giddings jest raczej uważany za amerykańskiego kontynuatora "pierwszego" -pozytywizmu i przedstawiciela amerykańskiego ->pragmatyzmu (przyp. red. poi.).
J.S.
nerwica [neurosis], początkowo oznaczała zaburzenia nerwowe, chociaż S. ->Freud rozróżniał n. "rzeczywistą" i "psychonerwicę" (o etiologii psychologicznej). Obecnie termin ten używany jest w tym ostatnim sensie. N. często przeciwstawia się -^psychozom, z tym że te uważa się za mniej dotkliwe, związane z przesadną reakcją na rzeczywistość, przybierającą formę nadmiernego lęku (fobii) lub niepokoju. W niektórych klasyfikacjach zaburzeń psychiatrycznych, np. -DSM-IV, unika się tego pojęcia z powodu jego etiologicznych implikacji. Neurotyczność jest czasami uznawana za ważny wymiar osobowości. Zob. też choroba psychiczna; depresja. J.S.
niedorozwój umysłowy [mental subnor-
mality], jeden z terminów odnoszących się do stanu niepełnego rozwoju zdolności intelektualnych, kiedy inteligencja (->iloraz inteligencji) pozostaje na poziomie znacznie niższym od normalnego (inne terminy to np. oligofrenia, opóźnienie umysłowe, upośledzenie umysłowe). Aby zmniejszyć związany z nimi -stygmat, unika się stosowania tych terminów; ostatnio najczęściej mówi się o "trudnościach w nauce". A.K.
niemowlęctwo [infancy], wyraz oznaczający "nie umiejącego mówić"; jest to najwcześniejszy okres w życiu człowieka; przyjmuje się na ogól, że trwa od narodzin do ukończenia pierwszego roku życia. W demografii np. wskaźniki umieralności niemowląt (-^współczynnik śmiertelności) dotyczą zgonów w pierwszym roku życia. Podobnie psychologowie odnoszą ten termin do pierwszego roku życia, choć czasem używa się go bardziej swobodnie, na określenie pierwszych dwóch lub trzech lat życia. W prawie przyjmuje się zazwyczaj dłuższy okres statusu prawnego n., ponieważ małe dziecko uważa się w świetle prawa za osobę niezdolną do wypowiadania się jeszcze długo po nabyciu przez nie kompetencji językowych.
Socjologowie nt?r:si!Ją się 10 prawda wskaźnikami umieralności niemowląt, ale rzadko poświęcają uwagę okresowi n. i na ogół nie traktują go jako odrębnego stadium -cyklu życia człowieka, włączając je do okresu -^dzieciństwa. Pewne zainteresowanie socjologów budzą badania psychologiczne dotyczące niemowląt i rozwoju dziecka, przede wszystkim dlatego że wiążą się one z debatą na temat roli czynników wrodzonych i wychowania w wyjaśnianiu zachowania człowieka (-^dziedziczność a środowisko).
Psychologowie powszechnie uważają, że okres n. ma decydujące znaczenie dla rozwoju jednostki, a przez to dla zachowania się dorosłego. S. ->Freud, podkreślający znaczenie tego, co wrodzone, a także otoczenia społecznego i przeżyć psychicznych, uważał, że pierwsze pięć lat w życiu jednostki determinuje jej późniejszą osobowość oraz rozwój emocjonalny. Sądził też, że doświadczenia jednostki w pierwszym roku życia mają
i
podstawowe znaczenie dla prawidłowego rozwoju ego. Koncepcje te rozwinęli teoretycy psychoanalizy, m.in. M. ->Klein. Inni autorzy koncentrują się na rozwoju poznawczym. Szczególnie duży wpływ wywarła klasyfikacja etapów rozwoju poznawczego, sporządzona na podstawie wnikliwych obserwacji przez J. ->Piageta. Współczesne badania okresu n. coraz częściej wskazują, że niemowlęta mają dobrze rozwinięte zdolności poznawcze, dzięki którym mogą selektywnie porządkować doświadczenia, których źródłem jest -środowisko. A.Z.
niepełnosprawność, inwalidztwo [dis-ability], niemożność funkcjonowania lub niepełne funkcjonowanie fizyczne lub umysłowe, np. utrata wzroku, paraliż, niedorozwój umysłowy, które - w przeciwieństwie do choroby - są z reguły trwałe. N. jest zwykle powodem stygmatyzacji (->stygmat). Ponadto inwalidzi często wymagają dodatkowego wsparcia finansowego lub osobistego (które zbyt często nie wystarcza do ochrony ich ->praw) oraz stanowią podstawową grupę wymagającą pomocy ->opieki środowiskowej i korzystającą z programów socjalnych (-państwo opiekuńcze). A.K.
nieposłuszeństwo obywatelskie [civil dis-obGdience], wąsko rozumiane to odmowa przez całą lub część społeczności płacenia podatków lub posłuszeństwa prawom państwowym w celu wymuszenia zmiany polityki rządu bez stosowania przemocy. Protest Gandhiego przeciwko rządom brytyjskim w Indiach jest jednym z oczywistych przykładów. Niedawno znacząca liczba wyborców brytyjskich odmówiła płacenia podatku komunalnego i zmusiła władze lokalne do zmiany zasad obliczania tego podatku. W ogólniejszym znaczeniu n.o. może wiązać się z różnymi, czasem gwałtownymi protestami zbiorowymi, np. -^zamieszkami, i precyzyjne zakreślenie granic tego pojęcia jest trudne. Akcja zaplanowana jako pokojowy protest, np. przeciw określonemu rodzajowi podatków, może z różnych powodów przerodzić się w gwałtowne zajścia. Często przedstawienie wydarzeń w taki właśnie sposób leży w interesie władz państwowych, które chcą w ten sposób zdyskredytować uczestników akcji. Zob. też bierny opór. M.T.
nierówność [inequality], fakt istnienia nierównych wynagrodzeń lub możliwości dla różnych osób lub grup w społeczeństwie. Jeśli równość rozumieć jako równość w obliczu prawa, równe możliwości lub równość położenia, wówczas n. jest stałą cechą rodzaju ludzkiego. Pozostaje kwestia, czy jest to również konieczna cecha społeczeństw współczesnych; na ten temat toczą się od dawna debaty między liberałami (-liberalizm), marksistami (->marksizm), funkcjonalistami (-funkcjonalizm) i przedstawicielami innych orientacji.
Jeśli rozkład ->władzy w społeczeństwie jest zgodny z rozkładem posiadania zarówno dóbr
nierówność płci w sferze zatrudnienia 209
materialnych, jak i ->szans życiowych, określanych przez -rynek, -status oraz wpływ polityczny, to według liberałów (np. F. ->Hayeka) n. jest ceną, którą należy zapłacić za dynamiczny ->wzrost gospodarczy charakteryzujący -^kapitalizm. Społeczeństwa ->realnego socjalizmu, czyli państwa komunistyczne bloku sowieckiego, czując się zobowiązane swą historycystyczną (->historycyzm) doktryną walki klasowej, dążyły do skorygowania lub nawet wyeliminowania tych n.; w istocie stworzyły jedynie nowe ich formy, które z kolei słabiej generowały wzrost gospodarczy i ^dobrobyt społeczny, a następnie upadły pod ciężarem społecznego niezadowolenia. Argumenty wysuwane przez funkcjonalistów uzasadniają n., ale nie dowodzą - jak się czasami twierdzi - jej uniwersalności i konieczności. W istocie wiele zasad funkcjonalistycznych musi obecnie stawić czoło ->egalitaryzmowi, któremu nie szkodzą już jego komunistyczne konotacje. Przyszła dyskusja nad n. nie będzie zdominowana sprawą rywalizacji między ustrojami społeczno-gospodarczymi; będzie raczej poświęcona badaniu tego, które n. można uzasadnić w ich własnych kategoriach, a nie przez porównanie z pewną utopijną alternatywą. Świat określonych klasowo n. pod względem oświatowym, zachorowalności (-^statystyki zachorowań), śmiertelności (->współczynniki śmiertelności), a szerzej -^ruchliwości społecznej zderzy się z coraz silniejszymi problemami ->pod-klasy, n. pokoleniowych oraz n. będących rezultatem -globalizacji kapitalizmu; wszystkie te zjawiska będą postrzegane jako część konsekwencji społecznych "dywidendy pokoju". W miarę jak społeczeństwa w erze pozimnowojennej oceniane są w coraz wyższym stopniu według kryteriów polityczno-demokratycznych, postępować będzie także stosowanie skali .jakości życia" (zarówno wewnętrznie, jak zewnętrznie) oraz badanie zakresu i natury n.
Istnienie n., jej przyczyny i skutki oraz ich związki z ->klasą społeczną, ->płcią, podziałami etnicznymi (->etniczność) i terytorialnymi jest wciąż głównym polem badawczym socjologii. Zob. też funkcjonalna teoria stratyfikacji; rozkład dochodów; sprawiedliwość społeczna; stratyfikacja.
P.Ś.
nierówność płci w sferze zatrudnienia
[gender segregation in employment], termin ten oznacza nierówny rozkład mężczyzn i kobiet w strukturze zawodowej; niekiedy (precyzyjniej) mówi się o "segregacji zawodowej ze względu na pleć". Przyjmuje ona dwie różne formy. Wynikiem segregacji pionowej jest skupienie mężczyzn na szczycie hierarchii zawodowej, a kobiet na jej dole; segregacja pozioma to stan, kiedy na tym samym poziomie zawodowym - tzn. w ramach grup zawodowych, a nawet w jednym zawodzie - kobietom i mężczyznom przypisuje się różne zadania. Wielkość wskaźnika segregacji płci zmienia się odwrotnie niż poziom agregacji
210 nierówny rozwój
danych. Zob. też rynek pracy; segmentacja rynku pracy. A.K.
nierówny rozwój [uneven development],
termin używany w późnej teorii marksistowskiej i wskazujący na zróżnicowanie procesu transformacji świata jako całości przez -^kapitalizm, tak że w niektórych rejonach następuje rozwój sit wytwórczych i społecznych, podczas gdy w innych - ciągle na mocy tego samego procesu - jest on spowolniony lub wypaczony. Pogląd ten można przeciwstawić wcześniejszemu marksistowskiemu przekonaniu, że kapitalizm przetwarza cały świat na jednolitą modłę. J.S.
Nietzsche Friedrich Wilhelm (1844-1900),
filozof niemiecki, jeden z największych (jeśli nie największy) obrazoburca współczesny, uważany za prekursora tak różnych zjawisk, jak ->faszyzm i ^postmodernizm. Wydaje się, że w rzeczywistości oburzał go niedostatek refleksyjności (->et-nometodologia) filozofów i uczonych, którzy zasadę rygorystycznego kwestionowania stosowali w odniesieniu do koncepcji innych filozofów, a nie do własnych; reakcja ta doprowadziła do tego, że N. podważał -^racjonalizm, scjentyzm i -huma-nizm cechujący, jak uważano, współczesne społeczeństwa Zachodu. W opozycji do tych kierunków N. głosił ideały indywidulizmu, niezależności, rywalizacji i elitaryzmu. Trzy pojęcia, które podsumowują zarówno przyczyny długotrwałego sporu na temat jego dorobku, jak i rezultaty zastosowania przez N. procedury kwestionowania do własnych poglądów, to "nihilizm", "wola mocy" i "nadczłowiek". Do uczonych, na których wpływ wywarły dzieła N., należeli M. ->Weber i M. ->Foucault. Do najbardziej znanych dzieł N. należą Wiedza radosna (1882, wyd. poi. 1906), Tako rzecze Zaratustra (1883-85, wyd. poi. 1905), Poza dobrem i złem (1886, wyd. poi. 1906), Z genealogii moralności (1887, wyd. poi 1906) oraz Ecce Homo (1908, wyd. poi. 1909). AŻ.
niewidzialna religia [irwisible religion],
pojęcie to, wprowadzone przez Th. Luckmanna (Niewidzialna religia 1963, wyd. poi. 1996), kryje w sobie ideę, że ->religia nadal jest ważną cechą współczesnego społeczeństwa, ale nie można jej definiować wąsko, jako chodzenia do kościoła. Religia wiąże się z tworzeniem znaczenia, które się obiektywizuje w -kulturze, a tym samym wykracza poza bezpośrednie doświadczenie. Zob. też sekularyzacja. A.K.
"niewidzialna ręka" [iiwisible hand], określenie pochodzące z traktatu ekonomicznego A. ->Smitha Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów (2 t. 1776, wyd. poi. 1954). Wyraża ono myśl, że działaniami jednostek ludzkich, które w interesach dążą do zaspokojenia egoistycznej chęci zysku, kieruje ukryta siła ("n.r."), sprawiająca, że przyczyniają się one do wzrostu ogólnego dobrobytu społeczeństwa. Smith dowodził, że
poza kilkoma wyjątkami, jak np. -monopole, działalność gospodarcza jednostek przynosi korzyści społeczeństwu, jeśli nie hamuje jej państwo, Na stwierdzenie to często powołują się w dyskusjach zwolennicy -^gospodarki rynkowej oraz przeciwnicy ingerencji państwa w gospodarkę i w -^społeczeństwo obywatelskie. Zob. też socjologia życia gospodarczego; sprawiedliwość społeczna; teoria wymiany. AŻ.
niewolnictwo [slavery], rozmaite formy braku wolności, takie jak ->poddaństwo czy praca przymusowa. Zazwyczaj jednak słowo to odnosi się do formy własności, w której przedmiotem handlu jest istota ludzka, (.ozbawiona w ten sposób statusu osoby. Tę formę n. odróżnia więc od innych jego postaci wymiar własności. Niewolnikom nie płaci się za ich pracę czy usługi (nawet wtedy gdy sami mogą zawierać transakcje finansowe lub handlowe). Można ich więc uznać za narzędzia produkcji.
Istnieją zarówno historyczne, jak i bliższe naszym czasom przykłady zniewolenia ludów podbitych w wojnie. We wczesnym kapitalizmie (XV--XIX w.) n. własnościowe występowało jako efektywny (czyli tani) system pracy, wykorzystywany przez plantatorów i właścicieli niewolników obu Ameryk, przy czym siłę roboczą zapewniano poprzez handel ludźmi.
Warunkiem n. plantatorskiego (^plantacje) było istnienie skodyfikowanego systemu prawnego i mechanizmów jego egzekwowania. Tego rodzaju nowożytne systemy pracy niewolniczej występowały również w górnictwie i produkcji przemysłowej. W n. plantatorskim niewolnik jest własnością swego pana, natomiast w przypadku podboju i zniewolenia całych ludów staje się własnością całej społeczności. N. plantatorskie występuje w społeczeństwach o ukształtowanej państwowości, a n. podboju wiąże się ze społecznościami przedpaństwowymi.
Na temat historii n. istnieje olbrzymia literatura (zob. np. E. Fox-Cet'ovese, Fiitits of Merchant Capital 1983). Anai^y socjologiczne i antropologiczne można znaleźć w: R.H. Abzug, S.E. Maizlish, New Perspectives on Race and Slavery in America (1986) oraz C. Meillassoux, A. Dasnois, TheAnthro-pology of Slavery (1991). Zob. też chrześniactwo; stosunki patron-klient. J.S.
niewspótmierność [incommensurability],
procedura ->pomiaru wymaga dla porównywania obiektów wspólnych jednostek miary, umieszczonych na jednej skali. Jeśli ten postulat nie jest spełniony, wtedy dwie ->zmienne określa się jako niewspółmierne. J.K.
niezależność statystyczna [statistical in-dependence], dwie -zmienne statystyczne X i Y są niezależne stochastycznie, jeżeli dla dowolnej pary ich wartości x, i yj prawdopodobieństwo, że zmienne X i Y przyjmą jednocześnie wartości x, i /j, jest równe iloczynowi prawdopo-
niezamierzone konsekwencje 211
dobieństw przyjęcia przez zmienną X wartości x/i przyjęcia przez zmienną Y wartości y,, czyli
P(X = x, A Y = yj) = P(X = Xj) -P(Y = yj).
Oznacza to, że wszystkie rozkłady warunkowe zmiennej X ze względu na zmienną Y są identyczne z rozkładem brzegowym częstości zmiennej X, podobnie jak wszystkie rozktady warunkowe zmiennej Y ze względu na zmienną X są identyczne z rozkładem brzegowym zmiennej Y.
Niezależność stochastyczna jest najmocniejszym typem n.s. Inne rodzaje n.s. to m.in. niezależność korelacyjna zmiennej X od zmiennej Y, występująca wtedy, gdy wszystkie średnie warunkowe zmiennej X ze względu na wartości zmiennej Y są takie same i równe średniej X, oraz niezależność liniowa, występująca wtedy, gdy kowariancja zmiennych X i Yjest równa 0.
Jeżeli dwie zmienne są niezależne stochastycznie, zachodzi pomiędzy nimi także każdy inny typ n.s. Jeżeli dwie zmienne są niezależne korelacyjnie, są również niezależne liniowo. Z drugiej strony niezależność liniowa nie jest warunkiem wystarczającym dla niezależności korelacyjnej, ta zaś dla niezależności stochastycznej.
Niezależność stochastyczna zmiennych Xi Yjest równoznaczna z niezależnością stochastyczną Y i X; to samo można stwierdzić o niezależności liniowej. Natomiast niezależność korelacyjna zmiennej X od zmiennej Y nie wymaga niezależności korelacyjnej Y od X.
Zależnością statystyczną nazywamy sytuację, gdy nie zachodzi niezależność. Odpowiednio mówimy więc o zależności korelacyjnej X od Y, gdy średnie warunkowe X pod warunkiem Y są różne; zależności liniowej, gdy kowariancja jest różna od O itp. Maksymalną zależnością X od Y zachodzi, gdy X jest funkcją Y, tzn. wtedy gdy wszystkie rozkłady warunkowe X ze względu na Y są jedno-punktowe. J.H.
niezamierzone konsekwencje [uninten-ded consequences], życie nie zawsze toczy się zgodnie z naszymi oczekiwaniami, zrozumiałe więc, że kwestia n.k. ma długi rodowód w naukach społecznych. Wielu obserwatorów społeczeństwa odróżnia zadeklarowane cele lub zamierzenia działań społecznych od ich, zwykle nierozpoznanych, ale obiektywnych konsekwencji funkcjonalnych. W.I. ->Thomas opisywał, w jaki sposób instytucje spółdzielcze polskich chłopów w USA służyły nie tylko celom, które oni sobie postawili, ale wpływały też na spójność ich grupy. Bardziej współcześnie L. Coser twierdził, że konflikty nie zawsze są destruktywne dla organizacji, ale mogą przez swą funkcję adaptacyjną lub rolę zaworu bezpieczeństwa działać na rzecz utrzymania stabilności organizacyjnej (The Functions ofSocial Conflict 1965).
Klasycznym przykładem n.k. jest teza M. ->We-bera o związku pomiędzy ->etyką protestancką
a duchem nowoczesnego kapitalizmu. Kalwińskie doktryny predestynacji i ascetyzmu ziemskiego miały n.k. w postaci stworzenia klimatu sprzyjającego rozwojowi kapitalizmu poprzez zachętę do akumulacji kapitału jako obowiązku lub celu samego dla siebie. Bardziej współczesne przykłady przytacza J. Elster w Nuts and Bolts for the Soda/ Sciences (l989). Jeden z nich odnosi się do sposobu wpływania ->badań opinii publicznej na wyniki wyborów. Publikacja sondaży przedwyborczych może w istocie zmienić wynik wyborów, albo dlatego że wpływają one na zmianę preferencji i zwiększają poparcie dla kandydata mającego największe szansę, albo - przeciwnie - dlatego że wyborcy solidaryzują się z kandydatem przegrywającym. Oczywiście jeśli wszyscy wybraliby przegrywającego, miałoby to dziwny skutek w postaci zwycięstwa najmniej popularnego kandydata. Przykładem n.k. są też -^eksperymenty Hawthor-ne, w których obecność badaczy doprowadziła do zmiany zachowania robotników będących przedmiotem badań; zjawisko to nazywane jest od tego czasu "efektem Hawthorne".
Zdaniem R.K. Mertona (Teoria socjologiczna i struktura spoteczna 1949, wyd. poi. 1982), istnieją trzy rodzaje n.k. działań: funkcjonalne dla danego systemu i pełniące wobec niego ukryte funkcje (->funkcjonalizm); dysfunkcjonalne (->dysfunkcja) wobec danego systemu i pełniące ukryte dysfunkcje oraz te, które są nieistotne dla systemu, ponieważ nie mają konsekwencji funkcjonalnych. Gdy jednak spróbujemy zastosować ten podział do określonej sytuacji, od razu pojawiają się problemy w postaci oczywistych pytań: "dysfunkcjonalne dla kogo?" i "pełniące ukrytą funkcję w jakim celu?". Co więcej, pozbawione sensu jest posługiwanie się n.k. w celu wyjaśnienia funkcji, ponieważ konsekwencje te nie były znane w momencie działania. N.k. może natomiast wpłynąć na przyszłe działania. Przykładem może być dziecko wszczynające wrzask po to, by dostać lody. Jeśli wrzask ten będzie miał n.k. w postaci przyciągnięcia uwagi dorosłego, wówczas dążenie do zwrócenia jego uwagi, a nie lody, mogą być motywem przyszłych wrzasków.
N.k. są zjawiskiem istotnym na poziomie mikro, gdyż aktorzy społeczni często mylą się w swych interpretacjach sytuacji i mogą swymi działaniami doprowadzić do nieprzewidzianych rezultatów. Szczególnym przykładem tej kwestii jest -samo-spełniające się proroctwo, kiedy to ogłoszenie błędnego poglądu prowadzi do zachowań z niego wynikających, sprawiając, że przepowiednia się sprawdza. Teoria ->etykietowania dewiacji zakłada dokładnie taki właśnie mechanizm. Dlatego też, by zacytować wczesne sformułowanie F. Tannenbauma w Crime and the Community (1938), "sam proces kreowania kryminalisty jest procesem nadawania etykiet, definiowania, identyfikowania, segregowania, opisywania, podkreślania, czynienia świadomym i samoświadomym; staje się on sposobem stymulowania, sugerowania, podkreślenia
212 nomadowie, nomadyzm, koczownicy, koczownictwo
tych właśnie cech, na które się narzeka (...]". N.k. są istotnym problemem także na poziomie makro, ponieważ wiele wydarzeń dzieje się w sposób niezamierzony. Jak zauważył A. Ferguson, "historia jest rezultatem ludzkiego działania, nie ludzkich zamierzeń". Zob. też świadczenia selektywne.
RS.
nomadowie, nomadyzm, koczownicy, koczownictwo [nomads, nomadism], termin stosowany wobec grup, które przenoszą się z miejsca na miejsce i nie mają całorocznego miejsca zamieszkania, np. beduini. Antropologowie wyróżnili dwa szerokie typy nomadyzmu: związany z pasterstwem oraz z towiectwem-zbie-ractwem. Zakres niezależności grup łowiecko-
-zbierackich (-łowcy-zbieracze) i pasterskich (-^pasterstwo) od innych grup osiadłych bywa różny. Jako ->typ idealny n. są gospodarczo samowystarczalni. Trzecią grupą nomadyczną, wyłączoną z klasycznej typologii, są Romowie, zawsze powiązani z inną gospodarką, w ramach której okazjonalnie wytwarzają dobra i świadczą usługi. Istnieją także grupy pólnomadyczne, np. współcześni Lapończycy. Zob. J. Okely, The Traveller-
-Cyps;�(1983). A.K.
norma, norma społeczna, normatywny
[norm, social norm, normative], w socjologii n. to ogólnie podzielane oczekiwanie dotyczące sposobu postępowania, wyrażające to, co jest uważane za pożądane i właściwe w danej kulturze. N. są podobne do zasad czy reguł w tym sensie, że mają charakter zalecenia czy dyrektywy, jakkolwiek nie mają ich formalnego statusu. Rzeczywiste zachowanie może się różnić od tego, co uznawane jest za zgodne z n. i wówczas - na podstawie obowiązujących n. - może być uznane za ->dewiację. A zatem pojęcie to jest blisko związane z zagadnieniami regulacji społecznej i ->kontroli społecznej oraz z dominującym w socjologii problemem ->ładu społecznego. W tym sensie pojęcie tego, co normatywne, ma podstawowe znaczenie dla układu i socjologicznych interpretacji interakcji społecznych. Jednak terminy "norma" i "normatywny" są również często używane w sensie statystycznym, na określenie tego, co jest powszechne lub typowe, czy to w odniesieniu do zachowań, czy do pewnych innych zjawisk.
Socjologiczne pojęcie n. jest blisko związane z pojęciem ->roli, którą powszechnie definiuje się jako zespół n. przypisanych do pozycji społecznej. Chociaż oba te pojęcia mają kluczowe znaczenie w socjologii funkcjonalnej (-funkcjona-lizm), zwłaszcza w rozważaniach na temat ładu społecznego w pracach T. ->Parsonsa, to po roku 1960 zaczęły wychodzić z użycia, ponieważ m.in. sugerowały, że istnieje stały zespół oczekiwań oraz statyczny model interakcji społecznych. Socjologia interakcjonistyczna (kładąca nacisk na negocjację znaczeń), -etnometodologia oraz obec-
nie teoria ->postmodernizmu starają się podkreślać złożoność i różnorodność znaczeń oraz zmienność i fragmentaryzację tożsamości jednostki, w świetle których statyczne pojęcie n. traci rację bytu. Inni badacze, zwłaszcza teoretycy marksizmu, podkreślali znaczenie ->władzy i przymusu, nie zaś zgody co do n. w utrzymywaniu ładu społecznego.
Różnicę między Parsonowskim rozumieniem n. a podejściem do n. w teoriach społecznej tożsamości przedstawia zwięźle F. Cancian w pracy What arę Norms? (1975). Pierwsze ujęcie wskazuje, że n. to przekonania dotyczące tego, co jednostki powinny robić, i że stają się one elementem systemu motywacji jednostki dzięki -so-cjalizacji; w ten sposób ludzie zaczynają działać zgodnie z n. swojego społeczeństwa i to właśnie dlatego że chcą się do nich stosować. Natomiast w drugim ujęciu n. to postrzeganie, jakie działania jednostki Skłaniają innych ludzi do uznania
->tożsamości tej jednostki (a nie jej przekonań); uważa się, że ludzie dostosowują się do n. po to, aby pokazać sobie i innym, że są pewnym szczególnym rodzajem osoby. Badania prowadzone przez Cancian (nad społecznością Indian meksykańskich) wydają się potwierdzać tę interpretację. A.Z.
normalizacja [normalization], -^rozkład normalny jest podstawowym rozkładem w statystyce. Jeśli empiryczny rozkład zmiennej nie jest normalny, możliwe jest niekiedy, przez przekształcenie zmiennej (np. logarytmiczne), uzyskanie rozkładu normalnego zmiennej analizowanej. Taką operację nazywamy n. rozkładu. J.K.
normy sytuacyjne [emergent norms], wzorce zachowania stopniowo kształtowane przez ludzi, którzy znaleźli się w grupie. Tak więc np. "normotwórcza teoria tłumu" stwierdza, że chociaż tłum składa się z jednostek o różnych ^postawach, motywach (-slowniki motywów) oraz
-wartościach, to niepewność ji go statusu prowadzi do wytwoiŁ-..ina się w tej szczególnej sytuacji ->normy grupowej, która daje złudzenie jednomyślności co do celu i uniformizuje zachowania. J.S,
nowa klasa robotnicza [new working class], termin związany z tezą, że pracownicy kontrolujący proces produkcji w przemysłach zautomatyzowanych (-^automatyzacja) oraz pracownicy biurowi w dużych ^korporacjach przemysłowych są w stanie przyjąć historyczną, rewolucyjną rolę -^proletariatu przewidywaną przez -marksizm. Obie te grupy stały się robotnikami produkcyjnymi w sensie funkcjonalnym; ich wiedza fachowa jest niezbędna w najbardziej zaawansowanych sektorach kapitalistycznego -procesu pracy. Równocześnie jednak wiedza ta dostarcza im narzędzi intelektualnych do poznania i do postawienia wyzwań kapitalistycznej strukturze władzy i rzekomo irracjonalnemu - z punktu
nowa technologia 213
widzenia ich interesów - systemowi rynkowemu (-rynek), który towarzyszy kapitalizmowi. Tezę, iż "inżynierowie" są w pewnym sensie nową rewolucyjną awangardą, można odnaleźć już w pracach T. -Veblena i ruchu technicystycznego; ostatnio natomiast pogląd ten wiąże się z nazwiskiem S. Malleta i z innymi członkami ruchu -Sociologie du travail we Francji.
WLo nouvelle classe ouvriere (1965) Mallet twierdzi, że dawna klasa robotnicza starych przemysłów (kopalnie węgla itp.) nie może już stworzyć wizji alternatywnego społeczeństwa. Raczej "tylko ta warstwa aktywnej populacji, która jest zaangażowana w najbardziej zaawansowane procesy cywilizacji technicznej, jest w stanie projektować przeniesienie własności i rozważać doskonalsze formy rozwoju". Nowoczesne przemysły (np. rafinerie ropy i przemysł chemiczny) charakteryzuje automatyzacja, która - jak się uważa - zwiększa odpowiedzialność i zaangażowanie pracowników, czyni oczywistymi powiązania pomiędzy powodzeniem firmy, płacą robotnika a jego umiejętnościami i w ten sposób zachęca pracobiorców do starań o większą kontrolę nad procesami produkcji. Związki zawodowe związane z fabrykami (syndicalisme d'entreprise) w wyższym stopniu stymulują solidarność robotniczą. "Im bardziej nowoczesny pracownik odzyskuje na poziomie zbiorowym autonomię zawodową, którą utracił na etapie mechanizacji pracy, tym silniej domaga się kontroli". Czyniąc ponownie kwestie autonomii i kontroli centralnym punktem walki pomiędzy siłą roboczą a kapitałem, n.k.r. wykracza poza wąski ekonomizm (koncentrację na płacy) swych poprzedników i zapoczątkowuje tworzenie awangardy oddolnego ruchu rewolucyjnego na rzecz socjalizmu.
Jak na tezę, która - w najlepszym wypadku -była słabo uzasadniona i oparta na dosyć wątpliwych danych, twierdzenia Malleta wywarły ogromny wpływ na zachodnią socjologię przemysłu (by nie powiedzieć: na przemysłowy i polityczny zamęt) końca lat 60., chociaż systematyczne badania wkrótce jasno ukazały jego słabości empiryczne (zob. np. D. Gallie, In Search of the New Working Class 1978). Pozostawiając na boku niedokładności rzeczowe, teza ta opiera się na tym samym ->determinizmie technologicznym, który jest podstawą tezy o ->burżuazyjnieniu; niepoważnie traktuje władzę -państwa; niejasności, co do tego, o które grupy pracobiorców chodzi (Mallet identyfikuje dwa typy "nowego robotnika" - robotnicy kontroli procesu i technicy - ale obie one składają się z wielu, niezbyt precyzyjnie określonych kategorii zawodowych), oraz znaczne niedokładności w definiowaniu głównych pojęć (jak np. automatyzacja) i w określaniu mechanizmów przyczynowych wiążących środowisko techniczne, wysokie zarobki i stopień uzwiązkowienia pracowników.
Niedawne prace empiryczne powstałe pod wpływem tezy o n.k.r. wykazują, że bardzo uprasz-
cza ona ten problem oraz wyolbrzymia stopień przekształcania tradycyjnego podziału na ->pracę fizyczną i pracę umysłową przez najnowszą technikę. Z drugiej strony badania te zaowocowały dużą liczbą danych świadczących, iż obiektywna sytuacja klasowa (choć niekoniecznie świadomość klasowa) dużej części robotników niefizycznych została zmieniona przez informatykę. W opinii niektórych autorów niestabilne rynki światowe końca XX w. przyczyniły się do zapoczątkowania ery postfordyzmu i -elastycznego zatrudnienia, zmniejszenia firm, przypomnienia bardziej tradycyjnych, rzemieślniczych form produkcji, w rezultacie czego technologia zautomatyzowana i produkcja na wielką skalę, a wraz z nią teza o n.k.r. wydają się passę. P.S.
nowa lewica [New Left], etykietka stosowana zwykle wobec kierujących się -humanizmern dysydentów z partii komunistycznych (-komu-nizm) oraz zwolenników zachodniego marksizmu okresu zimnej wojny. Stworzona w opozycji do starej lewicy, tzn. prosowieckich i innych tradycyjnych nurtów komunistycznych, np. trockizmu,
->maoizmu i ->anarchizmu. N.l. rozwinęła się pod koniec lat 50., zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, jako świadoma, radykalna inteligencja marksistowska, równie krytyczna wobec -^kapitalizmu i radzieckiego socjalizmu państwowego. Wydawała wiele dzienników, z których "New Left Review" był najważniejszy. Dodatkowym impulsem dla tego ruchu była radziecka inwazja na Węgry w 1956 i na Czechosłowację w 1968. P.S.
nowa prawica [New Right], filozofia polityczna, szczególnie związana z administracjami Thatcher i Reagana w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych w latach 80. Stanowiła radykalne zerwanie z wartościami socjaldemokratycznymi
- najbardziej dobitne w retoryce, ale również w praktyce. Główne idee tego kierunku to przywiązanie do wolnego -> rynku i wolności indywidualnej, redukcja interwencjonizmu państwa i opieki społecznej (->państwo opiekuńcze); moralność populistyczna (->populizm) oraz autorytaryzm (-^osobowość autorytarna).
W latach 80. niektórzy socjologowie czerpali z idei n.p., dowodząc, że ich dyscyplina została zdominowana przez założenia lewicowe lub socjaldemokratyczne, będące w niepisanej opozycji do rynku oraz tkwiące w obsesji -^-nierówności. Autor jednej z najbardziej eleganckich krytyk tego typu, P.L. Berger, przedstawia pięćdziesiąt twierdzeń dotyczących dobrobytu, równości i wolności, które ściśle wiążą ich osiągnięcie z agresywną realizacją założeń ->kapitalizmu wolnorynkowego (zob. Rewolucja kapitalistyczna 1986, wyd. poi. 1995). P.S.
nowa technologia [new technology], każdy zespół technik produkcyjnych, dzięki którym dokonuje się znaczący postęp (mierzony w kate-
214 nowe religie, nowe ruchy religijne
goriach większej produkcji lub obniżenia jej kosztów) w stosunku do aktualnej ^technologii wytwarzania, rozpatrywany w konkretnym kontekście historycznym. Na gruncie tej definicji widać wyraźnie, że wyobrażenie o tym, co jest "nowością", stale się zmienia, w miarę jak pojawiają się kolejne, nowe rozwiązania technologiczne.
Obecnie najnowsze i najbardziej interesujące z socjologicznego punktu widzenia są technologie informatyczne i komunikacyjne, oparte na mikroelektronice; ich zastosowanie, zdaniem niektórych socjologów, zrewolucjonizowało organizację pracy. Wśród zjawisk, które są uważane za rezultat wprowadzenia tych n.t. można wymienić: ->de-kwalifikację, -proletaryzację, -^automatyzację,
->teletączność -^elastyczne zatrudnienie, ^system "na czas", powstanie podwójnego -> rynku pracy lub podzielonego rynku pracy (->segmenta-cja rynku pracy) oraz nowy ->międzynarodowy podział pracy. Przewidywane następstwa n.t. stanowią czasem podstawę apokaliptycznych wersji całościowej zmiany społecznej - jak jest np. w teoriach społeczeństwa poprzemysłowego i społeczeństwa "samoobsługowego".
Systematyczne badania socjologiczne niezmiennie dowodzą, że zjawiska te są wyolbrzymiane, a teoretycy przeceniają wpływ n.t. - jest on złożony i uwarunkowany różnymi okolicznościami, takimi jak zmiany w strategiach zarządzania czy opór pracowników, oraz mnóstwem innych czynników kulturowych i politycznych (zob. np. pracę B. Wilkinsona, The Shopfloor Politics of the New Technology 1983, przedstawiającą liczne badania monograficzne na ten temat). A.Z.
nowe religie, nowe ruchy religijne [new religions, new religious movements], pojęcie to dotyczy dwóch odrębnych zjawisk religijnych. Po pierwsze, istnieją n.r.r. wśród ludów tubylczych i plemion w ->Trzecim Świecie, będące wynikiem wzajemnego oddziaływania lokalnych, miejscowych religii i ->chrześcijaństwa, a także w mniejszym zakresie ->hinduizmu i -buddyzmu. Ruchy te określa się jako mesjanistyczne (->mesja-nizm), natywistyczne lub ruchy rewitalizacji. Są one traktowane przez antropologów jako forma reakcji czy dostosowania ludzi - w znacznej mierze bezsilnych - do zaburzeń ładu społecznego, związanych z bezpośrednim lub pośrednim
->kolonializmem. Ruchy te często odwołują się
do radykalnej teologii wczesnego chrześcijaństwa, aby wyrazić swój głęboki symboliczny protest.
Po drugie, n.r.r. pojawiają się w rozwiniętych społeczeństwach Zachodu często powiązane z ruchami młodzieży i z kontrkulturą. Mają zazwyczaj charakter synkretyczny, zapożyczają elementy z wielu różnych tradycji religijnych i filozoficznych. Socjologowie twierdzą, że tego typu ruchy odpowiadają potrzebom psychologicznym i społecznym młodych ludzi poszukujących sensu żyda, którego nie mogą odnaleźć w głównym nurcie tradycji religijnych. Jako przykłady można wymienić: Divine Light Mission, Hare Kryszna, Kościół Zjednoczenia oraz Koiciół Scjeniologii.
W literaturze przedmiotu można znaleźć wiele typologii tak pojmowanych n.r.r. Na przykład R. Wallis w pracy Elementary Forms ofthe New Religious Life (1984) zaproponował podział trójczto-nowy: ruchy odrzucające świat, afirmujące świat, dostosowujące się do świata. Pierwszy typ to próby ucieczki od bezosobowości, matc-rializmu, biuro-kratyzacji oraz indywidualizmu współczesnego życia. Jako przykłady wymienia się: Międzynarodowe Towarzystwo Świadomości Kryszny, Dzieci Boga oraz Kościół Zjednoczenia (Moonowie). Natomiast ruchy takie jak scjentologia, medytacja transcendentalna oraz japoński Soka Gakai obiecują swym zwolennikom większe sukcesy w osiąganiu celów w ramach status quo, w tym indywidualnego awansu materialnego, dobrego samopoczucia psychicznego i popularności w społeczeństwie; tak więc afirmują one świat. Wreszcie religie poszukujące, nastawione na dostosowanie się do świata, w niewielkim stopniu wpływają czy to na zachowania jednostek w sferze spraw świeckich, czy to na odrzucanie świata, ponieważ ich zasadniczym celem jest pobudzenie poszukiwań nowych osobowych i duchowych doświadczeń. Ruchy takie jak ruch odnowy charyzmatycznej czy neozielonoświątkowcy uczą po prostu swych adeptów rozwijania w sobie żarliwości religijnej, a nie określonego sposobu żvcia.
Typologia Walliiu lo tylko jeden z wielu możliwych sposobów klasyfikacji nowych ruchów religijnych. Pewne wyobrażenie na temat innych klasyfikacji oraz bogactwa literatury poświęconej tej kwestii można zdobyć dzięki obszernemu szkicowi bibliograficznemu Th. Robbinsa Cults, Comerts and Charisma, "Current Sociology" 1988. Zob. też sekularyzacja. A.K.
obciążenie teorią [theory-laden], stwierdzenia o świecie są obciążone teorią, jeśli zakładają prawdziwość teorii lub opierają się na niej - innymi stówy, jeśli nie są czystą obserwacją. Wielu filozofów nauki (np. T.S. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych 1962, wyd. poi. 1968) twierdzi, że wszystkie obserwacje są w pewnym sensie obciążone teorią. RS.
obiektywność [objectivity], w sporze między tymi, którzy widzą w socjologii - aktualną lub potencjalną - naukę, oraz tymi, którzy dopatrują się w niej innego modelu aktywności intelektualnej (jak np. interpretacja, wczuwające się rozumienie charakterystyczne dla dialogu czy zdobywanie samowiedzy na kozetce psychoanalityka), pojęcie o. jest ważnym orężem. Przymiotnik "o-biektywny" może określać nastawienie umysłu, które uważa się za właściwe dla naukowca: niezależny, bezstronny, otwarty na dowody. Alternatywnie może także odnosić się do zastosowanych metod badania lub do jego rezultatu - teorii lub twierdzenia. Na wykładach dotyczących metod socjologii wiele czasu poświęca się procedurom, które mają chronić badania przed tendencyjnością w toku gromadzenia i interpretacji danych; próby losowe, sprawdziany, alternatywne kwestionariusze itp. mają ustrzec przed stronniczością i zapewnić o. Badanie prowadzone w stosownym duchu naukowej o., rygorystycznie przestrzegające takich metod, można też uważać za obiektywne w sensie adekwatnego opisu przedmiotu analizy, nie zaś subiektywnych życzeń i uprzedzeń badacza.
Przeciwnicy naukowego modelu dociekania socjologicznego twierdzą często, że o. (nastawienia, metody czy rezultatu) jest w socjologii bądź nieosiągalna, bądź wręcz niepożądana. Mają o tym przesądzać szczególne cechy socjologii (i innych nauk społecznych). Bywa też i tak (jak w przypadku pewnej radykalnej feministycznej krytyki "lo-gocentryzmu"), że w ogóle odrzuca się o. jako
właściwy lub osiągalny wzorzec jakiegokolwiek postępowania, łącznie z naukami przyrodniczymi.
O. jako postawie badawczej zarzuca się czasem niestosowność o tyle, o ile może ona oznaczać moralnie lub politycznie naganną obojętność w stosunku do innych ludzi; albo też niekiedy uważa się o. za nieosiągalną, ponieważ socjolog nie może uniknąć uwikłań społecznych lub politycznych. O. metodologiczną można kwestionować z podobnych powodów, lecz także z racji czysto metodologicznych. Na przykład można dowodzić, że jedynie ekspresja wspólnoty ^wartości, czyli współdziałanie badacza i badanego, jest w stanie doprowadzić do intersubiektywnego rozumienia. O. rezultatów badania socjologicznego można podważać z powodów ontologicz-nych (->ontologia) (działanie i stosunki społeczne konstytuowane są przez wspólne znaczenia, niepodatne na obiektywną analizę; życie ludzkie jest skrajnie nieprzewidywalne, za sprawą szczególnych właściwości woli itd.) lub z punktu widzenia rozmaitych form epistemologicznego sceptycyzmu czy ^-relatywizmu.
Kwestionowanie o. - nawet jako idei regulatyw-nej - jest modne w socjologii, ale samo łatwo podlega krytyce. Nasuwa się m.in. oczywiste pragmatyczne pytanie, że jeśli jest tak, iż wszystko, co socjologowie mogą zaoferować, to przetworzenia ich własnych uprzedzeń i nastawień, to dlaczego ktokolwiek miałby ich słuchać, nie wspominając o wykładaniu wielkich sum na badania socjologiczne. J.S.
obraz struktury klasowej [class image-
ry], zdroworozsądkowe, codzienne przekonania dotyczące ->klas społecznych, rozpowszechnione w danym społeczeństwie i dotyczące w szczególności ich liczby, wielkości i cech charakterystycznych.
W badaniach -stratyfikacji społecznej często odróżnia się strukturę obiektywną i subiektywną, przy czym ta pierwsza obejmuje relacje ->wladzy
216 obrzędy przejścia
i przywilejów, druga zaś określona jest przez obraz struktury w świadomości społecznej. Pojęcie to istnieje od 1957, a zdobyło popularność w Wielkiej Brytanii dzięki ważnej pracy D. Lockwooda na temat istniejących wśród robotników -wizji społeczeństwa (Working Class Images of Society, M, Bulmer [red.] 1975).
Istnieją dwie koncepcje subiektywnej stratyfikacji. Pierwsza, marksistowska, w której świadomość klasowa czy warstwowa jest rezultatem konfliktu klasowego i doświadczenia -^nierówności społecznych, każde zaś odchylenie od interesu klasowego określane jest jako ->fałszywa świadomość. Koncepcja druga powstała wśród badaczy opinii publicznej dzięki ich badaniom prestiżu klas i zawodów w lokalnych społecznościach (-badania społeczności lokalnej). Stwierdzono w nich, że istnieją różne percepcje struktury klasowej, że ludzie różnią się między sobą pod względem skłonności do jej dychotomizowania ("my" i "oni") lub przeciwnie - dostrzegania większej liczby klas i subtelniejszych różnic. Socjologowie opisali różne kryteria podziału klasowego (np. władza, bogactwo), ale w większości przypadków zwarty, empiryczny opis struktury społecznej jest sprawą trudną. Najnowsze badania nad o.s.k. wskazują, że - przeciwnie do dotychczasowych poglądów - istnieje dość płynny, złożony i otwarty zbiór wyobrażeń na temat klas i zawodów, a ludzie używają różnych obrazów i koncepcji do różnych celów i w ramach różnych strategii. Zob. np. N. Britten, Class Imagery in a National Sample of Women and Mań, "British Journal ofSociology" 1984. M.T.
obrzędy przejścia [rites of passage],
->rytuały związane ze zmianą statusu, np. z przejściem od młodości do wieku dojrzałego, od stanu przedmałżeńskiego do małżeńskiego. W klasycznym studium o tym samym tytule (Ch.)A. -Van Gennep wyróżnił etapy: separacji, czyli pozbawienia dotychczasowego statusu, fazy liminalnej, czyli stanu "anormalnego", oraz integracji, czyli włączenia do nowego stanu. Stwierdził również, że każdy rytuał związany ze zmianą statusu zawiera w sobie takie trzy stadia. Pomiędzy nimi występują wyraźne granice symboliczne. A.K.
obsadzanie innego w roli [altercasting],
pojęcie wprowadzone przez E.A. Weinsteina i P. Deutschbergera (Sociometry 1963), wykorzystywane w teorii ->ról oraz w socjologii dramaturgicznej (-dramaturgizm) do opisu procesu obsadzania innej osoby (alter) w konkretnej roli. Ujawnia ono fakt, iż sposób, w jaki oddziałujemy na innych, odpowiada określonemu wzorowi i może ograniczać to, co inni są w stanie zrobić. A.K.
Obserwacja Masowa [Mass Observa-tion], niezależna organizacja prowadząca badania społeczne, utworzona w 1937 w Wielkiej Brytanii; do 1949 zbierała dane i publikowała raporty, później stała się typową firmą badań rynkowych
(-rynek). Zorganizowała największe na świecie badania oparte na -^obserwacji uczestniczącej: ogólnokrajowa grupa ochotników prowadziła pamiętniki i zapisywała swe obserwacje według usystematyzowanych wskazówek (zob. np. A. Cal-der, D. Sheridan, Speakfor Yourself. A Mass-Obser-vation Anthology 1984). P.Ś.
obserwacja nieuczestnicząca [non-par- {�
ticipant Obsen/ation], technika badania, w kto- | rej obserwuje się przedmiot badań z jego wiedzą, f jednak bez jego czynnego udziału w rozpozna- f wanej sytuacji. Przeciwko takiemu podejściu często wysuwany jest zarzut, że sama świadomość, iż jest się obserwowanym, może wpływać na zachowanie ludzi, co podważa wiarygodność otrzymywanych danych. Przykładem może być znany przypadek ~efektu Hawthorne. Sposobem na przezwyciężenie tych trudności jest dokonywanie wielu obserwacji podobnych sytuacji w ciągu dłuższego czasu. Możliwość użycia zapisu wideo przy o.n. nie rozwiązuje problemu, gdyż to także może wpłynąć - a nawet prawie na pewno wpłynie
- na zachowania badanych. Zob. też obserwacja uczestnicząca. J.K.
obserwacja uczestnicząca [participant
obsen/ation], ważna metoda badawcza służąca zdobywaniu bliskiej i bezpośredniej wiedzy na temat danego zjawiska (np. grup religijnych, zawodowych czy dewiacyjnych) poprzez silne zaangażowanie w kontakty z ludźmi w ich naturalnym środowisku. Początki tej metody wiążą się z -^pracą w terenie antropologów społecznych (-^antropologia społeczna) oraz badaniami miasta podjętymi przez -> szkołę chicagowską. Klasycznymi przykładami zastosowań o.u. <ą: studium J. Lof-landa na temat Kościoła Zjednoczenia (Moonowie)
- Doomsday Cult (1966); badania L. Humphreysa grupy homoseksualistów - Tearoom Trade (1970), a także badania gangu przeprowadzone przez W.F. Whyte'a - 9f-v Corner Society (1955). O.u. łączy się zwykle z różnymi innymi metodami: swobodnym -wywiadem, bezpośrednią obserwacją, uczestnictwem w życiu grupy, zbiorowymi dyskusjami, analizą -^dokumentów osobistych tworzonych przez grupę, autoanalizą i analizą
-historii życia. Zwykle uważa się, że o.u. jest metodą jakościową, może ona jednak obejmować także elementy ilościowe.
Podstawowym problemem metodologicznym o.u. jest znalezienie równowagi między ^subiektywnością a właściwą ->obiektywnością. Zasadniczym celem o.u. jest wejście w subiektywne światy badanych i zobaczenie tych światów z ich punktu widzenia, jest to więc metoda pokrewna rozumieniu, czyli Verstehen (-^interpretacja). Problem subiektywności nasuwa się więc bezpośrednio, gdyż badacz musi wiedzieć, kiedy dokładnie przedstawia punkt widzenia badanego, kiedy zaś narzuca mu własne poglądy. Z drugiej strony interesowanie się jedynie poglądem badanego
kryje w sobie ryzyko konwersji i "stania się tubylcem", czyli patrzenia na świat tylko z punktu widzenia podmiotu badań. W tym momencie pojawia się problem właściwej obiektywności, tzn. utrzymania dystansu umożliwiającego odniesienie poglądu osoby badanej do szerszego kontekstu teoretycznego i społecznego. Badacze stosujący o.u. często wpadają w pułapkę związaną z tym dylematem: zbyt duży dystans osłabia możliwość wglądu, którą daje o.u., zbyt duże zaangażowanie ogranicza wartość danych dla nauk społecznych. Szeroko omawia te kwestie T.S. Bruyn, The Human Perspective in Sociology (1966).
O.u. może przybierać różne formy. W klasycznym artykule Roles in Sociological Field Observation .("Social Forces" 1958) R.L. Cold wyróżnia cztery role przyjmowane podczas takich badań. Można je uszeregować według poziomu zaangażowania: petne uczestnictwo, rola uczestnika-jako-obser-watora, rola obserwatora-jako-uczestnika, pełny obserwator. Uszeregowanie to raz jeszcze ujawnia dylemat subiektywności i obiektywności: pierwsza pozycja bliska jest "stawaniu się tubylcem", ostatnia natomiast może być zbyt odległa i chłodna, aby możliwe było uzyskanie wglądu w subiektywne aspekty zachowania. Zob. też jawna obserwacja uczestnicząca; obserwacja ukryta. A.K.
obserwacja ukryta [covert observation], ->obserwacja uczestnicząca prowadzona bez wiedzy i zgody jednostek, które są przedmiotem badania. Wymaga od badacza znalezienia dla siebie jakiejś roli w badanym środowisku, która pozwoliłaby mu ukryć jego rzeczywiste cele. Ten rodzaj obserwacji stosuje się wtedy, gdy niemożliwy jest normalny dostęp do badanych jednostek lub gdy obecność badaczy mogłaby w istotny sposób zakłócić zachowanie badanych. Jako przykłady można podać o.b. spotkań homoseksualistów prowadzoną przez L. Humphreysa (Tearoom Trade 1970) lub też badania L. Festingera i współpracowników, którzy obserwowali praktyki religijne, podając się za wierzących (When Prophecy Falls 1956). Metoda ta wywołuje poważne wątpliwości etyczne. Omawia je M. Bulmer w pracy Social Research Ethics (1982), cytując wiele znanych prac amerykańskich i brytyjskich uczonych. Zob. też etyka badawcza. J.K,
obszar naturalny [natural area], termin
stosowany w ->ekologii miasta na określenie obszaru zamieszkiwanego przez ludność charakteryzującą się podobieństwem "tradycji społecznej, zawodu, zainteresowań czy innych wyróżniających ją cech kulturowych" (zob. A. Hawley, Human Ecology 1950) lub, mówiąc krótko, przez odrębną społeczność lokalną (-^-wspólnota). Zob. też teoria stref koncetrycznych. AŻ.
Obyczaje [mores], reguły moralne lub sposoby zachowania uznawane przez większość członków społeczeństwa za istotne dla utrzymania standardów przyzwoitości. O. są w zdecydowany sposób
obywatelstwo 217
narzucane, a ich naruszanie jest karane dezaprobatą lub sankcjami grupowymi, a gdy obyczaje stają się prawem - przez działania prawne. Zob. też naturalne sposoby postępowania w gromadzie.
A.K.
obywatelstwo [citizenship], w teorii polityki
i prawa obywatelstwo odnosi się do ->praw i obowiązków członka państwa narodowego lub mieszkańca miasta. W przeszłości zdarzało się, że obywatelem był każdy mieszkaniec miasta, czyli członek społeczności względnie niezależnej od króla czy władz państwowych. W antycznej Grecji obywatelami byli tylko ludzie wolni, którzy mieli też prawo uczestniczyć w podejmowaniu decyzji politycznych, dlatego że przyczyniali się do obrony miasta, często jako żołnierze. Demokratyzacja rozszerzyła zakres o., uznając za obywateli wszystkich, niezależnie od wieku, płci i narodowości. Pojęcie o. odżyło w okresie powstawania nowożytnego -państwa, szczególnie podczas rewolucji francuskiej i rewolucji amerykańskiej. Stopniowo zaczęło łączyć się bardziej z prawami niż z obowiązkami. Współcześnie o. wiąże się zwykle z różnymi organizacjami, które instytucjonalizują te prawa w ramach -> państwa opiekuńczego.
Współczesne socjologiczne teorie o. czerpią wiele z prac T.H. -MarshalIa, który określił o. jako status jednostki, która jest pełnoprawnym członkiem zbiorowości. Mówi się o trzech wymiarach o.: cywilnym, politycznym i społecznym . Ten pierwszy dotyczy ->praw obywatelskich, które zapewniają jednostce wolność i są zinstytucjonalizowane w postaci sądu. O. polityczne gwarantuje prawo do uczestniczenia we władzy politycznej danej społeczności przez głosowanie lub przez sprawowanie urzędu. O. społeczne to prawo do odpowiedniego poziomu życia, co znajduje swój wyraz w systemach szkolnych i świadczeń społecznych. Ważny jest pogląd Marshalla, że istniało stałe napięcie między zasadami o. a działaniem ->rynku kapitalistycznego. -Kapitalizm wprowadza nierówności między ->klasami społecznymi, zasady o. natomiast wiążą się z pewną redystrybucją zasobów, gdyż do niektórych z nich wszyscy mają równe prawa.
Teoria Marshalla zapoczątkowała szeroką dyskusję. Jej krytycy twierdzili, że teoria jest jedynie zapisem doświadczeń angielskich, a nie porównawczą analizą o., że zawiera ewolucjonistyczny (->ewolucjonizm) i teleologiczny (->teleologia) pogląd o nieuniknionym rozszerzaniu się zakresu o. i nie zajmuje się procesami, które o. podważają. Nie uwzględnia też różnic między mężczyznami a kobietami w zakresie o., zapomina o innych rodzajach o., jak np. gospodarczym, i niejasno wypowiada się na temat przyczyn ekspansji tego pojęcia. Niektórzy socjologowie twierdzą, że pewne zmiany w teorii Marshalla mogłyby zachować jej trafność.
W różnych społeczeństwach tradycje o. są bardzo różne. Czym innym jest o. aktywne, oparte
i
l
218 ocena pracy
na zdobywaniu praw, czym innym zaś bierne, nadawane z góry przez państwo (por. R. Bendix, Nation-Building and Citizenship 1964). Różne są też teoretyczne podejścia do udziału aspektów publicznego i prywatnego w pojęciu o. Zdaniem niektórych socjologów, np. T. -Parsonsa, rozszerzanie się pojęcia o. jest miernikiem modernizacji (->teoria modernizacji) społeczeństwa, gdyż o. opiera się na wartościach uniwersalizmu i dążenia do -osiągnięć. Różne tradycje teoretyczne są przede wszystkim rezultatem dwóch zasadniczo odmiennych spojrzeń na o. Można je uważać za element burżuazyjnego ->liberalizmu, czyli wiązać je z konserwatywnym postulatem uczestnictwa społecznego, można też traktować o. jako cechę polityki radykalnie demokratycznej. Jest więc o. albo odrzucane jako zaledwie reforma kapitalizmu, albo traktowane jako jeden z fundamentów -^demokracji. J. Barbalet (Citizenship 1988) daje doskonały przegląd obszernej już literatury poświęconej temu pojęciu. Zob. też demokracja przemysłowa. M.T.
ocena pracy [job evaluation], system klasyfikacji pracy, określający strukturę szczebli służbowych i skalę ptac na podstawie charakterystyk pracy (umiejętności, samodzielności i zakresu odpowiedzialności), a nie indywidualnych właściwości pracowników. O.p. popiera lobby zwolenników równych szans, ponieważ w zamierzeniu ma ona zmniejszać dyskryminację wynikającą z indywidualnych cech pracowników. W praktyce jednak wiele systemów o. p. tylko wzmacnia -^uprzedzenia i pogłębia istniejące -^nierówności ze względu na sposób, w jaki definiuje się w jej ramach -> kwalifikacje. Na przykład na usegmen-tyzowanych rynkach pracy (->segmentacja rynku pracy) te prace, które w większości wykonują mężczyźni, są z zasady wyżej oceniane niż wykonywane na ogół przez kobiety (zob. A. Pollert, Girls, Wives, Factory Lives 1981). A.Z.
ocenianie [rating], metoda skalowania (-^skala). Wymaga, by respondenci określili położenie obiektów na skali liczbowej. Przykładem może być wystawianie studentom ocen przez profesora. Typowe przykłady z badań socjologicznych to ocenianie prestiżu zawodowego w skali np. 1-10 czy stosunku do polityki rządu na pięciostopniowej skali: "całkowicie popieram", "raczej popieram", "nie mam zdania", .jestem raczej przeciw", .jestem zdecydowanie przeciw". Zob. też ranking; skala Likerta. J.K.
oddzielone role małżeńskie [segregated conjugal roles], oddzielenie -ról małżeńskich występuje wówczas, gdy mąż i żona mają wyraźnie zróżnicowane zadania oraz wiele odrębnych spraw i czynności. -^Małżeństwa, w których partnerzy mają także swoje własne, oddzielne związki społeczne i zobowiązania, są raczej mniej trwałe.
A.K.
odreagowywanie [abreaction], termin stosowany przez psychoanalityków, odnoszący się do procesu wyzwalania tłumionych uczuć poprzez przywołanie w wyobraźni dawnych negatywnych przeżyć. We wczesnych pracach S. -Freud dowodził, że przejawy histerii mają źródła w trauma-tycznych doświadczeniach człowieka z dzieciństwa. W -^psychoanalizie istnieje wiele technik terapeutycznych, za pomocą których próbuje się leczyć zaburzenia psychiczne. Techniki te polegają na skłonieniu pacjenta, aby na nowo przeżył w wyobraźni rzeczywiste traumatyczne doświadczenia. A.Z.
odrodzenie religijne [religious revival], termin stosowany wobec ruchów masowych, u których podłoża tkwi silne ożywienie uczuć religijnych. Okresowe występowanie o.r., zmierzającego do odnowienia form zaangażowania i przywiązania do grupy, to trwała cecha socjologiczna różnych tradycji religijnych. Odrodzenie ewangeliczne XVIII w. obejmowało m.in. braci morawskich i metodystów. W Stanach Zjednoczonych ruchy odrodzeniowe są zjawiskiem powszechnym. Zob. też ewangelicki; nowe religie; sekty.
AK.
odrzucenie dewiacji [deviance disavo-
Wal], odmowa uznania siebie za dewianta. Pojęcie to początkowo pojawiło się w związku z sytuacją osób odbiegających od normy społecznej, np. upośledzonych fizycznie, którym zależało na minimalizacji ->stygmatu dewianta (-dewiacja), gdyż chciały sprawiać wrażenie normalnych i nawiązywać normalne stosunki z osobami pełnosprawnymi. Obecnie w związku z perspektywą, jaką stworzyła teoria ->etykietowania, stosuje się je do wszystkich form zachowania dewiacyjnego.
AK.
odstraszanie [deterrence],w->kryminologii i socjologii wojska (->badania wojska i militaryz-mu) termin ten pokrywa się c/ęściowo ze środkami zapobiegaw w v , poniewa � celem zarówno o., jak i zapobiegania jest zniechęcenie do podjęcia pewnych działań lub ograniczenie innym ludziom możliwości racjonalnego wyboru. Groźba więzienia lub eskalacja zbrojeń nuklearnych uważane są za środki o. i jako takie mają zapobiegać przestępstwom lub wojnie atomowej. W wypadku przestępczości groźba aresztu, procesu, skazania i wymierzenia kary jest powszechnie traktowana jako czynnik o. O. jako cel ogólny ma również uzasadniać karę. Zakłada się, że kara więzienia jest ważnym środkiem o., jednak jej skuteczność w powstrzymywaniu potencjalnych przestępców od popełniania przestępstw jest dyskusyjna. Również samo więziennictwo wymaga reform; można powiedzieć, że więzienie stanowi środek o., jeśli po jego opuszczeniu człowiek nie popełni kolejnego przestępstwa. W większości krajów, w których istnieją nowoczesne systemy karne, poziom recydywy (-^recydywista) jest jednak wysoki. A.Z.
Ogburn William Fielding (1886-1959), jeden z pierwszych socjologów ->szkoly chicagowskiej, przewodniczący Amerykańskiego Towarzystwa Socjologicznego w 1929; gtównym obszarem jego zainteresowań byty procesy -zmiany społecznej, i tym kontekście stworzył on koncepcję ^opóźnienia kulturowego. Dobry wybór jego prac znajduje się w książce On Cultural and Social Change (1964). AŻ.
ogrodnictwo [horticulture], jest systemem produkcji opartym na uprawie roślin. Społeczeństwa, w których system ten dominuje, nazywane są społeczeństwami ogrodniczymi. P.Ś.
ojcostwo [fatherhood], pojęcie potoczne, przez socjologów często traktowane zbyt swobodnie, ponieważ może oznaczać: mężczyznę, poprzez którego określa się związki pochodzenia ("bycie czyimś dzieckiem"); mężczyznę, poprzez którego dochodzi się do praw własności; mężczyznę, którego jawnie uznawany (niekoniecznie genetyczny) związek z dzieckiem decyduje o pełnym uczestnictwie dziecka w społeczeństwie; mężczyznę, którego jawnie uznawany związek z dzieckiem decyduje o społecznej przynależności grupowej tego dziecka w ramach społeczeństwa; atakże każdą kombinację powyższych możliwości. Różne społeczeństwa, z różnymi systemami pochodzenia i przekazywania praw, stosują ten termin w odmienny sposób. P.Ś.
oligarchia [oligarchy], forma rządów polegająca na "sprawowaniu władzy przez niewielką grupę", np. przez członków ->elity, samodzielnie stanowiącej prawa i określającej swój skład oraz panującej (-^panowanie) nad społeczeństwem. Zob. też Michels Robert; socjologia polityki.
AŻ.
oligopol [oligopoly], rywalizacja między kilkoma uczestnikami na rynku, charakteryzująca się tym, że postrzeganie polityki konkurencji i reakcje na przewidywane posunięcia rywala znaczą dużo więcej niż strategie oparte na analizie cen i produkcji. Duopol (kontrolę sprawuje dwóch rywalizujących uczestników) jest szczególnym przypadkiem o., a ilustrację problemów związanych z rywalizacją i wchodzeniem nowych podmiotów na rynek stanowi sprywatyzowany przemysł energetyczny w Wielkiej Brytanii, który jest bardzo efektywnym duopolem. Zob. też monopol. AŻ.
ontologia [ontology], każde rozumienie świata lub jego fragmentu musi przyjmować założenia (jawne lub ukryte) co do tego, jakie rodzaje rzeczy istnieją lub mogą istnieć w tej sferze oraz jakie są warunki ich istnienia, stosunki zależności itd. O.jest takim spisem rodzajów bytu i relacji z nimi związanych. W tym sensie można powiedzieć, że każda nauka szczegółowa, łącznie z socjologią, ma swą o. (na którą składają się np. osoby,
opieka środowiskowa 219
instytucje, relacje, normy, praktyki, struktury, role itp., w zależności od rozważanej teorii socjologicznej). Istotą filozoficznego projektu -^metafizyki jest zamiar budowy o. świata jako całości. W niektórych wersjach metafizyki przybiera to formę próby systematycznego uporządkowania relacji między o. nauk szczegółowych. J.S.
operacjonalizacja, definicja operacyjna
[operationalization, operational definition], przekształcenie abstrakcyjnego, teoretycznego
->pojęcia w coś konkretnego, możliwego do zaobserwowania i zmierzenia w empirycznym procesie badawczym. D.o. są pragmatycznymi i realistycznymi wskaźnikami bardziej niejasnych pojęć. Na przykład jednym ze sposobów o. pojęcia klasy społecznej może być pytanie ludzi o wykonywany zawód i kodowanie odpowiedzi jako "klasa pracująca" albo "klasa średnia". Alternatywną o. tego samego pojęcia byłoby pytanie respondentów, do jakiej klasy -jeśli w ogóle - we własnym mniemaniu należą. Jak można zauważyć na podstawie tych przykładów, d.o. jest jednym z najistotniejszych elementów ->pomiaru i jest często najbardziej kontrowersyjnym momentem projektu badawczego. J.K.
opieka nieformalna [informal car e], opieka
nad osobami niezdolnymi do samodzielnego troszczenia się o siebie, takimi jak ludzie chorzy i starzy, prowadzona poza formalnymi strukturami zorganizowanej, płatnej i profesjonalnej opieki. Znaczenie tej formy wzrosło w związku z przyjęciem polityki ->opieki środowiskowej, sprawowanej przez otoczenie, w której dużą rolę odgrywa rodzina, krewni i przyjaciele; często rolę tę pełnią kobiety. AŻ.
opieka środowiskowa [community care],
nieprecyzyjne i nadużywane pojęcie, obejmujące różne rodzaje postępowania z ludźmi niepełnosprawnymi, szczególnie z trwale niepełnosprawnymi z powodu wieku, choroby psychicznej, inwalidztwa umysłowego lub fizycznego, zakładające w każdym razie jakiś rodzaj opieki nad nimi w ramach ich społeczności. Pojęcie "społeczność" jest tu zdefiniowane czysto negatywnie, jako "nieinstytucja", ściślej: niewielka instytucja przeznaczona do długiego pobytu. Istotą pojęcia o.ś. jest więc przeciwstawienie dawnej metody izolowania jednostki od społeczności i od zwyczajnego, codziennego życia metodzie nowej, zakładającej, że opiekę nad jednostką sprawuje lokalna społeczność, a zintegrowanie jednostki z tą społecznością jest możliwie najsilniejsze. Przeciwstawienie to kojarzy się z kontrastowym stereotypem: wielka, bezosobowa, wyjaławiająca, szorstka instytucja biurokratyczna z jednej strony, przyjazna, pomocna, wzbogacająca i troskliwa
-wspólnota - z drugiej. To przeciwstawienie nadaje pojęciu o.ś. znaczną siłę symboliczną, wyjaśnia łatwość akceptacji działań podejmowanych w imię o.ś. i także, niestety, nie zachęca do
220 opinia publiczna
precyzyjnej oceny opieki świadczonej przez wspólnotę.
Rzeczywista jakość tej opieki jest bardzo zróżnicowana i zmienna w czasie. Pełna ocena możliwa jest tylko przy szczegółowej znajomości każdego przypadku. W początkach o.ś., w latach 30. XX w., dotyczyła ona żywienia i opieki nad niepełnosprawnymi umysłowo. W Wielkiej Brytanii i w innych krajach o.ś. utrzymywały i administrowały służby państwowe jako alternatywę dla opieki instytucjonalnej. Po II wojnie światowej, gdy o.ś. stata się jednym z celów polityki społecznej, jest ona nadal utrzymywana z funduszy publicznych (domy dziennego pobytu, małe osiedla dla trwale niepełnosprawnych, małe oddziały w szpitalach ogólnych dla osób w stanie ostrym). Główną trudnością w rozszerzaniu o.ś. był brak funduszy państwowych na konieczne inwestycje; badania wykazały, że w Wielkiej Brytanii o.ś. rozwijała się wolno.
W Stanach Zjednoczonych rozwój o.ś. był szybszy. Powstały pewne nowe państwowe formy opieki, jak np. Community Mental Health Centres (w praktyce zajmujące się głównie przypadkami ostrymi), a z drugiej strony wiele osób wymagających stałej opieki przeszło do instytucji prywatnych (domów opieki, ośrodków żywienia). Wprowadzanie o.ś. odbywało się równolegle do -^prywatyzacji tej opieki. W latach 70. tendencja ta uległa przyspieszeniu z powodu redukcji funduszy federalnych przeznaczonych na te ośrodki.
Od połowy lat 70. podobnie działo się w Wielkiej Brytanii z powodu ->kryzysu fiskalnego państwa i obcięcia wydatków budżetowych. O.ś. coraz częściej oznacza opiekę prywatną, świadczoną przez instytucję komercyjną, charytatywną, rodzinę, przyjaciół, a polityka finansowa w tej dziedzinie raczej sprzyja tym przekształceniom. Powoduje ona także, że wiele osób, przewidując, iż ze strony swej społeczności spotkają się z marginalizacją (a nie opieką i poparciem), opuszcza jedne wielkie instytucje po to tylko, by znaleźć się w innych, rzeczywiście mniejszych. Wyraźne porażki koncepcji o.ś. w Europie i USA, a także pewne jej sukcesy, są już obecnie dobrze udokumentowane. M.T.
opinia publiczna [public opinion], słabo zdefiniowane pojęcie, stosowane na rozmaite sposoby; w najbardziej ogólnym sensie może oznaczać aprobatę lub dezaprobatę dla widocznych publicznie stanowisk i zachowań, wyrażaną przez określony odłam społeczeństwa i mierzoną zwykle za pomocą ->sondaży o.p. W efekcie często traktuje się ją jako synonim "tego, co wykazują sondaże" w sprawie moralności, ulubionych przez konsumentów marek towaru, polityki i czegokolwiek innego. Dwie grupy najczęściej indagowane pod hasłem badania o.p. to: dorośli w wieku produkcyjnym (definiowani rozmaicie, jako ludzie od 16, 18 lub 20 roku życia do 60 lub 65) oraz wszyscy dorośli powyżej wieku przymusu
nauki szkolnej, łącznie z ludźmi w podeszłym wieku i emerytami (zwykle wszyscy powyżej If lub 18 roku życia). J.S.
opóźnienie kulturowe [cultural lag], poję
cię i teoria rozwinięte przez W.F. ->0gburnajak< część szerszej teorii -rewolucjonizmu techno logicznego. Oznacza ono lukę między rozwojen technologicznym społeczeństwa a swoistymi dl; niego instytucjami moralności i prawa. Niepowo dzenie tych ostatnich w dotrzymaniu kroku roi wojowi technologicznemu wyjaśnia, zdaniem au tora, przynajmniej niektóre konflikty i problem; społeczne. A.K.
organiczny sktad kapitału [organie com
position Of Capital], stosunek między ->kapit; łem stałym i zmiennym, mierzony w kategoria: wartości. Mówiąc prościej, można go traktowa jako stosunek kapitał-praca, czyli proporcję prc duktu, z punktu widzenia udziału w nim surow ców, maszyn i innych włożonych środków, d wartości pracy. -Marks uważał, że współczynni o.s.k. będzie w kapitalizmie rósł z powodu zmia technicznych umożliwiających zastępowanie sil roboczej maszynami. J.S.
organizacja formalna [formal organizć
tion], termin użyty po raz pierwszy przez ->ruc stosunków międzyludzkich dla oznaczenia schi matu zarządzania, organizacji, władzy i komun kowania się (-^komunikacja) w organizacji. Możn ją przeciwstawić organizacji nieformalnej lub sy temowi stosunków międzyludzkich, poprzez któi dana organizacja w istocie funkcjonuje i któi zwykle odbiega, czasem znacznie, od struktui formalnej. Zob. też teoria organizacji. P.Ś.
orientacja zadaniowa a czasowa [tasi
-orientation versus time-orientation distir ction], rozróżnienie szeroko stosowane w si cjologii przemysłu, dotyczy przeciwstawnyc orientacji wobec pracy i fi rm dyscypliny prac Pracownik :.- " v dążę upływ czasu z naturalnyn zjawiskami i cyklami, takimi jak np. "czas pomi< dzy wschodem a zachodem słońca", pory roku k po prostu "czas niezbędny do wykonania okre lonego zadania". Istotne jest, iż pomija on ca kowicie umowne jednostki czasu, takie jak minut godziny czy dni robocze. Dane antropologiczr i historyczne wskazują, że takie podejście (i pracy, w którym jest ona zorientowana na wyki nanie określonych zadań, przy minimalnym ro dziale ->pracy od czasu wolnego, dominował w tradycyjnych społeczeństwach plemienny< i w zachodnich społeczeństwach okresu indus rialnego. Wynalezienie zegarów, lub raczej ii zastosowanie przez pracodawców do określan wykonanej pracy, stworzyło - po dobrze udoki mentowanym okresie oporu wśród robotnikó
- dyscyplinę pracy, w której czas był podstawi wym miernikiem. Nastały czasy kupowania i sprz dawania wysiłku według kryterium godzinoweg
czas byt raczej "spędzany" niż "uptywat", a kupiony wysiłek, mierzony czasem, można byto zaksięgować jak wszelkie inne surowce. Klasyczną analizą zmiany w dyscyplinie pracy, która towarzyszy przejściu od o.z. do czasowej jest praca E.P. Thompsona Time, Work-Discipline, and Industrial Capitalism, "Past and Present" 1967, 38.
Współcześnie pojęcia te są stosowane nieco szerzej; o.z. i o.cz. są często traktowane jako synonimy "solidarystycznej" i "instrumentalnej" orientacji wobec pracy. Zob. też przeżycie pracy.
P. Ś.
osiąganie statusu [status attainment], obszerna specjalność, która docieka sposobów przekładania osiągnięć edukacyjnych i kredencyj-nych oraz -^kwalifikacji i umiejętności na zatrudnienia uporządkowane według hierarchii statusu [lub prestiżu). Klasyczne opracowania problemu to: P.M. Blau, O.D. Duncan, The American Occupa-tioml Stmcture (1967) oraz R. Hauser, D. Feather-man, The Process of Stratification (1977). Teoria jest oparta na założeniu, że jednostkom przyznawane są pewne pozycje o wyższym lub niższym statusie, określonym przez społeczny konsens, dotyczący poważania społecznego w ogóle, a elementu zaszczytnego powołania w szczególności. Założenie to jest mocno kwestionowane. Teoria ta wydaje się implikować, że -*ład społeczny opiera się na wartościach konsensualnych, a hierarchia prestiżu wynika z daleko idącej społecznej zbieżności ocen moralnych; dlatego podejście to jest krytykowane jako uogólnienie funkcjonalnej (-�funkcjonalizm) teorii stratyfikacji. Jej zwolennicy stanowczo zaprzeczają temu zarzutowi. Feat-herman twierdzi, że badania o.s. uczyniły największy postęp spośród wszystkich działów socjologii (zob. Stratification and Social Mobility. Two Decades of Cumulative Social Science, w: The State of Sociology, J.F. Short [red.J 1981). Zob. reż ruchliwość społeczna. P. S.
osiągnięcia [achievements], cenione społecznie dokonania lub zdobycie społecznie określonych celów. T. ->Parsons (Social Theory and Modern Society 1967) dowodzi, że współczesne społeczeństwa przy doborze, selekcji i ocenie przydatności jednostek-do pełnienia ->ról społecznych posługują się wskaźnikami o. - wynikami egzaminów lub dokonaniami związanymi z rolą - a nie kryteriami opartymi na właściwościach przypisanych (-^przypisanie). Badania wskazują jednak, że istnieje stały wpływ właściwości przypisanych na ->stratyfikację społeczną, zwłaszcza takich czynników jak rasa i płeć. Zob. też mery-tokracja; motywacja do osiągnięć; status osiągnięty. A.Z.
osiowe zainteresowanie życiowe [central lite interest], motywacje skłaniające robotników, z których większość uważana jest za wyalienowanych, do poszukiwania zewnętrznego lub wewnętrznego zadowolenia z pracy. Pojęcia
osobowość 221
tego używał głównie socjolog amerykański R. Dubin i jego współpracownicy w badaniach nad światopoglądem robotników przemysłowych. Zob. też przeżycie pracy. M.T.
osobowość [personality], jedno z kilku pojęć stosowanych przez socjologów w odniesieniu do jednostki (inne to np. -jaźń, ->tożsamość). Pochodzi od łacińskiego persona (maska, rola, osoba) i dotyczy zestawu mniej lub bardziej trwałych cech, określanych i ocenianych przez innych, odróżniających jednostkę od innych. Zakłada się, że cechy te występują niezależnie od okoliczności czasu i miejsca i są podstawą zachowania. A zatem o. określa jednostkę jako przedmiot (oceny zewnętrznej), natomiast pojęcie jaźni dotyczy jednostki jako podmiotu, jako źródła działania i samorefleksji.
Podobnie jak -^postawa pojęcie o. jest stosowane przede wszystkim przy wyjaśnianiu i przewidywaniu zachowań jednostki, a dotyczy tego, co wnosi ona w daną sytuację. Postawa dotyczy jednak konkretnego obiektu, jest skierowana ku konkretnej osobie lub rzeczy, natomiast pojęcie o. dotyczy szerszych, bardziej ogólnych orientacji i tendencji. Zakłada się bowiem, że zachowanie jest funkcją dwóch czynników: o. i sytuacji, a względne znaczenie każdego z nich zmienia się zależnie od sytuacji. W niektórych sytuacjach różnice indywidualne przestają być ważne (np. ogień w kinie wywołuje powszechną panikę), inne natomiast sprzyjają rozwojowi różnic o.
Sposoby pojęciowego ujmowania i pomiaru o. są bardzo różnorodne. Istnieje pewien antagonizm między założeniem, że każdy człowiek jest niepowtarzalny i ma swą własną, odrębną o. opisywalną jedynie jako całość, a dążeniem pozytywistycznie (-^pozytywizm) zorientowanej nauki do tworzenia uogólnień opartych na zbadaniu standardowych cech osobowościowych w większej grupie osób. Pierwsza orientacja opowiada się za -^podejściem idiograficznym do o., które w centrum uwagi lokuje niepowtarzalną jednostkę, natomiast druga wybiera podejście nomotetyczne, które kładzie nacisk na badanie większych grup ludzi i poznawanie ich cech wspólnych. To drugie wiąże się zazwyczaj z bardziej zatomizowanymi i cząstkowymi modelami o. Ta opozycja jest jednak w pewnej mierze myląca, gdyż w większości badań dąży się zarówno do rozwinięcia ogólnych modeli o., jak i opisu przypadków indywidualnych.
Freudowską teorię o. szeroko wykorzystywano do badań o. jednostek, czego przykładem są klasyczne studia przypadków Dory i Wolfa Manów, wykonane przez samego -^Freuda. Te drobiazgowe analizy opierają się na ogólnej teorii o., która - w najbardziej znanej formie - zarysowuje trójdzielną strukturę o., złożonej z id, ego i super-ego. Zachowanie jest wynikiem dynamicznego wzajemnego oddziaływania sił id, ego i superego, a osobowość jednostki jest zdeterminowana tym, czy uda się jej pomyślnie przejść przez różne
222 osobowość autorytarna
stadia rozwoju psychoseksualnego w ciągu pierwszych pięciu lat życia.
Koncepcje teoretyczne Freuda wykorzystuje się najczęściej w warunkach klinicznych, kiedy chodzi o szczegółowy opis i zbadanie o. jednostki. Robi się to przede wszystkim za pomocą obserwacji dokonywanych w trakcie wywiadów diagnostycznych i terapii. W warunkach klinicznych szeroko stosuje się też ->testy projekcyjne jako narzędzie badające dynamikę o. W psychologii akademickiej częściej spotyka się podejście nomo-tetyczne, tym samym więc większy jest nacisk na standaryzowane miary o. Powszechnie stosuje się tzw. określanie cech o. Termin "cecha" oznacza pewną tendencję do działania lub reagowania w określony sposób, a określanie cech ma na celu identyfikację najważniejszych z nich, opis jednostki w kategoriach cech jej o. oraz rozpoznanie ich związków z zachowaniem.
Amerykański psycholog G.W. ->Allport w pracy Personality (1977) rozwinął teorię cech o., porządkując ogromną liczbę stów języka potocznego opisujących jednostkę, zestawiając je oraz selekcjonując na zasadach zdroworozsądkowych. Podkreślał on niepowtarzalność jednostki oraz wzajemne powiązanie cech o.; jego zainteresowania były więc bardziej idiograficzne niż nomotetyczne. Natomiast R.B. Cattell zastosował ->analizę czynnikową, wyselekcjonował mniejszą liczbę wzajemnie niezależnych cech o., a następnie opracował test o. do ich pomiaru. Cattell określił osiem dwubiegunowych wymiarów o., np. dominacja--podporządkowanie, radykalizm-konserwatyzm czy też wrażliwość-twardość emocjonalna. Postępując podobnie, H. Eysenck jeszcze bardziej zredukował liczbę czynników o., twierdząc, że dwoma podstawowymi wymiarami o. są ekstrawer-tyzm-introwertyzm oraz neurotyzm. Chociaż technika analizy czynnikowej stosowana przez Cattella i Eysencka była poważnie krytykowana, ich łatwe w stosowaniu testy o. wykorzystuje się powszechnie.
Stosunek socjologii do badań o. zawsze był niejednoznaczny, czasem otwarcie wrogi. Przekonanie E. -Durkheima o konieczności wyłącznie socjologicznego wyjaśnienia samobójstwa doprowadziło go do zanegowania czynników psychologicznych, takich jak np. "stany psychopatyczne". Problematykę o. uważa się za należącą raczej do psychologii niż socjologii. W praktyce oznacza to, że niektóre miary o. są wprowadzane do sondaży socjologicznych po prostu po to, by stwierdzić, że obserwowanych różnic nie można przypisać o. Niektórzy socjologowie, zwłaszcza T. -Parsons, starali się jednak rozpoznać relacje między o. a strukturą społeczną. Wykorzystując prace antropologów, którzy badali związki między kulturą i o. będąc pod silnym wpływem Freuda, socjologowie interesowali się nie tylko kształtowaniem o. przez czynniki społeczne, lecz i odpowiednio-ścią między cechami o. a organizacją społeczną całego społeczeństwa lub pewnych jego części,
np. przedsiębiorstwa przemysłowego lub grupy religijnej. Praca M. ->Webera Etyka protestancki a duch kapitalizmu (1904-05, wyd. poi. 1994) jest przykładem tego typu studiów. Zob. też narcyzm; osobowość autorytarna; szkoła kultury i osobowości; społeczeństwo masowe. A.K.
osobowość autorytarna [authoritarian
personality], termin stworzony przez Th. ->Ador-na i jego współpracowników w książce o tyra samym tytule (Authoritarian Personality), wydanej po raz pierwszy w 1950; określa typ osobowości, dla którego charakterystyczne są m.in.: krańcowy konformizm, podporządkowanie autorytetowi, sztywność oraz poczucie wyższości wobec tych, którzy są uznawani za gorszych.
Adorno, współtwórca szkoły frankfurckiej (-teoria krytyczna), uciekł z Trzeciej Rzeszy najpierw do Wielkiej Brytanii, a następnie do Stanów Zjednoczonych, gdzie prowadził szerokie badania empiryczne osobowości antysemickiej, etnocentrycznej i faszystowskiej. Starając się wyjaśnić, dlaczego niektórzy ludzie są bardziej niż inni podatni na wpływ faszystowskich (^faszyzm) i autorytarnych systemów przekonań, opracował skale postaw typu ->skali Likerta i stwierdził i istnienie pewnego syndromu cech, który nazwał autorytaryzmem. Skal tych było kilka, m.in. skale etnocentryzmu, antysemityzmu i faszyzmu, i same w sobie są one bardzo cennym elementem badań Adorna. W trakcie wywiadów z ok. 2 tyś. osób stwierdzono bliski związek między takimi czynnikami, jak etnocentryzm, sztywne uznawanie konwencjonalnych wartości, postawa podporządkowania wobec autorytetu moralnego własnej grupy, skłonność do karania, niechęć do osób ujawniających wyobraźnię i wrażliwość, uleganie fatalistycznym teoriom oraz niechęć do tolerowania wieloznaczności. Te zespoły czynników tworzących postawę autorytarną powiązano następnie - zgodnie z teorią Freuda - z wzorami życia rodzinnego. Poglębior o wywiady oraz wyniki -testu apercepcji tematycznej doprowadziły do stwierdzenia, że o.a. w rodzinie polega na sztywności, dyscyplinie, przyjmowaniu reguł zewnętrznych oraz na opartym na lęku podporządkowaniu rodzicom.
The Authoritarian Personality jest klasycznym studium przesądów (-^uprzedzenie), -^mechanizmów obronnych oraz zjawiska ->kozła ofiarnego, Termin "o.a." wszedł do języka potocznego, jakkolwiek badania, z których się wywodzi, były przedmiotem poważnej krytyki. Krytycy twierdzili, że Adorno interesował się jedynie autorytaryzmem prawicy, nie udało mu się natomiast rozwiązać szerszego zagadnienia "umysłu zamkniętego" zarówno w wersji lewicowej, jak i prawicowej. Uległ również skłonności - podobnie jak twórcy wszystkich teorii kozła ofiarnego - do redukowania złożonych procesów historycznych do sfery potrzeb psychologicznych. Ponadto jego badania były oparte na wadliwych skalach i próbach.
Dokładny przegląd oraz krytyka koncepcji o.a. zob. J. Madge, The Origins of Scientific Sociology (1962). Zob. też teoria krytyczna. A.K.
Ossowski Stanisław (1897-1963), znakomity polski socjolog i filozof. Podobnie jak żona, Maria Ossowska, również socjolog i filozof, był autorem wielu prac z zakresu filozofii i psychologii nauki. Jednakże dopiero publikacja Struktury klasowej w spotecznej świadomości w 1957, po jałowych latach stalinizmu, gdy socjologia formalnie nie istniała na polskich uniwersytetach, usytuowała go w centrum sceny socjologicznej.
Praca ta przedstawia typologie różnych wizji klas, struktury społecznej i procesów społecznych oraz środowiska intelektualne, w którym te wizje się pojawiają. O. zdecydowanie przeciwstawiał się prostej, dychotomicznej marksistowskiej (-�marksizm) analizie klas, charakterystycznej dla tamtego okresu. Co ważniejsze, wyraził pogląd, iż przywileje związane ze ->statusem i ^nierówność ekonomiczna trwają mimo oficjalnego zniesienia -klas. Podkreślał znaczenie badań subiektywnej percepcji nierówności, badań postaw oraz tego, co nowe, co zostało odziedziczone i co przestało istnieć w rzekomo bezklasowym społeczeństwie ->realnego socjalizmu. Zwrócił też uwagę na podobieństwa między społeczeństwami kapitalistycznymi (-kapitalizm) i socjalistycznymi (->socjalizm) pod względem sposobu przedstawiania tych społeczeństw jako bezklasowych oraz
ośrodek emerytalny 223
dążenia do zniesienia podstaw "grupowej solidarności upośledzonych". Nacjonalizacja środków produkcji jest być może warunkiem koniecznym dążenia ku społeczeństwu, jakie sobie wyobrazili przedstawiciele marksizmu-leninizmu, lecz z pewnością nie jest warunkiem wystarczającym, albowiem - jak dowodził - wiele starych form nierówności pojawiło się raz jeszcze w nowym przebraniu.
Pisanie tego traktatu w czasie, kiedy sama dyskusja na temat -stratyfikacji społecznej w socjalistycznych demokracjach ludowych była zakazana, wymagało zarówno rozmachu intelektualnego, jak i odwagi cywilnej; O. miał obie te cechy. Swe zainteresowania socjalizmem powiązał z dyscypliną intelektualną i niezależnością naukową, dzięki czemu stworzył podstawy socjologii polskiej, która przetrwała i rozkwitła w warunkach represji, podczas gdy w innych krajach realnego socjalizmu całkowicie zniknęła. A.K.
ośrodek emerytalny [retirement centre],
miasto, strefa wybrzeża, wyspa lub inny obszar, do którego przenosi się wiele osób po przejściu na emeryturę, ze względu na odpowiedni klimat, przepisy podatkowe lub dobre warunki odpoczynku. W miarę jak osoby starsze tworzą coraz większą część populacji w zachodnich społeczeństwach uprzemysłowionych, buduje się dla nich w o.e. całe kompleksy miejskie i mieszkaniowe, szczególnie w Stanach Zjednoczonych. P.Ś.
i
PljjMHJlI^^^
Paine Thomas (1737-1809), wybitny polemista i radykalny demokrata, czołowa postać rewolucji amerykańskiej. P. urodził się w Anglii i przybył do Ameryki w 1744. Jego rewolucyjna broszura Com-mon Sense (1776) zyskała niezwykłą popularność. P. stwierdzał w duchu ->Locke'a, iż: "Rząd nawet najlepszy jest złem koniecznym; najgorszy - jest nie do zniesienia". W czasie wojny rewolucyjnej P. napisał wiele pamfletów, w których otwarcie występował na rzecz tworzenia demokratycznych (^�demokracja) i egalitarnych (-egalitaryzm) instytucji nowego narodu. W 1791-92 opublikował The Rights of Mań, w pracy tej wbrew Burke'owi bronił koncepcji praw naturalnych. W czasie rewolucyjnego terroru był krótko więziony w paryskim więzieniu. Powrócił do Stanów Zjednoczonych w 1802. J.S.
pakiety statystyczne [computer statistical
packages], to zintegrowane zestawy programów komputerowych służące do przetwarzania, analizy danych statystycznych oraz prezentacji wyników.
Typowy p.s. pozwala na wprowadzenie lub wczytywanie danych zapisanych w formatach innych niż wewnętrzny format pakietu (takich jak arkusze kalkulacyjne, bazy danych, pliki tekstowe), wykonywanie operacji na zbiorach danych (sortowanie, łączenie, wybieranie podzbiorów), przekształcanie zmiennych statystycznych (rekodowa-nie zmiennych istniejących, tworzenie nowych zmiennych będących funkcjami innych zmiennych), a także graficzną prezentację danych i wyników obliczeń. P.s. różnią się sposobem komunikacji z użytkownikiem i złożonością wbudowanego w nie języka programowania pozwalającego przekształcać dane lub automatyzować proces ich przetwarzania oraz zakresem oferowanych procedur statystycznych.
Uniwersalne p.s. pozwalają zarówno na pracę w trybie interakcyjnym (wybieranie komend 7. menu), jak i w trybie wsadowym (wykonywanie
sekwencji poleceń zapisanych uprzednio w pliku tekstowym). Dysponują zazwyczaj bogatym językiem programowania przekształceń zmiennych i zbiorów, automatyzowania często wykonywanych zadań za pomocą makroinstrukcji, a także pozwalają użytkownikowi dołączać do pakietu dodatkowe moduły.
Analityczne procedury statystyczne we współczesnym pakiecie uniwersalnym pozwalają przeprowadzić większość podstawowych analiz statystycznych, w tym także te, które jeszcze niedawno występowały tylko w pakietach wyspecjalizowanych (->analiza logarytmiczno-liniowa, analizy dyskryminacyjne, ->analiza skupień, analiza wariancji, ->analiza czynnikowa czy też -^skalowanie wielowymiarowe). Do najpopularniejszych w Polsce uniwersalnych p.s. stosowanych w naukach społecznych należą: ->SPSS firmy SPSS Inc. oraz Statis-tica firmy StatSoft, StatCraphic firmy Manugistics Inc. Obecnie są one dostępne także w polskich wersjach językowych. W niektórych ośrodkach akademickich ;:�"''iv .my jest lównież pakiet SAS firmy SAS Institute Inc. Większość typowych w socjologii analiz i przekształceń danych daje się wykonać za pomocą jednego uniwersalnego p.s.
Wyspecjalizowane p.s. oferują najnowsze i rozwinięte wersje zawansowanych technik analitycznych, np. wyznaczanie układów równań strukturalnych (AMOS firmy SmallWaters Corporation, LISREL firmy Scientific Software International), uogólnione modele logliniowe (GUM firmy Nume-rical Algorithms Group Ltd.) czy też techniki oparte na sieciach neuronowych (Neural Connec-tion firmy SPSS Inc.). P.s. w socjologii wykorzystuje się rzadko.
Oprócz pakietów komercyjnych dzięki Interneto-wi dostępne są p.s. udostępniane bezpłatnie, np. Epilnfo (z Center for Disease Control and Preven-tion, Atlanta, USA). Pod względem jakości stosowanych procedur obliczeniowych nie odbiegają one od pakietów komercyjnych, mają natomiast bardziej prymitywny sposób komunikacji z użytkownikiem.
Obecnie większość p.s. daje się używać na komputerach osobistych klasy IBM PC. Starsze wersje pakietów, podobnie jak większość programów udostępnianych bezpłatnie, mają niewielkie wymagania sprzętowe (procesor Intel 386DX, 4 MB RAM, 20MB HDD, system operacyjny DOS). Wersje najnowsze, zwłaszcza te, które mają rozbudowane moduty graficzne, wymagają komputerów znacznie bardziej rozbudowanych (procesor Pentium, 32MB RAM, l GB HDD). H.B.
panika moralna [morał panie], proces narastania zainteresowania społecznego jakąś sprawą - zwykle wskutek starań przedsiębiorców moralności (-^przedsiębiorczość moralna) i mediów komunikacji masowej. W sposób najbardziej wyrazisty użył tego pojęcia S. Cohen w pracy Folk Devils and Morał Ponieś (1971) w odniesieniu do popłochu wywołanego przez style życia nastolatków, "modsów" i "rockersów", w Anglii w połowie lat 60. Od tego czasu stosuje się je w analizach reakcji społeczeństwa na wiele innych problemów społecznych, w tym chuligaństwa podczas meczów piłki nożnej, wykorzystywania seksualnego dzieci, AIDS, a także licznych zwyczajów młodzieży związanych z ->subkulturami. Zob. też etykietowanie.
A.K.
panowanie [domination], rządzenie poprzez stosowanie przymusu lub dzięki niewymuszonemu przyzwoleniu. Jednostki lub grupy mogą sprawować ->władzę - czyli panować - nad innymi albo poprzez nieskrępowane zastosowanie siły, albo dlatego że ich władza spotyka się z akceptacją tych, którzy są jej przedmiotem. M. ->Weber wyróżnił trzy podstawowe typy prawomocnego p., które dzisiaj prawdopodobnie uznalibyśmy za rodzaje władzy i sklasyfikowali według podstawy ich legitymizacji. Są to: p. legalne (legitymizacja jest rezultatem ogólnie uzgodnionego zestawu zasad i procedur); tradycjonalne (oparte na ciągłości trwania) oraz charyzmatyczne (legitymizacja opiera się na nadzwyczajnych cechach osobowych przywódcy). Zob. też biurokracja; charyzma; legitymizacja. RS.
państwo [state, the State], p. jest odrębnym układem ->instytucji, posiadającym władzę tworzenia reguł, które rządzą -społeczeństwem. Według sformułowania M. ->Webera ma "monopol prawomocnej przemocy" w ramach określonego terytorium. P. obejmuje więc takie instytucje, jak siły zbrojne, urzędnicy państwowi lub ^biurokracja państwowa, sądownictwo oraz lokalne i krajowe rady wybranych przedstawicieli (takie jak parlament). Tak więc p. nie jest tworem jednolitym. Jest raczej grupą instytucji określających miejsce i skalę konfliktów politycznych między różnorodnymi interesami o zasoby i kierunki działań w sprawach publicznych. Konflikty takie zdarzają się często pomiędzy wybieranymi politykami a niewybieranymi urzędnikami oraz pomiędzy politykami reprezentującym odmienne
państwo 225
segmenty p. Dlatego też czasem trudno określić, co stanowi istotny ->interes p., ponieważ rozmaite części aparatu państwowego mogą mieć odmienne interesy i wyrażać sprzeczne preferencje.
Równie trudne jest określenie zasięgu funkcjonowania p. Zgodnie z dawniejszym, administracyjnym ujęciem p. to jasno określony zespół instytucji mających oficjalną władzę. Inni teoretycy, w tym marksiści - np. A. ->Gramsci i L. ->Alt-husser - kwestionują rozróżnienie p. i ^społeczeństwa obywatelskiego oraz twierdzą, że p. wbudowane jest w wiele elementów społeczeństwa obywatelskiego. Na przykład Althusser utrzymuje, że organizacje społeczne, takie jak Kościół, szkoły, a nawet związki zawodowe, są częścią ->aparatu ideologicznego p. W istocie, coraz trudniej jest zdefiniować granice p. Wiele części składowych społeczeństwa obywatelskiego uzyskuje instytucjonalny dostęp do p. i odgrywa rolę w wypracowywaniu polityki publicznej. P. finansuje też pewne grupy, które - choć w zasadzie autonomiczne - stają się zależne od wsparcia państwowego. Ponadto granice p. ulegają ciągłym zmianom, np. poprzez -^prywatyzację (transfer odpowiedzialności ze służby cywilnej do prywatnych zleceniobiorców) oraz tworzenie nowych instytucji regulujących. Natura tych ąiiasi-auto-nomicznych organizacji jest często dwuznaczna: nie ma po prostu jasności, czy są częścią p., czy częścią społeczeństwa obywatelskiego.
Kolejną ważną kwestią jest natura ->władzy państwowej. Zbiór instytucji jako całość nie jest w stanie działać. To różni aktorzy społeczni wewnątrz organizmu państwowego podejmują decyzje i wprowadzają w życie politykę. Rodzi to istotną kwestię, wielokrotnie rozważaną w ostatnich latach, dotyczącą autonomii p. Pluraliści (-^pluralizm) widzą zwykle p. jako podejmujące działania w interesie określonych grup w społeczeństwie. Działania p. są więc reakcjami na naciski grupowe. Dla niektórych pluralistów p. stanowi arenę konfliktów -grup nacisku, a polityka państwowa to wypadkowa tych konfliktów. Zdaniem innych p. zostało już faktycznie przejęte przez grupy nacisku; trzeci pogląd głosi, że p. decyduje, co leży w narodowym interesie, i sprawuje arbitraż między żądaniami różnych grup interesu.
Dla marksistów jednakże rolę współczesnych p. wyznacza ich usytuowanie w społeczeństwach kapitalistycznych. Na przykład zdaniem N. ->Pou-lantzasa (Political Power and Social Classes 1968) p. kapitalistyczne kieruje się długofalowym interesem politycznym kapitału. Rodzi się w związku z tym pytanie, wjaki sposób domniemane interesy kapitału przekładają się na działania p. Tak zwani instrumentaliści (zob. np. R. Miliband, The State in Capitalist Society 1969) uważają, że p. jest zdominowane przez ->elitę, która pochodzi z tych samych kręgów społecznych co kapitaliści. Urzędnicy państwowi mają więc wspólne interesy z właścicielami kapitału oraz są z nimi połączeni całą
226 państwo opiekuńcze, państwo socjalne
siecią wzajemnych powiązań społecznych i politycznych. W rezultacie p. funkcjonuje mniej lub więcej na żądanie klasy kapitalistów. Poulantzas natomiast twierdzi, że pytanie, kto kontroluje p., jest nieistotne. P. kapitalistyczne działają na rzecz klasy kapitalistycznej nie dlatego, że urzędnicy państwowi świadomie do tego dążą, ale ponieważ różne części aparatu p. są w ten sposób ukształtowane, że długofalowe interesy ->kapitału zawsze przeważają.
Oba te podejścia, marksistowskie i pluralistyczne, można uznać za skoncentrowane na społeczeństwie: traktują one p. jako reagujące na działania grup wewnątrz społeczeństwa, klas bądź grup nacisku. Natomiast inni autorzy, np. E. Nord-linger, T. Skocpol, sugerują, że działacze państwowi są w istotnym stopniu autonomiczni. Innymi słowy, personel p. ma własne interesy, które może realizować i realizuje niezależnie od nacisków różnorodnych grup w społeczeństwie, a czasami w konflikcie z nimi. Ponieważ współczesne p. kontroluje środki przemocy, a różne grupy społeczeństwa obywatelskiego zależą od p. w realizowaniu wszelkich celów programowych, stosunki pomiędzy p. a społeczeństwem obywatelskim są asymetryczne, a personel p. może narzucić własne preferencje.
W swych pracach na temat społecznych źródeł władzy M. Mann pisze o dwóch typach autonomii p. Pierwszy - to władza despotyczna, gdzie władza p. wynika z jego siły i jest ograniczona do terytorium, nad którym władca sprawuje terror. We współczesnych społeczeństwach jednak władza państwowa ma częściej charakter infrastrukturalny. W tym przypadku p. wzmacnia swą władzę, wypracowując relacje administracyjne z różnymi grupami w społeczeństwie, i w ten sposób buduje swą zdolność do interweniowania w poszczególnych dziedzinach polityki. Pojęcie władzy infrastrukturalnej nasuwa wniosek, że dychotomicz-ny podział na p. skoncentrowane na społeczeństwie vs skoncentrowane na sobie jest zbytnim uproszczeniem. Działacze państwowi mają własne interesy, ale są one zmienne zależnie od relacji z poszczególnymi grupami społeczeństwa. Co więcej, zdolność działaczy państwowych do interwencji zależy od ich sojuszników w społeczeństwie. Użycie siły nie może być jedynym instrumentem władzy państwowej i dlatego działacze państwowi muszą czynić ustępstwa.
Każda definicja p. musi uznawać jego złożoność. Granice domeny p. nie są jasno zdefiniowane i ulegają ciągłym zmianom. Jest ono terenem konfliktów wewnętrznych nie tylko pomiędzy organizacjami, ale także wewnątrz nich. Nie istnieje jeden interes p. jako całości, lecz raczej różnorodne interesy w ramach odmiennych jego segmentów. Interesy te nie są wyłącznie skoncentrowane ani na p., ani na społeczeństwie; ulegają zmianom w drodze pertraktacji między różnymi grupami społeczeństwa obywatelskiego oraz działaczami państwowymi. Praca R. Kinga The State in
Modern Society {1986) stanowi dobry punkt wyjścia j do rozważania tych kwestii.
Istnieje również obszerna literatura dotycząca kształtowania się p., czyli procesów prowadzących do jego powstania. Czy p. formuje się dzięki istnieniu interesów i dążeń klas społecznych, czy istotną rolę grają też aktorzy społeczni niezwią-zani z klasami? Czy powstawanie p. należy postrzegać w kontekście wewnętrznej dynamiki i konfliktów danego kraju, czy też istnieje dynamika międzynarodowa w postaci np. konfliktów wojennych lub dominacji gospodarczej? Czy istnieje dający się sprecyzować wzór historyczny wyznaczający powstawanie p. kapitalistycznych? Czy tworzenie p. narodowych na Zachodzie wiązało się z powstaniem kapitalizmu? Kwestie te i podobne poruszają: B. Jessop w artykule Recent Theories ofthe Ccipitalist State, "Cambridge Journal of Economics" (1977), G. Poggi w pracy The Development of the Modern State (1978) oraz Ch. Tilly, The Fonnarion ofNatioral States in Western Europę (1975). Zob. też elita władzy; kompleks wojskowo-przemysłowy. P.S.
państwo opiekuńcze, państwo socjalne
[welfare State] termin ten zrodził się w latach 40. XX w. na potrzeby opisu sytuacji, gdy państwo ponosi główną odpowiedzialność za zapewnianie minimalnego poziomu życia za pośrednictwem systemów zabezpieczeń społecznych, oferujących usługi i dobra zaspokajające podstawowe potrzeby mieszkaniowe, zdrowotne, oświatowe i finansowe ludzi. W ostatnich czasach ->kryzysy fiskalne oraz wpływy ->libertarianizmu i idei ->nowej lewicy zmusiły wiele rządów do głębokich przekształceń systemu p.s. (zob. C. Cousins, Controlling Social Welfare 1987). J.S.
paradygmat [paradigm], w potocznym sensie
typowy przykład lub model do wykorzystania lub wzorowania się. Znaczenie to jest zachowane w technicznym sensi,- tego tenninu, nadanym mu przez filozofa i iuitoryka nauki Th. Kuhna i używanym w.wielu socjologicznych kontekstach. Pojęcie p. odgrywa kluczową rolę w Kuhnowskim opisie praktyki, którą nazywa "normalną" nauką. W "normalnych" (tzn. nierewolucyjnych) okresach w nauce panuje w odnośnych społecznościach naukowych zgoda co do teoretycznych i metodologicznych zasad, którymi należy się kierować, narzędzi, którymi należy się posługiwać, problemów, które trzeba badać, oraz kryteriów, za pomocą których należy oceniać badania. Zgoda ta płynie z uznania przez społeczność naukową jakiegoś dawniejszego osiągnięcia naukowego za wspólny model lub p. Edukacja naukowa w danej dyscyplinie polega na przyswajaniu tego p. lub jego podręcznikowych opisów. Aby zyskać status p., naukowe osiągnięcie musi oferować dostatecznie przekonujące rozstrzygnięcia uprzednio uznawanych problemów, zdobywając poparcie dostatecznie wielu specjalistów, tak żeby ukształtowała
Pareto Yilfredo Federico Damaso, markiz 227
się podstawa nowego konsensu. Musi także pozostawiać dostatecznie wiele nierozwiązanych problemów, aby dostarczać zagadek dalszej praktyce badawczej w ramach zwyczaju naukowego, który stara się zdefiniować.
Koncepcja ta zrewolucjonizowata pojmowanie filozofii nauki. Do polowy XX w., przynajmniej w świecie anglojęzycznym, filozofia nauki była uprawiana w dużej mierze w oderwaniu od historii lub społecznych warunków praktyki naukowej. Generalnie analizie poddawano idealny model nauki (niekiedy, jak w dziele K. Poppera, wręcz preskryptywny), a jego kluczowe rysy polecano jako kryteria odróżniania nauki od pseudonauki, wiary religijnej, spekulatywnej ^metafizyki i innych, zwykle mniej wartościowych aktywności. Główne dzieło Kuhna, Struktura rewolucji naukowych (1962, wyd. poi. 1968), było jedną z pierwszych udanych prób postawienia filozoficznych pytań o naturę poznania naukowego na gruncie poważnej konceptualizacji historii nauk.
Stanowisko Kuhna godzi w rozpowszechniony pogląd na postęp nauki jako stopniową akumulację ułamków wiedzy oraz na racjonalność naukową jako formalny proces dopasowywania teorii do danych. Proponuje on alternatywną wizję historii nieciągłej, w której okresy zgodnej, normalnej nauki przeplatają się z kryzysami i rewolucjami intelektualnymi, niekiedy kwestionującymi najbardziej podstawowe założenia samej nauki. Rewolucyjne zmiany w nauce - która bynajmniej nie rozwija się w kumulatywny, stopniowy sposób - pociągają tedy za sobą porzucenie znacznej części akceptowanej poprzednio wiedzy i dalszy rozwój na drodze nagłych jakościowych zmian perspektywy. Normalna nauka wykazuje niewiele zachowań - śmiałe przypuszczenie, gotowość do rezygnacji z twierdzeń w obliczu dowodów itd. - przypisywanych powszechnie naukowcom w Popperowskiej i em-pirystycznych (-empiryzm) filozofiach nauki. Według Kuhna większą część działalności naukowej w nierewolucyjnych czasach charakteryzuje rutynowe rozwiązywanie zagadek na gruncie kategorii dostarczanych przez wspólny p.
O tym, że dzieło Kuhna miało szeroki wpływ na nauki społeczne, wykraczający poza kręgi filozofów i historyków nauki, przesądziła uwaga, jaką poświęcał on roli społeczności naukowej, podzielanym przez nią normom, jej zachowaniu w okresach wychodzenia z rewolucyjnych kryzysów, organizacji komunikacji i edukacji naukowej, jak również roli pozanaukowych presji w dojrzewaniu rewolucji naukowych. W socjologii jego koncepcje umożliwiły włączenie nauk przyrodniczych w zakres zainteresowań socjologii wiedzy. Odegrały także ważną rolę w dyskusjach na temat historii i natury samej socjologii oraz przyczyn uporczywego braku zgody co do istnienia jednego p. w -^socjologii i w istocie także w innych ->naukach społecznych. Czy utrzymująca się rywalizacja między alternatywnymi perspektywami
jest dowodem, że socjologia nadal pozostaje w swym "przedparadygmatycznym" (tzn. przed-naukowym) stadium, czy też raczej nasuwa przypuszczenie, że model "naukowego konsensu" jest w socjologii nieosiągalny lub niewłaściwy? Chociaż Kuhn sam był zdeklarowanym antyrelatywistą, wiele z jego wniosków ma zabarwienie relatywistyczne, a jego koncepcje zostały szeroko podchwycone przez tych, którzy za główny cel stawiali sobie zakwestionowanie obrazu nauki jako szczególnie autorytatywnej formy wiedzy. G. Ritzer uważa, że socjologia jest nauką "wieloparadyg-matową" (Sociology 1975) i dowodzi usilnie potrzeby większego stopnia paradygmatycznej integracji całej dyscypliny (Toward an Integrated Sociological Paradigm 1981). J.S.
parajęzyk [paralanguage], różne nieseman-tyczne aspekty mowy, takie jak siła głosu, wysokość tonu, akcent, za których pośrednictwem jednostki komunikują sobie znaczenia. A.K.
paranoja, reakcja paranoidalna [para-noia, paranoid reaction], w -^psychoanalizie p. oznacza projekcję poczucia zagrożenia na świat zewnętrzny, który następnie jest doświadczany jako prześladowca. Psychoanalitycy podejmujący kwestie społeczne interesowali się tym, w jaki sposób r.p. mogą być wykorzystane do celów politycznych (zob. np. Th.W. -Adorno i in., The Authoritarian Personality 1950). A.K.
parda \purdah], w języku urdu słowo to znaczy "zasłona", "woal"; określa system -ról związanych z płcią, charakteryzujący się drastyczną ^segregacją fizyczną i społeczną. P. to zasłona, która dzieli fizyczną przestrzeń domu, oddzielając pomieszczenia dla kobiet i mężczyzn. Zwyczaj ten łączy się przede wszystkim z religią i kulturą ->islamu, a wśród narodów muzułmańskich przybiera bardzo różne formy i w różnym stopniu jest przestrzegany. J.S.
Pareto Vilfredo Federico Damaso, markiz (1848-1923), ekonomista i socjolog włoski, któremu T. ->Parsons poświęcił wiele uwagi (The Structure of Social Action 1937) jako współtwórcy "woluntarystycznej teorii działania"; później jednak był on już raczej ignorowany przez socjologów.
Gdy był już znany jako ekonomista matematyczny ze względu na swój wkład w teorię równowagi, zainteresował się socjologią i w 1916 opublikował swoje opus magnum - Trattato di sociologia generale (2 t., poi. przekład fragmentów w: Uczucia i dziatania 1994). Chociaż niektórzy odczytali je jako pracę protofaszystowską, publikacja Trattato potwierdziła sławę P., chociaż niewiele z niej przetrwało do dnia dzisiejszego. Obecnie jest on prawdopodobnie najbardziej znany z tego, że pierwszy zastosował termin "elita" dla określenia niewielu, którzy rządzą większością. Był również jednym z pierwszych teoretyków ->systemu społecznego. Praca S.E. Finera Yilfredo Pareto. Sociolo-
i
228 pariasi
gical Writings (1966) zawiera dobry wybór jego najważniejszych tekstów socjologicznych wraz z obszernym esejem wprowadzającym autorstwa samego Finera. Zob. też kryterium Pareta; teoria elit. P.Ś.
pariasi [pariah group], w wąskim sensie p. jest niedotykalny i znajduje się poza kastowym systemem stratyfikacji. Termin ten jest często używany w znaczeniu ogólniejszym do określenia osób nie należących do danej grupy. A.K.
Park Robert Ezra (1864-1944), czołowy przedstawiciel -szkoły chicagowskiej, który wprowadził do świadomości całego pokolenia socjologów amerykańskich dorobek G. -Simmla m.in. dzięki bardzo popularnemu podręcznikowi Introduction to the Science ofSociology(]92\, wyd. poi., niekompletne, Wprowadzenie do nauki socjologii 1926), współautor E.W. ->Burgess. P. i Burgess byli głównymi reprezentantami ->ekologii społecznej i autorami tego terminu. Prace P. i jego wykłady na uniwersytecie w Chicago były inspiracją znacznej części teorii, nazwanej później "klasyczną ekologią społeczną" (zob. np. jego podsumowujący artykuł na ten temat w "American Journal of Sociology" 1936). P. dowodził, że ->konkurencja jest najbardziej fundamentalnym procesem stanowiącym podstawę stosunków społecznych; wzajemna zależność ludzi, związana z ->podziałem pracy, sprawia jednak, że konkurencja ta zawsze obejmuje pewne elementy niezamierzonego współdziałania, co tworzy "konkurencyjne współdziałanie". W ten sposób ludzie tworzą związki symbiozy, zarówno na poziomie przestrzennym, jak i kulturowym. Koncepcje te rozwinięte są w zbiorze esejów (głównie przez samego P.) The City (1925) i monografii jego autorstwa Human Coinmunities(1952). A.Z.
Parsons TalCOtt (1902-1979), przez 20-30 lat po II wojnie światowej P. był czołowym teoretykiem socjologii anglosaskiej, jeśli nie światowej. Amerykanin, który całe życie pracował w Stanach Zjednoczonych, nie licząc krótkiego okresu studiów doktoranckich w Europie, a stworzona przez niego teoria socjologiczna (nazywana najczęściej strukturalno-funkcjonalną lub funkcjonalizmem normatywnym) uważana była powszechnie za wytwór nowoczesnego, zamożnego społeczeństwa amerykańskiego, w którym strukturalne konflikty społeczne zostały w dużej mierze wyeliminowane lub miały przejściowy charakter i które - jak się zdawało - charakteryzowało się znaczną spoistoś-cią społeczną i powszechnym przywiązaniem do wartości demokratycznych. Teoria P. stała się przedmiotem nasilającej się krytyki, kiedy pojawiły się oznaki erozji powojennego konsensu, na co miała wpływ przede wszystkim wojna w Wietnamie.
Od samego początku P. starał się zbudować zintegrowaną, wszechobejmującą teorię socjologiczną, łączącą w jeden system różne koncepcje klasyków socjologii. W szczególności podjął próbę
zintegrowania indywidualizmu Webera i holizrau Durkheima. Koncentrował się na ideach, ^wartościach, ->normach oraz na integracji działań jednostkowych zorientowanych na normy i wartości w całościowe ->systemy społeczne.
Podstawowym celem P. było wypracowanie zespołu abstrakcyjnych, ogólnych pojęć opisujących system społeczny. Głównym kryterium, za pomocą którego możemy ocenić taki zespół pojęć, jest ich racjonalna spójność; jeśli je spełniają, można na ich podstawie formułować twierdzenia dotyczące świata. W pierwszej książce, The Struć-turę ofSocialAction (1937), P. dowodził, że klasyczne teorie socjologii zmierzają w kierunku wolim- , tarystycznej teorii działania, na gruncie której ludzie traktowani są jako jednostki dokonujące wyborów środków i celów w środowisku fizycznym i społecznym, ograniczającym te wybory. Głównym aspektem środowiska społecznego są normy i wartości, na podstawie których dokonujemy wyborów. W tym kontekście aktorzy dążą do uzyskania maksymalnej gratyfikacji, a zachowanie i wzajemne stosunki, które pozwalają osiągnąć ten cel, ulegają instytucjonalizacji, tworząc system ->ról statusowych. Jest to system społeczny, który obejmuje trzy inne systemy: system osobowości (samego aktora), kultury (lub szerszych wartości nadających spójność normom przypisanym do ról statusowych) oraz środowiska fizycznego, do którego społeczeństwo musi się dostosować.
Następnie P. tworzy szczegółowy model systemów i podsystemów. Każdy system, aby zachować trwałość, musi spełnić cztery funkcjonalne warunki lub zaspokoić cztery wymagania. Te funkcje to adaptacja (do środowiska fizycznego); osiąganie celu (sposób organizowania zasobów środowiska fizycznego nastawiony na osiągnięcie celów i uzyskanie gratyfikacji); integracja (formy wewnętrznej koordynacji i sposoby radzenia sobie ze zróżnicowaniem) oraz utajenie (kultywowanie wzorów (sposoby osiągania wrględnej równowagi). Każdy system zatem różni uje się na cztery wyspecjalizowane podsystemy w procesie spełniania tych wymagań. Jest to jedno z najsłynniejszych narzędzi taksonomicznych P., znane pod nazwą schematu AGIL (adaptation, goal attainment, integration, latency).
Koncepcja ta stanowi w późniejszej twórczości P. podstawę ujmowania historii w kategoriach ewolucji (-rewolucjonizm), jako procesu przechodzenia od prostych do złożonych form, w którym społeczeństwo rozwija się trochę jak ameba: dzieląc się, a następnie ponownie integrując. Systemy i podsystemy tworzą cybernetyczną hierarchię, w której systemy charakteryzujące się wysokim poziomem informacji (np. system kultury obejmujący normy i wartości) kontrolują systemy mające wysoki poziom energii (np. organizm ludzki).
Cztery wymienione wyżej systemy - kultury, społeczny, osobowości i biologiczny - tworzą to, co P. nazywa ogólnym systemem działania. Każdy z tych systemów odpowiada jednemu wymogowi
partie polityczne 229
funkcjonalnemu. Podobnie sam system społeczny dzieli się na cztery podsystemy, którymi są (w porządku hierarchicznym): system socjalizacji (kultywowanie wzorów); społeczności i instytucje kontroli społecznej (integracja); system polityczny (osiąganie celu) oraz system ekonomiczny (adaptacja). Każdy z nich, sam w sobie, może być rozpatrywany w terminach następnych, bardziej wyspecjalizowanych podsystemów.
Możemy również analizować działania, stosunki społeczne oraz całe systemy zgodnie z tym, co P. nazywa "układem zmiennych" - albo wyborami między parami przeciwstawnych zmiennych. Na przykład w każdym typie związku możemy traktować jego obiekt jako wyjątkowy albo jako przykład ogólnej kategorii obiektów (jest to dylemat partykularyzmu i uniwersalizmu); możemy przyjmować lub ignorować zobowiązania uczuciowe (afektywne zaangażowanie versits afektywna neutralność); możemy cenić coś lub kogoś ze względu na niego samego albo ze względu na to, co można z tym czymś lub kimś zrobić (przypisanie yersus osiąganie); możemy odnosić się do wszystkich aspektów obiektu lub tylko do jednego (calościowość versus aspektowość). Instytucje mają tendencję do skupiania się wokół przeciwstawnych biegunów tych opozycji: np. w rodzinie stosunki są partykularystyczne, afektywne, zorientowane na cechy przypisane oraz mają całościowy charakter; w fabryce są one na ogół uniwersalis-tyczne, neutralne uczuciowo, ukierunkowane na osiągnięcia i aspektowe.
P. rozwijał te koncepcje przez ponad 40 lat; do najważniejszych prac, jakie wydał w tym okresie, poza już wymienioną, należą The Social System (1951); Towards a General Theory of Social Action (napisana wspólnie z E. Shilsem 1951); Societies. Evolutionary and Comparative Perspectives (1966) oraz The System of Modern Societies (1971). Strukturalny funkcjonalizm P. może być łatwiej zrozumieć, jeśli potraktujemy go jako rozległy schemat klasyfikacyjny, pozwalający nam kategoryzować każdy poziom życia społecznego, na każdym poziomie analizy. Nic dziwnego, że do systemu teoretycznego P. tak przylgnęło określenie "wielka teoria", wymyślone na jej użytek przez C.W. Millsa. Dostarczane przez nią wyjaśnienia mają charakter funkcjonalistyczny (-> funkcjonalizm) i krytyka prac P. to w dużym stopniu krytyka funkcjonalizmu jako takiego. Prace P. były również krytykowane za zbyt wysoki poziom abstrakcji i za brak związku z badaniami empirycznymi; za determinizm społeczny (chociaż jego teoria jest teorią działania społecznego, to w ostatecznym rozrachunku wydaje się, że to systemy przypisują działania każdemu aktorowi); za wyraźny konserwatyzm oraz za to, że nie biorą pod uwagę działań ukierunkowanych na korzyści materialne, koncentrując się na działaniach uwarunkowanych normatywnie.
W latach 70., gdy inne teorie zaczęły przyciągać uwagę, wydawało się że teoria P. popadła w zapomnienie. Ostatnio jednak można zaobserwować
ponowny wzrost zainteresowania jego dorobkiem (zob. np. J. Alexander, The Parson's Revival in German Sociology, w: Sociological Theory, R. Collins [red.) 1984 oraz R. Miinch, Parsonian Theory Today: in Search of a New Synthesis, w: Social Theory Today, A. Giddens, J.H. Turner [red.] 1987). Amerykańscy i niemieccy neofunkcjonaliści są jednak znacznie mniej metodyczni i daleko bardziej otwarci niż ich wielki poprzednik. Zob. też integracja społeczna a systemowa; klasa szkolna; konsens; porządek normatywny; powszechniki ewolucyjne; rola chorego; równowaga; różnicowanie strukturalne; teoria działania. AŻ.
partie polityczne [political parties], formalne organizacje powołane do reprezentowania celów i interesów różnych sił społeczno-ekono-micznych w sferze politycznej - chociaż nie wszystkie społeczeństwa mają partyjno-polityczny system rządzenia. P.p. są też środkiem organizacyjnym, poprzez który rekrutowani są kandydaci do stanowisk i propagowane są określone ideologie. Partie starają się organizować i opanować organa rządu, a także dążą do objęcia władzy w kraju.
Systemy partyjne przybierają różnorodne formy: od systemu wielopartyjnego do jednopartyjnego monopolistycznego państwa. Systemy wielo-partyjne (często z dwoma głównymi partiami) są silne w liberalnych społeczeństwach demokratycznych, takich jak Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Francja i Niemcy, podczas gdy dominacja jednej p.p. jest szczególnie widoczna w krajach afrykańskich, np. Kenii i Zimbabwe. Istnieje pogląd, że typ systemu partyjnego wiąże się z etapem rozwoju społecznego; prawdopodobnie jednak lokalne czynniki historyczne i polityczne silniej określają ostateczną postać tego systemu.
Socjologowie polityki badają p.p. jako organizacje oraz ich dynamikę organizacyjną. Bardziej szczegółowe zainteresowanie budzi społeczna i gospodarcza przeszłość przywódców, działaczy i zwolenników; ideologia społeczno-polityczna wyznawana przez partię; podział ->władzy między różne zbiorowości wchodzące w skład organizacji partyjnej; techniki mobilizowania poparcia. Jedno z głównych pionierskich badań nad p.p. przeprowadził niemiecki socjolog R. ->Michels. W swej analizie władzy organizacyjnej zauważa on oligarchiczne (-^oligarchia) tendencje przywódców, którzy zaczynają dominować w partii, w miarę jak się ona biurokratyzuje (-^-biurokracja). Ich poglądy i postawy ukierunkowane na cele osobiste są zdecydowanie mniej radykalne niż szeregowych członków partii. Co więcej, tam gdzie stosuje się procedury organizacyjne do uśmierzenia aspiracji ludowych, radykalizm zostaje wyhamowany. Dane z innych badań wskazują jednak, że tendencje oligarchiczne przywódców nie są aż tak ważnym czynnikiem, szczególnie przy wyjaśnianiu instytucjonalizacji p.p.
Politologowie analizują także rolę partii w procesie politycznym oraz stopień tzw. otwarcia lub
230 pasażer na gapę
zamknięcia różnych ustrojów politycznych. ^Liberalizm głosi, że p.p., wraz z -grupami nacisku i innymi ->grupami interesu, są zaangażowane w rywalizację o wtadzę, reprezentując różne grupy spoteczno-gospodarcze. W rezultacie otwartej konkurencji władza w pluralistycznych (^pluralizm) systemach politycznych nie ulega kumulacji i jest udziałem wielu. Ten łagodny pogląd na rolę p.p. w liberalnych demokracjach jest przedmiotem ostrej krytyki. Twierdzi się, że niektóre grupy opanowały proces podejmowania decyzji politycznych, a z oczywistych powodów są to grupy dominujące w obszarze gospodarczym. Ponadto należy badać nie tylko łatwo dostrzegalne przejawy polityki partii, ale i bardziej subtelne formy władzy, jak np. ustalanie porządku obrad. Tak więc liberałowie podkreślają ważną rolę p.p. w demokracjach przedstawicielskich, natomiast -*neomarksiści deprecjonują ich znaczenie. Według tych ostatnich w społeczeństwach kapitalistycznych władzę gospodarczą sprawuje klasa rządząca, a polityka parlamentarna jest iluzją, strategią ideologiczną odwracającą uwagę od rzeczywistych źródeł władzy politycznej.
Wielu autorów twierdzi, że ten marksistowski pogląd na p.p. i władzę jest co najmniej równie mało wyrafinowany, jak jego liberalna alternatywa. Istotnie, władza może ulegać koncentracji, ale i poglądy zwyczajnych ludzi mogą wpływać na polityczne wybory. W tym zakresie znaczenie p.p. nie jest błahe i odgrywają one ważną rolę w sferze politycznej rozwiniętych społeczeństw kapitalistycznych. P.Ś.
pasażer na gapę [free rider], osoba, która
korzysta z ->dobra publicznego lub innych dóbr istniejących dzięki kolektywnym środkom, ale unika kosztów własnych lub własnego wkładu do zbiorowego systemu finansowania ich. Jazda bez biletu kolejowego jest dosłownym przykładem takiej postawy; tak jak np. korzystanie z podwyżki płac będącej wynikiem akcji strajkowej, w której nie brało się udziału. Zob. też działanie zbiorowe.
P.Ś.
pasterstwo, ludy pasterskie [pastora-lism, pastoralists], nomadyczna lub półnoma-dyczna forma zdobywania środków życia, polegająca głównie na hodowli stad udomowionych zwierząt. Grupy, które przemieszczają się po regularnych sezonowych szlakach pastwisk, zwane są koczowniczymi. Pasterskich nomadów spotyka się w wielu rejonach świata, łącznie z Europą Południową. Wiele z tych ludów stanęło przed koniecznością przymusowego osiedlenia. J.S.
paternalizm [paternalism], termin zdefiniowany luźno, często przypisywany relacjom społecznym, w których partner dominujący przyjmuje postawę i podejmuje działania sprawiające wrażenie przezornej opieki nad podległymi mu osobami. Pojęcie to implikuje niepożądane mieszanie się tego pierwszego w życie tych drugich. Stwarza
też domniemanie ogromnych nierówności w dostępie do ->władzy i w jej egzekwowaniu.
Wiele relacji społecznych opisuje się i analizuje w kategoriach p., np. związki między mężem a żoną, panem a niewolnikiem, pracodawcą a pracobiorcą. Relacja między niektórymi właścicielami fabryk a ich pracownikami we wczesnej fazie uprzemysłowienia Zachodu jest często postrzegana w ten właśnie sposób: ci pierwsi sprawowali niemal nieograniczoną władzę nad drugimi. Chcąc jednak zapewnić sobie możliwość -kontroli społecznej, pierwsi właściciele fabryk próbowali przekształcić stosunki władzy w stosunki oparte na moralności lub - w terminologii M. ->Webera - przełożyć -� panowanie na tradycyjną władzę. Chcieli to osiągnąć poprzez zinstytucjonalizowanie takich praktyk, jak okresowe dawanie podarunków, dobroczynne działania religijne lub edukacyjne, oferowanie mieszkań i programów ubezpieczeniowych oraz wsparcie dla związanych z przedsiębiorstwami stowarzyszeń i klubów. Jednym z najbardziej systematycznych studiów tej formy p., analizującym dominację pracodawcy oraz reakcje na nią w fabrykach tekstylnych północnej Anglii w okresie wiktoriańskim jest praca P. Joyce'a Work, Sonety and Politics (1980).
Często wysuwa się sugestię, że tak uprawiany p. jest metodą zarządzania i uprawomocnienia otwarcie lub potencjalnie niszczących związków hierarchicznych i opartych na wyzysku: służy interesom mężczyzn, a nie kobiet, klasy rządzącej, a nie proletariatu, białym panom, a nie czarnym niewolnikom. Okazało się jednak, że trudno w sposób empiryczny wykazać, iż rytualne, zwykle uległe (-^uległość) reakcje osób poddanych pater-nalistycznej strategii oznaczają identyfikowanie się z nimi lub przyzwolenie na status quo, a nie jedynie zewnętrzne i wyrachowane manipulowanie wrażeniami (czyli to, co określono jako "konieczną pozę bezsilnych"). P.Ś.
patologia [pathology], / ścisłym znaczeniu jest to nauka , dująca choroby organiczne, ich przyczyny i objawy (stąd nazwa "patolog"). Określenie "patologiczny" sugeruje jednak zmiany chorobowe i odstępstwo od normy i dlatego pojęcie to ma również szersze zastosowanie, zwłaszcza w pewnych dziedzinach -^psychiatrii i ^kryminologii, gdzie wiąże się z powszechnie używanym terminem "psychopatia". W socjologii p. uważana była dawniej za synonim dewiacji, problemów społecznych czy też "choroby społecznej" (szczególnie w pracach E. ->Durkheima); funkcjonuje również na jej gruncie termin pochodny -^patologia społeczna (zob. np. E. Lemert, Social Pathology 1951 oraz B. Wooton, Social Science anc Social Pathology 1959). AŻ.
patologia społeczna [social pathology],
wczesna postać teorii ->dewiacji, obecnie małe już wykorzystywana; opiera się na porównaniu organicznym: stwierdza, że części społeczeństw
podobnie jak części ciata, mogą cierpieć na załamania i choroby. Zob. też patologia. RS.
patos metafizyczny [metaphysical pa-
ihos], nastrój ukrytego pesymizmu, który wyrażają liczne analizy wielkich organizacji oraz -^biurokracji w świecie nowoczesnym. Perspektywa ta niesie ze sobą poczucie wyroku wydanego przez los i świadomość zanikania wolności; w najbardziej dojmujący sposób wyraził to M. -Weber, odwołując się do obrazów "żelaznej klatki biurokracji" oraz "odczarowania świata". A.K.
patriarchat [patriarchy], termin ten, oznaczający dosłownie "władzę ojca", był początkowo używany w odniesieniu do systemów społecznych opartych na wtadzy sprawowanej przez mężczyzn, będących głowami gospodarstw domowych. Obecnie termin ten ma szersze zastosowanie, zwłaszcza w niektórych teoriach feministycznych, gdzie zaczął oznaczać męską dominację w ogóle. Badania socjologiczne i feministyczne dostarczyły wielu różnych przykładów patriarchalnej dominacji, z których znaczna część opisana jest w tym słowniku (np. -rynek pracy i ->podział pracy w gospodarstwie domowym). A.Z.
patrylinearny [patrilineal], termin stosowany w teorii -^pokrewieństwa, oznaczający pokrewieństwo wyprowadzane w linii męskiej. Używany jest również termin agnatyczny (-agnat). Grupa p. to ->grupa pochodzeniowa, która wywodzi się od jednego męskiego przodka i działa wspólnie dla realizacji celów politycznych. Systemy p. opierają się na zasadzie przekazywania własności i statusu z ojca na prawowitego syna. Podobnie jednak jak w przypadku prawowitego pochodzenia członkami lineażu są nie tylko osoby, które łączą rzeczywiste więzy krwi, ale również te, które mogą być do niego przypisane społecznie. A.Z.
patrymonializm [patrimonialism], forma ^panowania politycznego opisana przez M. ->We-bera (Gospodarka i społeczeństwo 1922, wyd. poi. 2002), w której rządy opierają się na osobistej i biurokratycznej władzy sprawowanej przez dom królewski, przy czym władza ta jest przyznawana dowolnie przez władcę i znajduje się pod jego bezpośrednią kontrolą. To ostatnie kryterium oznacza, że narzędziem panowania patrymonial-nego jest aparat polityczny, którego członkami są niewolnicy, żołnierze najemni, poborowi i niektóre inne grupy (a nie tradycyjna arystokracja złożona z właścicieli ziemskich), nie mający żadnego własnego tytułu władzy. Dzięki takiemu sposobowi kontroli nad instrumentami władzy władca patrymonialny może rozdzielać swoje osobiste łaski i przywileje kosztem ustalonych przez tradycję ograniczeń własnej władzy. Tam gdzie panujący ma pełną swobodę sprawowania władzy, mamy do czynienia ze skrajną formą p., którą Weber nazywa "sultanizmem". Jako przykłady biurokracji patrymonialnych podaje niektóre tra-
percepcja 231
dycyjne społeczeństwa afrykańskie i wschodnie (klasycznym przykładem jest cesarstwo Chin) i dowodzi, że systemy te były stosunkowo niestabilne, ponieważ sprzyjały przewrotom pałacowym, które były jedynym środkiem wyrażania sprzeciwu. Brak "racjonalno-uprawomocnionego" -^państwa i ^-biurokracji stanowił również, jego zdaniem, poważną przeszkodę w budowaniu w ramach systemu patrymonialnego nowoczesnego (w typie zachodnim) kapitalizmu. A.Z.
pedagogika [pedagogy], dziedzina wiedzy dotycząca nauczania lub sztuka uczenia. Niektórzy socjologowie oświaty posługują się terminem "praktyka pedagogiczna" w odniesieniu do metod i zasad, które stoją za technikami kształcenia, oraz przeprowadzają rozróżnienie między p. formalną (którą teoretycznie nauczyciel powinien się posługiwać) a p. stosowaną przez nauczycieli w praktyce. Pierwszy rodzaj p. może mieć charakter liberalny (czy inaczej "postępowy") i kłaść nacisk na potrzeby i autonomię dziecka, podczas gdy drugi rodzaj p. może mieć charakter konserwatywny (chronić autorytet i umiejętności nauczyciela jako profesjonalisty). Jest to więc rozróżnienie podobne do rozróżnienia formalnego programu nauczania i ukrytej treści nauki (^ukryty program). A.Z.
Peirce Charles Sanders (1839-1914), jeden
z twórców ^pragmatyzmu i ->semiologii, którego dzieło na ogół poszło w zapomnienie w obu tych tradycjach. Jego główną ideę wyraża maksyma: "Aby ustalić znaczenie pojęcia intelektualnego, trzeba rozważyć, jakie następstwa praktyczne mogą przypuszczalnie wypłynąć z prawdy tego pojęcia, a suma owych następstw będzie stanowić całe jej znaczenie" \Collected Papers of Charles Sanders Peirce, t. 5, par. 9, cyt. za: F. Copleston, Historia filozofii, t. 8]. Pragmatyzm nie jest dla P. teorią prawdy, lecz teorią znaczenia. W swych pismach semiotycznych wprowadza ideę "znaków indeksowych", odnośnie do faktu, że znak może mieć różne znaczenia w różnych kontekstach, która to konstatacja jest podstawą etnometodolo-gicznej (->etnometodologia) zasady "indeksowo-ści" wszystkich języków. J.S.
penologia [penology], studia dotyczące postępowania z kryminalistami i ich karania. Termin jest związany z XIX-wiecznym ruchem reformy karnej, w którego ramach redefiniowano więzienia jako instytucje korekcyjne, a nie represyjne, i opisano wiele zainteresowanych tymi sprawami stron (w tym reformatorów i prawników). W swym współczesnym znaczeniu termin ten odnosi się zwykle do określonych socjologicznych lub krymi-nologicznych studiów kary i odstraszania, a nie do oddzielnej rozprawy intelektualnej lub naukowej. P.Ś.
percepcja [perception], zdolność odbioru
doznań zmysłowych. Badanie procesów groma-
232 Piaget Jean
dzenia i interpretowania informacji wizualnej jest w znacznej mierze domeną psychologów społecznych, którzy wyróżniają kilka ogólnych zasad ("praw") p., a także wskazują na oddziaływania, którym ona podlega ze strony m.in. motywacji i uwagi. Do tych pierwszych zalicza się zjawisko "kontrastu postać-tto", tzn. postrzegania przez nas przedmiotów jako wyodrębnionych z ich otoczenia. Bada się je za pomocą tzw. ->testów projekcyjnych. "Stałość" jest także zasadą p.: przedmiot zachowuje postrzeżeniową trwałość w toku transformacji różnego typu, takich jak zmiany rozmiaru i proporcji. Prawdopodobnie najbardziej systematyczną próbę zbadania organizacji zjawisk p. podjęła psychologia postaci (->gestaltyzm); reprezentanci tego kierunku podkreślali rolę wrodzonych matryc w p. wzrokowej. Częste były również - zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych - ujęcia behawiorystyczne (-beha-wioryzm). J.S.
Piaget Jean (1896-1980), szwajcarski psycholog, który miał poważny i oryginalny udział w teorii rozwoju intelektualnego człowieka, dowodząc, iż jednostki w sposób aktywny nadają światu sens, nie są zaś przezeń zaledwie warunkowane (- warunkowanie).
P. przeprowadził serię eksperymentów z dziećmi i sformułował wniosek, iż ludzie przechodzą kolejne stadia rozwoju poznawczego. Wyróżnił cztery takie stadia, charakteryzujące się własną, odrębną logiką; każde z nich wiąże się z rozwojem konkretnych umiejętności intelektualnych. W stadium sensomotorycznym (od urodzin do ok. 18 miesięcy) dziecko nie wie, że istnieje jako odrębny obiekt, dlatego też nie może odróżnić swej -jaźni od swoich działań i przedmiotów zewnętrznych, których one dotyczą. Jego inteligencja wyraża się tylko poprzez zmysłowy i fizyczny kontakt ze środowiskiem. Stadium preoperacyjne (wiek 2-7 lat) charakteryzuje się coraz lepszym opanowaniem języka i rozwojem zdolności do myślenia o konkretnych obiektach, także w danej chwili nieobecnych, oraz skrajnym egocentryzmem. W tym stadium rozwoju dziecko nie potrafi przyjmować ról innych. Nie ma również zdolności rozumienia pojęć abstrakcyjnych, jak przyczyno-wość, ilość, ciężar. W stadium tzw. operacji konkretnych (od ok. 7-11 lub 12 lat) dzieci zaczynają klasyfikować obiekty, mogą przyjmować role innych i rozumieją naturę zależności przyczynowych, lecz nadal mają trudności w myśleniu o pojęciach abstrakcyjnych bez odnoszenia ich do rzeczywistych zdarzeń czy konkretnych, znanych już obrazów (stąd nazwa tego stadium). Wreszcie w stadium operacji formalnych (powyżej 12 lat) młoda osoba jest zdolna do tworzenia swoich własnych systemów klasyfikacyjnych, a tym samym do myślenia formalnego i abstrakcyjnego. Młodzi ludzie potrafią stosować reguły ogólne do rozwiązywania konkretnych problemów, rozumować logicznie, wyciągając wnioski na podstawie danych
przesłanek, myśleć w kategoriach ->teorii i jęć. Jednakże nie wszyscy dorośli osiągają to' końcowe stadium, ponieważ wielu ludzi ma wid-; kie trudności w rozumieniu pojęć abstrakcyjnych i nie wykracza poza fazę operacji konkretnych, Umiejętność myślenia abstrakcyjnego zależy od środowiska społecznego, które daje jednostce możliwość formalnego rozumowania poznawczego; wewnętrzne procesy umysłowe rozwijają się tylko poprzez interakcje społeczne. P. dowodził, że odrębne stadia rozwoju poznawczego są takie same w różnych kulturach, natomiast konkretne przekonania, które ludzie nabywają w poszczególnych stadiach, mogą się różnić w zależności od różnic w treści kultury. Jeśli otaczająca nas kultura uczy, że przyczyna i skutek są powiązane magicznie, wówczas jednostka w ten sposób zacznie interpretować świat.
Piagetowski sposób ujęcia problematyki rozwoju poznawczego i pojęcie stadiów rozwojowych mają wielki wpływ na -^psychologię poznawczą, Większość psychologów skupia się na behawioral-nych aspektach poznania - takich jak pamięć krótkoterminowa - natomiast P. naświetlił kwestie epistemologiczne (-epistemologia) związane z definicją i kategoryzacją wiedzy. Niektórzy nauczyciele i wychowawcy włączyli jego teorie rozwoju intelektualnego dzieci do metod wykorzystywanych w trakcie nauczania małych dzieci. Jego główne prace: Mowa i myślenie u dziecka (1923, wyd. poi. 1929), Jak sobie dziecko ś\viat przedstawia (1926, wyd. poi. 1992), La formation du symbole chez 1'enfant (1945), Introduction a 1'epi-stemoiogie gene'tique (3 t. 1949-50). A.K.
Pierwszy Świat [First World], Ameryka Północna, Europa Zachodnia, Japonia i Australazja. Pierwsze zastosowanie tego terminu odnosiło się do grupy państw, które dokonały ->uprzemys-łowienia i osiągnęły wysoki poziom rozwoju i rosnący wysoki standard życia swych obywateli. Zob. też Trzeci Świat. J.S.
Pitt-Rivers Auqustus Henry Lane-Fox
(1827-1900), komiowersyjny i ekscentryczny arystokrata, który był generałem armii brytyjskiej; właściciel ziemski, archeolog, antropolog i inspektor rządowy. Nazywany "ojcem archeologii naukowej" po pracach wykopaliskowych na ponad czterdziestu klasycznych terenach badań w Zjednoczonym Królestwie. Był także antropologiem, zwolennikiem Ch.R. Darwina oraz ->ewolucjo-nizmu. P.Ś.
placebo [placebo], leczenie, które z założenia nie przynosi skutków, stosowane na ->grupie kontrolnej w badaniach eksperymentalnych. Używane tylko w badaniach medycznych; w badaniach społecznych grupy kontrolne rzadko poddawane są działaniu p.
Medycznie: substancja pozbawiona składników znanych jako aktywne farmakologicznie, podawana chorym w celu podniesienia ich komfortu psychicznego i dla możliwych korzystnych efektów
pluralizm 233
wynikających z wiary w sitę leczenia (efekt p.). Środki p. są szeroko stosowane jako czynniki kontrolne w określaniu terapeutycznej skuteczności aktywnych składników nowych lekarstw. Z reguły leczenie eksperymentalne stosowane jest wobec losowo dobranej grupy, podczas gdy nieskuteczne p. podaje się wszystkim pozostałym pacjentom z tym samym rozpoznaniem. W sytuacji "podwójnie ślepej próby" nawet osoba prowadząca leczenie nie wie, czy stosuje p., czy badany specyfik, gdyż oba preparaty wyglądają tak samo; chodzi o to, by personel mimowolnie nie przekazał swej wiedzy pacjentom. P.Ś.
plan badawczy [research design], strategiczny plan projektu lub program badań opisujący ogólny zakres i główne rysy zamierzonej pracy, w tym metody zbierania danych i ich analizy, oraz przedstawiający strategię badawczą w odniesieniu do konkretnych zamysłów i celów badania, a także określający, czy tematy analiz mają charakter teoretyczny, czy zorientowany na działanie. Stąd p.b. to także proces przygotowywania poświęconego mu dokumentu, wyboru między alternatywnymi rodzajami badania, określania względnej skali studiów, możliwości zastosowania ->trian-gulacji, wreszcie dostosowania zamiarów do dostępnych środków i czasu. J.S.
plantacje [plantations], w toku ekonomicznej i społecznej ekspansji Europejczyków, zwłaszcza w Ameryce Łacińskiej i Azji Południowo-Wschod-niej, rozwijały się gospodarki plantatorskie. W rejonach tropikalnych i subtropikalnych charakteryzowały się prowadzoną na wielką skalę produkcją rolną określonego typu, przeznaczoną na eksport. Tradycyjna forma p. opierała się na pracy niewolniczej (-^niewolnictwo). Ustrój społeczno-gospodar-czy, jaki się stąd zrodził, miał w wielu przypadkach
-jak się uważa - charakter kolonialny, ponieważ wiązał się z inwestycjami zagranicznego kapitału i transferem majątku z peryferiów do centrum. Wwyniku zmian historycznych wyłoniły się różnorodne współczesne formy p. - od opartych głównie na sile roboczej (często wykorzystujących do pracy emigrantów lub innych niewykwalifikowanych i pozbawionych swobody robotników) do bardziej kapitałochłonnych przedsiębiorstw rolno-przemysło-wych. W ogólności uważa się, że rolnictwo plantatorskie wiąże się z wyzyskiem pracy, ziemi i społeczeństw krajów rozwijających się. J.S.
plemię, plemienność [tribe, tribalism],
termin ten oznacza zwykle grupę społeczną połączoną przez pokrewieństwo i powinności, a przy tym związaną z konkretnym terytorium. P. łączy spójność społeczną właściwą rodzinie z poczuciem autonomii politycznej narodu. W Ancient Law. Its Connection with the Early History of Society tmd Its Relation to Modem Ideas (1861) sir H.S.
->Maine utożsamił p. z precywilizacyjnym stadium społeczeństwa ludzkiego; ujemnie nacechowane zastosowanie tego terminu - oznaczające zachowanie emocjonalne, prenaukowe, irracjonalne
- niestety ciągle pojawia się w jego współczesnych użyciach. A.K.
pluralistyczne systemy społeczne [plu-ral social systems], w latach 60. xx w. socjolog przemysłu T. Burns twierdził, że teoretycy organizacji byli w błędzie, zakładając, iż jednostki funkcjonujące w organizacji działają wyłącznie w zgodzie z jej formalnymi zadaniami; ich motywy równie dobrze mogą być w konflikcie z tymi, którymi kieruje się dana organizacja. Organizacje należy raczej rozpatrywać jako obszary jednoczesnego funkcjonowania co najmniej trzech -systemów społecznych i tylko jeden z nich jest systemem władzy formalnej, w którym podejmowane są wszystkie decyzje. Drugi - to system karier, w którego ramach jednostki rywalizują o awans; trzeci - system polityczny - w którym jednostki i wydziały rywalizują o władzę. Dlatego też wewnątrz firm można oczekiwać istnienia "konfliktu [wokół] stopnia kontroli, którą dana osoba może sprawować nad zasobami danej firmy, o kierunek działań innych ludzi i o patronat (promocja i dystrybucja przywilejów i wynagrodzeń)". Tak więc "wielość systemów działania" dostępna jest dla pracownika, który "może powołać się na którykolwiek z nich jako na dominujący system odniesienia dla tego lub innego działania, decyzji lub planu" (zob. On the Plurality of Social Systems, w: Operational Research and the Social Sciences, J.R. Lawrence jred.| 1966). Badania Burnsa miały istotne znaczenie dla wykazania, że naiwnością ze strony teoretyków organizacji było tworzenie koncepcji firmy jako jednolitego systemu, tożsamego z formalną strukturą określoną w założeniach tej organizacji. P.Ś.
pluralizm [pluralism], termin ten odnosi się przede wszystkim do dwóch dużych i bardzo odmiennych nurtów prac w ramach nauk politycznych. Na ogół chodzi tu o prace amerykańskie, zorientowane empirycznie i bardzo popularne w latach 60. Powstały one w znacznym stopniu pod wpływem badań nad podejmowaniem decyzji w społecznościach lokalnych (->wspólnota); do najbardziej znanych należy praca R. Dahla Who Governs? (1961). Pluraliści twierdzili, że Stany Zjednoczone są społeczeństwem demokratycznym (-^demokracja), ponieważ władza polityczna jest udziałem wielu rywalizujących ^grup interesu; żadna z nich nie jest wszechwładna, każda natomiast miała wystarczające możliwości zadbania o swe uprawnione interesy. Twierdzenia empiryczne pluralistów są mocno krytykowane przez marksistów i elitystów (->teoria elit) (zob. np. G.W. Domhoff, Who Rules America? 1967), którzy twierdzą, że widzialne sprawowanie władzy przesłania fakt, iż niektóre grupy sięgają po władzę w mniej widoczny sposób, a jawnie wyrażane preferencje polityczne niekoniecznie odpowiadają "obiektywnym" (lub "rzeczywistym") -^interesom. Niemniej ta różnorodność p. nadal wywiera znaczny wpływ
234 pluralizm metodologiczny
jako normatywna teoria polityczna (zob. np. R. Dahl, A Preface to Economic Democracy 1985).
W rzadziej spotykanym znaczeniu termin ten odnosi się także do brytyjskiej teorii politycznej związanej z nazwiskami G.D.H. Cole'a,J.N. Figgisa oraz H.J. Laskiego, którzy budzili podobną uwagę w latach 20. Twierdzili oni, że suwerenna władza, której koncentrację w ->państwie akceptują wszystkie teorie polityczne poza związanymi z -anar-chizmem, nie powinna być jedynie przedmiotem rywalizacji, ale także stawać się udziałem samorządnych stowarzyszeń ^społeczeństwa obywatelskiego. Ten ostatni nurt obumarł, odnowił go jednak P. Hirst (The Pluralist Theory of the State 1989). Według Hirsta "asocjacjonalizm" brytyjskich pluralistów można połączyć z amerykańskim naciskiem na rywalizację grupową w jedną koncepcję "demokracji stowarzyszeniowej", która byłaby modelem socjalistycznego organizmu państwowego, silnie jednak kontrastującego i z tradycją socjaldemokratyczną, i z marksistowsko-leninow-ską. Zob. też elita władzy; kompleks wojskowo--przemysłowy; władza lokalna. P.Ś.
pluralizm metodologiczny [methodolo-
gical pluralism], w latach 70. XX w. niektórzy socjologowie twierdzili, że długa hegemonia ->po-zytywizmu w socjologii uległa załamaniu i że myśl, iż istnieje jeden styl badań społecznj :h (oparty na jednolitej ->filozofii i ->metodolc jii nauk społecznych), ustąpiła poglądowi, że istnieje wiele takich stylów. Ortodoksja pozytywistyczna wiąże się z nazwiskami T. ->Parsonsa (czołowego teoretyka ->funkcjonalizmu) oraz P.F. ->Lazarsfel-da (głównego zwolennika tzw. -^abstrakcyjnego empiryzmu). Nowy p.m. jako zjawisko był konsekwencją powstania socjologii fenomenologicznej (^fenomenologia) i strukturalistycznej (->struk-turalizm), fragmentacji -^marksizmu na neomark-sizmy oraz powstania filozoficznego -^relatywizmu. Niektórzy obserwatorzy stosują pojęcia pluralizmu epistemologicznego lub anomii episte-mologicznej, podkreślając, że obecna sytuacja zdaje się nie podlegać żadnym normom, a wiele różnorodnych teorii wiedzy i paradygmatów konkuruje o socjologiczne pierwszeństwo. P.K. Feyer-abend (Przeciw metodzie 1975, wyd. poi. 1996) twierdzi, że nawet w naukach przyrodniczych badacze często mieszali to, co robili, z tym, jak to robili. Nie mieli jednej metody; skuteczność nauki wymagała, by nie stawać się niewolnikiem pojedynczej metody, lecz funkcjonować w stanie epi-stemologicznej anarchii. Dlatego też Feyerabend wystąpił przeciwko metodzie i za taką anarchią. Etykietki te są w dużym stopniu zamienne. Każda implikuje odrzucenie metodologicznej wyłączności i każda opiera się na nieco mylącym kontraście z pozytywistyczną ortodoksją, która w rzeczywistości nigdy nie istniała, ponieważ ani funkcjonalizm, ani abstrakcyjny empiryzm nie dominowały nad teorią i praktyką socjologii. Marksizm, -> idealizm i ~interakcjonizm symboliczny (by podać najbardziej oczywiste przykłady) były
wszechobecnymi alternatywami filozoficznymi i metodologicznymi. P.Ś.
płaca bodźcowa [incentive payment], wynagradzanie za rezultaty pracy: każda metoda
- np. akord indywidualny - opłacania robotników (powyżej pewnego podstawowego minimum) w zależności od produktu lub -^wydajności. Systemy te mogą obejmować pojedynczych pracowników, matę grupy lub -jak to się dzieje w przypadku systemów płac uzależnionych od zysku
- całe załogi. P.b. wymagają ścisłych i realistycznych metod pomiaru wydajności, przy czym zakładają, że robotnicy zawsze dążą do maksymalizacji zarobków w krótkich okresach czasu. Celem
- którego często nie udaje się zrealizować-jest skłonienie robotników do wzmożenia wysiłku i zaangażowania w wykonywanie ich zadań. Zob, też kalkulacja wysiłku; ruch stosunków międzyludzkich; zarządzanie naukowe. J.S.
płaca rodzinna [family wagę], u schyłku XIX w. była ona celem działaczy -związków zawodowych w ich walce o podwyżki płac. Dążenie to opierało się na przekonaniu, iż płaca powinna wystarczać na utrzymanie żony i dzieci. Niegdyś kobiety w znacznej mierze popierały ten pogląd, reprezentujący punkt widzenia mężczyzn; obecnie uważa się go za czynnik wyjaśniający upośledzenie pozycji kobiety na ->rynku pracy,
A.K.
płatności małżeńskie, zapłata za pannę młodą [bride-price, bride-wealth], pieniądze
lub dobra przekazywane przez rodzinę pana młodego rodzinie panny młodej z okazji ślubu. Jakkolwiek czasami traktuje się tę zapłatę jako rekompensatę dla rodziny za wychowanie córki, to w różnych kulturach ma ona inne znaczenie i odmienną formę. W niektórych kulturach zaplata staje się własnością panny młodej i traktuje sieją jako zabezpieczenie przed rc :wodem. AŻ.
płeć kulturowa, pteć społeczna [gender],
zdaniem A. Oakley, która wprowadziła ten termin do socjologii: "Płeć� określa biologiczny podział na mężczyznę (samca) i kobietę (samicę); płeć kulturowa zaś równoległy, lecz społecznie odmienny podział na kobiecość i męskość" (Sex, Gender and Society 1972). P.k. zwraca więc uwagę na społecznie konstruowane różnice między kobietami a mężczyznami. Od tego czasu jednak termin "p.k." poszerzył swój zakres i dotyczy nie tylko tożsamości jednostki lub jej osobowości, lecz także, na poziomie symbolicznym, ideałów kulturowych oraz stereotypów -męskości i ->kobiecości, a na poziomie strukturalnym - ->podziatu pracy w ramach instytucji i organizacji, powstającego na podłożu płci.
W latach 70. XX w. psychologowie i socjologowie starali się wykazać, że p.k. rzeczywiście istnieje; tzn. chcieli dowieść, że różnic i podziałów między mężczyznami i kobietami nie można wyjaśnić wyłącznie różnicami biologicznymi oraz że
dominujące w danej kulturze pojęcia na temat męskości i kobiecości są stereotypami, które tylko zgrubsza odpowiadają rzeczywistości. Pokazano, że istnieje ogromne międzykulturowe zróżnicowanie idei p.k. oraz ->ról mężczyzn i kobiet. Przeprowadzono wiele badań sposobów -^socjalizacji dzieci - chłopców i dziewczynek - w dorosłych mężczyzn i kobiety przez wychowanie dzieci, oświatę, kulturę młodzieżową, praktyki zatrudniania, a także ideologię rodziny. Na poziomie strukturalnym badano nierówny podział pracy w gospodarstwie domowym - okazało się, że jest on nierówny nawet wtedy, gdy kobieta i mężczyzna pracują w pełnym wymiarze godzin poza domem. Badano dyskryminację w sferze zatrudnienia, gdzie pleć - nie zaś umiejętności i kwalifikacje jednostki - determinują w znacznej mierze typ pracy i szansę awansu. Nieco później zainteresowania badaczy przeniosły się na problem zmian sposobów kształtowania p.k. na poziomie kulturowym. Wiele z tych prac ma charakter interdyscyplinarny: czerpią z antropologii, historii, sztuki, literatury, filmu i badań kultury, a ich celem jest podjęcie takich kwestii, jak współzależność między ideami czystości rasowej, czystości seksualnej białych kobiet, czarnej odmiany męskości w Stanach Zjednoczonych oraz mitu -^macierzyństwa jako zjawiska naturalnego i uniwersalnego. Przegląd wielu tego typu prac można znaleźć w książce S.Delamont, The Sociology ofWomen (1980).
Tak rozumiane pojęcie p.k. spotyka się z krytyką z dwóch zasadniczych powodów. Po pierwsze, zwraca się uwagę na fałszywość dychotomii tego, co biologiczne, i tego, co społeczne. Wiąże się to z szerszą krytyką socjologii, której zarzuca się dążenie do ukazania tylko tego, co społeczne, i pominięciem cielesności, oraz traktowanie rodzącego się dziecka jako -^tabula rasa, na której socjalizacja jest w stanie zapisać cokolwiek, by wytworzyć określoną świadomość społeczną i pożądane sposoby działania (pogląd ten podzielał E. ->Durkheim). Nawiązując do późniejszej twórczości M. ->Foucaulta, socjologowie rzadziej traktują obecnie ciało (-socjologia ciała) jako coś oczywistego, uznając je raczej za przedmiot analiz społecznych, albowiem społeczne znaczenie ciała zmieniało się w historii. Podejście to jednak może być również sposobem na pomijanie biologii i rezygnację z wiedzy biologicznej pod pretekstem, że jest ona zaledwie formą dyskursu społecznego. Tak więc jeden kierunek krytyki odróżniania pici od p.k. wywodzi się z prac Foucaulta; zaprzecza się w nim istnieniu różnicy biologicznej - płci -wykraczającej w jakimkolwiek sensie poza świat społeczny. Ponadto istnieją krytycy, którzy uznając tezę, że różnica biologiczna ma charakter poza-społeczny, sprzeciwiliby się takiemu ujęciu p.k., które pomija rzeczywistą doniosłość ciała. Twierdzi się również, że rozróżnienie płci i p.k. jest związane ze szczególną formą polityki feministycznej, której celem jest wykorzenienie p.k. i akceptacja ->androgynii. Niewiele miejsca pozo-
pochodzenie równoległe 235
stawia to na inne kwestie interesujące feminizm, np. biologiczne panowanie nad menstruacją, antykoncepcja, technologie reprodukcji, aborcja czy też sposoby postępowania podczas porodu.
Drugi typ krytyki kładzie nacisk na to, że pojęcie p.k. powoduje skupienie uwagi na różnicach między kobietami a mężczyznami, pomijając przy tym problematykę władzy i dominacji. Niektórzy badacze woleliby uznać -^patriarchat za główne pojęcie analiz, aby zachować najważniejszy analitycznie i politycznie problem władzy. Pojęcie władzy rodzi jednak liczne kłopoty, najważniejszy z nich polega na tym, że zniekształca ono sens kategorii płci i p.k., traktując kategorię biologiczną jako społeczną; kobiety i mężczyźni występują w opisach patriarchatu jako grupy preustanowione, a biologię prokreacji wykorzystuje się często do wyjaśnienia patriarchatu.
W ujęciu swobodniejszym p.k. jest krytykowana jako nieco pruderyjny sposób unikania w socjologii anglojęzycznej słowa "płeć" (sex). Nie chodzi tu oczywiście o sytuację, gdy pojęcie to jest poprawnie używane przez socjologów. Prawdą jest jednak, że weszło ono w tej roli do języka potocznego, np. w wyrażeniu "płeć przeciwna". Winni są temu również ci socjologowie, którzy używają określeń typu "role związane z p.k." (gender roles) czy "dyskryminacja płci" (gender discrimination).
Termin "p.k." może być użyteczny, jeśli mamy świadomość powyższych problemów. Jeżeli uznamy, że konieczne jest rozpatrywanie różnic biologicznych i struktur władzy w relacji do procesu społecznego tworzenia różnicy, wówczas pojęcie p.k. kryje w sobie niezwykłe możliwości. Sprzyja ono badaniom zarówno męskości, jak i kobiecości, relacji między płciami oraz pozycji społecznej kobiety; służy jednak bardziej poznawaniu różnorodności historycznej i kulturowej niż analizom uogólniającym. Zob. też nierówność płci w sferze zatrudnienia; podział pracy w gospodarstwie domowym; socjologia rodziny. A.K.
pochodzenie kognatyczne, pochodzenie bilateralne [cognate, cognatic], posiadanie wspólnego przodka, którego można określić bilateralnie, zarówno w linii męskiej, jak i żeńskiej; tak więc pochodzenie nie ma charakteru unilate-ralnego. Zob. grupy pochodzeniowe. A.K.
pochodzenie równoległe [parallel des-
cent], termin stosowny przez antropologów społecznych jako określenie sposobu wyznaczania pochodzenia; jego konsekwencją nie jest wyróżnienie grup krewniaczych obejmujących obie płci, zamiast nich pojawiają się grupy matrylinearne (obejmujące osoby płci żeńskiej) oraz grupy pat-rylinearne (tworzone w linii męskiej). W tego typu systemach cele istnienia grup żeńskich są ściśle ograniczone, np. mogą być związane z utrzymaniem pewnych form własności. Przypuszcza się, że termin ten może być niepoprawny, ponieważ systemy, których dotyczy, istnieją obok zwykłych układów małżeńskich, jak np. Apinaye w Brazylii,
236 podatek progresywny
których praktyki odpowiadają w istocie systemowi patrylinearnemu, określającemu reguty wymiany przez mężczyzn sióstr na żony. A.K.
podatek progresywny [progressive tax], podatek nazywa się progresywnym, gdy wyrażona w procentach część dochodu indywidualnego, przeznaczana na podatek dochodowy, zwiększa się ze wzrostem dochodów; w rezultacie bogaci ptacą relatywnie więcej niż ubożsi. J.S.
poddaństwo [serfdom], forma zniewolenia, bliska ^niewolnictwu, lecz związana z ->feudaliz-mem, typowa zwłaszcza dla średniowiecznej Europy. Ten system podporządkowania, który przywiązywał chłopa i jego potomków na cale życie do pana feudalnego poprzez lenno, byt równocześnie podstawą systemu wtadzy i adaptacji gospodarczej. J.S.
podejście idiograficzne a nomotetyczne
[ideographic versus nomothetic approa-
ches], pierwsze odwołuje się do tych metod, które odsłaniają wyjątkowe elementy jednostkowego zjawiska - to, co historycznie szczególne -jak to się dzieje w znacznej części piśmiennictwa historycznego i biograficznego; drugie zaś, przeciwnie, skupia się na formułowaniu twierdzeń o życiu społecznym bardziej ogólnych, mających charakter praw, zazwyczaj naśladując procedury logiki i metodologii nauk przyrodniczych. Samo to rozróżnienie pochodzi od niemieckiego filozofa W. -Windelbanda i wywołało pod koniec XIX w. w Niemczech i Austrii gwałtowny spór (tzw. Methodenstreit) między rzecznikami podejścia generalizującego oraz indywidualizującego w naukach społecznych, historycznych i w naukach o kulturze. Sporu tego dotyczy wiele prac metodologicznych M. ->Webera, zwłaszcza wiąże się z nim Weberowska teoria formowania pojęć i ^typów idealnych. Również psychologiczne pisma G. ^Allporta przyczyniły się do popularyzacji tych kwestii. Zob. też historia życia; nauki humanistyczne i przyrodnicze. J.S.
podklasa [underclass], obszerna i zjadliwa debata socjologiczna na temat p. wywodzi się w dużym stopniu z prac amerykańskich o dwóch zjawiskach uważanych za wzajemnie powiązane: wysokim poziomie bezrobocia wśród młodzieży oraz wzroście względnej liczby gospodarstw domowych z jednym rodzicem. Samotni rodzice są największą kategorią zależną od opieki społecznej, którą otrzymują z funduszu AFDC (Aid to Families with Dependent Children). Wśród bezrobotnych i wśród samotnie wychowujących dzieci jest nieproporcjonalnie dużo czarnych.
Sam termin sugeruje, iż chodzi o grupę pozostającą w pewnym sensie poza głównym nurtem społeczeństwa; istnieją jednak liczne różnice zdań co do natury i źródła tego wykluczenia. Jedna interpretacja, wyrażona najbardziej dobitnie przez Ch. Murraya (Losing Cround 1984), stwierdza, że zależność od opieki jest impulsem do rozpadu
-^rodziny małej i -^socjalizacji w -kontrkulturze, która deprecjonuje pracę i zachęca do zależności i przestępczości. Alternatywny pogląd .strukturalny, prezentowany m.in. przez W J. Wilsona, kładzie nacisk na nieskuteczność gospodarki w kreowaniu stabilnego zatrudnienia, odpowiadającego popytowi na pracę, co z kolei destabilizuje rolę mężczyzny jako żywiciela rodziny. Pierwsza interpretacja widzi źródło wyłączenia społecznego w postawach i zachowaniach ludzi z p.; druga - umiejscawia je w strukturalnej nierówności, która działa na niekorzyść określonych grup w społeczeństwie.
Sprecyzowanie natury powyższej słabości strukturalnej jest samo w sobie przedmiotem ostrego sporu. Jedna zasadnicza rozbieżność dotyczy tego, czy problemem znajdujących się w gorszej sytuacji czarnych jest ich kolor skóry, czy pozycja klasowa, W początkowej części swej pracy Wilson pisze o "olbrzymiej podklasie czarnych robotników-tej ogromnej populacji na samym dnie drabiny społecznej, której doskwiera złe szkolnictwo i nisko płatna, niepewna praca" (The Declining Significance of Race 1978). Jest to więc określenie p. jako zjawiska występującego wśród czarnych i zdefiniowanie jej w kategoriach słabej pozycji na
->rynku pracy, bez odniesienia do zachowań i moralności. Jednak w późniejszej pracy (The Truły Disadvantaged 1987) Wilson pisze o "osobach, które nie mają odpowiedniego wykształcenia i umiejętności oraz albo doświadczają długotrwałego bezrobocia, albo nie należą do siły roboczej, osobach, które angażują się w przestępczość uliczną i inne zachowania aberracyjne, oraz rodzinach, które doświadczają dłuższych okresów ubóstwa i/lub zależności od opieki społecznej". Nastąpiła więc pewna zmiana akcentu: autor nie pisze już o rasie, niestabilną pracę zastępuje bezrobociem, a definicja staje się szersza i obejmuje już także przestępczość i zależność od opieki społecznej, co jest włączeniem wymiaru kulturowego w podejście zasadniczo strukturalne. W Stanach Zjednoczonych -ozwinęła się najszersza dyskusja TI:' istotą i z.ikresem p., aie idee znajdujące się u jej podstaw są z pewnością znane w Wielkiej Brytanii nie tylko ze względu na wzrost zainteresowania "kulturą zależności" (od opieki społecznej) w latach 80., ale także dzięki studiom prowadzonym już wiatach 60. i 70., a szczególnie dzięki literaturze poświęconej tzw. -^cyklom de-prywacji. Inne prace z lat 70. koncentrowały się na ujemnych stronach sytuacji czarnych z obszarów śródmiejskich w Wielkiej Brytanii. Na przykład J. Rex i S. Tomlinson stwierdzili, że przeciągająca się niekorzystna sytuacja pod względem zatrudnienia i sytuacji mieszkaniowej prowadzi do powstania sąsiedztwa będącego wyrazem zbiorowej świadomości klasowej, czyli "istnieje tendencja do funkcjonowania czarnoskórych jako oddzielnej klasy
- lub p. - w społeczeństwie brytyjskim" (Coloniel Immigrants in a British City 1979).
Ch. Murray odegrał istotną rolę w uświadomieniu wagi politycznej i socjologicznej p., choć uczynił to w sposób często bardzo kontrowersyj-
ny. W swej niedawnej pracy twierdzi on, że "różnica między Stanami Zjednoczonymi a Wielką Brytanią polega na tym, że Stany Zjednoczone pierwsze osiągnęły przyszłość". Używając metafory "plagi" i "choroby", sugeruje on, że p. zdefiniowana przez brak prawomocności, przestępstwo i użyciem przemocy oraz stan wyłączenia z siły roboczej jest zjawiskiem rosnącym i będzie się nadal powiększać, ponieważ istnieje już pokolenie dzieci wychowanych do życia w ten sam sposób (Tte Emerging British Underclass 1990). Konkluzję t? wydają się podważać badania pochodzące z wcześniejszej debaty o cyklach deprywacji.
->Bezrobocie zawsze było problemem dla badań nad rozwarstwieniem społecznym opartych na rankingu zawodów; część badaczy przyjęła pojęcie p. w celu rozwikłania tej trudności. W.G. Runciman (How Many Classes arę There in Contem-tporary British Society?, "Sociology" 1991) stwierdza, że poniżej klas wykwalifikowanych i niewykwalifikowanych robotników fizycznych "istnieje oddzielna p., będąca nie tyle grupą lub kategorią robotników systematycznie gorzej usytuowanych na rynku pracy, ale grupą tych członków brytyjskiego społeczeństwa, których role lokują ich mniej lub bardziej trwale na tym poziomie ekonomicznym, na którym państwo wypłaca zapomogi, i którzy w ogóle nie są w stanie uczestniczyć w rynku pracy [...] Są oni zwykle długoterminowo bezrobotni". Jest to jednak wątpliwa definicja, ponieważ-ściśle mówiąc - odnosi się nie do bezrobotnych, którzy przynajmniej formalnie uczestniczą nadal w rynku pracy (chociaż nieskutecznie), ale raczej do znajdujących się jeszcze bardziej na zewnątrz: ludzi w podeszłym wieku, przewlekle chorych oraz niepełnosprawnych.
Inny socjolog brytyjski, A. Giddens (The Class Structure of the Advanced Societies 1973), uważa, że p. składa się z ludzi wykonujących najgorzej płatne zawody, o niepełnym zatrudnieniu lub trwale bezrobotnych "w rezultacie zdyskwalifikowania ich przez rynek, co stanowi cechę przede wszystkim kulturową". D. Gallie przeprowadził badania potencjału spójności kulturowej oraz zbiorowej samoświadomości jako definiujących cech charakterystycznych p. i stwierdził, że niestandardowe schematy zatrudnienia i długotrwałe bezrobocie lat 80. mogły stworzyć dla p. podstawę strukturalną, ale nie kulturową (Employment, Unemployment and SocialStratification, w: Employment in Britain 1988).
Ostatnie słowo na temat tego pojęcia powinno należeć do H. Gansa (Deconstructing the Underclass, .Journal of the American Planning Association" 1990), który konkluduje, że "p. jest pewnym wyróżniającym terminem syntetyzującym, który wrzuca do jednego worka całą gamę bardzo różnych osób". Termin ten ma prawdopodobnie większą wartość w retoryce politycznej niż jako znaczące pojęcie socjologiczne. P.Ś.
podmiot [subject, the SUbject], termin używany w tradycji strukturalistycznej (->struktura-
podziat pracy 237
lizm) chętniej niż odpowiadające mu terminy: "aktor" czy .jednostka". Jego zastosowanie wskazuje na odrzucenie tego, co autorzy ci uznają za przesłanki humanistyczne (-^humanizm) ukryte w terminach alternatywnych. Użycie terminu p. wskazuje co najmniej na odrzucenie idei, że jednostki ludzkie są jedynymi twórcami stosunków społecznych. Natomiast różnie rozstrzygany przez różnych autorów jest problem: czy stosowanie terminu oznacza także, że p. są nosicielami stosunków społecznych lub że są wyłącznym tworzywem uspołecznienia. A.K.
podstawowa cecha organizująca [central organizing trait], właściwość wywierająca zasadniczy wpływ na sądy dotyczące danej osoby. Tak więc np. na ocenę danej osoby może wpływać przede wszystkim to, iż jest ona członkiem pewnej grupy etnicznej (-etniczność), lub to, że wykonuje określony ->zawód. A.K.
podwójna świadomość [dual conscious-
ness], termin opisujący światopogląd ludzi, którzy jednocześnie uznają dwa systemy pozornie niezgodnych przekonań. Przypisuje się to zwykle temu, że ludzie przyjmują pewne poglądy w trakcie ogólnej ->socjalizacji w ramach ->kultury dominującej, ale dysponują też innym układem przekonań, opartym na ich własnych, praktycznych doświadczeniach życiowych. Często mówi się, że ->klasa robotnicza posiada p.ś., ponieważ doświadczenie jej życia codziennego pozostaje w sprzeczności z wieloma nabytymi przekonaniami na temat społeczeństwa. Robotnicy mogą się zgadzać z poglądem, że strajki są zwykle wywoływane przez malkontentów, ekstremistów i agitatorów (przekonania nabyte), ale odnoszą swe własne doświadczenie strajku do autentycznego poczucia krzywdy (doświadczenie praktyczne). W pracy F. Parkina Class lnequality and Political Order (1977) terminy "dominujący system wartości" i "podporządkowany system wartości" służą podobnemu rozróżnieniu. Pierwszy odnosi się do faktu, iż "konstatacje społeczne i polityczne tworzone przez osoby zajmujące dominujące pozycje są zwykle obiektywizowane i uświęcane w sferze porządków makroinstytucjonalnych, określają więc ramy moralne dla całego systemu społecznego". Środowiskiem, do którego odnosi się drugi termin, jest lokalna społeczność klasy robotniczej. Parkin określa podporządkowany system wartości jako "zasadniczo dostosowawczy; oznacza to, iż właściwe mu wyobrażenie na temat struktury klasowej i nierówności uwydatnia różne sposoby adaptacji, nie zaś pełną aprobatę status quo lub opozycję wobec niego". Zob. też dominująca ideologia. A.K.
podział pracy [division of labour], jedna
z najstarszych koncepcji w naukach społecznych. Oznacza każdą stabilną organizację, jednostki lub grupy koordynujące działania różne, lecz powiązane. Po raz pierwszy użyto tego terminu w kła-
238 podział pracy
sycznej -ekonomii politycznej, poprzedniczce współczesnej ekonomii. Według A. -Smitha podział produktywnej pracy prowadzi do znacznego wzrostu zdolności społeczeństwa do powiększania swego dochodu. Nie hamowany przez działania rządu ani przez reguły administracyjne wolny
-> rynek zachęca producentów do specjalizowania się w tych rodzajach działalności, w których mają naturalną przewagę. Dzięki specjalizacji odnoszą oni korzyści z większej sprawności produkcyjnej, bardziej efektywnego użycia materiałów i czasu oraz z mechanizacji. Jednocześnie niewidzialna ręka konkurencji karze tych producentów, których stopień wyspecjalizowania jest niewystarczający (a więc są oni nieefektywni) oraz stanowi zachętę do rozsądnej (racjonalnej) wymiany (->teoria wymiany) dóbr i usług.
Jednakże zasady specjalizacji mogą być różne. Ekonomia kładzie nacisk na specjalizację pod względem produktywności, czyli ilości produktu w stosunku do kosztów produkcji. Teoretycy organizacji (^socjologia organizacji) jednak dawno już zauważyli, że stosowane w praktyce kryteria są sprzeczne, nawet gdy chodzi tylko o podział zadań produkcyjnych. Uwzględnianie zdrowia psychicznego pracownika (efektywność psychologiczna) lub sterowanie niezadowoleniem załogi (efektywność społeczna) ograniczają w rzeczywistości przesadnie uszczegółowioną specjalizację zadań. W organizacjach nie zajmujących się produkcją możliwa jest specjalizacja według pewnych kryteriów jakościowych, w których mniejsze znaczenie mają skala i produktywność ilościowa - tak jest np. w lecznictwie i oświacie. Geografowie społeczni zaś odkryli przestrzenny podział aktywności i władzy pomiędzy różnymi regionami i społecznościami lokalnymi.
Koordynacja jest sama w sobie pojęciem kłopotliwym. Pionierzy ekonomii politycznej zakładali, że pojedynczy czynnik (konkurencja rynkowa między rozważnymi osobami) wystarcza do połączenia różnorodnych form aktywności w celu maksymalizacji dobrobytu społecznego. Przyznawali jednocześnie, że p.p. może zachodzić na wielu poziomach, pomiędzy różnymi sektorami gospodarki, zawodami lub poszczególnymi zadaniami. Klasyczna socjologia dodała do tego twierdzenie, że współczesne społeczeństwa jako całość charakteryzują się szerokim zakresem społecznego p.p., obejmującego specjalizację i współzależność całych instytucji i procesów społecznych. Uogólnienie pojęcia konkurencji rynkowej, która jest z definicji źródłem p.p., nie wystarcza do wyjaśnienia stopnia skoordynowania współczesnych społeczeństw.
Mimo wielu różnic twórcy socjologii byli zgodni, iż p.p. jest podtrzymywany przez relacje
->władzy, -* ideologię i reguły moralne. Na przykład K. ->Marks twierdził, że procesy rynkowe wyrażają podstawowy klasowy podział władzy, który charakteryzuje cały ustrój społeczno-gos-podarczy i obejmuje także indywidualne motywy
i działania. Istnienie klas społecznych poważś zniekształca p.p., który powstałby w naturaln] sposób pomiędzy poszczególnymi i mniej wiece równymi producentami indywidualnymi. Antago nistyczne stosunki produkcji miały swoje źródli przede wszystkim w p.p., w arbitralnie ustane wionych dysproporcjach korzyści z wymiany ora wynikającej z tego zależności słabszych od si niejszych. Wszelkie następne formy p.p. w k( lejnych epokach historycznych odzwierciedlaj walkę o nadwyżki produkcyjne pomiędzy wl; ścicielami środków produkcji a pozostałą części społeczeństwa.
Dla E -Durkheima najbardziej interesujący aspektem p.p. są jego konsekwencje moraln czyli wpływ, jaki wywiera on na podstawoy solidarność społeczną, która powinna powstrz mywać indywidualny egoizm, bezpardonowo i rozpasanie. Późniejsi historycy i antropolod: podali w wątpliwość tezę, według której w prze nowoczesnych społeczeństwach nie istniał p.| Durkheim jednak twierdził, że społeczeństw tradycyjne były zintegrowane poprzez tzw. so darność mechaniczną, która kładzie nacisk wartości i symbole poznawcze, właściwe dla klai lub plemienia. A zatem nie ma w zasadzie rozrć nienia pomiędzy jednostkami a instytucjami. Ze niem Durkheima współczesne społeczeństwa v magają rozwoju solidarności organicznej, w kto] przekonania i wartości podkreślają indywidu ność, stymulują specjalistyczne zdolności poszc; gólnych osób oraz zróżnicowanie działań v wnątrz instytucji. Chociaż ekonomiczny p.p. sv go czasu zainicjował taki sposób życia, obeci jednak rynek, nie poddany odpowiednim regu cjom, rozluźnia dyscyplinę narzuconą na dążei jednostek, podważa fundamenty -zaufania s[ łecznego i prowadzi do niewłaściwych form p To właśnie jest źródłem znanej koncepcji ->anoi oraz narzuconego p.p., związanego z konflikt! klasowym i politycznym. Pełna solidarność ganiczna będzie //ymagała >dpowiedniej eduka prawnego <"faiŁii:czenia dziedziczenia i innj niesprawiedliwych kontraktów oraz instytucji | średniczących w zintegrowaniu jednostek w ży zawodowym.
Poza - być może - F. -^Engelsem i Th. -Vi lenem, p.p. według -płci cieszył się umiarko\ nym zainteresowaniem tzw. ojców założyć socjologii. ^Patriarchat jest najstarszym pr kładem narzuconego, eksploatacyjnego podzi czynności społecznych. W większości spc czeństw istnieje znaczny p.p. pomiędzy mężcz nami a kobietami, w zależności od ich funl społecznych, religijnych i politycznych, a szc gólnie w zależności od rodzaju wykonywa pracy. W kontekście płatnego zatrudnienia zjav ko to jest zwykle nazywane segregacją zawodo i jest dużo wyraźniejsze niż segregacja raso lub religijna na -rynku pracy. Odróżnia się s regacją zawodową pionową i poziomą. Z tą dn mamy do czynienia, gdy mężczyźni i kobi
podział pracy związany z płcią 239
wykonują różne rodzaje pracy: w społeczeństwach przemysłowych praca wymagająca ciężkiego wysiłku fizycznego jest zwykle wykonywana przez mężczyzn, a kobiety zatrudnione są głównie w sektorze usług społecznych. Segregacja pionowa powstaje, gdy mężczyźni praktycznie mają monopol na stanowiska o wyższym ->statusie, dające większą władzę i lepsze zarobki, podczas gdy kobiety zatrudniane są na stanowiskach o niższym statusie. (Nigdy nie zdarza się odwrotnie.) Nawet wspoteczeństwach, w których pozioma segregacja zawodowa słabnie w wyniku realizacji polityki równości społecznej, nadal istnieje wysoki stopień pionowej segregacji zawodowej.
Badając tę rażącą różnicę między pracą a pozycją społeczną mężczyzn i kobiet oraz formami p.p. według płci w społeczeństwach przemysłowych, niedawne analizy feministyczne odwoływały się zarówno do wyjaśnień opartych na władzy, jak i moralności. Nierówność w zakresie władzy jest widoczna w tym, że system produkcji przemysłowej przez długi czas wymuszał pozostawanie kobiet w domu i ich bezpłatną pracę w gospodarstwie domowym, a nawet opierał się na niej. Trwałe nierówności płacy oraz segmentacja rynków pracy na męskie i kobiece powoli zmniejszają się. Istotną rolę gra tu kontrola moralna funkcjonująca poprzez ideologię rodziny, mit romantycznej miłości, obowiązki macierzyństwa i domniemane naturalne różnice między płciami wspierane przez -^socjalizację chłopców i dziewcząt. Dlatego też pomimo współczesnych doktryn naturalnych hprawa człowieka) kobiety są często (a przynajmniej były do niedawna) wyłączone z gwarancji prawnych i politycznych, które Durkheim uważał za niezbędne, jeśli p.p. ma towarzyszyć solidarność organiczna. Zob. też deprywacja; dyskryminacja; ład społeczny; podział pracy w gospodarstwie domowym; segmentacja rynku pracy. RS.
podział pracy w gospodarstwie domowym [domestic division of labour], podział zadań, ról i obowiązków w ramach gospodarstwa domowego. Wraz ze wzrostem udziału zamężnych kobiet w grupie formalnie zatrudnionych (->za-trudnienie) socjologowie zaczęli się bliżej przyglądać związkom domu z miejscem pracy, w tym także problemowi, czy wzrost uczestnictwa kobiet w rynku płatnego zatrudnienia prowadzi do renegocjacji "tradycyjnych" ról kobiet w gospodarstwie domowym i do zmian organizacji ->pracy w gospodarstwie domowym. W niedługim czasie powstała ogromna literatura teoretyczna, a także oparta na badaniach i dotycząca tej kwestii.
Wczesne prace podają w wątpliwość optymistyczny pogląd (zob. np. M. Young, P. Wilmott, The Symmetrical Family 1973), według którego szczególnie w klasie średniej mężowie i żony w coraz wyższym stopniu współuczestniczą w komplementarnych (dotąd w wysokim stopniu oddzielnych) zadaniach zarabiania na życie i prowadzenia gospodarstwa domowego. R.O. Blood i D.M. Wolfe
(Husbands and Wives 1960) wykazali, że pośród dużej liczby rodzin w Detroit podział zadań w gospodarstwie domowym według pici nie uległ praktycznie zmianie: mężczyźni wykonywali prace poza domem, wymagające "umiejętności mechanicznych", podczas gdy kobiety wykonywały
-prace domowe. Podobnie wypowiadają się A. Oakley (The Sociology of Housework 1974) i S. Edgella (Middle Class Couples 1980). Badania przeprowadzone przez R. i R.N. Rapoportów nad ^małżeństwami podwójnych karier zwróciły uwagę na konflikt -ról, przed którym stają kobiety. Prowadzi on często do przyjęcia przez kobiety "podwójnego ciężaru": zaakceptowania pierwotnej odpowiedzialności za tradycyjną pracę domową, ale również kontynuowania pracy zarobkowej.
Nowsze badania szczegółowo udokumentowały zakres, w jakim przypisanie zadań domowych kobietom praktycznie nie podlega zmianom. Doskonałym streszczeniem wniosków z tej fali badań jest publikacja L. Morris, The Workings of the Household (1990). Jej zdaniem badania amerykańskie i brytyjskie prowadzą do zbliżonych wyników, z których najważniejsze są następujące: kobiety, w tym kobiety pracujące, w dalszym ciągu ponoszą główny ciężar pracy domowej; zwiększone (w niewielkim stopniu) uczestnictwo mężczyzn w pracach domowych nie równoważy zwiększonego zatrudnienia kobiet; kobiety pracujące w niepełnym wymiarze są w najgorszej sytuacji, prawdopodobnie dlatego że mają szczególnie wiele obowiązków związanych z opieką nad dziećmi; mężczyźni są mimo wszystko w wyższym stopniu zaangażowani w prace domowe na tym etapie
->cyklu życia niż w innych jego fazach; ilość czasu poświęcanego na pracę domową przez mężczyzn jest względnie stalą i nie zależy od tego, czy ich żony pracują. Istnieją pomiędzy tymi badaniami różnice w szczegółach lub w akcentach, ale nie mają one większego znaczenia w porównaniu z główną, wielokrotnie potwierdzoną tezą, iż "aktywność zawodowa męża oraz indywidualne cechy charakterystyczne, które lokują go w sferze zawodowej, są najistotniejszymi wyznacznikami całkowitego czasu zużywanego na rynku pracy gospodarstwa domowego [...]", a zarazem "niewielu żonatych mężczyzn jest zaangażowanych w istotnym stopniu w prace domowe i opiekę nad dziećmi" (S.F. Berk, The Cender Factory 1985). Zob. też alokacja dochodów w gospodarstwie domowym; podział pracy związany z płcią; rola małżeńska; role związane z płcią. RS.
podział pracy związany z płcią [sexual division of labour], termin odnoszący się do specjalizacji roli mężczyzny jako zarabiającego na chleb i roli kobiety jako gospodyni domowej lub też - w terminologii T. ->Parsonsa (Family, Socia-lization and Interaction Process 1956) - do ról "instrumentalnych" i "ekspresyjnych". Ten szczególny podział pracy, uwarunkowany przez płeć,
240 pojęcia
wiąże się zwykle na Zachodzie z oddzieleniem miejsca pracy od domu w następstwie -uprze-mystowienia. Badania antropologiczne pokazują, że w większości społeczeństw preindustrialnych "prace męskie" także są różne od "prac kobiecych", ale podziat ten nie musi odpowiadać zachodniemu stereotypowi. Na przykład w niektórych społeczeństwach praca na roli i tkactwo należą do kobiet, natomiast za polowanie i robienie naczyń są odpowiedzialni mężczyźni. Zob. też podziat pracy; podziat pracy w gospodarstwie domowym; role związane z ptcią. A.K.
pojęcia [concepts], narzędzia terminologiczne, za pomocą których socjologowie próbują analizować zjawiska społeczne, klasyfikować zaobserwowane obiekty, poprzez wyjaśnianie nadawać sens tym zjawiskom i na podstawie tych obserwacji formułować twierdzenia wyższego poziomu. P. są kategoryzowane na wiele różnych sposobów, np. istnieje rozróżnienie na p. oznaczające zjawiska bezpośrednio obserwowalne i p. oznaczające zjawiska, o których możemy jedynie pośrednio wnioskować. Giętkość p. przejawia się w istnieniu kontrowersji co do ich definicji; istnieje też grupa p. określanych jako "z istoty swej kontestowalne". Wiele jest w naukach społecznych p. zarówno opisowych, jak oceniających, wiele też zawiera w sobie ładunek emocjonalny lub naddatki teoretyczne. Takie pojęcia, jak ->wyzysk, ->alienacja, -��dyskryminacja, a nawet -> klasa społeczna zawierają duży bagaż wartościowania (por. S. No-wak, Metodologia badań socjologicznych 1970).
M.T.
pokolenie, generacja [generation], grupa wiekowa złożona z osób urodzonych w zbliżonym czasie. W ostatnich latach wzrasta zainteresowanie analizami pokoleniowymi, dzięki którym można określić wkład kolejnych grup wieku w zmianę społeczną. K. ->Mannheim w szkicu Dos Problem der Generationen ("Kólner Yierteljahreshefte fur Soziologie" 1928, 7) pokazuje, że ludzie należący do pewnego p. mogą postrzegać świat zupełnie inaczej niż osoby należące do wcześniejszych generacji. Niepowtarzalne doświadczenia wspólne każdego p. umożliwiają zmianę społeczną. W nieco nowszej pracy, Children of the Creat Depression (1974), G.H. Elder twierdzi, że p. wychowane w czasach wielkiego niedostatku ma zdecydowanie inny światopogląd niż p. wychowane w czasach pomyślności gospodarczej. Pojęcie "p." jest także używane do określenia czasu, który upływa między jednym p. a następnym. Badania różnic -socjalizacji następujących po sobie p. nie są zgodne co do zakresu obserwowanej ciągłości lub nieciągłości zarówno wartości, jak zachowań, a konflikt międzypokoleniowy jest tematem często w nich podejmowanym. Jednak przeciwstawne poglądy na rzeczywistość mogą się pojawiać także w ramach jednej generacji, po części skutkiem innych cech społecznych, takich jak płeć, przynależność
etniczna i klasa społeczna. Kolejnym przedmiotem badań jest trwałość tożsamości pokoleniowych, np. losy uczestników młodzieżowych ruchów protestu w wieku dojrzałym. Tak więc badania biegu życia i starzenia się (-^socjologia starzenia się) są ściśle powiązane z badaniem p. Zob. też grupy wiekowe; kohorta. A.K.
pokrewieństwo [kinship], p. jest jedną z głównych zasad organizujących społeczeństwa ludzkie; systemy p. są dogłębnie badane przez antropologów społecznych (-> antropologia społeczna), dla których mają one szczególną wag? ze względu na ich "olę w społeczeństwach przed-państwowych. Systemy p. wyznaczają relacje między jednostkami i grupami na podstawie biologicznego modelu stosunków między rodzicami a dziećmi, między rodzeństwem oraz między partnerami w małżeństwie. Stosunki, które powstają poprzez ->małżeństwo, wytwarzające związki między dwoma grupami osób połączonych więzami krwi lub p., określa się zazwyczaj mianem stosunków powinowactwa. Niektórzy badacze dokonują rozróżnienia między badaniem p. a badaniem powinowactwa. Wszystkie badania opierają się na założeniu, że stosunki te mają charakter unormowany; celem badań jest obserwacja -norm określających zachowania osób powiązanych p. czy powinowactwem. Stosunki między rodzicami a dziećmi (oraz między dziadkami a wnukami) determinują zarówno tryb dziedziczenia, jak i ogólne stosunki władzy między pokoleniami. Więzi między rodzeństwem czy między rodzicem a dzieckiem mogą mieć zasadnicze znaczenie dla ustalania reguł kazirodztwa (->tabu kazirodztwa); determinują one nie tylko stosunki seksualne, lecz i zasady powinowactwa w ten sposób, że wyznaczają partnerów, z którymi małżeństwo jest zakazane lub nakazane. Ponieważ stosunki społeczne między mężem a żoną ustanawiają relacje między spokrewnionymi z nimi grupain' całość stosunków p. i powino\v6M\.'-; można uważać za fundamentalną z punktu widzenia analizy stosunków politycznych, gospodarczych i społecznych w społeczeństwach przedpaństwowych.
Trzeba zaznaczyć, iż rzeczywiste związki biologiczne nie są konieczne do ustalenia statusu w ramach systemu p. Na przykład ustalenie, że dziecko ma ojca społecznego, który przyjmie na siebie odpowiedzialność za jego pomyślność i ma także prawo do wytworów jego pracy, może być ważniejsze niż odkrycie, kto jest ojcem biologicznym. Niemniej jednak większość systemów p. w istocie ustala prawa kobiet w sferze seksualnej, reprodukcyjnej, gospodarczej i świadczeń domowych. W społeczeństwach ->patrylinearnych, w których synowie dziedziczą po swoich ojcach, wszystkie prawa przysługujące kobiecie pozostają w rękach jej ojca, dopóki dziewczyna nie wyjdzie za mąż, a wtedy w całości przechodzą na jej męża. W społeczeństwach ->matrylinearnych z ko-
Polanyi Karl 241
lei zasadnicza jest rola grupy rodzeństwa. Dziedzictwo przechodzi z brata matki na syna siostry, innymi stówy, z wuja na siostrzeńca. Istnieje duża różnorodność sposobów organizacji, a każdy z nich można określić jako rozwiązanie "zagadki matryli-nearności". Podstawą jest zasada, że bracia dysponują prawami przysługującymi siostrze, dopóki nie wyjdzie ona za mąż. Od tej chwili zachowują prawa reprodukcyjne, kontrolując tym samym synów swoich sióstr w związku z dziedziczeniem. Jednakże prawa seksualne przechodzą na męża; dotyczy to także praw do usług domowych. Prawa ekonomiczne do wytworów pracy siostry najczęściej pozostają przy bracie lub grupie rodzeństwa.
Poza dziedziczeniem reguły p. i powinowactwa mogą także wpływać na miejsce zamieszkania, stosunki między jednostkami, sposoby odnoszenia się do siebie oraz na różne inne zachowania gospodarcze i polityczne. Reguły te bada się, analizując genealogię, terminologię dotyczącą p., preferencje małżeńskie oraz cykle reprodukcji społecznej. W antropologii społecznej teorie dotyczące p. dzielą się na kładące nacisk na reguły pochodzenia lub na reguły powinowactwa. Innymi stówy, skupiają się one albo na regułach określających stosunki rodziców i dzieci, albo na powiązaniach powstałych między grupami skutkiem małżeństwa.
W latach 1930-60 największe znaczenie miata tzw. teoria pochodzeniowa, związana zasadniczo z pracami antropologów badających społeczeństwa afrykańskie, jak M. ->Fortes oraz z twórczością teoretyczną A.R. ->Radcliffe-Browna. Twórcy teorii pochodzeniowej zakładali, że system p. służy do zapewnienia trwałości grup lineażowych jako jednostek politycznych. Oznacza to, że stosunki między grupami lineażowymi należy określać i podtrzymywać za pośrednictwem rzeczywistych lub fikcyjnych więzi pochodzenia, wyznaczanych ze względu na jednego lub oboje rodziców. W centrum uwagi pozostają zatem więzy p. między rodzicami a dzieckiem lub między rodzeństwem. W badaniach tych podkreśla się pochodzenie i następstwo. Są to analizy ściśle empiryczne, powiązane z ->funkcjonalizmem, co pociąga za sobą uznanie tezy, iż systemy p. służą do rozdzielenia praw i obowiązków w społeczeństwie.
->Teoria aliansowa jest bardziej abstrakcyjna, gdyż interesuje ją, w jaki sposób powstają reguły ustanawiające powiązania między grupami skutkiem małżeństwa. Główne znaczenie mają reguły małżeństwa i kazirodztwa. Oznacza to, że systemy p. istnieją, by określać warunki dopuszczalności i niedopuszczalności małżeństwa. Wiele z elementów tego podejścia wywodzi się z prac C. ->Levi--Straussa, który przypisywał systemom p. albo "elementarność", albo "złożoność". W pierwszym wypadku wybór małżonka określają reguły społeczne, w drugim zaś partner małżeński nie jest wyznaczony przez reguły strukturalne, lecz raczej przez indywidualny wybór. Są to jednak zasady abstrakcyjne, niekoniecznie opisujące rzeczywis-
tość empiryczną: w praktyce wszystkie społeczeństwa mają reguły kazirodztwa, które określają partnerów małżeństwa zgodnie ze strukturami elementarnymi, a także we wszystkich pojawiają się elementy złożoności, umożliwiające w pewnej mierze wybór indywidualny.
W latach 60. i 70. XX w. kontrowersja między teoretykami aliansu i pochodzenia w antropologii społecznej nasiliła się, stając się częścią debaty między funkcjonalizmem a -strukturalizmem. Po pewnym czasie dyskusja osłabła, a obecnie powszechnie się uznaje, że różnice te bardziej wiążą się z poziomem analizy, który z kolei wynika z przyjmowanej teorii, niż z jakimkolwiek zasadniczym zróżnicowaniem rzeczywistych systemów p. czy też z koniecznością przyjęcia jakiejś konkretnej perspektywy teoretycznej.
Prawie wszystkie prace R. Needhama stanowią dobre wprowadzenie w literaturę antropologiczną dotyczącą tych kwestii (zob. np. Rethinking Kinship and Marriage 1971 lub Remarks and lnventions. Skeptical Essays about Kinship 1974). A.K.
Polanyi Karl (1886-1964), cieszący się międzynarodową sławą historyk gospodarczy, z pochodzenia Austriak. Wykładał w wielu miastach Europy i Stanów Zjednoczonych. Wywarł istotny i trwały wpływ na socjologię, zwłaszcza za sprawą swoich analiz empirycznych, podważających wiele założeń ->ekonomii neoklasycznej.
Najbardziej znaną jego pracą jest The Creat Transformation (1944) - z przedmową R.M. ->Mac lvera - w której próbuje udokumentować przyczyny dwóch wojen światowych i depresji lat 30. oraz zarysować podstawy "nowego porządku" połowy XX w. Był autorem przekonującej analizy negatywnych konsekwencji narodzin "rynku światowego" oraz metod, jakimi społeczeństwo może się przed nimi zabezpieczać. Ostrzegał przed rozpędzaniem gospodarki do punktu, w którym następuje znaczna koncentracja władzy, podejmowanie decyzji gospodarczych wymyka się spod kontroli ludzi i zagrożone są ludzka godność i wolność. Ekonomizm ten może zniszczyć społeczeństwo, pozbawiając je wewnętrznej jedności. Sytuacja wymaga, by gospodarka była osadzona w relacjach poddanych ->kontroli społecznej, podobnych tym, które charakteryzują -społeczeństwa tradycyjne.
W swych innych ważnych publikacjach, zwłaszcza takich jak Trade and Markets in the Early Empires (1957) i wydana pośmiertnie praca The Livelihood ofMan (1977), P. rozwijał tzw. niehetero-nomiczną krytykę -liberalizmu, kwestionując pogląd, że wolność i sprawiedliwość wiążą się nierozerwalnie z wolnym rynkiem i dokumentował różne sposoby nieuchronnego wpływu instytucji kulturalnych, politycznych i społecznych każdego społeczeństwa na procesy gospodarcze.
P. byt uczonym prawdziwie interdyscyplinarnym: hasła poświęcone mu można znaleźć w słownikach ekonomii, historii, antropologii i politolo-
w-
242 polaryzacja
gii. Ostatnio do jego dzieta odwoływano się w sporze o możliwość "trzeciej drogi" przejścia od ->komunizmu do ->rynku. Niektórzy wschodnioeuropejscy socjologowie i politycy uważają, że nieskrępowana gospodarka rynkowa, zalecana przez większość zachodnich doradców, może stwarzać problemy właściwe dla samoregulującego się rynku, które P. ilustruje wieloma historycznymi przykładami. Konflikt "logiki gospodarki" i "logiki społeczeństwa" szczególnie dotkliwie odczuwają postkomunistyczne społeczeństwa, które odrzuciły swe "opiekuńcze" państwo i stanęły przed niepewnością procesów przejścia do wolnego rynku. J.S.
polaryzacja [polarization], tendencja do skupiania się na dwóch przeciwstawnych krańcach, obserwowana przez socjologów w bardzo wielu różnych kontekstach. Na przykład R.E. Pahl (Divi-sions ofLabour 1984) na podstawie badań wyspy Sheppey przeanalizował proces p. społecznej, który jego zdaniem prowadzi w Wielkiej Brytanii do podziału na ->gospodarstwa domowe "pracujących bogatych" i gospodarstwa domowe "pracujących biednych". Pahl stwierdził, że możliwości, jakie dają zarówno formalny, jak nieformalny dział gospodarki, są wykorzystywane w większości przez te same gospodarstwa domowe; innymi słowy, gospodarstwa domowe bezrobotnych (->bezrobocie) nie kompensują braku pracy (zdaniem Panią nie są w stanie) przez prace zarobkowe w niejawnej, podziemnej, czyli tzw. -szarej strefie gospodarki.
Wiele socjologicznych typologii to opis dwubiegunowych lub skrajnych typów; klasycznym przykładem jest wprowadzone przez F. ->Tón-niesa rozróżnienie ->wspólnoty i stowarzyszenia. Socjologowie są również skłonni do opisywania w terminach p. procesu -zmiany społecznej, np. K. -Marks w rozważaniach na temat p. klas w społeczeństwie kapitalistycznym wyróżnił "dwa wielkie, wrogie obozy": burżuazji i proletariatu. A.Z.
poliandria [polyandry], termin oznaczający małżeństwo jednej kobiety z dwoma lub większą liczbą mężczyzn. Jest to rzadko spotykana forma małżeństwa; zwykle występuje tam, gdzie jedna kobieta poślubia dwóch braci, a wówczas nazywa się p. adelficzną lub braterską. Jednym z motywów w tym przypadku może być chęć zachowania ziemi lub własności w tej samej rodzinie, ponieważ dziedzictwo przechodzi na dzieci; wówczas wszystkie są uznawane za potomstwo tego samego ojca (ojców). A.K.
poligamia [polygamy], w sensie ścisłym termin ten oznacza małżeństwo osoby jednej płci z dwiema lub większą liczbą osób płci przeciwnej. Na ogół używa się go do określenia małżeństwa jednego mężczyzny z dwiema lub większą liczbą kobiet. Poprawnie takie małżeństwo nazywa się ->poligynią. A.K.
poligynia [polygyny], termin oznaczający jednoczesne małżeństwo jednego mężczyzny z dwiema lub większą liczbą kobiet. Nie jest ono czymś niezwykłym i występuje dość powszechnie w spo- j łeczeństwach ludzkich. Gdy kobiety są siostrami, jest to p. siostrzana. Czasem zamiast p. używa się terminu -poligamia, mimo że p. i ->poliandriasą dwiema odmianami poligamii. A.K.
polityka społeczna [social policy], dokładny zakres p.s. stanowi wciąż przedmiot dyskusji, Oba te terminy są problematyczne. Termin "poli- j tyka" odnosi się zwykle do mniej lub bardziej przejrzyście określonego zestawu idei dotyczących tego, co można osiągnąć w konkretnej dziedzinie; jest to zwykle opracowywane w formie pisemnej oraz formalnie przyjmowane przez odpowiednie ciało decyzyjne. Oznacza on co innego niż plan, który jest szczegółowo określonym sposobem dojścia do pewnego celu, polityka zaś określa cele bardziej ogólnie, wskazując jedynie zamierzenia oraz pożądany kierunek zmian. W języku akademickim jednak termin "polityka" oznacza nie tylko formalnie przyjęte programy polityczne, ponieważ brak działania i kontynuacja status quo (nawet jeśli nie jest formalnie uzgodniona) też jest polityką.
Termin "społeczna" jest jeszcze bardziej problematyczny. Najczęściej spotykana interpretacja mówi, że p.s. są politykami rządu (zarówno centralnego, jak i lokalnego), które mają na celu zaspokojenie - potrzeb społecznych ludności (potrzeby społeczne to zwykle potrzeby dotyczące opieki społecznej). Ich lista obejmuje politykę dotyczącą ubezpieczeń społecznych, zdrowia, mieszkalnictwa, oświaty i - czasami - prawa i porządku. To spojrzenie można jednak uznać za zbyt wąskie, ponieważ ogranicza się ono do działań podejmowanych wobec spraw uznanych za obszar opieki społecznej. Ignoruje ono kluczowe sfery polityki, które również mają poważny wpływ na ->dobrobyt, szczególnie spra -/y związane z polityką gospodan: i i polityka fiskalna, polityka wobec inflacji, polityka wzrostu gospodarczego). Dziedziny te nazywane są "polityką gospodarczą", ale są one również p.s., a w każdym razie polityką z ogromnymi implikacjami dla dobrobytu, której w takim razie nie można wyłączyć z obszaru p.s. Uważa się też, że błędem jest koncentracja na polityce rządu i że powinno się także rozważać politykę organizacji religijnych i dobroczynnych, a także prywatnych korporacji (np. przy rozważaniu polityki emerytalnej); stanowisko to staje się oczywistością w miarę ->prywatyzacji rozwiązań w dziedzinie opieki społecznej.
Istnieje wiele sposobów analizowania p.s.; znaczna ich część powstała na wydziałach administracji socjalnej, a więc poza ramami socjologii. Spojrzenie na p.s. z perspektywy administracji socjalnej (->badanie administracji socjalnej), dominujące w latach 50. i 60., jest przedmiotem krytyki jako ateoretyczne. Orientacja marksistów-
byta szczególnie popularna wśród socjologów w latach 70. (zob. np. I. Gough, The Political honorny of the Welfare State 1979). Praca T.H. Marshalla dotycząca -^obywatelstwa (Sociology at the Crossroads 1963) rozpoczęta kolejną dyskusję wokót opieki i p.s. Obecnie częściej powstają prace porównawcze, a izolacja autorów brytyjskich w tej dziedzinie badań zmniejsza się. Znaczny jest również wptyw prac feministycznych; więcej uwagi poświęca się roli kobiet w zapewnieniu opieki społecznej, np. przez nieformalną opiekę nad chorymi i niepełnosprawnymi, oraz kobietom jako odbiorcom opieki społecznej. P.S.
pomiar [measurement], p. łączy się z czterema istotnymi dla socjologa kwestiami: problemem reprezentacji (ile własności empirycznego świata najlepiej wybrać do modelowania), jednoznaczności (do jakiego stopnia jednoznaczne są wyniki p.), doboru odpowiednich statystyk (jakie wskaźniki można zastosować do opracowania wyników p.) i znaczenia (co oznaczają wyniki p.).
Sam proces p. zajmuje się dokładnymi zależnościami między "empirycznym systemem relacji" a "formalnym (lub numerycznym) systemem relacji" wybranym do jego reprezentowania. Na przykład relację statusu między osobami lub stanowiskami można przedstawić przez relacje ">, <" (większe niż, mniejsze niż) określone w zbiorze liczb. Większość cech społecznych i psychologicznych nie ma bezpośrednio właściwości numerycznych. Takie cechy określane są jako -zmienne .jakościowe" lub "niemetryczne", w odróżnieniu od takich zmiennych, jak bogactwo, poziom inteligencji (mierzony w ustalony sposób) czy użyteczność, które nazywane są ilościowymi lub metrycznymi.
W każdej dziedzinie badań reprezentacja pomiarowa (lub model) określa sposób formalnego interpretowania danych empirycznych. Na przykład opinię, że x jest preferowane w stosunku do y, można interpretować jako stwierdzenie, że x leży bliżej punktu idealnego zadowolenia niż y. Przy reprezentacji numerycznej pojawiają się problemy jednoznaczności. S.S. Stevens (a także inni) zaproponował hierarchię poziomów p. uporządkowanych według rosnącego skomplikowania dozwolonych - tzn. nie powodujących utraty informacji - przekształceń wyjściowych danych pomiarowych (zob. S.S. Stevens, On the Theory ofScales of Measurement, "Science" 1946). Najprostsza wersja wyróżnia cztery takie poziomy. Na poziomie nominalnym obiekty są kategoryzowane i oznaczane (lub numerowane), tak że każdy należy tylko do jednej kategorii (np. mężczyzna = O, kobieta = 1). Każde różnowartościowe przekształcenie zachowuje informacje o kategoryzacji. Na poziomie porządkowym kategorie mają ściśle określony porządek (np. doskonała ->skala Guttmana) i dozwolone jest każde przekształcenie zachowujące ten porządek. P. na poziomie interwałowym (przedziałowym) wymagają, aby jednakowym różnicom mię-
pomiar arbitralny 243
dzy obiektami odpowiadały jednakowe przedziały na skali (np. skala temperatury) i dozwolone są przekształcenia liniowe skali. Na poziomie ilorazo-wym (stosunkowym) zachowywany jest stosunek jednej odległości do drugiej, tak jak dzieje się to np. przy przeliczaniu długości z mil na kilometry.
C.H. Coombs (A Theory of Psychological Scaling, "Engineering Research Institute Bulletin" 1946) pokazał, że istnieje wiele innych -skal (np. częściowe porządkowanie), które są użyteczne w naukach społecznych i skłaniają raczej do pozostania na niskich poziomach niż do wymuszania wyższych poziomów p. Procedury takiego przekształcania danych, że p. zmiennej odbywa się na wyższym poziomie, nazywane są "skalowaniem". Jeśli reprezentacją jest linia prosta, mówimy o skalowaniu jednowymiarowym (skala Guttmana i ->skala Likerta), jeśli natomiast koniecznych jest dwa lub więcej wymiarów mówi się o -skalowaniu wielowymiarowym.
Większość podręczników dotyczących badań sondażowych omawia różne poziomy p., podając przykłady oraz opisując statystyki i techniki odpowiednie dla różnych poziomów (zob. D.A. de Vaus, Surveys in Social Research 1985, 1991).
J.K-
pomiar arbitralny [measurement by fiat],
procedura ->pomiaru nie pretendująca do spełnienia postulatów związanych z pomiarem. Jest to raczej przypisywanie danym liczb na podstawie arbitralnie ustalonych jednostek, trafnych jedynie subiektywnie, intuicyjnie. Zdarza się to, gdy socjolog stosuje pojęcie, które wydaje mu się ważne ze zdroworozsądkowego punktu widzenia, ale jest trudno mierzalne. W takim przypadku arbitralnie dopasowuje miernik do pojęcia.
Według W. Torgersona (Theory and Method of Scaling 1958) ta metoda pomiaru "zależy od założonej relacji między obserwacjami a danymi pojęciami. Ustanowienie związku między wskaźnikiem a zjawiskiem przezeń wskazywanym, tak częste w naukach behawioralnych, jest również takim pomiarem". Możemy np. interesować się pojęciem statusu społeczno-ekonomicznego, mierzymy więc -> prestiż zawodów, zakładając, że jest on związany ze statusem społeczno-eko-nomicznym, lub możemy interesować się pojęciem "świadomości politycznej" i mierzyć ją umiejętnością wymienienia nazwisk ważniejszych polityków lub chęcią uczestnictwa w wyborach parlamentarnych albo lokalnych. Skale rankingowe (->ranking) są kolejnym przykładem tej najbardziej powszechnej metody pomiaru w naukach społecznych.
Odniesienia do p.a. często pojawiają się w dyskusjach filozoficznych na temat podstaw episte-mologicznych (->epistemologia) nauk społecznych. Radykalni krytycy tzw. pozytywistycznego (-> pozytywizm) podejścia w naukach społecznych używają tego terminu bardzo często, jak np. etno-metodologiczna (->etnometodologia) krytyka teo-
244 pomoc zagraniczna
rii społecznych przedstawiona przez A. Cicourela (Method and Measurement in Sociology l964). J.K.
pomoc zagraniczna [foreign aid], pomoc
finansowa (pożyczki, dotacje) lub materialna (towary) przekazywana ze środków publicznych przez kraje rozwinięte krajom mniej rozwiniętym na cele rozwoju lub łagodzenia skutków klęsk. Pomoc ta może mieć charakter dwustronny lub odbywać się za pośrednictwem międzynarodowych organizacji, jak np. agendy ONZ, Unia Europejska lub Bank Światowy. Od lat 70. kwestionuje się jej rolę w pobudzaniu ->wzrostu gospodarczego. A.Z.
popędy wrodzone i nabyte [innate and acquired drives], siły pobudzające jednostkę ku określonym ->celom lub dążeniom. Popędy mogą być wrodzone (fizjologiczne) lub nabyte (wyuczone). W pierwszym przypadku termin ten staje się znaczeniowo bliski instynktowi, choć o p. mówi się raczej wtedy, gdy zachowania są w mniejszym stopniu określone przez ustalone wzory. P. to zapewne lepsze tłumaczenie Freudo-wskiego pojęcia Trieb niż "instynkt". Zob. też potrzeba. A.K.
populacja [population], w statystyce termin p. odnosi się do agregatu osób lub przedmiotów, z którego pobiera się -próbę i do którego mają odnosić się wyniki analizy. Innymi słowy jest to zbiór osób lub rzeczy interesujących badacza. Na ogół p., którą badamy, nie jest identyczna z p. użytą do konstruowania próby. Nawet gdy korzystamy ze stosunkowo najbardziej kompletnych spisów osób do losowania: list wyborczych, spisów adresowych czy - w Stanach Zjednoczonych - spisów numerów telefonicznych, poza spisami pozostają jeszcze niekiedy dosyć liczne kategorie ludzi (nie rejestrujący się do głosowania, bezdomni, nie mający telefonów). Badacze niekiedy świadomie wykluczają niektórych członków interesującej ich p. z próby. Na przykład standardową praktyką jest wyłączanie regionu na północ od Kanału Kaledońskiego ze spisów używanych do tworzenia próby dla ogólnokrajowych sondaży w Wielkiej Brytanii. Powodem jest bardzo niska gęstość zaludnienia tego regionu, przez co przeprowadzanie tam wywiadów byłoby bardzo drogie. Zob. też statystyka indukcyjna. J.K.
populizm [populism], termin, który wszedł do słownika polityki amerykańskiej wraz ze stworzeniem w 1892 Partii Populistycznej. Większość zwolenników partii stanowili drobni farmerzy Południa, a szczególnie Zachodu Stanów Zjednoczonych. Głównym punktem programu politycznego partii była idea, że problemy z bankami (które zawsze gorliwie egzekwowały długi) oraz przedsiębiorstwami kolejowymi (które korzystając z pozycji monopolisty pobierały olbrzymie opłaty przewozowe) zostaną najskuteczniej rozwiązane, jeśli państwo znacjonalizuje ziemię i koleje.
Obecnie termin ten jest najczęściej stosowany w kręgach marksistowskich lub neomarksistows-kich w poszerzonej i przekształconej formule; odnosi się do każdego ruchu politycznego, który ma na celu zmobilizowanie ludzi -jako jednostek, a nie jako członków danej grupy społeczno-gos-podarczej - przeciwko państwu, uważa się je bowiem za kontrolowane przez określone grupy interesu albo za zbyt silne (zob. np. E. Laclau, Politics and Ideology in Marxist Theory 1978). Programy wewnętrzne rządów brytyjskich w latach 80. oraz ideologia, która im towarzyszyła (that-cheryzm), były czasami określane przez lewicę jako "p. autorytarny", co było o r.yle paradoksalne, że chodziło przecież o politykę państwa.
P. jest istotną siłą polityczną w krajach rozwijających się - peronizm w Argentynie jest tego oczywistym przykładem - i stał się jednym z ważniejszych zjawisk w postsowieckiej Europie Śród-kowo-Wschodniej. W obu wypadkach duże znaczenie mają jego związki z -na:jonalizmem.
P.Ś.
ponądek negocjowany, negocjacja porządku [negotiated order, negotiation of
orde ], teoria stworzona głównie w ramach -int rakcjonizmu symbolicznego, zmierzająca do opisa lia organizacji społecznej powstającej w trakcie i vv wyniku negocjacji, jakie ludzie prowadź; ze sobą. Jest po części odpowiedzią na te krytyki interakcjonizmu, które zarzucały mu brak narzędzi do analizowania ->struktury społecznej i nadmierny subiektywizm; dąży do przedstawienia organizacji społecznej jako wytworu działań aktywnych aktorów społecznych, nie zaś jako pojęcia statycznego i zreifikowanego. Nawiązuje do wielu wcześniejszych koncepcji, jak: dialektyczna koncepcja społeczeństwa G.H. -^Meada, idea procesu interpretacji i powiązanego dziaiania H. ->Blume-ra, charakterystyka społeczeństwa jako tworzonego przez cykl: konflikt, ugoda, upodobnienie R. -Parka, zainteresowanie E. ł ughesa elastyczności^ instytucjorui.i.Łj. Pojęcie to najlepiej scharakteryzował A. Strauss i jego współpracownicy (zob. zwłaszcza Psychiatrie Ideologies and Institutions 1963 oraz Negotiations 1978). Strauss przedstawia porządek społeczny jako "coś, nad czym członkowie każdego społeczeństwa, każdej organizacji muszą pracować. Ponieważ uznane niegdyś umowy (...) nie mają mocy wiążącej na zawsze [...], wymagają przeglądu (...) więc podstawy zgodnego działania, czyli porządek społeczny, muszą być ustanawiane lub wypracowywane� bezustannie". Teoria ta wyjaśnia pojawianie się nowych elementów, zmianę i czasowość, osadzenie i kontekstowy charakter porządku społecznego, wszechobecność swoistych relacji władzy, ciągłą segmentację i frag-mentaryzację porządków społecznych. A.K.
porządek normatywny [normative order], system reguł i podzielanych oczekiwań rządzący konkretną sytuacją społeczną. Pojęcie to pojawia
się najczęściej w teorii funkcjonalnej (->funk-cjonalizm), szczególnie w funkcjonalizmie normatywnym reprezentownym przez takich autorów jak T. -Parsons, gdzie różne elementy p.n. (zwłaszcza podzielanie wspólnych wartości, ale również zobowiązania uczestnictwa i uczucia lojalności) mają chronić -ład społeczny. Kluczowe znaczenie społecznego p.n. w rozważaniach Parsonsa na temat stabilności społecznej jest widoczne, gdy stwierdza on, że "porządek społeczny wymaga jasnej i określonej integracji w sensie - z jednej strony normatywnej spójności, a z drugiej - społecznej �harmonii i �koordynacji". Ponadto normatywnie zdefiniowane zobowiązania muszą być ogólnie zaakceptowane, a z drugiej strony zbiorowości muszą dysponować sankcjami normatywnymi, spełniając swoje funkcje i chroniąc swoje prawomocne interesy. A zatem na poziomie społeczeństwa stanowi "rozwiązanie" problemu postawionego przez Hobbesa - co zrobić, aby stosunki między ludźmi nie przerodziły się w "wojnę wszystkich ze wszystkimi" (zob. The System of Modern Societies 1971). Stwierdzenie to zarówno oddaje zwięźle podstawową, organizującą zasadę teorii socjologicznej Parsonsa, jak i pojawia się wwielu miejscach jego ogromnego dorobku. Zob. też konsens; Hobbes Thomas. A.Z.
pOStUSZeństWO [compliance], socjolog organizacji A. Etzioni rozróżnia trzy sposoby zapewnienia sobie p. członków przez organizację (^socjologia organizacji) - w istocie są to trzy typy ->w!adzy, według których można klasyfikować organizacje. Władza oparta na przymusie polega na rzeczywistym lub potencjalnym zastosowaniu przymusu fizycznego. Władza utylitarna (oparta na nagradzaniu) polega na zapewnieniu p. przez nagrody pieniężne lub inne atrakcyjne dla członków skontrolowane przez organizację. Wreszcie władza normatywna (identyfikacyjna) stosuje środki symboliczne, manipulując symbolami, takimi jak prestiż czy przywiązanie do organizacji. Na przykład więzienia stosują pierwszy typ władzy, organizacje przemysłowe - drugi; uniwersyteckie - trzeci.
Etzioni twierdzi też, że istnieją trzy typy związku członków z organizacją: alienacyjny, kalkula-tywny i moralny, a typy te tworzą jednocześnie kontinuum od negatywnych do pozytywnych uczuć w stosunku do organizacji. Nie są one jednak odpowiednikami trzech rodzajów p., lecz tworzą wraz z nimi dziewięciozakresową typologię, w której sześć zakresów charakteryzuje się brakiem zgodności między typem władzy występującym w danej organizacji a rodzajem zaangażowania członków. W tych sześciu przypadkach istnieje dążenie do osiągnięcia zgodności przez zmianę w jednym lub drugim wymiarze. Tak np. uniwersytet, jako organizacja oparta na władzy symbolicznej, funkcjonuje źle, jeśli zaangażowanie kalkulatywne staje się normą wśród pracowników dydaktycznych (zob. A. Etzioni, A Comparative Anafysis of Complex Organisations 1964). M.T.
postawa, badanie postaw 245 postawa, badanie postaw [attitude, at-
titude research], definiowana rozmaicie -jako nastawienie wobec ludzi, sytuacji, instytucji lub procesów społecznych, uważana za wskaźnik leżących u jej podstaw -^wartości lub przekonań; albo też - zdaniem badaczy, dla których o p. można wnioskować jedynie na podstawie obserwowanych zachowań - skłonność do postępowania w określony (bardziej lub mniej spójny) sposób wobec ludzi i sytuacji.
Psychologowie społeczni i socjologowie włożyli wiele wysiłku w pomiar p., opinii i poglądów na społeczeństwo jako całość; w badanie wzajemnych związków i zjawisk zachodzących w jego obrębie oraz w wyodrębnienie i pomiar wartości ukrytych, składających się na bardziej trwałe i głęboko zakorzenione "uprzedzenia". B.p. zastępują bezpośredni pomiar zachowań; uważa się też, że ich poznanie pozwala niekiedy przewidywać przyszłe zachowania. Niektórzy badacze społeczni traktują p. jako zmienne ważne same w sobie, kluczowe cechy charakteryzujące jednostkę - jak to ma miejsce np. w koncepcji -(�osobowości autorytarnej.
Łatwo przedstawić samą treść badań nad p. Rozważmy np. zjawisko dyskryminacji rasowej. Obserwacja przypadków dyskryminacji jest trudna, a pojedyncze zdarzenia, jeśli nawet świadczą ojej istnieniu, mogą nie być reprezentatywne. Rozwiązaniem mogłyby być badania sondażowe (->sondaż), w których respondenci relacjonują swoje zachowania; problemy powstają, gdy przedstawia się im sytuacje, z jakimi nigdy się nie zetknęli, lub takie, które są czysto hipotetyczne. Jeszcze inne podejście w b.p. polega więc na zadawaniu ludziom pytań o ich predyspozycje i deklarowane wartości, co ma tę zaletę, że wszyscy, jak się zdaje, mogą na nie odpowiedzieć.
W rzeczywistości jednak wielu ludzi nie ma sprecyzowanych czy choćby powierzchownych opinii na tematy, które mogą interesować socjologów. Niektórzy badacze mogliby dowodzić, że koncepcja p. jest silnie związana z kulturą zachodnich krajów uprzemysłowionych, w których obywateli systematycznie zachęca się do wyrażania opinii, zarówno bezpośrednio, jak i w głosowaniu. Pewne jest natomiast, że skale pomiaru p. opracowane w społeczeństwach zachodnich nie funkcjonują w ten sam sposób w innych kulturach. Nawet proste standardowe pytanie mierzące ->za-dowolenie z pracy, zadawane w krajach spoza kręgu zachodnich krajów uprzemysłowionych (np. wjaponii), przynosi zupełnie inny układ odpowiedzi. Toczy się obecnie dyskusja na temat ->etno-centryzmu i szerszej, międzykulturowej przydatności wielu skal pomiaru p., tworzonych na przestrzeni ostatnich 80 lat.
Na najprostszym poziomie pytania o p. mają skłonić badanych do odpowiedzi "tak" lub "nie", wyrażenia zgody lub niezgody, akceptacji lub odrzucenia pewnych stwierdzeń. Do bardziej wyszukanych technik pomiaru p. należą sprawdzone
246 postęp
i tatwe w użyciu -skala Likerta, Thurstone'a (->skala równych odcinków), skala ->dyferencjału semantycznego Osgooda, skala -dystansu społecznego Bogardusa (w której postawy są tożsame z hipotetycznym zachowaniem) oraz -^skala Gutt-mana. W Stanach Zjednoczonych i Europie opracowano wiele testów osobowości, skal p. i uzdolnień, wykorzystywanych do celów komercyjnych przez pracodawców i agencje "towców gtów" przy wyborze kandydatów do pracy, Różnego rodzaju skale p. stosuje się czasami, zwykle w uproszczonej formie, w badaniach -^opinii publicznej. Badania p. łączą się z badaniami nad zachowaniami deklarowanymi, skalami socjomet-rycznymi (-socjometria), ^socjologią wiedzy, badaniami motywacji, preferencji i celów (które również wiążą się przyczynowo z zachowaniami) oraz z wieloma innymi badaniami z dziedziny psychologii społecznej. Zob. też etyka protestancka. AŻ
postęp [progrsss], idea p., rozumianego jako wzrost wyrafinowania wiedzy i coraz lepsza jakość życia, jest silą napędową zachodniej cywilizacji od co najmniej trzystu lat. W XX w. ideę tę - z pewnymi modyfikacjami - przyjęty niemal wszystkie kultury świata. W ->Trzecim Świecie, rozwój i modernizację (-^teoria modernizacji) uważa się za równoznaczne z p.
Historia idei p. jest złożona i nawet znaczenie tego stówa jest przedmiotem fundamentalnych sporów. Między współczesnymi naukowcami istnieją rozbieżności w kwestii tego, czy filozofowie starożytni przejawiali jakiekolwiek oczekiwania p. w jego obecnym sensie. R. Nisbet w The History of Progress (1980) podaje nieco danych świadczących, iż mieli oni takie oczekiwania. W świecie starożytnym jednak teorie cyklicznego rozkwitu i upadku cywilizacji spotykało się dużo częściej, a w czasach nowożytnych cieszyły się one poparciem tak znakomitych ludzi nauki, jak Montes-kiusz, Helwecjusz, Gibbon i Spengler. Istnieje też pesymistyczna tradycja myślenia o historii ludzkiej, dostrzegająca jedynie ciągty upadek w stosunku do wcześniejszego złotego wieku.
Ideę uniwersalnej historii ludzkiego p. rozwinęli w XVIII w. m.in. Wolter, Turgot, Herder i ->Kant. Kant jest twórcą w pełni rozwiniętej koncepcji zjednoczonego rodzaju ludzkiego, zmierzającego ku ideałowi "uniwersalnego -społeczeństwa obywatelskiego", opartego na -sprawiedliwości i maksymalnej indywidualnej wolności dla wszystkich.
Nie jest przesadą stwierdzenie, że filozofowie XVIII i XIX w. ulegli obsesji idei p. W miarę jak bladły nadzieje na zbawienie duchowe, myśli ludzi zwróciły się ku niebu na ziemi, osiągniętemu dzięki p. XVIII-wieczna idea p. zawierała pięć elementów: kontynuację deistycznej wiary w Opatrzność, zasadniczy optymizm w kwestii sensu życia i przeznaczenia ludzkiego; przekonanie, że historia nie jest chaosem, lecz toczy się poprzez przewidywalne etapy i według poznawalnych
praw; wiarę, że przyszłe pokolenia wypełnią obietnicę p. i oddadzą cześć poprzednikom, którzy go umożliwili; przekonanie, że wiedza jest siłą napędową p.; wiarę, że rodzaj ludzki w końcu osiągnie doskonałość. W tym wszystkim silny by) element nostalgii religijnej, a wielu historyków twierdzi, że cała ideologia p. jest do dziś lustrzanym odbiciem chrześcijaństwa, ze świecką -utopią jako substytutem obietnicy raju (zob. np. C.L. Becker, The Hemenly City of the Eighteenth-Centiny Philosophers 1932).
Rewolucja francuska była ogromnym ciosem dla tej optymistycznej XVIII-wiecznej filozofii, ale dwa jej najburdziej Łwieckie elementy zostały przeniesione w XIX w. i to z doniosłymi rezultatami: centralne miejsce wiedzy oraz poszukiwanie praw historii. ->Saint-Simon, a zwłaszcza ^Comte połączyli je z Kaniowską wizją uniwersalnej historii ludzkiej i stworzyli teorię p. o wielkiej sile oddziaływania. Comte wysunął pogląd, że ludzkość rozwija się wraz z n.zwojem umysłu ludzkiego, a historię rodzaju ludzkiego można podzielić na trzy etapy, różniące się poziomem ludzkiego zrozumienia. Etap teologiczny charakteryzowały prymitywne, animistyczne wierzenia religijne. Stadium metafizyczne - zdaniem Cotn-te'a właśnie się kończące - zaowocowało religiami bardziej wyrafinowanymi i abstrakcyjnymi. Rozpoczynający się etap pozytywny będzie w całości określony przez naukę i racjonalność, które doprowadzą do ziemskiej utopii. Teoria ta, choć krytykowana i wówczas, i później, stała się częścią zachodniej świadomości. Jej racjonalna, naukowa utopia była właśnie modelem nowoczesności.
K. -^Marks doszedł do swej teorii p. przez odmienną tradycję filozoficzną, ;)le wydaje się pewne, że Comte i Saint-Simon wywarli na niego wpływ. Wysoce abstrakcyjna teoria historii -^Heg-la -przewidywała p. ducha ludzkiego w kierunku całkowitego zrozumienia siebie i świata. Marks osadził tę wizję w realiach, wiążąc p. z walką na polu gospodarki. JeTc 'materializm historyczny przewiduje, że ostaLeuzne stadium utopii, komunizm, zrealizuje się za sprawą nieugiętego działania praw ekonomicznych.
->Darwinizm społeczny Spencera jest kolejnym przykładem XIX-wiecznej fascynacji p. Był on bardziej modny w Stanach Zjednoczonych niż w Europie. Łączył p. ze wzrostem gospodarczym i rosnącą złożonością społeczeństw, a szczególnie z naturalnym mechanizmem przetrwania najsilniejszych, co w opinii Spencera miałoby stworzyć najlepsze z możliwych społeczeństwo, jeśli tylko temu mechanizmowi pozwoli się działać.
Przez większą część XX w. teorie p. rozwijały się zgodnie z XIX-wiecznym wzorcem: były optymistyczne, racjonalistyczne oraz coraz bardziej materialistyczne. Socjologia także wniosła tu swój wkład w postaci wczesnych teorii funkcjonalnych i -^społeczeństwa postindustrialnego; zapowiadały one przyszłe społeczeństwo harmonii i dobrobytu oparte na nauce. Pod koniec XX w. nastąpił
poststrukturalizm 247
jednak zmierzch idei p. Będąc źródłem ogromnych kosztów społecznych, wielkie utopijne ideologie doprowadziły do samozniszczenia. Nauka nie stworzyła moralnego ideału atrakcyjnego dla większości ludzi, a przyszłość przesłoniły niepokoje o środowisko naturalne. P.Ś.
postmodernizm, ponowoczesność [post-
modernism], istnieje pewna zgoda co do tego, jakiego zbioru tekstów teoretycznych dotyczy ten termin. Są to niektóre prace J.-F. Lyotarda oraz J. Baudrillarda, a ponadto niektóre teksty poststruk-turalistów (^poststrukturalizm), takich jak J. ->La-can, R. Barthes, M. ->Foucault i J. Derrida. Trzeba jednak zaznaczyć, że większość, jeśli nie wszyscy, tych autorów odrzuciłaby tę etykietę jako określenie swej twórczości, co zakrawa na ironię. Znacznie trudniej określić to, co wewnętrznie łączy te prace teoretyczne oraz ich odpowiedniki w architekturze, filmie i literaturze.
P. stał się tematem interesującym socjologów po obwieszczeniu przez Lyotarda w 1979 (Kondycja ponowoczesna, wyd. poi. 1997), że rozwinięte społeczeństwa kapitalistyczne (^kapitalizm) żyją w świecie postmodernistycznym co najmniej od początku lat 60. On sam nie wymyślił tego terminu (najczęściej autorstwo przypisuje się A. Toynbe-emu) ani nie nadawał mu zbyt szerokiego znaczenia. Nowością w koncepcji Lyotarda było jednak to, że p. został uznany za stan społeczeństwa w sensie podstawowym, a nie jedynie za nowy styl twórczości czy system teoretyczny. Innymi słowy, p. jest stanem związanym z powszechną, choć spóźnioną świadomością faktu, że dwa wielkie mity czy "metanarracje", uprawomocniające wciągu ostatnich dwustu lat działalność naukową, w tym nauki społeczne, przestały być przedmiotem wiary.
"Mit wyzwolenia" stracił wiarygodność wskutek współudziału wszystkich nauk w wielkich zbrodniach XX w., w tym w zbrodniach przeciw Żydom, sowieckich łagrach oraz w tworzeniu broni masowej zagłady. Natomiast "mit prawdy" stracił wiarygodność wskutek sceptycyzmu historyków i filozofów nauki, np. P.K. Feyerabenda i Th.S. Kuhna (^relatywizm), czyli wskutek zwątpienia tych, którzy powinni wiedzieć. Oczywistym rezultatem takiej "uogólnionej nieufności wobec metanar-racji" jest, zdaniem Lyotarda, to, iż ludzie żyjący w rozwiniętych społeczeństwach kapitalistycznych mieszkają teraz w świecie, w którym nie istnieją żadne gwarancje ani wartości ich działań, ani prawdziwości ich twierdzeń; istnieją tylko "gry językowe"; nie istnieje też żaden przymus ekonomiczny wobec sfery kultury.
Nieco zaskakujące jest to, że bardziej szczegółowy opis kultury w tym rzekomo nowym świecie przedstawił amerykański marksistowski teoretyk literatury F. Jameson; do jego pracy często odwołują się inni badacze. Jego diagnozę można także odczytać jako zestawienie kwestii, na które uwrażliwieni byli zarówno postmoderniści, jak
i prekursorzy tego nurtu; pytań, do których postawienia się przyczynili (zob. Postmodernizm and the Cultural Logic ofLate Capitalism 1984). Zdaniem Jamesona przegląd powstałych w ostatnich latach diagnoz krytycznych z zakresu estetyki, filozofii i wiedzy o społeczeństwie ujawnia w różnych formach "poczucie, że to lub tamto się kończy". Konsekwencją tego stanu ducha jest obraz kultury świadomie interesującej się sprawami mało znaczącymi, czyli przejawiającej pewien "brak głębi"; jest ona nienasycona w dążeniu do zmian zewnętrznej dekoracji, zyskała więc biegłość w sztuce pastiszu i przestała dbać o czas historyczny; jest świadoma swego braku głębi, co ujawnia zarówno poprzez skłonność do ironii, jak i przez "osłabienie uczuć" czy ostrożność w wyrażaniu silnych emocji; jest zafascynowana stanami psychologicznej schizofrenii, a tym samym przyczynia się do ich wytwarzania; a wreszcie uderzająca jest jej utopijność oparta na przekonaniu, iż można dostać to, o czym się marzy.
Socjologowie często zadają sobie pytanie, czy p. jako stan społeczeństwa rzeczywiście występuje, a jeśli tak, to dlaczego. Do refleksji nad tą ostatnią kwestią skłania też beztroski brak zainteresowania nią u samych postmodernistów. Nieco dziwne jest, że tylko nieliczni badacze akceptujący pogląd, iż ten stan jest czymś realnym, zastanawiają się nad tym, co się stanie z socjologią, jeśli potraktujemy idee postmodernistów poważnie. Jak dotąd najlepszym socjologicznym omówieniem p. jest tekst D. Harveya The Condition ofPostmodernity (1989); sprawia on, że trudna literatura na ten temat staje się dostępna dla początkującego czytelnika.
Termin "postmodernistyczny" jest przymiotnikiem, który towarzyszy obecnie zatrważająco dużej liczbie rzeczowników. Na przykład istnieje uznawany powszechnie "feminizm postmodernistyczny", reprezentowany m.in. przez L. Iragaray. H. Cixous orazj. Kristeyą. Wobec Kristevej etykieta ta ma uzasadnienie o tyle, o ile dotyczy jej dekonstruktywistycznego nastawienia i nieufności wobec wszelkich form -^esencjalizmu, także akceptowanego przez feministki. Bardzo użytecznym anglojęzycznym wyborem wprowadzającym w jej twórczość jest tom The Kristeva Reader (T. Moi [red.] 1986). A/C.
poststrukturalizm [pOSt-StrUCtliralism], interdyscyplinarny ruch intelektualny o szerokich podstawach i luźnej strukturze, który rozwinął się we Francji w latach 60. XX w., a następnie szybko rozprzestrzenił w innych krajach. Podstawowym osiągnięciem p. jest ponowne odkrycie i poszerzenie ogromnych możliwości analitycznych teorii F. ->de Saussure'a, opisującej ->języl< jako zjawisko raczej znakowe niż przedstawieniowe. Zdaniem jej zwolenników możliwości te były przez długi czas niewidoczne z powodu scjentystycz-nego odczytywania prac de Saussure'a, które dominowało w twórczości językoznawców, a także w zastosowaniach tej teorii związanych z na-
248 poststrukturalizm
zwiskami L. -Althussera, N. ->Poulantzasa, C. Levi-Straussa i innych strukturalistów (->struk-turalizm).
P. powrócił do tezy de Saussure'a, iż język jest bytem społecznym samopodtrzymującym się lub nawet samowystarczalnym, tzn. bytem, w którego ramach dwa aspekty każdego znaku: signifiant (obrazy fizyczne) oraz ich signifie (obrazy mentalne) można powiązać ze sobą, ale nie muszą one mieć odniesienia do czegokolwiek w świecie poza-językowym. Ujmując to inaczej, poststrukturalis-tów zafascynowały możliwości analityczne wynikające z uświadomienia sobie faktu, że stówa (a ogólniej - znaki) mogą coś oznaczać, nie odnosząc się do jakiejkolwiek rzeczy w świecie pozajęzyko-wym - a tym samym, że język i wszystkie zjawiska zrodzone na podłożu języka (np. filozofie, ideologie, dyscypliny nauki, a nawet cafe społeczeństwa) mogą być znacznie bardziej autonomiczne w stosunku do innych zjawisk społecznych, niż dotychczas podejrzewano.
Scjentystyczne zawłaszczenie teorii de Saus-sure'a przesłaniało tak długo jej bardziej radykalne implikacje, gdyż jego zwolennicy byli przekonani, że to właśnie ich słowa, nie zaś inne, są sprawdzalnym, dokładnym przedstawieniem tego, do czego się odnoszą - niezależnie od tego, czy te przedmioty są aspektami języka, literatury, systemami pokrewieństwa czy sposobami produkcji. Jednakże, z wyjątkiem pionierskiej twórczości J. Lacana, zamiast wrócić bezpośrednio do Saus-sure'a i starać się przeformułować "tradycję struk-turalistyczną" na podstawach niescjentystycznych, czołowi poststrukturaliści przeciwstawiali się scjentyzmowi, odwołując się do systemów myślowych nie należących do tradycji F. de Saussure'a, np. do filozofii F.W. ^Nietzschego w wypadku M. ->Foucaulta oraz do M. -*Heideggera w wypadku J. Derridy. Niezależnie od przyjętej strategii, zawsze kończyło się na podobnej konkluzji: że słowa kryją w sobie zarówno więcej, jak i mniej, niż widzą oczy. Więcej dlatego, że nawet pojedyncze słowa niosą "ślady" innych słów i tekstów (Derrida), stanowią dowód tego, co "nieświadome" i dowód na rzecz "nieświadomego" (Lacan), jako elementy "dyskursu" (Foucault) są także projekcją władzy. Mniej dlatego, że zdaniem Lacana i Derridy (ale niekoniecznie Foucaulta), słowa nie są już rozumiane jako coś, co służy przenoszeniu do sfery myśli aspektów świata pozajęzykowego.
Relatywistyczne (-relatywizm) implikacje p. najwyraźniej ukazuje twórczość francuskiego teoretyka społeczeństwa J. Derridy. Powodem odejścia Derridy od tradycji strukturalistycznej, a tym samym początkiem jego p. było przekonanie, że odkrył w niej rezydualny ->humanizm. Przejawem humanizmu jest nieświadome przedkładanie mowy nad pismo, które, paradoksalnie, stało się podstawą decyzji de Saussure'a, aby przedmiotem badań lingwistyki uczynić langue (język jako trwały system zasad i jednostek), nie zaś parole (język w formie stosowanej jako rzeczywiście wytwarza-
na mowa). Zdaniem Derridy Saussure starał się objaśnić język mówiony, nie zaś pisany. To uprzywilejowanie mowy, czyli "fonocentryzm", zdradza "metafizykę ludzkiej obecności", ukrytą głęboko w sercu tekstu, który powszechnie uznaje się za akt erekcyjny niehumanistycznego podejścia do badania zjawisk społecznych. Taka metafizyka, ponieważ nieświadomie daje przywilej mówiącemu, sugeruje możliwość istnienia nie tylko trwałych znaczeń, lecz także poznawalnej prawdy i to bez jakiegoś przekonującego powodu.
Opierając się na tym spostrzeżeniu - zawartym na samym początku eseju O gramatologii (1967, wyd. poi. 1999! - Ilerrida sttira się rozwinąć metodę (może to zbyt mocne słowo), dzięki której możliwe stanie się rozwinięcie powyższej krytyki. Oto zasadnicze elementy jego metody: pismo nie powinno być upośledzone w porównaniu z mową, a obie formy należy po prostu traktować jako przykłady "tekstów"; szczególną uwagę trzeba zwrócić na dekoracyjne i retoryczne aspekty tekstu (zwłaszcza gdy jest to tekst ujawniający roszczenie do ścisłości); czytelnikowi jako "dawcy znaczenia" należy przyznać autorytet co najmniej równy temu, który jest zazwyczaj przypisywany autorowi. W tej sytuacji poszukiwanie znaczenia staje się poszukiwaniem bezustannie oddalającego się horyzontu, którego dośrodkowy ruch (differan-ce) jest skutkiem mnożenia się konotacji - u Derridy: gram lub traces (ślady) - występującego, gdy tylko używamy - a musimy - innych obrazów fizycznych do określenia tego, co jest oznaczane przez jakiś konkretny obraz fizyczny. Innymi słowy, prawdziwego znaczenia tekstu nigdy nie można poznać i nie można o nim powiedzieć nic ponad to, co jest prowizorycznym ujęciem jego "intertekstualnej natury".
W sumie Derrida nie tyle tworzy sposób obalenia roszczenia do prawdy, co pokazuje, w jaki sposób teksty, w których tego typu roszczenia się formułuje, obalają (lub "dekonstruują") się same. Dekonstrukda mogłaby b/ć silną metodą, gdyby stosowano JH ao tekstów, Które albo same ujawniają roszczenie do prawomocności, albo oczekuje się od nich, że będą same się uprawomocniać (jak np. pisma religijne). Nie ma ona jednak tej samej mocy przenoszenia znaczeń, gdy stosujemy ją do tekstów, które ani nie roszczą sobie prawa do uprawomocnienia siebie samych, ani też nie oczekuje się tego od nich. Takie teksty (np. pochodzące z nauk społecznych i przyrodniczych) muszą się odwoływać do sposobów uprawomocnienia odnoszących się do zjawisk pozostających poza granicami danego tekstu. Tak więc, chociaż ani te sposoby uprawomocnienia, ani interpretacja ich rezultatów nie są wolne od współdziałania z włączonymi w ten proces tekstami czy kontrtekstami, możliwość zewnętrznego uprawomocnienia zawsze istnieje; dekonstrukcjoniści nie mogą jej zanegować bez narażania się na zarzut, iż wysuwają sprzeczne wewnętrznie roszczenie do prawdy.
Znaczenie koncepcji poststrukturalistów dla socjologii jest dwojakie. Z jednej strony pobudzają one rozwój nowych metod rozwiązywania starych problemów, zwłaszcza gdy chodzi o badania sfery ideologii. Z drugiej zaś rodzą apokaliptyczną wizję niemożliwości socjologii. Biorąc to pod uwagę, niektórzy badacze dowodzą, iż socjologia mogłaby wiele zyskać dzięki trwałemu programowi dekon-strukcjonistycznego czytania, które zwiększyłoby zapewne refleksyjność uprawiających ją osób przez zwrócenie uwagi na istnienie samoobalają-cych się subtekstów, wprowadzanych do dyskursu wraz z miriadami metafor, od których zbyt często okazują się one zależne, gdy chcemy wyrazić ich znaczenia. Wyważone ujęcie tej problematyki (mimo początkowego stwierdzenia, że "struktu-ralizm, a także poststrukturalizm to martwe tradycje intelektualne") przedstawia A. Giddens, Stmc-turalism, Poststnicturalism and the Production of Culture (w: Social Theory Today, A. Giddens, J.H. Turner [red.] 1987). Zob. też epistemologia.
A.K.
potrzeba [need], p. to coś, co wydaje się konieczne, w szczególności - konieczne do przetrwania danej osoby, organizacji lub czegokolwiek innego. Jest to pojęcie szeroko używane w naukach społecznych, szczególnie w odniesieniu do p, ludzi. P. zwykle przeciwstawia się chęciom lub pragnieniom; p. bowiem to rzeczy konieczne, a chęci - te, których pragniemy. Ponieważ samo pojecie sugeruje, że p. powinny być zaspokojone, często pojawia się ono w retoryce politycznej i w dyskusjach na temat polityki społecznej, zwłaszcza jako argument uzasadniający żądania podjęcia pewnych działań lub interwencji. Pełni też zasadniczą rolę w dyskusjach na temat -ubós-twa i -deprywacji, a także problemów ->dob-i robytu, ten ostatni termin dotyczy bowiem za-I spokajania ludzkich p. Nic więc dziwnego, że j próby zestawienia listy p. wywołują zwykle poważ-i ny sprzeciw. Nietrudno ustalić listę podstawowych i wymagań, których spełnienie jest konieczne do przeżycia, takich jak fizjologicznie lub materialnie określone p. pokarmu, snu oraz schronienia. Już określenie koniecznego poziomu zaspokojenia tych wymagań jest trudniejsze. Ponadto co prawda uczeni i politycy są w stanie uzgodnić zasadniczy zestaw p., wielu jednak zadaje sobie pytanie, czy naprawdę jest to zestaw kompletny. Niektórzy chcieliby uznać takie p. psychologiczne i społeczne, jak np. p. miłości i opieki, p. towarzystwa, możliwość uczenia się, za wymagania uniwersalne. Twierdzi się również, że tego typu p. powinny być hierarchizowane. Nie ma też zgody co do tego, czy p. należy definiować w kategoriach absolutnych, czy względnych, oceniać ich wielkość obiektywnie czy subiektywnie; jednym słowem, nie ma zgody co do samej wartości tego pojęcia. Socjologowie, zwłaszcza uznający tezy ->funk-cjonalizmu, stosowali pojęcie p. w badaniach funkcjonowania społeczeństwa. Na przykład
powiązane role małżeńskie 249
T. -*Parsons przedstawił wymogi funkcjonalne
-systemu społecznego, czyli elementy potrzebne do przetrwania społeczeństwa, np. odpowiednie wsparcie motywacyjne dla samego systemu. Przyjmując podobną perspektywę, marksiści mówią o p. kapitalizmu, mając najczęściej na myśli produkcję, reprodukcję i legitymizację. Jednakże krytycy takiego podejścia zwracają uwagę zarówno na trudność precyzyjnego określenia p. społeczeństwa, jak i na tautologiczny (->tautologia) charakter takiego zamiaru. Zob. też hierarchia potrzeb. A.K.
Poulantzas NiCOS (1936-1979), obok L. Althus-sera czołowy przedstawiciel tzw. strukturalistycz-nego marksizmu; Grek z pochodzenia, mieszkał i pracował we Francji. Pierwszą jego książką, która spotkała się z zainteresowaniem, była Poli-tical Power and Social Classes, opublikowana w szczytowym momencie niepokojów we Francji w 1968. Przedstawił w niej zarys koncepcji (z którą zazwyczaj wiąże się jego nazwisko)
->względnej autonomii kapitalistycznego -państwa. Pojęcie to oraz "regionalna teoria" polityki, której była częścią, zostały przezeń wówczas zastosowane do analizy narodzin faszyzmu w okresie międzywojennym (zob. Fascism and Dictatorship 1970).
W następnych latach P. poświęcił się badaniom czysto teoretycznym. W 1974 ukazała się jego praca Classes in Contemporary Capitalism, obszerny wykład ahumanistycznej interpretacji pojęcia klasy, którą po raz pierwszy przedstawił w 1968. Jedna z dwu jego ostatnich książek poświęcona była analizie upadku dyktatur iberyjskich (The Crisis of the Dictatorships 1974), druga wkraczała w materię kilku współczesnych teoretycznych sporów socjologicznych (State, Power, Socialism 1978). W tej drugiej godna uwagi jest ostra krytyka koncepcji M. ->Foucaulta władzy w społeczeństwach kapitalistycznych.
P. wniósł znaczny wkład w próby przebudowy
->marksizmu i - jak twierdzą niektórzy - w socjologię w ogólności, chociaż powiada się także, iż to ostatnie nie zostało jeszcze - wobec jego przedwczesnej śmierci i zmiany mód akademickich - w pełni docenione (zob. B. Jessop, Nicos Poulantzas: Marxist Theory and Political Strategy 1985). Bardziej sceptyczną ocenę zawiera rozprawa D. Lockwooda The Problem ofCIass Action, w jego Solidarity and Schism (1992). J.S.
powiązane role małżeńskie point con-jugal roles], mamy z nimi do czynienia wówczas, gdy mąż i żona wykonują wiele czynności wspólnie, przy małym zróżnicowaniu zadań i małej odrębności zainteresowań. Uważa się, że małżeństwa, w których para małżonków wspólnie wykonuje pewne czynności, a sieci ich stosunków społecznych nakładają się na siebie, są bardziej stabilne. Zob. też oddzielone role małżeńskie; rola małżeńska. A.K.
250 powinowactwo wybiórcze
powinowactwo wybiórcze [elective af-finity], termin używany przez M. ->Webera do opisu związku między protestantyzmem a kapitalizmem (Etyka protestancka a duch kapitalizmu 1904-05, wyd. poi. 1994). Określa on rezonans lub koherencję między różnymi aspektami nauk protestantyzmu a przedsiębiorstwem kapitalistycznym, w szczególności jego etosem. Związek ten byt nieświadomy, przynajmniej z perspektywy zaangażowanych weń aktorów. Pojęcie p.w. zrosto się z pracami Webera, chociaż w luźny sposób stosują je inni socjologowie, zwłaszcza gdy prawdopodobne wydaje się istnienie związku między pewnymi zmiennymi, lecz nie jest jeszcze jasne, jaki on dokładnie jest. Bardziej nowoczesny opis sytuacji, w której to pojęcie ma zastosowanie, mógłby polegać na określeniu powiązań między przekonaniami, działaniami i niezamierzonymi konsekwencjami tych działań (zob. R.H. Howe, Max Weber's Elective Ąffinities, "American Journal of Sociology" 1978). Zob. też etyka protestancka; niezamierzone konsekwencje. A.K.
powszechniki ewolucyjne [evolutionary
Universals], w swych późniejszych pracach T. ->Parsons powiązał swą teorię funkcjonalną (-funkcjonalizm) (szczególnie cztery tzw. problemy systemowe) z perspektywą ewolucyjną (->e-wolucjonizm) (zob. zwłaszcza Societies 1966 oraz The System of Modern Societies 1971). Twierdził, że tak jak organizmy biologiczne również społeczeństwa rozwijają się poprzez swą "zdolność do uogólnionej adaptacji" do -^środowiska. Jest to głównie rezultatem procesów -^różnicowania strukturalnego, czyli rozwoju specjalistycznych instytucji dla pełnienia funkcji społecznych niezbędnych do zaspokojenia coraz bardziej wyspecjalizowanych potrzeb. Ta rosnąca złożoność wymaga jednak nowych sposobów integracji w celu skoordynowania nowych i bardziej wyspecjalizowanych elementów. Efekt ten osiąga się za pośrednictwem zasady "hierarchii cybernetycznej" - zwiększonej wymiany informacji oraz powiększania się zakresu wiedzy. (W ten sposób w pracach Parsonsa -kultura zaczyna wywierać dominujący wpływ na ->system społeczny.)
Ewolucja następuje więc od społeczeństw tradycyjnych do nowoczesnych, a postęp można obserwować poprzez rozwój (różnicowanie strukturalne) p.e., jak np. organizacja biurokratyczna, pieniądz i kompleksy rynkowe, rozwarstwienie i powstanie ogólnych norm uniwersalistycznych. Każda z nich umożliwia społeczeństwu skuteczniejsze przystosowanie się do swego środowiska (zob. Evolutionary Universals m Society, "American Sociological Review" 1964). Krytycy twierdzą, że operując na tym poziomie abstrakcji, teoria Parsonsa stała się jedynie wielką klasyfikacją, niemożliwą do zweryfikowania i nie mówiącą niczego poza oczywistościami. P.Ś.
powszechniki logiczne [logical univer-
sals], termin używany czasem w podręcznikach
w odniesieniu do głównych pojęć analitycznych T. ->Parsonsa: układu zmiennych, problemów systemu (->teoria systemów) oraz ->powszechników ewolucyjnych. A.Z.
pozbawienie opieki macierzyńskiej, de-prywacja macierzyńska [maternal depri-vation], termin stworzony przez J. ->Bowlby'ego, oznaczający brak opieki macierzyńskiej koniecznej dla przyszłego zdrowia psychicznego dziecka, W późniejszych badaniach starano się sprecyzować wymagania, jakie powinna spełniać opieka nad dzieckiem - takie jak miłość, przywiązanie czy różne formv pobudzania rozwoju - oraz skutki, jakie może spowodować jej brak. Ideę tę odrzucają feministki (-feminizm) ze względu ni jej ideologiczną funkcję podporządkowania ko biety -^macierzyństwu; inni badacze krytykują ji z powodu braku precyzji. A.K.
poznanie [cognition], proces nabywania wie dzy (myślenia), czasami odróżniany w triadzii procesów psychicznych od uczucia (emocji) i 01 pragnień lub woli (dążenia). Psychologia poznaw cza, koncentrująca się na roli informacji i po sługiwaniu się nią i odwołująca się przy tyn często do modeli komputerowych, dominuje obec nie w ->psychologii akademickiej i zajęła daw niejsze miejsce -behawioryzmu. J.S.
pozycja klasowa [class position], wswyd
badaniach -^świadomości klasowej duchownyd socjolog angielski D. Lockwood (The Blackcoatet Worker 1958) zaproponował teorię p.k., któr wkrótce zdobyła uznanie. Lockwood wyróżnił trz; zasadnicze wymiary p.k.: sytuację rynkową ("wąs ko rozumiana sytuacja ekonomiczna, czyli źródli i wielkość dochodów, stałość zatrudnienia i moż liwości awansu"), sytuację pracowniczą ("całoś relacji społecznych związanych z pracą i zależnyc] od pozycji jednostki w podziale pracy") ora sytuację statusowa ("pozycja jednostki w hierarchi prestiżu w społeczeństwie j;: ko całości"). Zdanien autora zaiaui.ii.zym czynnikiem określającyn świadomość klasową duchownego jest właśni charakterystyczna dla niego kombinacja tyci trzech wymiarów. M.T.
pozytywizm [positivism], uznaje się, że twoi ca p. lub "filozofii pozytywnej" był francuski filozc i teoretyk społeczeństwa A. ->Comte (1798-1857' Przypisuje mu się także wymyślenie słowa "sc cjologia" na określenie zaproponowanej przezei nauki o społeczeństwie.
P. jest przede wszystkim -^filozofią nauki. Jaki taki osadzony jest solidnie w tradycji -empiryz mu. Odrzuca metafizyczną (-> metafizyka) spekula cję na rzecz poznania "pozytywnego", opartegi na systematycznej obserwacji i eksperymencie Metody nauki nie przenikają do wewnętrznyd "esencji" czy "natur" rzeczy, lecz mogą dostarczy nam wiedzy o prawach współwystępowania i na stępstwa zjawisk. W zastosowaniu do ludzkiegi
świata społecznego metoda pozytywna odkrywa prawo kolejnych stadiów, przez które musi przejść każda gatąź wiedzy: najpierw teologiczne, następnie metafizyczne i wreszcie pozytywne (lub naukowe). A ponieważ charakter społeczeństwa płynie z form intelektualnych, które w nim przeważają, staje się to dla Comte'a prawem rozwoju samego społeczeństwa. Faza społecznej anarchii i rewolucji, której Francja krótko przedtem doświadczyła, spowodowana była przez anarchię intelektualną. Nierozstrzygalne spory metafizyczne na temat np. prawa boskiego czy suwerenności ludu muszą teraz ustąpić przed pozytywną nauką o społeczeństwie. Solidnie ugruntowana wiedza będzie podstawą zgody i może być także zastosowana do usuwania przyczyn zaburzeń, podobnie jak wiedza zgromadzona przez nauki przyrodnicze została użyta do ujarzmiania natury.
Dzieło Comte'a było przedmiotem wielkiego podziwu m.in.J.S. -Milla, a p. stał się pod koniec XIX w. czymś na kształt ruchu ludowego. Poglądy Comte'a zmieniły się w późniejszym okresie jego życia, pod wpływem C. de Vaux. Doszedł do przekonania, że sama nauka nie jest w stanie zapewnić jedności społecznej, jak sądził wcześniej. Twierdził teraz, że intelekt musi stać się sługą serca i głosił nową "religię ludzkości".
Jednakże trwały wpływ Comte'a na naukę o społeczeństwie wiąże się prawie wyłącznie z zainteresowaniem jego wcześniejszymi pismami. Dziś p. oznacza empirystyczny pogląd na naturę nauki i naukowe podejście do badania życia społecznego zgodnie z modelem empirystycznym. W naukach społecznych oznacza on - jak się powszechnie uważa - wzorowanie metod tych nauk na metodach nauk przyrodniczych; próby odkrywania praw społecznych analogicznie jak to czynią nauki przyrodnicze odkrywające regularności o charakterze praw oraz kategoryczne żądanie oddzielania faktów i wartości. Ścisłe wiązanie empirycznej wiedzy wytwarzanej przez te metody z kwestiami polityki społecznej czy industrialnej także bardzo przypomina społeczną inżynierię Comte'a.
Krytyka p. skupia się powszechnie na postulacie stosowania metod nauk przyrodniczych w naukach humanistycznych czy społecznych. Świadomość, normy kulturowe, znaczenia symboliczne (->znaczenie), intencjonalność - wskazuje się na nie z różnym naciskiem jako na charakterystyczne ludzkie atrybuty, które przesądzają o metodologicznej przepaści między naukami przyrodniczymi a badaniem życia społecznego ludzi. Pod wpływem prac Th.S. Kuhna, P. Feyerabenda i innych powszechne stało się z kolei kwestionowanie em-pirystycznego obrazu nauk przyrodniczych. A ponieważ przesłanką pozytywistycznego postulatu zunifikowanej nauki o przyrodzie i społeczeństwie jest empiryzm, problemy te trzeba przemyśleć na nowo, na gruncie alternatywnych poglądów na naturę nauki.
praca 251
Określenia "p." (ściślej "p. logiczny") używa się także w odniesieniu do koncepcji radykalnego empiryzmu i scjentyzmu, rozwijanej w pierwszych dziesięcioleciach XX w. przez tzw. ->Koło Wiedeńskie. Panuje zwykle zgoda co do tego, że wywarło ono wielki wpływ na nowoczesny, XX-wieczny p. socjologiczny, za pośrednictwem filozofii nauk społecznych formułowanej przez teoretyków takich, jak E. Nagel (The Philosophy ofNatural Science 1961) czy C.G. Hempel (Podstawy nauk przyrodniczych 1966, wyd. poi. 1968) i zastosowanej w pracach P.F. -Lazarsfelda. Zdecydowaną obronę p., nakierowaną zwłaszcza na większość - źle skierowanych - krytyk socjologicznych, podejmuje PS. Cohen w rozprawie Is the PositMsm Dead? ("The Sociological Review" 1980). J.S.
półkolonializm [semi-colonialism], termin stosowany w klasycznej wersji przez ->Lenina i Mao Zedonga (->maoizm) wobec państw, które na przełomie XIX i XX w. były przedmiotem penetracji obcego kapitału, handlu i wpływów politycznych, ale zachowały niezależność stanowienia prawa. Przykładami są: Persja, Chiny, Tajlandia, Afganistan, Jemen, Etiopia. Czynniki postrzegane jako umożliwiające tym krajom utrzymanie niezależności to potencjał własny państw, położenie geograficzne, brak poszukiwanych zasobów, opór kulturowy i wojskowy oraz - co najważniejsze - rywalizacja pomiędzy mocarstwami. Status półkolonialny oznaczał często, że państwa te nie przechodziły przez etap rozwoju kapitalistycznego. Termin ten był czasami błędnie stosowany w odniesieniu do Japonii. Zob. też kolonializm; neokolonializm. P.Ś.
pótperyferie [semi-periphery], teoretycy ->systemów światowych opisywali globalne relacje władzy, mówiąc o rdzeniu państw kapitalistycznych oraz słabszych i mniej rozwiniętych krajach peryferyjnych, uzależnionych od nich. Następnie wprowadzono pojęcie p., gdyż początkowe dwubiegunowe sformułowanie okazało się nieadekwatne. P. to te państwa narodowe, które nie są ani częścią rdzenia, ani peryferii, lecz leżą pomiędzy nimi. Kraje te są zależne i w jakimś sensie słabiej rozwinięte, mimo osiągnięcia istotnego poziomu industrializacji. Przykładami są Grecja i Irlandia. P.Ś.
praca [labour], w większości socjologicznych kontekstów słowo to jest synonimem ->pracy najemnej. W -^marksizmie jednak często rozważa się konflikt interesów p. i "kapitału". Ta pierwsza kategoria oznacza tutaj ->proletariat i odsyła do teorii ->wyzysku siły roboczej przez klasę kapitalistyczną, czyli ->burżuazję. Niekiedy, jak np. w antropologicznych rozważaniach funkcji "pracowania" czy w socjologicznych analizach -pracy w gospodarstwie domowym, termin ten sugeruje szerszy zakres czynności użytecznych niż bardziej określona kategoria płatnego -^zatrudnienia.
J.S.
252 praca fizyczna i praca umysłowa
praca fizyczna i praca umystpwa [manuał versus non-manual distinction], ogólny, dychotomiczny podział, stosowany w badaniach -stratyfikacji zawodów, który tączy się z wieloma wskaźnikami społecznymi, takimi jak dochód, stan zdrowia i poziom wykształcenia, oraz z szeroko rozumianymi warunkami pracy. Jest on jednak oparty na sądach wartościujących dotyczących ->statusu i charakteru różnych -^zawodów ->klasy robotniczej i ->!płcią kulturową: kobiety wykonujące pracę umysłową w zawodach należących do kategorii "białych kołnierzyków" są na ogół gorzej wynagradzane i mają niższy prestiż niż mężczyźni pracujący w zawodach umysłowych. Niejasność tego terminu nie powstrzymała socjologów przed wyodrębnianiem i opisem nierówności -^szans życiowych i różnic -^stylów życia oraz prestiżu jako zjawisk związanych z przynależnością do klasy robotniczej i wykonywaniem pracy fizycznej lub przynależnością do klasy średniej i wykonywaniem zawodów umysłowych. Bardziej złożone systemy klasyfikacji stosowane obecnie w socjologii stratyfikacji starają się po prostu odzwierciedlać element subiektywnego wartościowania, który stosują sami badani, określając swą przynależność do jakiejś warstwy zawodowej i oceniając prestiż zawodów. Pogląd, że istnieje w społeczeństwie zgoda co do tego, jaka jest relatywna wartość pracy fizycznej lub umysłowej, sam w sobie nie jest poparty badaniami empirycznymi. Zob. też klasyfikacja zawodów; nowa klasa robotnicza; prestiż zawodu. AŻ.
praca jako czynność [work], wydatkowanie
wysiłku fizycznego, psychicznego i emocjonalnego w celu wytwarzania dóbr i usług do konsumpcji własnej lub przez innych. P. produkcyjna dzieli się na trzy główne kategorie: działalność gospodarczą lub -^zatrudnienie, niepłatne czynności domowe lub w czasie wolnym oraz dobrowolne usługi na rzecz społeczności lokalnej. Granice między tymi trzema typami są nieostre i zależą od konwencji przyjętych na użytek badań i statystyki publicznej.
Zatrudnienie odróżnia się od niepłatnej ->pracy w gospodarstwie domowym za pomocą "kryterium trzeciej osoby", czyli pytania, czy działalność tę mógłby wykonać ktoś inny bez uszczerbku dla jej użyteczności. W świetle tego odrabianie lekcji, studiowanie, uprawianie sportu dla tężyzny, gotowanie lub uprawianie ogrodu dla przyjemności

nie są zatrudnieniem, nawet jeśli wymagają sownego wysiłku. Podobnie wytwarzanie dóbr i usług wyłącznie na użytek domowej konsumpcji nie mieści się w definicji zatrudnienia. Dobrowolne usługi dla społeczności lokalnej wiążą się z p, wytwórczą dla rozwoju społeczności lub dla dobra innych, lecz z reguły są niepłatne i stąd traktuje się je jako kategorię inną niż zatrudnienie. Zob. też gospodarka nieformalna; praca w gospodarstwie domowym; strategia pracy w gospodarstwie domowym; szara strefa gospodarki. J.S.
praca kolektywna [collective labour], utopijna (->utopia) koncepcja K ->Marksa dotycząca organizacji -*prociukcji w --^komunizmie. Pisząc o -^alienacji pracy, Marks stwierdził, że alienacja w stosunkach między ludźmi jest bezpośrednim skutkiem ich wyalienowania od siebie samych. Zniesienie tej alienacji wymaga stworzenia warunków do "pracy wolnej i stowarzyszonej", co ma być częścią szerszego procesu emancypacji pracy, czyli wyeliminowania państwowych pasożytów i tych, którzy w ogóle nie pracują lub pracują, by ujarzmić innych. P. k. miałaby być częścią systemu produkcji kooperatywnej, znoszącej anarchię produkcji kapitalistycznej i zakładającej administrowanie rzeczami, a nie ludźmi. W systemie takim ludzie nie będą traktować się wzajemnie jak konkurenci do stanowiska pracy, awansu czy innych rzadkich dóbr, będą natomiast produkować kolektywnie rzeczy mające "wartość użytkową", zaspokajające powszechne prawdziwe potrzeby ogólne. M.T.
praca najemna [wage-labour],
nienie za określoną płacę tygodniową lub miesiecz na, na ogół na warunkach określonych prze! pracodawcę, którego wymagania może ograniczaj prawo pracy, układy zbiorowe lub nacisk ze stronj związków zawodowych. Terminu tego często uży wa się dla podkreślenia słabej pozycji przetar gowej ludzi, którzy mają do sprzedania jedynif swoją silę roboczą i narażeni są na wyzysk. Zob też praca jako c'.viiiość. /.S.
praca socjalna [social work], ogólny termii
oznaczający różnorodne zorganizowane metod; promowania ludzkiego dobrobytu przez zapobie ganię i zmniejszanie cierpienia. W końcu XIX w p. s. miała w przeważającym stopniu wolontaryjn; charakter (szczególnie w formie działalności dób roczynnej części kobiet z klasy średniej) ora; dążyła przede wszystkim do usunięcia -ubóstw; materialnego. Po II wojnie światowej działalność ta staje się coraz bardziej sprofesjonalizowan; i obejmuje obecnie dużo szerszy zakres, dotycząi także spraw emocjonalnych i psychicznych.
W Wielkiej Brytanii pracownicy socjalni nii mają możliwości prawnych ani środków, by za jmować się kwestiami ->bezrobocia, mieszkalnic twa oraz ubóstwa - za wszystkie te spraw odpowiedzialne są inne instytucje społeczne. Kwes tie, jakimi mają się, zgodnie z oczekiwaniami zajmować, to problemy pogarszające .jakość żyd
wewnętrznego", np. problemy i kryzysy związane i adopcją, opieką nad młodzieżą i starszymi, doprowadzanie do zgody małżeńskiej, nadużycia seksualne i fizyczne oraz ogólnie rzecz biorąc związki międzyludzkie.
Istnieje pewna liczba praktycznych modeli p.s. Podejście określane jako "rozwiązywanie problemów" stosują pracownicy socjalni wspierający emocjonalnie lub organizacyjnie swego klienta w pokonywaniu trudności. Różnorodne "terapie psychospołeczne" wymagają uprzedniej diagnozy, która jest warunkiem wstępnym leczenia psychospołecznego. Obie te perspektywy wiążą się z deterministycznym i mechanistycznym poglądem na działanie; w reakcji przeciw temu "funkcjonaliści" podkreślają rolę pracownika socjalnego we wspomaganiu (a nie leczeniu) klienta przez pozostawanie z nim w odpowiedniej relacji wspierającej. Inne modele zorientowane są na modyfikację zachowań, interwencję w sytuacjach kryzysowych oraz krótkoterminową koncentrację na zadaniach. Praktykę p.s. charakteryzuje eklektyczny pragmatyzm, a nie wierność określonej metodzie. Znaczny wpływ na tę dziedzinę wywarły w ostatnich latach teoria feministyczna oraz akcje przeciwko wszelkim działaniom agresywnym. Dobry przegląd tej tematyki zawierają prace: M. Payne, Modern Social Work Theory (1991) (o Wielkiej Brytanii) oraz J, HefFernan i in., Social Work and Social Welfare |wyd. 2 1992) (o Stanach Zjednoczonych).
Wielu obserwatorów z zewnątrz wyraża obecnie obawy w związku z dominacją aspektów psychoterapeutycznych w p,s. Źródłem kontrowersji jest też fakt, że praca ta, mająca z natury charakter moralny, jest przez wielu postrzegana jako przede wszystkim narzędzie polityczne - promujące lub przeszkadzające ->sprawiedliwości społecznej. P.S.
praca uczuciami [emotional labour], wykonywana przy użyciu uczuć, będąca częścią płatnego -zatrudnienia; pojęcie wprowadzone przez A. Hochschild (The Managed Heart 1983). Ludzie wykonujący zawody związane ze świadczeniem usług dla konkretnych osób, np. stewardesa linii lotniczych, kelnerka, barman itp., są opłacani m.in. za "sprzedawanie swych uczuć", które stają się wówczas towarem. Bez wątpienia coraz liczniejsze dziedziny pracy w świecie zachodnim należą do tego typu, zwłaszcza w zawodach zdominowanych przez kobiety. Zob. też socjologia emocji. A.K.
praca w domu [homework, homewor-
king], forma pracy zarobkowej podejmowanej przez członków rodziny we własnych domach na rzecz dużych lub małych firm, zwykle opłacana według stawek akordowych. Nie należy jej mylić z nieodpłatną pracą w gospodarstwie domowym; ta ostatnia polega na wytwarzaniu dóbr i świadczeniu usług (->prace domowe) w domu dla zaspokojenia potrzeb osób należących do danego gospodarstwa domowego. Zob. też chałupnictwo. A.K.
praca z jednostkami 253 praca w gospodarstwie domowym [do-
mestic labour], pojęcie, które powstało w ramach teorii feministycznej w celu zbadania bezpłatnej pracy wykonywanej w domu przez kobiety. W ramach feminizmu marksistowskiego p. w g.d. jest czasami określana jako "praca reprodukcyjna" - w konsekwencji dokonanego przez F. -^Engelsa rozróżnienia pracy produkcyjnej (tworzącej wartość) oraz pracy mającej na celu odtwarzanie zdolności do pracy. Większość definicji p. w g.d. zrównuje ją z ->pracą domową, ale niektóre uwzględniają również "pracę emocjonalną", czyli zarządzanie napięciami oraz opiekę. W latach 70. XX w. toczyła się ważna dyskusja nad tym, czy pracę tę należy uważać za produktywną czy za nieproduktywną w klasycznym znaczeniu marksistowskim i czy przynosi ona korzyść mężczyznom lub -^kapitalizmowi. Pomimo braku zgody co do sposobu teoretycznego ujęcia tej pracy oraz jej jakościowego znaczenia uznaje się ją szeroko za istotną podstawę nierówności pomiędzy płciami, związaną z pewnym ->wyzyskiem kobiet przez mężczyzn oraz stanowiącą znaczne, nawet jeśli ukryte, wsparcie dla gospodarki. Zob. też patriarchat; praca domowa. P.S.
praca W terenie [fieldwork], zbieranie danych do dowolnego badania, którego elementem jest rozmowa z ludźmi, zadawanie im pytań o ich działania i poglądy, czasami też systematyczna obserwacja ich zachowań. P. w t. jest zarówno zbieranie danych do dużych badań sondażowych (->sondaż), angażujące setki wykwalifikowanych ankieterów, jak i zbieranie przez pojedynczego badacza informacji przez -^obserwację uczestniczącą w małym -studium przypadku (zob. R.G. Burgess, In the Field. Ań Introduction to Field Research 1984). Czasami termin ten rozciąga się na każdą pracę związaną z przedmiotem badań, wymagającą od badacza opuszczenia biura i udania się "w teren". J.K.
praca z jednostkami [casework], najwcześniejsza i prawdopodobnie najszerzej dyskutowana metoda ->pracy socjalnej, zapoczątkowana przez O. Hill z London Charity Organization Society (1869), ale systematycznie opisana po raz pierwszy przez M. Richmond wpracySoria/Di'agnos/s(1917). Akcentuje ona zaspokojenie potrzeb i rozwiązywanie problemów jednostek, w czym można dostrzec pewne pokrewieństwo z -> psychoanalizą, lecz p. z j. opiera się na różnych podejściach teoretycznych. Jest jedną z najważniejszych metod pracy socjalnej, inne to: praca z grupą i praca ze społecznością. Praca z grupą zakłada zaangażowanie pracownika socjalnego w sytuację i działalność malej grupy klientów stykających się z podobnymi trudnościami. Przy zastosowaniu metody pracy ze społecznością pracownik, działając na terenie osiedla, jest animatorem inicjatyw lokalnych. J.K.
254 prace domowe
prace domowe [houseworks], do niedawna
jeszcze uwaga socjologów skupiała się na pracy kobiet zatrudnionych poza domem albo na ich rolach jako żon i matek, nie uwzględniali oni nieoptacanych -prac w gospodarstwie domowym: różnorodnych zajęć takich jak sprzątanie czy gotowanie, zajęć związanych z opieką nad dziećmi i prowadzeniem -gospodarstwa domowego, i nie patrzyli na nie jak na zatrudnienie analogiczne do każdego innego rodzaju pracy. Dopiero w latach 60. i 70. XX w. podjęto systematyczne badania, w których zastosowano wobec p.d. narzędzia analityczne -^socjologii przemyski i socjologii ->pracy (zob. H.Z. Łopata, Occupation: Housewife (1971).
Dopiero prace w rodzaju The Sociology ofHou-sework (1974) A. Oakley postawiły pytania dotyczące satysfakcji i niezadowolenia gospodyń domowych związanego z różnymi zajęciami wykonywanymi w domu: rutynowymi sposobami utrzymywania czystości i porządku; samopoczucia kobiet, które wykonują ten rodzaj pracy; monotonii, fragmentacji i tempa pracy (warunki pracy); interakcji społecznych pomiędzy gospodyniami domowymi; samonagradzania (->zado-wolenie z pracy) oraz klasowych różnic i podobieństw pod tymi względami. Z reguły stwierdzano, że większość respondentek jest niezadowolona z p.d. i że są one najbardziej nielubianym aspektem funkcji gospodyni domowej. Praca wypełnia im wszystkie dni tygodnia, postrzegają swoją rolę jako mającą niski prestiż społeczny, a szczególnie niezadowolone są wówczas, gdy wcześniej miały (płatną) pracę, która dawała im satysfakcję. Z drugiej strony, przynajmniej według Oakley, te w większości negatywne odczucia dotyczące p.d. (niska satysfakcja z pracy) kontrastują z na ogół pozytywnym stosunkiem do samej -roli gospodyni domowej i wysokim stopniem identyfikacji z tą rolą. Powstaje w ten sposób sytuacja wyraźnie paradoksalna, ponieważ "kobiety określają swój stosunek do roli gospodyni domowej w kontekście ogólnego postrzegania ról mężczyzny i kobiety, według którego ich miejsca są klarownie i w odmienny sposób zdefiniowane" i w którego ramach zrównanie -kobiecości z rolą gospodyni domowej jest oczywiste. Zob. też podział pracy w gospodarstwie domowym. P.Ś.
pragmatyzm [pragmatism], ważna, uznana,
być może główna północnoamerykańska doktryna filozoficzna. Odrzuca dociekanie fundamentalnych, niezbitych prawd i wyrzeka się budowy abstrakcyjnych systemów filozoficznych. Miast tego zakłada wielość zmiennych prawd zakorzenionych w konkretnych doświadczeniach i języku, w których są one orzekane w kategoriach skutków i wartości użytkowej. Jest to filozofia trzymająca się ziemi, zrodzona w czasach szybkich zmian społecznych, próbująca połączyć myśl intelektualną i metodę logiczną z praktycznym działaniem
i oparciem w doświadczeniu. Perspektywę (5 klarownie wyraża W. -James w swym Pragmatyzmie (1907, wyd. poi. 1911), gdy stwierdza, że "metoda pragmatyczna [...] polega na próbach wytłumaczenia każdego pojęcia przez prześledzenie jego indywidualnych praktycznych skutków. Jaką różnicę komuś praktycznie robiłoby, gdyby raczej to pojęcie niż tamto było prawdziwe?".
P. niekiedy szkalowano jako filozofię kapitalizmu, ponieważ rzekomo kładzie on nacisk na "cenę" idei. Jego głównych przedstawicieli - którzy różnią się znacznie rozłożeniem akcentów
-dzieli się na realistów (C.S. -^Peirce ij. -*Dewey| oraz nominalistów (W. James i C.H. ->Mead). Z p. łączy się -szkotę chicagowską w socjologii, P. Rock zaś dowodzi (The Making ofSymbolic Inter-actionism 1979), że odegrał on istotną rolę w rozwoju teorii -> interakcjonizmu symbolicznego. J.S.
praktyka restrykcyjna [restrictive prac-tice], porozumienie przemysłowe lub handlowe ograniczające wolną konkurencję, chociaż może być zgodne z prawem. Termin pochodzi z polityki lub z zarządzania, ale wszedł w powszechne użycie w badaniach nad -stosunkami pracy. Na przykład p.r. mogą być porozumienia ustalające ceny za towary, usługi lub siłę roboczą albo ilość lub warunki podaży. W sferze zatrudnienia istnieje wiele konwencji i precedensowych wyroków określających, czy dane reguły i procedury stanowią właściwą ochronę klientów i szerszego społeczeństwa, czy też są restrykcją nieusprawiedliwioną i zasługującą na potępienie. Typowym przykładem jest tu zakres ograniczenia zatrudnienia do ludzi z określonymi kwalifikacjami i doświadczeniem lub do pracowników ->zamkniętego zakładu pracy. Zob. też konflikt w przemyśle. P.Ś.
prawa człowieka [human rights], za pierwszy dokument deklarujący niektóre p.cz. uznaje się angielską Wielhi kartę swo, ód (1215). Jej idee zostały rozwiuięu w Deklaracji niepodległości Stanów Zjednoczonych (1776) i w poprawkach do konstytucji USA (1789) oraz we francuskiej Deklaracji praw człowieka i obywatela (1789).
W następstwie międzynarodowego poruszenia wywołanego Holokaustem 10 grudnia 1948 Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych ogłosiło powszechną Deklarację praw człowieka, która m.in. obejmowała prawo do "życia, wolności oraz bezpieczeństwa osoby", "powszechne uznanie osobowości prawnej jednostki", "swobodę poruszania się", "prawo do obywatelstwa", "wolność słowa, sumienia i wyznania", "wolność pokojowych zgromadzeń i stowarzyszeń" oraz "prawo uczestniczenia w rządzeniu".
W socjologii uznaje się, że p.cz. rozwijają się w określonych wspólnotach; są tworami społecznymi, które odgrywają istotną - i kontestowaną
- rolę w życiu politycznym. Na przykład w polityce aborcyjnej w Stanach Zjednoczonych jedna strona
odwołuje się do "prawa do życia", podczas gdy druga - do "prawa wyboru". Pojęcie -obywatels-twa zawiera w sobie zarówno prawa, jak i obowiązki (zob. B.S. Turner, Citizenship and Capitalism 1986). Istnieje obszerna literatura dotycząca -praw własności (zob. np. S.R. Munzer, A Theory ofProperty Rights 1990). Ogólne wprowadzenie zob. M. Freeden, Rights (1991). Zob. też liberalizm; prawa obywatelskie. P.S.
prawa obywatelskie [civil rights], prawa
uznane za przynależne wszystkim jednostkom należącym do danego społeczeństwa, zaskarżalne przed sądem i nie podlegające arbitralnej odmowie czy to ze strony jednostki, czy ->państwa. Uważa się je zwykle za formę ochrony jednostki przed państwem. P.o. podlegają jasno określonym ograniczeniom, wynikającym z praw innych jednostek do tego samego lub ze względu na dobro ogólne.
Idea praw przysługujących każdemu obywatelowi i zagwarantowanych przez system prawny nie jest nowa, w XX w. jednak nabrała ona nowego znaczenia dzięki Ruchowi Praw Człowieka. Początek nowoczesnych form praw obywatelskich wiąże się często z amerykańską wojną secesyjną, w wyniku której niewolnicy uzyskali wolność osobistą. Ustawodawstwo gwarantujące prawa obywatelskie powstało w II połowie XX w. - przykładem jest amerykański Civil Rights Act z 1964. Historię tej ustawy omawia M. Berger, Eąuality by Stotute(1978). Zob. też obywatelstwo; społeczeństwo obywatelskie. M. T,
prawo naturalne [natural law], niejasność
pojęcia "p.n." tkwi w metaforycznym charakterze powiązania autorytatywnych regulacji działalności ludzkiej z regularnościami natury. P.n. oznacza wiec zasady prawa i moralności o rzekomo uniwersalnym zasięgu i obowiązywaniu. W średniowiecznej teologii chrześcijańskiej p.n. było systemem nadanym przez Boga, jednakże od czasów reformacji podejmowano próby świeckiego ufundowania go na naturze ludzkiej i rozumie. Na przykład wLewiatanie Th. ->Hobbesa "prawa natury" tworzą racjonalną podstawę umowy społecznej, a więc powołania władzy politycznej. Od XVIII w. teoria prawa jest raczej negatywnie nastawiona do pojęcia p.n. - dość powszechnie podkreśla się umowny, społeczny i historycznie uwarunkowany charakter prawa. Wzrost moralnej powagi ->praw człowieka, jaki dokonuje się po II wojnie światowej, zawdzięcza jednak wiele tradycji p.n.
Idea świata przyrody stworzonego przez Boga, a więc podległego jego władzy (podobnie jak społeczeństwo ludzkie), prowadziła do metaforycznego rozciągnięcia zakresu p.n. na regularności przyrody. Myśl ta miała swoich zwolenników religijnych i świeckich, jakkolwiek od czasów XVll-wiecznej rewolucji naukowej główna linia podziału biegła między racjonalistami i empirys-tami. Ci pierwsi skłonni byli przypisywać prawom
prestiż zawodów 255
natury konieczność, przy czym niektórzy - jak Leibniz - sądzili, że można je rozumowo wywieść z zasad a priori. Empiryści utrzymywali, że wiedzę o prawach natury można osiągnąć jedynie na podstawie obserwacji i eksperymentu. Z tego punktu widzenia nie sposób zasadnie twierdzić, że regularności streszczające się w prawach natury mają charakter konieczny w jakimkolwiek sensie. Nasze przeświadczenie, że regularności te będą trwały w przyszłości, jest - jak dowodził D. ->Hume - racjonalnie nie do uzasadnienia i stanowi zwykły nawyk umysłu. J.S.
prawo Parkinsona [Parkinson's law], zasada sformułowana przez brytyjskiego teoretyka nauk politycznych C.N. Parkinsona (Prawo Parkinsona 1958, wyd. poi. 1963), mówiąca, że "im więcej mamy czasu na wykonanie jakiejś pracy, tym więcej czasu nam ona zabiera". A.Z.
praX/S [praxis], termin filozoficzny oznaczający działanie człowieka w przyrodzie i świecie społecznym. Eksponuje transformacyjny charakter działania i jego pierwotność względem myślenia. Często, lecz nie zawsze, kojarzy się go z ^marksizmem, a zwłaszcza z koncepcjami A. -Grams-ciego. J.S.
prąd przestępczy [delinquent drift], D. Matza (Delinquency and Drift 1964) jest autorem poglądu, że ->drobna przestępczość nie jest wynikiem żadnych silnych, deterministycznie działających czynników, lecz raczej łagodnego osłabiania więzi moralnych spajających społeczeństwo, co niektórzy młodzi ludzie traktują jako pozwolenie na poddanie się p.p. Zob. też słowniki motywów. M. T.
prestiż zawodów [occupational prestige],
zróżnicowana ocena społeczna przypisywana określonym ->zawodom. Wiedza, którą ludzie mają na temat zawodów, oraz sposób ich postrzegania są raczej elementami stałymi; dużo większe jest zróżnicowanie wartości, którą im przypisują.
Kwestia oceny "ogólnej pozycji" danego zawodu (najbardziej powszechne pytanie) uważana jest za miernik p.z., a więc i jego ->statusu społecznego; zaproponowano jednak także wiele innych kryteriów, w tym "przydatność społeczną", jak również "prestiż" i "status" same w sobie. W celu uzyskania skali zawodów (zawsze stosowalnej tylko w danym kraju) przeprowadza się agregację odpowiedzi, zwykle przez obliczenie średniej lub - jak w klasycznym studium amerykańskim C.C. Northa i P.K. Hatta (Jobs and Occupations. A Popular Evaluation, "Opinion News" 1947) - obliczając procent osób, które stwierdziły, że dany zawód cieszy się "doskonałą pozycją społeczną". Powstaje w ten sposób ranking, który tworzy skalę. Niewielką uwagę przywiązuje się do zróżnicowań ocen danego zawodu, chociaż są one często znaczne i trwale; jest kwestią dyskusyjną, czy
i.
256 prezentacja tabelaryczna
wiążą się one z innymi zmiennymi socjologicznymi. Strukturalni funkcjonaliści bardzo interesowali się zbieżnością różnych ogólnokrajowych rankingów, wynika ona jednak prawdopodobnie zarówno z faktu, że w takich badaniach konieczne jest ograniczenie się do niewielkiej liczby ogólnie znanych zawodów, jak i z konsensu ogólnonarodowego.
P.z. jest jedną z głównych zmiennych w badaniach nad formowaniem się klasy społecznej, osiągnięciami edukacyjnymi i dziedziczeniem zawodów; mimo to merytorycznie i metodologicznie pojęcie to jest czasami niejasne. Najszerzej stosowaną skalą p.z. w porównawczych badaniach ruchliwości zawodowej jest prawdopodobnie tzw. skala Treimana (zob. D.J. Treiman, Occupational Prestige m Comparative Perspectne 1977). Zob. też osiąganie statusu. P.S.
prezentacja tabelaryczna [tabular pre-
sentation], ilościowe wyniki badań z dziedziny nauk społecznych są najczęściej prezentowane w formie tabel. Powinny one spełniać dwa podstawowe kryteria: być czytelne i dobrze prezentować wnioski wyciągnięte przez badacza. Wszystkie tabele powinny mieć informatywny i jasny tytuł, podawać liczbę badanych przypadków i prezentować tylko te informacje, które są istotne dla kwestii obrazowanej przez tabelę.
Najbardziej podstawowym typem jest tabela procentowa, a najprostszym jej rodzajem jest prezentacja rozkładu odpowiedzi na jedno pytanie. Tabele dwuwymiarowe (dwuzmiennowe) ukazują relacje między -zmienną zależną i ^zmienną niezależną. W poniższej przykładowej tabeli odpowiedzi na pytanie ,Jaki jest twój stosunek do socjologii?" są rozdzielone według płci.
Tabela 1. Stosunek kobiet i mężczyzn do socjologii (w %)
Opinia Kobiety Mężczyźni
N = 301 N = 389
Bardzo lubię Trochę lubię Nie lubię Nie wiem 38 42 18 2 48 40 10 2
Te hipotetyczne dane pokazywałyby, że mężczyźni mają lepszy stosunek do socjologii niż kobiety. Aby upewnić się, że różnica ta nie jest po prostu wynikiem -błędu próby, należałoby zastosować odpowiedni test istotności. Niewątpliwie jednak żaden test nie może dowieść, że różnica ta ma istotne znaczenie badawcze, a autor badania musi to uzasadnić oddzielnie. Zob. też tabele rozkładu łącznego. J.K.
primogenitura, pierworództwo [primoge-
niture], tradycja, zasada lub norma prawna, według której prawo do dziedziczenia własności i tytułu przysługuje pierwszemu narodzonemu potomkowi; teoretycznie dotyczy ono potomków
zarówno w linii męskiej, jak i żeńskiej, ale najczęściej odnosi się je tylko do linii męskiej.
AK.
problem (lub tragedia) wspólnego pastwiska [Problem (or Tragedy) of the Com-mons], problem z zakresu ->teorii gier, wieloosobowy wariant ->dylematu więźnia, gry, w której zastosowanie dominujących (czyli przynoszących najlepsze rezultaty przy każdej strategii wybranej przez przeciwnika) strategii do zdominowanego (w sensie Pareta) wyniku gry. Gra ta jest ilustrowana następującą anegdotą: grupa farmerów użytkuje w; polne pa; twisko, na którym można wypasać określoną liczbę krów. Jeżeli jeden z nich zwiększy liczbę wypasanych krów, mleczność wszystkich krów obniży się (ze względu na przekroczenie dopuszczalnego stopnia wykorzystania pastwiska), jednakże straty z tego powodu zostaną z nawiązką wyrównane przez dodatkowe krowy. W tej sytuacji wszystkim farmerom opłaca się zwiększać liczbę zwierząt, co jednak powoduje, że łączna ilość uzyskiwanego od wszystkich krów mleka jest mniejsza niż przy mniejszej ich liczbie. Sytuacja ta spowodowana jest tym, że chociaż straty wynikające z wprowadzenia przez któregoś z farmerów kolejnej krowy są większe od korzyści, to straty te rozkładają się na wszystkich uczestników gry, podczas gdy korzyść odnosi tylko wprowadzający kolejną krowę, P.w.p. stosowany jest jako model ->dziatań zbiorowych związanych z korzystaniem z różnego rodzaju wspólnych zasobów (zasoby naturalne, usługi publiczne itp.). Rozwiązania poszukuje się w możliwości zmiany wypłat uzyskiwanych przez niekooperujących graczy, np. przez wprowadzenie dodatkowych podatków lub kar. Istotne jest przy tym, że kary czy podatki nie służą tutaj do redystrybucji "niesłusznie uzyskanych korzyści", ale do spowodowania, by niekooperowanie stało się nieopłacalne; tak więc dla opisanej w anegdocie grupy rolników korzysti e byłoby wprowadzenie podatku ..�,: "ponadnormatywnych" krów nawet wtedy, gdyby był on wpłacany np. na rzecz państwa, a nie na rzecz pozostałych użytkowników pastwiska. J.H.
problematyczność [problematic], termin
wykorzystywany w strukturalistycznej wersji marksizmu, a spopularyzowany w specyficznej konotacji przez L. ->Althussera, u którego oznacza "szczególną jedność formacji teoretycznej", współzależność składających się na nią pojęć oraz sposób stawiania pewnych problemów i pytań, przy wykluczeniu innych spod rozważania (Pour Marx 1965). Althusser przeciwstawia otwartość p. naukowych (w szczególności prac "dojrzałego" Marksa) zamkniętym p. rozmaitych ->ideologii (idealizmu, klasycznej ekonomii politycznej itd.). Te ostatnie jakoby odróżnia to, że operują wewnątrz "zamkniętej przestrzeni" lub w "błędnym kole lustrzanych odbić ideologicznych przedsta-
i
wień", w którego polu wszystkie problemy są stawiane w sposób przesądzający rozwiązanie (zob. Czytanie �Kapitatu 1968, wyd. poi. 1975).
J.S.
problemy społeczne [social problems], ogólny termin stosowany do wielu sytuacji i zachowań uważanych za przejaw dezorganizacji społecznej oraz uzasadniający przeprowadzanie zmian za pomocą -^inżynierii społecznej. P.s. to różne zachowania dewiacyjne (np. przestępstwa, wykroczenia nieletnich, prostytucja, choroby psychiczne, uzależnienie od narkotyków, samobójstwa) oraz różne konflikty społeczne (napięcia na tle etnicznym, przemoc domowa, spory pracownicze itd.). W złożonych ^strukturach społecznych współczesnych ^społeczeństw przemysłowych jednostki i grupy są w różnym stopniu narażone na te niebezpieczeństwa, a ludzie o odmiennych ->statusach oraz ->rolach różnią się zwykle w swoich ocenach sytuacji i w poglądach na to, co stanowi p.s. wymagający rozwiązania. Dlatego też spektrum możliwych p.s. jest niemalże nieskończone i może obejmować zjawiska tak różnorodne, jak wzrost wskaźników analfabetyzmu oraz upadek etyki pracy. Proponowane środki zaradcze są także różnorodne, a fakt ten jest również - przynajmniej częściowo - wynikiem odmiennych interesów i wartości poszczególnych partii. P.S.
proces pracy [labour process], początki badań nad p.p. można wiązać z ->Marksem, który zainteresował się sposobami, w jakie ludzka praca jest wprzęgana w wytwarzanie produktów zaspokajających ludzkie potrzeby. Uważał on, że p.p. ma charakter społeczny i zmienia się w historii w zależności od różnych ^sposobów produkcji. W ->kapitalizmie to, co wydaje się stosunkiem pomiędzy rzeczami czy przedmiotami w procesie produkcji, jest w istocie społecznym stosunkiem między właścicielami -^środków produkcji i ich robotnikami. Klucz do zrozumienia tego stosunku kryje się w -^zarządzaniu p.p. w sferze produkcji. W Labour and Monopofy Capital (1974) H. Braver-man próbuje zaktualizować tę tezę, badając p.p. w dobie kapitalizmu monopolistycznego. Koncentruje się na tzw. ->degradacji pracy, związanej z coraz bardziej szczegółową kontrolą ze strony zarządców. Twierdzi, że połączonym efektem nowoczesnego zarządzania i nowych metod mechanizacji i -^automatyzacji będzie zależność i ->dekwalifikacja pracy. Idealnym celem zarządzania jest usunięcie wszelkiej kontroli pracy przez robotników lub ich autonomii poprzez wyspecjalizowany podział i podpodział zadań. Wykwalifikowana, fachowa praca ulega w ten sposób degradacji i zostaje zastąpiona przez pracę nie wymagającą kwalifikacji. Za świadomy i usystematyzowany wyraz tego procesu degradacji Braverman uważa tayloryzm, czyli teorię ^zarządzania naukowego rozwijaną w początkach
produkcja 257
XX w. Twierdzi się, że dodatkowym skutkiem tej degradacji pracy będzie zbliżenie pozycji pracowników pośredniego szczebla - takich jak podstawowy personel urzędniczy - oraz mas klasy robotniczej.
Braverman uważa, że przewidywane przez niego przemiany wiążą się ze wzrostem nacisku na planowanie, ekspansją pracy urzędniczej i rozwojem komputeryzacji biur oraz wyłonieniem się podwójnego rynku pracy (->segmentacja rynku pracy). Jaki związek mają te zjawiska z jego centralną tezą, nie zostało wyjaśnione, podobnie zresztą jak niejasne są niektóre z krytyk kierowanych pod jego adresem.
Bravermanowskiemu ujęciu tego procesu zmian zarzucono, że przedstawia tendencję mającą charakter linearny, a nie kompleks czynników, które niekoniecznie muszą się zgadzać. Na przykład w różnych gałęziach przemysłu mogą zachodzić różne przemiany. Atakuje się go także za to, że uznaje pewien model zarządzania za uniwersalny, gdy w istocie istnieje wiele różnych strategii. Na przykład zarządzanie zbiurokratyzowane może otwierać pole dla włączania pracowników w proces zarządzania, aby zapewnić sobie ich współpracę. Niektórzy uczestnicy tej debaty próbowali rozwijać wyjściową tezę Bravermana, uwzględniając te rozmaite elementy (dobrym przykładem postbravermanowskiego podejścia do tych kwestii jest praca R. Edwardsa Contested Terrain 1979). Inne pytania dotyczą natury i definicji -kwalifika-cji, które, jak się sądzi, wymagają bliższej analizy niż ta, na której poprzestaje Braverman. Twierdzi się, że związek między zanikiem kunsztu rzemieślniczego i procesem ->racjonalizacji jest niedostatecznie zbadany, hipotezę dekwalifikacji zaś najwyraźniej podważają nowo pojawiające się kwalifikacje. W kwestii stosunków klasowych Bra-verman wydaje się nie doceniać możliwości oporu robotników wobec zacieśniania kontroli ze strony kierownictw, zwłaszcza tam gdzie silne są -związki zawodowe; wątpliwości wzbudziło wiązanie przezeń kwalifikacji robotnika ze słabszą kontrolą. Znaczenie jego analiz jest ograniczone zwłaszcza dlatego, że dotyczą one jedynie obiektywnej treści stosunków klasowych, pomijając subiektywne doświadczenie klasy robotniczej, l znów życzliwi mu badacze próbują usuwać te wady w dalekosiężnym programie badań empirycznych (zob. np. M. Burawoy, The Politics ofProduction 1975). Krytyki te dowodzą, jak ważną rolę odegrała teoria Braver-mana w wytyczeniu pola dyskusji, która w znacznej mierze toczyła się następnie z wykorzystaniem kategorii zaczerpniętych z jego wyjściowej tezy. Zob. też proletaryzacja. J.S.
produkcja [production], przekształcanie zasobów - w tym także czasu i wysiłku - w towary i usługi. Zasobów jest zawsze za mało, by zaspokoić wszystkie potrzeby i konieczności; stąd bierze się nacisk na skuteczność p., czyli -^wydajność. Podobnie kosztów wyboru niektórych
258 produkcja drobnotowarowa
dóbr i usług nie mierzy się jedynie pieniądzem, lecz tzw. kosztem alternatywnym użycia dostępnych zasobów. Zob. też produkt krajowy brutto.
J.S.
produkcja drobnotowarowa [petty com-modity production], pojęcie marksistowskie oznaczające formę -^produkcji, w której: producent jest wtaścicielem -środków produkcji (lub je posiada de facto); produkowane przezeń dobra lub ustugi są towarami (tzn. są przeznaczone na rynek); producent nie zatrudnia w sposób systematyczny pracowników najemnych, ale może wykorzystywać niepłatną pracę rodzinną; skala produkcji jest mata i także niewysoka jest -aku-mulacja kapitału. Pojęcie to jest szeroko stosowane w badaniach grup takich jak chłopi, farmerzy gospodarujący rodzinnie, rzemieślnicy. Zob. też prosta produkcja towarowa. J.S.
produkcja kapitałochłonna [capital-inten-
sive production], termin ten odnosi się do technologii -^produkcji i wyraża proporcję -^kapitału (maszyn, sprzętu, zapasów) do ->pracy, mierzonej współczynnikiem nakładów na siłę roboczą. Termin p.k. używa się często w pracach poświęconych problematyce rozwoju, gdy mowa o rodzaju -^uprzemysłowienia i jego względnym wpływie na wielkość produkcji i wielkość zatrudnienia. J.S.
produkcja rolniczo-towarowa [cash-crop
production], uprawa roli wyłącznie w celu sprzedaży plonów, a nie na własne potrzeby czy w celu wymiany. Ten rodzaj produkcji może wiązać się z monokulturą (uprawą np. jednego zboża z przeznaczeniem na rynek). W efekcie od powodzenia przedsięwzięcia zależy całkowicie, czy rolnik lub farmer uzyska ze sprzedaży plonów dostateczny dochód, aby się utrzymać. J.S
produkt krajowy brutto (PKB) [Gross National Product (GNP)], nieduplikatywna miara całkowitego przepływu produktu w gospodarce w określonym czasie. Nieduplikatywność oznacza wyłączenie z rachunku dóbr i usług pośrednich, użytych jako wkład w produkcję dalszych dóbr i usług (takim produktem pośrednim jest np. mąka użyta do wypieku chleba na sprzedaż). Celem jest zmierzenie wartości produktu finalnego - towarów i usług do skonsumowania, które są ostatecznym celem wszelkiej pracy produkcyjnej. Ekonomiści zgadzają się, że PKB pomija jednak znaczną część pracy związanej z konsumpcją oraz pewne inne typy działalności. Zob. też gospodarka nieformalna. J.S.
prognozowanie społeczne [social fore-
casting], podejście do teorii społecznej, które próbuje określić prawdopodobieństwa pewnych tendencji historycznych. Klasycznym przykładem jest praca D. Bella The Corning of Post-lndustrial Society (1973), mająca podtytuł; "Praca z zakresu
prognozowania społecznego". Bell przeciwstawia swój zamiar wcześniejszym, nieudanym, próbom sformalizowania reguł przewidywania odnoszących się do poszczególnych okoliczności społecznych. Jego p.s. dąży jedynie do określenia prawdopodobieństwa i jest możliwe tylko tam, gdzie "zdarzenia następują regularnie lub powtarzają się" albo gdzie istnieją trendy, których kierunek "można określić statystycznie jako pewien szereg czasowy lub uznać za tendencję historyczną", i gdzie "można założyć wysoki stopień racjonalności ze strony osób, które mają wpływ na wydarzenia". Ponieważ - jak przyznaje Bell - warunki te rzadko są spełni jne, pole działania autorów prognoz społecznych ogranicza się często do określenia granic, w których pewne decyzje polityczne mogą być skuteczne, w porównaniu do przewidywaniajedynie rezultatów poszczególnych decyzji. RS.
program minimalny [curriculum], obejmuje
przedmioty i wykłady prowadzone w każdej instytucji edukacyjnej. Jest to formalne oświadczenie instytucji zajmującej się kształceniem, stwierdzające, jakie treści muszą zostać przyswojone przez uczniów. W szkołach Wielkiej Brytanii, po wprowadzeniu w 1988 Education Reform Act, p.m. jest określany na szczeblu ogólnokrajowym i obejmuje pewną liczbę podstawowych przedmiotów, których muszą się uczyć wszyscy uczniowie (zob. P. Wexler, Sociology ofthe Curriculum 1991). Zob. też ukryty program. AŻ.
projekcja [projection], w naukach społecznych pojęcie to używane jest w dwojakim znaczeniu. Może oznaczać przewidywanie przyszłości lub wnioskowanie na podstawie istniejących danych o tym, co się w przyszłości zdarzy. Natomiast na gruncie ->psychoanalizy odnosi się ono do podświadomego procesu, w którym jednostka przypisuje innym ludziom własne uczucia i motywy. S. -> Freud uważa! p. ZE powszechnie występujący -mer'vii zm obronny, którym posługuje się ego, by kontrolować nieakceptowane uczucia, co pomaga człowiekowi zmniejszyć lęk.
AŻ.
proletariat [proletariat], w terminologii K. -^Marksa, -klasa robotnicza w -^kapitalizmie. P., który miał być głównym wehikułem rewolucyjnej i emancypacyjnej zmiany, dojrzewającej w procesie jego organizowania się, rozwoju i zwycięskiego pochodu do władzy, dziś kurczy się liczebnie, spada jego znaczenie polityczne oraz (jak się czasem twierdzi) jego zwartość i poczucie tożsamości. Nawet w Rosji utracił swą czołową pozycję.
Pojęcie p. krystalizowało się we wczesnych pismach Marksa poświęconych -^alienacji; ucieleśniało ono rozwój, utratę i ostateczne odzyskanie tego, co jest rdzeniem istoty gatunkowej człowieka: zdolności pracy (->teoria wartości pracy). Zdolność pracy, obejmująca zarówno potrzeby,
proletaryzacja 259
których zaspokojenie umożliwiało postęp historii, jak też obdarzona mocą generowania i zaspokajania nowych potrzeb, jest tym, co tworzy człowieczeństwo. Tak pojmowana praca znosi barierę między człowiekiem a przyrodą, podporządkowując tę ostatnią jego potrzebom. Zniewolenie pracy - w postaci wytwarzania w kapitalizmie wartości dodatkowej przez pracującego robotnika - oraz jej ostateczne wyzwolenie po nieuniknionym marszu przez meandry różnych epok historycznych - taka jest istota procesu historycznego. Właśnie nieprzerwana dynamika rozwoju siły roboczej, która jest bodźcem rozwoju sił wytwórczych i ich nośnikiem w dziejach, nadaje logikę historii. Jeśli historia jest historią walki klas, to jest to walka o wyzwolenie pracy, a więc także p., który ucieleśnia owo zniewolenie pracy i którego wyswobodzenie będzie zatem wyzwoleniem powszechnym. Takie są podstawy marksistowskiej teorii -^materializmu historycznego.
Ta humanistyczna (^humanizm) wizja p. pozostaje w zgodzie z etyczną wymową wszystkich pism Marksa i kryje się u podstaw późniejszych, strukturalnie bardziej oschłych definicji rozrzuconych w Kapitale. Wynika z niej, że dla Marksa klasa była procesem stawania się, osiągania dojrzałości przez p., a w nim - osiągania przez ludzkość zdolności do panowania nad własnymi możliwościami rozwiniętymi w procesie historycznym. Marksowska koncepcja p. nie sprowadzała się do - jak to się później stało w tzw. debacie demarkacyjnej (^sprzeczna przynależność klasowa) - zastosowania sztywnych formuł czy kryteriów stosunku do środków produkcji, rozróżnienia pracy produkcyjnej (wytwarzającej wartość dodatkową) i nieprodukcyjnej, miejsca w nadzorczych i kierowniczych hierarchiach kontroli czy stopnia autonomii. Te ćwiczenia analityczne zdołały jedynie wykryć ciągłe kurczenie się kategorii tych, których liczebność, zasięg oddziaływania i znaczenie miały (w myśl teorii marksistowskiej) rosnąć.
Według Marksa istnieją czynniki historyczne, które skłaniają p. do podjęcia przezeń jego historycznego zadania. Łączenie się kapitału stawia masy robotnicze we wspólnej sytuacji i określa wspólnotę ich interesów. ->Fetyszyzm towarowy, który krzyżuje ludzkie próby uzyskania prawdziwej kontroli nad własną "społeczną współzależnością", przezwyciężany jest na drodze wielowymiarowych, wzajemnie połączonych procesów związanych z zaostrzaniem się walki klas, kształtowaniem się ->świadomości klasowej i przekuwaniem jej w czyn klasowy. Gdy p. zatriumfuje, na skrzydłach proletariackiej dyktatury, nie tylko odzyska polityczną kontrolę nad państwem, lecz także panowanie nad gospodarką i tym samym ostatecznie panowanie moralne nad żywotnymi procesami wytwórczymi.
Ten obraz p., zawarty w pracach Marksa, można zaakceptować jedynie pod warunkiem, że uzna się przesłankę wyrażoną w jego pismach etycz-
nych: mianowicie że zdolność pracy określa człowieka, jego stosunek do przyrody i ostateczne cele rozwoju ludzkiego. Jeśli jednak p. uznać za paradygmat kondycji ludzkiej, to jego członkowie są nadal wśród nas w różnych postaciach, choćby jako ->podklasa czy mniejszości rasowe (->spo-leczna konstrukcja rasy) i wydaje się, że przyszłość nieprędko to zmieni. J.S.
proletaryzacja [proletarianization], proces, w którego toku odłamy -klasy średniej są wchłaniane przez ->klasę robotniczą. W Manifeście komunistycznym (1848) -Marks i ->Engels twierdzili, że kapitalizm spowoduje polaryzację w strukturze klasowej na "dwa wielkie, wrogie obozy": ->burżuazję (właściciele fabryk) i ->proletariat (klasa robotnicza). Warstwy pośrednie, takie jak drobni wytwórcy i rzemieślnicy, stopniowo zanikną. Klasa średnia "białych kołnierzyków" także zasili jeden lub drugi z wrogich obozów.
Badacze stosunków klasowych od dawna krytykowali Marksa i Engelsa za ignorowanie rosnącego znaczenia tzw. nowej klasy średniej w rozwiniętych społeczeństwach kapitalistycznych: coraz większej grupy kierowników, administratorów i specjalistów. W odpowiedzi socjologowie marksistowscy twierdzą, że w Manifeście świadomie odmalowany jest abstrakcyjny obraz czystego typu ustroju kapitalistycznego, natomiast w innych pismach Marks uwzględnia złożoność realnych społeczeństw. Z pewnością jest prawdą, iż np. w 1 tomie Kapitału (1867, wyd. poi. 1884) Marks zauważa, że w rozwoju spółek akcyjnych zaznacza się tendencja do oddzielania pracy kierownictwa (-zarządzanie) od własności ->kapitału. Ta pierwsza jest wykonywana przez rosnącą armię "urzędników (menedżerów) i nadzorców, którzy kierują procesem pracy w imieniu kapitału".
Spór rozgorzał z nową siłą wokół tezy H. Bravermana (Labour and Monopoly Capital 1974), że wiele grup pracowników należących dotychczas do klasy średniej, zwłaszcza urzędnicy niskiego szczebla i wykwalifikowani rzemieślnicy, ulega faktycznej p. w efekcie dehumanizacji pracy i procesów ->dekwalifikacji. Według Bravermana proces taki jest właściwy społeczeństwom kapitalistycznym, ponieważ konieczności kapitalistycznej produkcji zmuszają tych, którzy są właścicielami lub zarządzają przemysłem, do fragmentaryzacji zadań, zgodnie z zasadami ->naukowego zarządzania, aby utrzymać zyski i kontrolę nad pracownikami. Praca Bravermana stała się przedmiotem dyskusji i dostarczyła teoretycznych podstaw licznym neomarksistowskim projektom badawczym dotyczącym ->procesu pracy.
Chociaż dane, na które powoływał się Braver-man, zostały w znacznej mierze podważone, powszechnie uważa się, że spór o p. pozostaje nierozstrzygnięty, ponieważ jego uczestnicy muszą jeszcze uzgodnić kryteria wymierności tego procesu. W literaturze można wyróżnić co najmniej cztery różne koncepcje p. Dla niektórych
260 prosta produkcja towarowa
autorów istotnym kryterium są względne rozmiary klas. P. w tym sensie zakłada wzrost udziału prac wykonywanych przez klasę robotniczą w całej strukturze klasowej. Inni zwracają uwagę na dane o ruchliwości społecznej, próbując obliczyć prawdopodobieństwo proletaryzowania się jednostek poprzez ruch w dół do klasy robotniczej bądź ze środowisk klasy średniej, bądź w toku kariery zawodowej. Dla tych autorów raczej ludzie niż miejsca w strukturze są przedmiotem tego procesu. Trzecie kryterium odwołuje się do samego procesu pracy. Niektórzy badacze twierdzą, że wiele z pozoru nieproletariackich stanowisk pracy
- np. zajmowane przez niższych urzędników
- często tak dalece nie wymaga kwalifikacji z powodu ubóstwa treści pracy i rutynizacji zadań, że nie sposób ich odróżnić od prac wykonywanych przez robotników fizycznych. Ostatnie kryterium p. ma charakter socjopolityczny: za ważny uznaje się stopień, w jakim pewne należące do klasy średniej grupy pracownicze identyfikują się z klasą robotniczą lub uważają się za jej sojuszników, a więc dzielą jej polityczne aspiracje i kulturę.
Jedyny pewny wniosek, który wynika z tych badań empirycznych, sprowadza się do konstatacji, że p. może zachodzić według jednego z tych kryteriów, a nie zachodzić według innego. Na przykład wielu urzędników niskich szczebli dzieli z proletariatem warunki zatrudnienia (wysokość dochodu, dodatkowe świadczenia, stopień samodzielności pracy, szansę awansu), lecz ma typowy dla klasy średniej profil socjopolityczny (zachowania wyborcze, gotowość do wstępowania do związków zawodowych, samoidentyfikacja klasowa). Zob. też burżuazyjnienie; degradacja pracy.
J.S.
prosta produkcja towarowa [simple com-modity production], pojęcie będące elementem teoretycznej dedukcji w teorii marksistowskiej; określa produkcję towarów, która nie wypracowuje wartości dodatkowej, czyli produkcję bez płacy roboczej i bez zysku kapitalisty. Jest to więc definicja zbliżona - jeśli nie identyczna - do
->produkcji drobnotowarowej, chociaż niektórzy marksiści uważają, że w przeciwieństwie do tej ostatniej jest ona kategorią bardziej logiczną niż historyczną lub empiryczną. Sam termin był częściej stosowany przez F. -Engelsa niż przez K. ->Marksa. P.S.
Proudhon Pierre Joseph (1809-1865), francuski filozof-samouk, piwowar z zawodu, jeden z pierwszych myślicieli socjalistycznych (^socjalizm), radykał, autor znanych powszechnie konstatacji "Bóg jest złem" oraz "własność jest kradzieżą". Powszechnie uważa się go za twórcę politycznego -anarchizmu, choćjego zwolennicy nazywali te poglądy "mutualizmem", czyli doktryną wzajemności, podkreślając zasadnicze znaczenie sprawiedliwości jako drogi do położenia kresu konfliktom społecznym. P. był gorącym zwolen-
nikiem -^spółdzielni produkcyjnych i systemu bankowego opartego na wzajemnej nieoprocen-towanej wymianie. Upatrywał w tych innowacjach podstawy reorganizacji społeczeństwa. Jego doktrynę lokowano pomiędzy skrajnie indywidualistycznym anarchizmem a anarchicznym komunizmem. Podkreślał, że ludźmi kierują gwałtowne namiętności, i widział w rodzinie instrument ich kontrolowania. Jego główne dzieło Systeme des contradictions economiques ou philosophie de la mism (2 t. 1846) spotkało się z ostrą repliką ze strony Marksa. J.S.
próba anonimowa [Sample of Anonymi-zed Records (SAR)j z populacji i ->spisu gospodarstw domowych. Termin ten w Wielkiej Brytanii zastąpił wcześniejszy termin ->próba ogólnie dostępna, który był już używany w Stanach Zjednoczonych dia określenia anonimowych ->mikrodanych. Takie zbiory danych są dostępne w postaci prób osób indywidualnych lub rodzin o różnej liczebności (0,1-5% danych ze spisu). Próby rodzin i osób różnią się typem informacji zawartych w zbiorach danych i dotyczą zarówno najnowszych spisów, jak i spisów z XIX w., których pełne dane są także dostępne, gdyż upłynęło 100 lat, w czasie których obowiązuje poufność danych. J.K.
próba kwotowa [quota sample], tańsza alternatywa dla próby losowej (->dobór próby) stosowana często w tych ->badaniach opinii, które ograniczają się przede wszystkim do kwestii politycznych i przeprowadzane są dosyć często. Zamiast wybierać respondentów losowo z listy, ustala się odpowiednie liczby osób o określonych cechach, wybranych tak, aby struktura próby była reprezentatywna dla całej badanej ->populacji pod względem założonych zmiennych. Najczęściej bierze się przy tym pod uwagę jedynie trzy zmienne: wiek, pleć i klasę społeczną. Jest to procedura wystarczająca do> badań opinii, ale raczej trudno spodziewać się by inne cechy dobranej w ten ;;p �: >> próby były reprezentatywne dla całej populacji. J.K.
próba ogólnie dostępna [Public Use Sample (PUS)], anonimowa próba danych ze spisu ludności powtarzanego co 10 lat. W Stanach Zjednoczonych są one udostępniane badaczom począwszy od spisu z 1960, na poziomie 0,1-1% całego zbioru danych. W ślad za Stanami Zjednoczonymi podobne dane publikuje się w Kanadzie oraz-od 1991 -w Wielkiej Brytanii (->próba anonimowa). J.S.
próba rotacyjna [rotating sample design], procedura stosowana zazwyczaj w ogólnokrajowych -^sondażach mierzących tendencje czasowe (np. amerykańskie National Crime Survey lub Labor Force Survey), łączy zalety zwykłego sondażu i ->badania panelowego. Polega na tym, że przy kolejnych powtórzeniach badań część pierwotnej próby jest zastępowana przez nowo wylosowaną
grupę respondentów. Cata próba jest więc systematycznie wymieniana w okresie kilku miesięcy lub lat. Używa się wielu, niekiedy skomplikowanych, schematów wymiany próby. Na przykład amerykański Current Population Survey używa systemu rotacji 4-8-4, w którym 75% próby pozostaje niezmienne w kolejnych miesiącach, a 50%
-w kolejnych latach. J.K.
próby nielosowe [non-probablity samp-
ling], rozróżnienie między próbami losowymi i nielosowymi ma zasadnicze znaczenie dla ^doboru próby. W pierwszym przypadku każdy element populacji ma dające się określić prawdopodobieństwo znalezienia się w próbie, konstruowanej jako bądź prosta niezależna próba losowa, i bądź próba losowo-warstwowa wielostopniowo ' grupowa lub jeszcze inna umożliwiająca wnioskowanie statystyczne. P.n. można tworzyć na wiele sposobów (np. ->technika kuli śnieżnej), w przypadkach gdy brakuje danych umożliwiających skonstruowanie próby losowej lub badanie tego nie wymaga. Badanie elit gospodarczych to przykład, w którym pojawia się pierwsza z powyższych możliwości: nie ma odpowiednich, wyczerpujących i powszechnie dostępnych spisów np. dyrektorów dużych firm. Z kolei w badaniach sekt religijnych nie stosuje się zazwyczaj prób losowych, ponieważ grupa członków niekoniecznie losowo wybrana jest uznawana za wystarczającą dla celów większości badań socjologicznych.
J.K.
prymitywny komunizm [primitive com-
munism], pojęcie to zwykle przypisuje się K. -Marksowi, lecz najpełniej opracował je F.
->Engels (w Pochodzeniu rodziny, własności prywatnej i państwa 1884, wyd. poi. 1885). Oznacza ono kolektywne prawo do korzystania z podstawowych zasobów, egalitaryzm w stosunkach społecznych, brak autorytarnej władzy i hierarchii, który to stan w historii ludzkiej rzekomo poprzedzał -^stratyfikację i -wyzysk. Zarówno Marks, jak i Engels byli pod wielkim wpływem spekulatywnej historii ewolucyjnej L.H. ->Morgana, który kreślił obraz "wolności, równości i braterstwa starodawnych rodów" oraz "komunizm życia", widoczny jakoby w architekturze wioski Indian amerykańskich. Engels wbudował tę koncepcję w ewolucyjną teorię ^materializmu historycznego, dowodząc, że przejście do późniejszych -^sposobów produkcji pociągało za sobą przechodzenie od produkcji na własny użytek do produkcji na wymianę oraz transformację wspólnotowych stosunków rodzinnych i równości płci, w której rezultacie wyłoniła się indywidualna rodzina jako jednostka gospodarcza oraz dokonało się podporządkowanie kobiet. Teza ta wywołała wiele sporów w antropologii (zob. np. E. Leacock, Marxism and Anthropology, w: The Left Academy, B. Ollman, E. Yernoff [red.] 1981); koncentrują się one na naturze praw własności, statusu i władzy wśród tzw. ludów pierwotnych. JS.
przeciętne dalsze trwanie życia 261 prywatyzacja [privatization], przeniesienie
odpowiedzialności z państwa na prywatny sektor gospodarki (zob. E.S. Savas, Privatizing tnę Public Sector 1982). P. może mieć różne formy, w zależności od rodzaju przekazywanej odpowiedzialności i tego, komu ta odpowiedzialność jest przekazywana. Może obejmować przekazywanie własności do majątku i aktywów przedsiębiorstw państwowych i komunalnych, czemu towarzyszy zwykle duży rozgłos. Może też obejmować bardziej stopniowy i mniej znany opinii publicznej proces zmniejszania świadczeń państwa, subwencji państwowych i zakresu, w jakim działalność gospodarcza podlega regulacji prawnej państwa. P. była wyróżnikiem rządów konserwatywnych w Wielkiej Brytanii i wielu innych krajach Europy Zachodniej w latach 80. XX w. Interesujące studium na ten temat przynosi praca Privatism and Urban Policy in Britain and United States, T. Barnekoy (red.) 1989. Największe do tej pory programy p. rozpoczęto w byłych krajach socjalistycznych Europy Wschodniej po upadku rządów komunistycznych (-^komunizm). Pojęcia tego nie należy mylić z bardziej socjologicznym pojęciem ->pry-watyzmu. A.Z.
prywatyzm [privatism], tendencja obserwowana w wysoko rozwiniętych ->społeczeństwach przemysłowych, polegająca na tym, że ludzie coraz mniej czasu poświęcają sprawom publicznym i coraz bardziej zamykają się w kręgu -rodziny małej. Jest to, mówiąc inaczej, rosnący "domocentryzm" czy też koncentrowanie się na sprawach rodziny małej, któremu towarzyszy rezygnacja z uczestniczenia w życiu organizacji społecznych i instytucji wspólnoty lokalnej, takich jak np. wspólnota religijna, związek zawodowy, pub czy partia polityczna. Książka R. Sennetta The Fali of Public Mań (1977) zawiera sugestywny dowód na poparcie tej tezy. Autor zajmuje się przede wszystkim zjawiskami zanikania "kultury publicznej" (życia ulicy i życia kawiarni czy miejscowego targu) oraz nasilającego się p. Większość socjologów kwestionuje zarówno zasięg tego zjawiska, jak i to, że jest ono związane z coraz większą, jak się uważa, sekularyzacją społeczeństwa. Bardzo przydatną przydatną analizę p. przedstawia F. Devine w pracy Affluent Workers Revisited (1992). P. nie należy mylić z ->prywatyzacją. A.Z.
przeciętne dalsze trwanie życia [life-ex-pectancy], liczba lat życia, których może się spodziewać człowiek w określonym wieku. Miara ta jest obliczana według ->tablic wymieralności i - ponieważ jest wartością średnią dla danego wieku i płci - zależy od aktualnego poziomu umieralności w danej grupie wiekowej. Ponieważ we wszystkich społeczeństwach -^współczynniki śmiertelności w pierwszym roku życia są relatywnie wysokie, p.d.t.ż. przy urodzeniu jest znacznie niższe niż p.d.t.ż. po ukończeniu pierwszego roku. Jak można się spodziewać, p.d.t.ż. kształtuje się
262 przeciwruch
różnie w różnych krajach, od 30-40 lat dla osób w wieku zerowym w niektórych krajach rozwijających się do 75 lub więcej lat dla kobiet żyjących w zachodnich społeczeństwach przemysłowych. P.d.t.ż. od chwili urodzenia jest szeroko stosowanym wskaźnikiem standardów zdrowotnych oraz spoteczno-gospodarczych standardów życia. Można także obliczać ten wskaźnik dla różnych podgrup populacji generalnej, np. dla różnych klas społecznych, jeśli tylko znane są dla nich współczynniki śmiertelności. J.K.
przeciwruch [counter-movement], zorganizowana odpowiedź na -mich społeczny stawiająca sobie za cel zablokowanie jego działalności, opór przeciw zmianom i prezentowanie alternatywnego punktu widzenia. P. mogą być spontanicznym wyrazem uczuć powszechnych w społeczeństwie lub narzędziem grupy interesów. Na przykład ->feminizm spowodował powstanie w Stanach Zjednoczonych kilku p., w tym ruchu Pro-Life (antyaborcyjnego) i Anti-ERA (Equal Rights Amendement - poprawka konstytucyjna dotycząca równych praw). Innymi przykładami p. są stowarzyszenia antyfaszystowskie i antyrasistowskie w Wielkiej Brytanii i konserwatywne ruchy przeciwko rozmontowywaniu komunizmu w byłym Związku Radzieckim. M.T.
przedsiębiorca [entrepreneur], istnieją co najmniej cztery znaczenia tego słowa, które pokrywają się tylko częściowo. W sensie podstawowym p. to osoba, która posiada i prowadzi jakieś przedsiębiorstwo, niekoniecznie takie, które można określić bliżej jako np. nowe, małe, rozwijające się czy zyskowne. Ekonomiści definiują p. jako osobę ryzykującą -^kapitałem i innymi zasobami w nadziei znacznego finansowego zysku lub jako kogoś, kto specjalizuje się w szacunkowym decydowaniu o użyciu i koordynacji szczupłych środków. Nacisk kładzie się tu na wykalkulowane podejmowanie ryzyka. Socjologowie definiują p. jako twórczego innowatora w dziedzinie przedsiębiorczości, w odróżnieniu od typowego właściciela firmy, kapitalisty czy zawodowego menedżera, którzy częściej dostosowują się do ustalonych procedur i zadań. Pojęcie to wywodzi się od J.A. -Schumpetera, który definiował p. jako jednostkę obmyślającą i wdrażającą nowe kombinacje środków produkcji. Funkcję tę uznawał za zasadniczą dla rozwoju ekonomicznego (zob. Teoria rozwoju ekonomicznego 1912, wyd. poi. 1960). Wreszcie w luźniejszym sensie p. nazywa się właściciela lub twórcę nowego, małego, rozwijającego się pomyślnie interesu lub nawet jakąkolwiek osobę, która zakłada małą firmę czy w ogóle zaczyna działać na własny rachunek, chociaż żadna z tych osób nie musi być szczególnie innowacyjna ani też inwestować większego kapitału.
W latach 80. XX w. pojawiło się pojęcie "p. wewnętrznego"; pojęcie to dotyczy osób, które pozostając zatrudnione w wynajmującej je or-
ganizacji lub firmie i pracując samodzielnie lub w zespole, odpowiadają za pewną innowację, kosztowny eksperyment, ryzykowne przedsięwzięcie lub też nawet za pewien rutynowy podzbiór działań, w zamian za spodziewaną dodatkową gratyfikację za udaną transakcję lub zyskowną operację. W skrajnych przypadkach p. wewnętrzni to po prostu pracownicy, których zarobki opierają się w zasadniczej mierze na premiach i prowizjach lub innych zachętach (->płaca bodźcowa), np. personel działów marketingu.
Teorie zachowań przedsiębiorczych uwzględniają takie elementy, jak cechy osobowości, pochodzenie .społeczni-, "artysty* zne" lub "rzemieślnicze" podejściu do pracy, źródła kapitału, środowisko ekonomiczne oraz charakter instytucji. Teorie ->wzrostu gospodarczego nie zawsze uznają wagę p. Zainteresowanie socjologii przedsię-biorczością.malało stopniowo wraz z pojawieniem się kapitalizmu monopolistycznego (-^monopol) i rozwojem współczesnych ->korporacji. Niedawno jednak amerykański socjolog R.S. Burt badał funkcję zawiści i sposobności w konkurencyjnych otoczeniach, w szczególności odwołując się do pojęć zaczerpniętych z teorii ->sieci społecznej (zob. Corporate Profits and Cooptation 1983 oraz Social Contagion and lnnovation 1988). J.S.
przedsiębiorczość moralna [morał en-terprise], w ramach teorii -^etykietowania podejmuje się problem powstawania i narzucania reguł moralnych; wyjaśnienie tej kwestii H. Becker (w pracy Outsiders) określa mianem teorii p.m. Dotyczy ona kształtowania świadomości istnienia pewnego problemu i rozwiązywania go przez tworzenie reguł. Przedsiębiorcami moralności są: twórcy reguł, ludzie upowszechniający te reguły oraz ci, którzy dbają o ich przestrzeganie. Zob. też krucjata moralna; panika moralna. A.K.
przedział ufności [confdence interval],
przedział zbudo ' i � na podstawie wyników badania próby, pokrywający - z określonym prawdopodobieństwem, nazywanym poziomem ufności ( często przyjmuje się wielkość 95%) - prawdziwą, nieznaną wartość w populacji szacowanego parametru -^zmiennej, np. średniej. Granice p.u. to końce tego przedziału. Gdy rozkład statystyki z próby jest normalny (co się zazwyczaj przyjmuje), to granice p.u. (95%) dla średniej równe są w przybliżeniu średniej plus minus dwa odchylenia standardowe. Zob. też zmienność statystyczna.
J.K.
przegląd życia [life review], wspominanie
zdarzeń z przeszłości, częste wśród osób starszych, opisane przez R. Butlera (Psychiatry 1963) jako proces, który ujawnia "osobisty sens i znaczenie życia", a do świadomości jednostki stopniowo docierają "doświadczenia z przeszłości i nierozwiązane konflikty". A.K.
przestępstwa z nienawiści 263
przemieszczenie celu [goal-displace-
ment], zastąpienie przez organizację -celu lub celów, których realizacji miała w założeniu służyć, innymi celami. Te ostatnie często służą interesom pracowników. Po raz pierwszy pojęcie to zastosował R. ->Michels w klasycznym studium na temat Partii Socjaldemokratycznej Niemiec (SPD). Zob. też teoria organizacji. P.Ś.
przemoc domowa [domestic violence], specyficzne męski rodzaj przemocy fizycznej lub psychicznej skierowanej przeciw kobietom. Termin ten został rozpropagowany w latach 70. XX w. przez feministki; niektóre z nich utworzyły schroniska dla pokrzywdzonych kobiet i dowodziły, że p.d. jest odzwierciedleniem nierówności pomiędzy -�płciami w kwestii -władzy oraz wyrazem ucisku kobiet. Szerzej termin ten obejmuje każdą przemoc w rodzinie, chociaż przemoc wobec dzieci określana jest zwykle oddzielnie, jako nadużycie wobec dzieci. Policja jest zwykle niechętna interwencjom w przypadkach p.d., preferując traktowanie rodziny jako sfery prywatnej.
P.Ś.
przemysł rolny [agribusiness], wielkie, kapitalistyczne (->kapitalizm) organizacje zajmujące się produkcją rolną i przetwórstwem oraz przedsiębiorstwa (produkujące nawozy, środki ochrony roślin, maszyny i urządzenia rolnicze); mają one wiele cech wspólnych z innymi nowoczesnymi gałęziami przemysłu. Cechy te to np. wykorzystywanie osiągnięć nauki i nowoczesnych technologii, techniki produkcji masowej, rozległa pionowa i horyzontalna integracja procesów wytwarzania oraz istnienie ^korporacji. Przykładem może być korporacja produkująca mrożonki, mająca długoterminowe kontrakty z licznymi wielkimi przedsiębiorstwami rolnymi, które wykorzystują komputery do planowania wyspecjalizowanej produkcji płodów rolnych na zamówienie i są zaopatrywane w nawozy sztuczne i inne środki produkcji przez firmę, która również jest własnością tej korporacji. Omówienie działalności p.r. w Stanach Zjednoczonych można znaleźć w: Radical Agricul-ture, R. Merrill (red.) 1976 oraz S. George, How the Other HalfDies (1976). Zob. też socjologia wsi.
A.Z.
przeniesienie [displacement], proces, w trakcie którego silne negatywne lub pozytywne uczucia wobec jakiegoś przedmiotu lub osoby, z jakiegoś powodu zablokowane, zostają skierowane na inny obiekt lub osobę. Zob. też mechanizmy obronne; psychoanaliza. A.Z.
przepowiednia [divination], jest aktem mającym na celu odkrycie przyszłości lub źródeł konkretnego zdarzenia - zwykle nieszczęścia lub choroby; dokonuje się jej najczęściej poprzez zasięgnięcie porady u wyroczni lub u bóstwa przez specjalistę religijnego, wróżbitę. A.K.
przesocjalizowana koncepcja człowieka
[over-socialized conception of mań], wyrażenie stworzone przez amerykańskiego socjologa D.H. Wronga w związku z jego krytyką ->funk-cjonalizmu w ogóle, a socjologii T. ->Parsonsa w szczególności. Wrong odrzucał poglądy Parson-sa na temat ->socjalizacji i -^integracji społecznej. W tekście Przesocjalizowana koncepcja człowieka w socjologii wspótczesnej (1961, wyd. poi. w: Kryzys i schizma, E. Mokrzycki [red.], 2 t. 1984) dowodził, że Parsonsowskie ujęcie socjalizacji całkowicie zagubiło napięcie charakterystyczne dla przeciwstawienia -natury ludzkiej i wymogów cywilizowanego -ładu społecznego, które podkreślał S. ->Freud. Wrong odrzucił pogląd, iż aktorzy społeczni są po prostu istotami poszukującymi akceptacji, twierdził natomiast, że należy ich traktować jako istoty społeczne nie w pełni zsocja-lizowane. A.K.
przestępczość zorganizowana [organi-
zed crime], każda społecznie zorganizowana przynosząca zysk -^przestępczość, ale termin jest zwykle zarezerwowany dla sytuacji, w których duża liczba osób zorganizowanych hierarchicznie angażuje się w ciągły łańcuch działań kryminalnych. Działania te to najczęściej wyłudzenia oraz dostarczanie nielegalnych dóbr i usług, takich jak niektóre napoje, narkotyki, uprawianie hazardu, pożyczanie pieniędzy i prostytucja. Wszystkie zakładają stałe kontakty z ofiarami lub klientami, którzy z kolei mają styczność z niższymi warstwami organizacji. Dla skuteczności działania p.z. wiąże się z pewnym stopniem korupcji lub zastraszenia policji lub innych przedstawicieli aparatu prawa. Często uważa się ją za tożsamą z tajnymi stowarzyszeniami, takimi jak Camorra w XIX-wiecznym Neapolu, mafia sycylijska i Cosa Nostra w Stanach Zjednoczonych. Bardziej prawdopodobne wydaje się jednak, że jeśli społeczności takie w ogóle istnieją, nie kierują one w rzeczywistości działaniami kryminalnymi, ale raczej funkcjonują jako bratnie organizacje aferzystów. Mit tajnej społeczności pomaga kryminalistom, gdyż zastrasza ofiary; pomaga też władzom, gdyż usprawiedliwia nieskuteczność policji. P.z. jest często stymulowana przez rasizm, chociaż działania kryminalne jako takie podejmują zwykle elementy etnicznie mieszane. P.z. wiąże się gwałtem i groźbami w aktach przemocy, ale także w utrzymywaniu kontroli nad podwładnymi, walce o władzę wewnątrz grup oraz międzygrupowej rywalizacji o monopolistyczną kontrolę. P.Ś.
przestępstwa z nienawiści [hate crimes],
przestępstwa, których pobudkami są -^uprzedzenia rasowe, religijne lub seksualne; wymierzone są w mniejszości i często gwałcą prawa zakazujące dyskryminacji. Przestępstwa te polegają zwykle na przemocy wobec np. kobiet, Żydów, czarnych lub homoseksualistów (zob. G.M. Herek, K.T.
264 przestępstwo
Berrill, Hate Crimes 1992). W latach 80. wokót p.z n. została rozbudowana odpowiednia legislacja.
P.Ś.
przestępstwo [crime], naruszenie prawa, które wkracza w sferę publiczną; złamanie prawa zagrożone legalnie ustanowionymi karami lub sankcjami i wymagające interwencji władz publicznych, państwowych lub lokalnych. W zasadzie te ostatnie zarządzają formalnym systemem zajmującym się p. i zatrudniają odpowiednich urzędników (np. policjantów). Prawo zakłada, że p. muszą towarzyszyć złe intencje lub świadoma lekkomyślność, choć istnieje kilka wyjątków od tej zasady. Jeżeli można wykazać brak takich intencji (np. gdy mamy do czynienia z dzieckiem lub osobą chorą), wówczas przekroczenie prawa nie jest p. i nie jest karane zgodnie z kodeksem karnym, aczkolwiek możliwe jest orzeczenie pewnej formy ograniczenia wolności lub leczenia.
Czyn może być zakwalifikowany jako p., jeśli znany jest odpowiednim urzędom. Musi więc zostać zgłoszony (na policję lub do innego urzędu), zarejestrowany i dopiero wówczas można go włączyć do ->statystyk przestępczości. Następnie może, lecz nie musi, stać się przedmiotem śledztwa i może, lecz również nie musi, zakończyć się sprawą sądową. Tym samym -wskaźniki przestępczości są konstruktem społecznym i nie uwzględniają pewnej liczby p. nieujawnionych. Mogą to być np. przypadki przemocy w rodzinie, ataki na mniejszości etniczne, przypadki obrazy moralności czy gwałty. Badacze zajmujący się przestępczością potwierdzają, że znaczna część takich p. nie jest oficjalnie notowana. Duża liczba niedawno przeprowadzonych badań nad ofiarami p. potwierdza tezę, że liczba p. ukrytych jest bardzo wielka. Są to także różnego rodzaju p. związane z życiem gospodarczym: kradzieże w miejscu pracy, długofalowe oszustwa, zanieczyszczenie środowiska, wykroczenia przeciw zdrowiu i bezpieczeństwu. Wszystkie one mogą nie zostać odnotowane jako p., ale zdaniem niektórych kryminologów istotnie podwyższają liczbę p. zdarzających się w społeczeństwie. To samo dotyczy
-^przestępstw bez pokrzywdzonych (związanych z narkotykami, prostytucją, nielegalnymi domami gry), kiedy to osoby współuczestniczące w pogwałceniu prawa wchodzą w porozumienie ze sobą i p. nie zostaje zarejestrowane (por. E. Schur, Crimes Without Victims 7965).
P. może być aktem dokonanym przez jednostkę lub organizację (zob. M. Mclntosh, The Organisation of Crime 1975). Pojęcie p. bywa też nieprecyzyjnie stosowane wobec naruszenia pewnych zasad, któremu nie towarzyszy pogwałcenie prawa
- w tym sensie mówimy o p. ludzi mających władzę lub o p. państwa. Państwa mogą oczywiście stosować pojęcie p. do własnych celów politycznych; w interesie państwa lub w okresie wielkich ruchów społecznych prawo może zostać szybko zmienione przez wprowadzenie lub wyłą-
czenie karalności niektórych czynów. Doskonałym tego przykładem są hitlerowskie Niemcy. Niektóre badania antropologiczne i socjologiczne sugerują, że definiowanie p. jako pogwałcenia prawa ustanowionego przez -państwo i administrowanego przez -^biurokrację państwowąjest etnocentrycz-ne (-etnocentryzm) i zbyt wąskie. Autorzy tych prac wskazują na celowość rozszerzenia pola zainteresowań na łamanie ->norm i sprawowanie ->kontroli społecznej w społecznościach mniej rozwiniętych i nie mających formalnego kodeksu prawnego. Zob. też indeks przestępczości; przestępstwo korporacyjne; przestępstwo urzędnicze.
M.T.
przestępstwo bez pokrzywdzonego [vic-
timleSS crime], działanie określone przez prawo danego kraju jako ->przestępstwo, może więc stać się przedmiotem dochodzenia ze strony policji lub innych organów państwa, w którym jednak zdaje się nie być pokrzywdzonego, czyli osoby, która może wnieść sprawę cywilną do sądu. Jest to więc - przeciwnie niż w przypadku kradzieży - szkoda wyrządzona społeczeństwu jako całości oraz zasadom moralności i wfaś- i ciwego zachowania itd. Przykładem może być ; picie napojów alkoholowych, czytanie literatury j marksistowskiej, homoseksualizm, uprawianie ha- j zardu lub branie narkotyków w społeczeństwach, ; gdzie czynności te są zakazane. ->Przestępstwo korporacyjne jest czasami uważane za rodzaj p.b.p. Szkody dotyczą bowiem całej społeczności przedsiębiorców lub pojęć zaufania i uczciwości w kwestiach finansowych, które są koniecznym wsparciem całego systemu; poszkodowanymi mogą też być wszyscy udziałowcy, klienci i partnerzy handlowi, z których każdy ma w tych stratach niewielki udział. Pojęcie to ma charakter polemiczny, sugerując w istocie, że w przypadku niektórych przestępstw nie powinno się wszczynać postępowania policyjnego lub też powinny być one zde-kryminalizowane. P.Ś.
przestępstwo Korporacyjne [corporate
crime], często niefortunnie mylone z ^przestępstwem urzędniczym. Przestępstwo urzędnicze popełniane jest na szkodę korporacji, a p.k. -dla jej dobra, choć ofiarami p.k. mogą być korporacje konkurencyjne. P.k. niekoniecznie musi oznaczać przestępstwo kryminalne; pojęcie to dotyczy wszystkich możliwych sposobów spowodowania przez korporację istotnych szkód społecznych, finansowych i fizycznych, na co reakcją będą niewielkie lub żadne sankcje prawne. P.k. może być zamierzone lub może być wynikiem zaniedbania albo niekompetencji. Przykładami p.k. są kartele ustalające ceny, długofalowe oszustwa, wypadki przemysłowe i zanieczyszczanie środowiska. M.T.
przestępstwo urzędnicze [white-collar
crime], termin wprowadzony do obiegu przez E. Sutherlanda w latach 40. w celu zwrócenia uwagi na bezprawne postępowanie i przestępstwa
"kapitanów przemysłu" i innych ludzi ze świata gospodarki, wywodzących się z klasy średniej |zob. White-Collar Criminality, "American Sociolo-gical Review" 1940 lub White-Collar Crime 1949). Olbrzymia wartość tej idei polegała na korekcie nierównowagi polegającej na obsesyjnym zainteresowaniu ->kryminologii -^przestępstwami klasy robotniczej. Pojęcie to jest zwykle rozumiane bardzo szeroko: obejmuje zarówno działania pracobiorców przeciwko pracodawcy (defraudacja, kradzież), jak działania dyrektorów na rzecz swej korporacji (np. pogwałcenie reguł dotyczących konkurencji lub reguł funkcjonowania giełdy). Ściśle mówiąc, te ostatnie powinny być bardziej precyzyjnie określone jako -*przestępstwo korporacyjne. P.Ś.
przesunięcie demograficzne, przejście demograficzne [demographic transition], obserwowana w wielu rozwiniętych społeczeństwach zmiana modelu demograficznego. Wcześniejszy polega na wysokiej płodności (^współczynniki płodności) i wysokiej śmiertelności (-�współczynniki śmiertelności), w następnym zaś, nowoczesnym modelu płodność i śmiertelność są niskie. Zgodnie z tą teorią, opracowaną przede wszystkim przez F.W. Notesteina, najpierw spada śmiertelność, co prowadzi do gwałtownego wzrostu liczebności populacji (np. w Wielkiej Brytanii w pierwszej połowie XIX w.), następnie spada płodność (zob. np. Population - the Long View, w: fmdfor the World, T.W. Shultz [red.j 1945). Wiele czasu poświęcono dyskusjom, czy p.d. jest efektem podobnego we wszystkich krajach rozwoju i czy gwałtowny wzrost liczebności populacji w fazie pośredniej był stymulatorem rewolucji przemysłowej, czy raczej konsekwencją ->wzrostu gospodarczego i modernizacji (->teoria modernizacji). J. K.
przyczyna, wyjaśnianie przyczynowe
[cause, causal explanation]. w normalnych okolicznościach pytanie o p. jakiegoś konkretnego zdarzenia jest pytaniem o to, co sprawiło czy spowodowało, że to zdarzenie zaszło. W.p. to udzielanie odpowiedzi na takie pytanie, zwykle przez wskazanie na jakieś wcześniejsze zdarzenie, sytuację czy stan rzeczy, bez których rozważane zdarzenie by nie nastąpiło. W bardziej specjalistycznych, naukowych czy filozoficznych kontekstach pojęcia p. i w.p. są ciągle przedmiotem analitycznych uściśleń. W europejskiej myśli średniowiecznej dominowała w tej kwestii arystotele-sowska teoria "czterech p.": sprawczej (odpowiadającej z grubsza przedstawionemu wyżej potocznemu rozumieniu); materialnej (natura lub układ rzeczy); formalnej (forma lub budowa rzeczy); wreszcie celowej (cel lub zamysł).
Rzecznicy rewolucji naukowej, która dokonała się w XVI i XVII w,, polemizowali z Arystotelesow-skim dziedzictwem w tej kwestii. W coraz bardziej dominującym mechanistycznym poglądzie na przy-
przyczyna, wyjaśnianie przyczynowe 265
rodę nie mieściło się wyjaśnianie w kategoriach
->celu czy zamysłu, z wyjątkiem sfery intencjonal-nej działalności ludzkiej. Niektórzy radykalni zwolennicy wyjaśniania mechanistycznego (np. T. -Hobbes) obejmowali jego zakresem nawet tę ostatnią dziedzinę. W szczególności empiryści byli wrogo nastawieni wobec wszelkich prób wyjaśniania w kategoriach domniemanych bytów lub własności, nie poddających się obserwacyjnym bądź eksperymentalnym objaśnieniom. Poszukiwania nie tylko p. ostatecznej, lecz także p. materialnej i formalnej, w sensie, w jakim je wówczas rozumiano, należy zaniechać na rzecz wyjaśniania w kategoriach p. sprawczej.
Dominującym filozoficznym wyrazem metody naukowej stał się ->empiryzm, przy czym wywarł on szczególny wpływ na kształtowanie się popularnych poglądów na naturę nauki. XVIll-wiecznego filozofa D. ->Hume'a uważa się powszechnie za autora empirystycznej interpretacji przyczynowoś-ci sprawczej jako regularnego związku, "stałego połączenia" zjawisk w naszym doświadczeniu. Jeśli zdarzenia jednego typu (B) są stale poprzedzane przez zdarzenia innego typu (A), możemy określić A jako przyczynę B. To radykalne zawężenie w.p. do tego, czego dostarcza świadectwo zmysłów, służyło jednak tylko podkreśleniu rozbieżności między twierdzeniami nauki a ich podstawą w dowodach. Hume w kapitalny sposób postawił niezmiernie trudny problem ->indukcji, sprowadzający się do pytania, skąd mianowicie wiemy, że dotychczasowe regularności naszego doświadczenia pozostaną takimi w przyszłości. Albo też, ujmując rzecz bardziej ogólnie, jak możemy zasadnie wywodzić z naszego skończonego doświadczenia wnioski ogólne w postaci praw przyczynowych? Hume'a wydawała się zadowalać konstatacja, że żadne tego typu racjonalne uzasadnienie nie istnieje. Natomiast filozofia empirystyczna od czasów Hume'a wprost zaśmiecona jest nieudanymi próbami rozwiązania tego problemu. Trzeba stwierdzić, że wobec braku rozstrzygnięcia problemu indukcji filozofia empirystyczna nie jest w stanie dostarczyć racjonalnego uprawomocnienia
-^twierdzeń kontrfaktycznych, przewidywań i prognoz naukowych czy zastosowań wiedzy naukowej w nowych technologiach.
Empirystyczna koncepcja przyczynowości stała jednak również w obliczu innych trudności, dziś powszechnie określanych jako problem "prawa podpadania" (tzn. wyjaśniane zdarzenie przedstawia się jako "podpadające" pod prawo łączące zdarzenia tego typu ze zdarzeniami jakiegoś innego typu). Od razu nasuwa się tu zastrzeżenie, że pewne zdarzenia mogą sobie wzajemnie regularnie towarzyszyć, lecz jedno z nich nie jest p. drugiego (w sensie spowodowania czy wywołania go). Ich związek może być okolicznościowy albo też, co bardziej prawdopodobne, występuje między nimi jakiś bardziej złożony związek przyczynowy (taki, że oba są skutkiem jakiejś dotychczas nie ustalonej wspólnej p.). Nasuwa się w zwiąż-
266 przyjaźń
ku z tym następny problem, mianowicie że nawet w przypadku gdy fakty wskazują na istnienie bezpośredniego związku między dwoma zjawiskami, ustalenie, które z nich jest p., a które skutkiem, może być niemożliwe.
Inny problem empirystycznego poglądu na przyczynowość polega na tym, że w potoku naszego doświadczenia przyrodniczego state kombinacje nie są w istocie czymś typowym. Na przykład nasiona zazwyczaj kiełkują, gdy na wiosnę rośnie temperatura. Nie zawsze tak jednak jest. Filozofowie-empiryści odpowiadają na to skomplikowaniem wyjaśnienia: aby staty związek uznać za powszechne prawo, trzeba uwzględnić wiele warunków (takich jak właściwa wilgotność, długość dnia, wcześniejsze przymrozki itd.). Które z tych warunków nazwiemy p., będzie zależeć od kontekstu badania. Dotyczy to także warunków, które mogą być uważane za dane czy drugoplanowe. Trzeba jednak zauważyć, że proces zestawiania tej listy warunków koniecznych z osobna i wystarczających łącznie wymaga metod eksperymentalnych, których nie można zastosować w wielu dziedzinach badań, m.in. - zdaniem wielu - w znacznej części nauki o społeczeństwie. W tej dyscyplinie uczeni inspirowani filozofią empirys-tyczną tworzą substytuty eksperymentu, zwykle posługując się analizą związków statystycznych.
Następny problem wiążący się z empirystyczną koncepcją przyczynowości jest taki, że nie wyraża ona adekwatnie wielkiego i ważnego fragmentu tego, co naukowcy sami sądzą o własnej pracy poszukiwania wyjaśnień. Na przykład zaobserwowane regularności rządzące kiełkowaniem nasion mogą być tylko punktem wyjścia naukowego badania tego, co powoduje to kiełkowanie. Badanie to zaprowadzi nas np. do wewnętrznej struktury zarodka, jego tkanek i budowy komórkowej, mechanizmów genetycznych regulujących wydzielanie hormonów wzrostu oraz do biochemii ich oddziaływania na jądra komórek. Większość wielkich pojęciowych przełomów nowoczesnej nauki - teoria grawitacji, teoria ato-mistyczna, teoria doboru naturalnego, mechanika kwantowa - opierała się na założeniu istnienia ukrytych mechanizmów wyjaśniających obserwo-walne regularności. Wbrew więc empirystycznej retoryce przyczyny materialne i formalne nadal odgrywają w nauce ważną rolę. Większość współczesnych antyempirystycznie nastawionych filozofów uznaje ten stan rzeczy -jakkolwiek realiści i konwencjonaliści spierają się, jak go interpretować. Ci pierwsi doceniają osiągnięcia nauki, lecz próbują sformułować bardziej adekwatną interpretację racjonalności w.p. niż proponowana przez empirystów. Konwencjonaliści widzą w luce, jaka istnieje między dowodami z jednej strony a śmiałymi, spekulatywnymi twierdzeniami nauki z drugiej, powód do sceptycyzmu wobec uro-szczeń wiedzy naukowej, uznając je za uwarunkowane socjokulturowo, czyli kształtowane przez rozmaite interesy.
Filozoficzne wpływy empiryzmu są w naukach humanistycznych bardzo silne, zwłaszcza w nauce brytyjskiej czy amerykańskiej. Ponieważ powszechne użycie w nich metody eksperymentalnej nie jest możliwe, poszukiwanie w.p. przybiera w nich formę statystycznej analizy wielkich zbiorów danych. Chociaż metody gromadzenia i analizy danych niezmiernie się rozwinęły, można się spierać, czy stosowane zazwyczaj pojęcia przyczynowości nadal nie cierpią na generalne ograniczenia empirystycznego modelu "prawa podpadania". Metody te są jednak również tu i ówdzie krytykowane jako nieadekwatne wobec szczególnego przedmiotu nauk społecznych. Działanie społeczne człowieka jest celowe i ma sens symboliczny. Jest to ostatnia dziedzina, z której rozwój nowoczesnych metod naukowych nie wyparł i - zdaniem tych krytyków - nie wyprze arystotelesowskich p. celowych. Stanowisko to podzielają rozmaite nurty antropologii i socjologii rozumiejącej, zakorzenione historycznie w niemieckim ->neokantyzmie, W skrajnych wersjach negują one w ogóle możliwość stosowania w naukach społecznych procedur w.p., a więc metod ilościowych, którym przeciwstawiają metody jakościowe, nastawione n: interpretujące rozumienie komunikacji społecznej Zob. też interpretacja; konwencjonalizm; modelo wanie przyczynowe; realizm; zmienna niezależna zmienna zależna. J.S.
przyjaźń [friendship], jakkolwiek termin tei występuje powszechnie we współczesnych kuł turach, to sama p. nie była zbyt często przed miotem badań nauk społecznych. Termin "p."jes często używany w społeczeństwiach anglojęzycz nych, ale ogólnie uważa się, że ma głębszy sen: w Europie niż w Ameryce Północnej. Wydaje sii też, że w kulturach innych niż zachodnie p. m; bardziej uchwytne znaczenie i stanowi podstawi związków społecznych o wyraźnie określonyn charakterze. We wszystkich kontekstach kulturo wych p. nie !>?� enninem oznaczającym więź; krwi, ale zakłada pewien rodzaj wzajemność i zobowiązań między jednostkami nie powiązań) mi innymi więzami, chociaż jest to zróżnicowani w zależności od sytuacji i kontekstu. P. moż mieć rozmaitą postać - od stosunkowo powierz chownego związku opartego na wspólnych zair teresowaniach lub środowisku (np. klubu spoi towego), do głębokiej i trwałej p., w której jedn osoba może liczyć na pomoc drugiej.
Istnieją dwa główne nurty w systematycznyc badaniach nad p. Pierwszy to badania społeczne -psychologiczne poświęcone nawiązywaniu f przez dzieci i zależnościom między typem [ a kategorią wieku dziecka. Badania p. wśró dorosłych dotyczą wzorów życia towarzyskieg i na ogół koncentrują się na różnicach klasowyd G. Allan (Friendship. Devetoping a Sociological Pe spective 1989) dowodzi, że w klasie robotniczej [ wiążą się przede wszystkim z grupą pokrewieńi twa, jakkolwiek istnieją też p. między sąsiadan
i kolegami z pracy. Z kolei członkowie klasy średniej bardziej cenią sobie związki p. o bardziej prywatnym charakterze i wybierają przyjaciół bardziej świadomie, z szerszego otoczenia społecznego. A.Z.
przypisanie [ascription], w procesie alokacji ->ról i ->statusów, a także zachowań uważanych za naturalne w określonych sytuacjach, różne kultury rozmaicie wykorzystują wiek, pleć, pokrewieństwo i narodowość. Tych przypisanych cech charakterystycznych jednostka nie może zmienić indywidualnym wysiłkiem. -Ruchy społeczne i ->państwa próbują okresowo zwalczać niekorzystne skutki tego zjawiska i ^stereotypy wynikające z nepotyzmu, ->wiekizmu, ->seksizmu i ->rasizmu. Zob. też Parsons T.; status osiągnięty. M.T.
psefologia [psephology], nauka o wyborach, systemach głosowania, zachowaniach wyborczych, a także przewidywanie rezultatów wyborów. P. stalą się dziedziną ^socjologii polityki; stosuje regularne sondaże opinii publicznej dotyczące preferencji wyborczych, sondaże powyborcze, analizy danych ze spisów dla małych obszarów, wyrafinowane metody analizy danych i modelowania. RS.
psychiatria [psychiatry], specjalność medyczna, której granice bezustannie się kwestionuje; zajmuje się opieką nad chorymi i leczeniem chorób psychicznych. Jej rozwój jako profesji dokonał się w pierwszej połowie XIX w.; termin powstał w Niemczech w 1808, ale częściej zaczęto go stosować w Europie i Ameryce, poczynając od lat 40. XIX w. Zainteresowanie szaleństwem i specjalistyczne jego leczenie nie były w medycynie nowością. Dopiero jednak powstawanie od połowy XVIII w. szpitali oraz schronisk (najpierw prywatnych, potem publicznych) dla obłąkanych stworzyło mocne podstawy dla rozwoju p. jako profesji. Schronisko dawało nowe możliwości obserwacji, leczenia i praktyki, a także nowe uprawnienia, np. do wydawania zaświadczeń o stanie zdrowia, co ułatwiało profesjonalizację (^stowarzyszenia zawodowe). Stowarzyszenia skupiające lekarzy schronisk powstały w Wielkiej Brytanii w 1841, w Stanach Zjednoczonych w 1844 i we Francji w 1847; pierwsze czasopisma specjalistyczne pojawiły się w Wielkiej Brytanii w 1854, w Stanach Zjednoczonych w 1844, we Francji w 1843, a nieco wcześniej w Niemczech.
W latach 1820-40 zarówno zainteresowanie lekarzy szaleństwem, jak i optymizm terapeutyczny były znaczne. Praktycy stosowali wówczas metody eklektyczne; dużą rolę odgrywało wsparcie moralne; podkreślano wartość terapeutyczną harmonijnego środowiska, sprzyjającego rozwijaniu u pensjonariuszy zdolności do samokontroli i poczucia godności własnej. Jednakże praktycy mający wyższy status coraz częściej rezygnowali z pracy w schroniskach, które wymagały od nich
psychoanaliza 267
zamieszkania na terenie ośrodka, co - w połączeniu z przewagą ubogich pacjentów - ograniczało możliwości prywatnej praktyki. Ponadto wraz z powiększaniem się schronisk oraz ich stopniowym zapełnianiem przez pensjonariuszy cierpiących na chroniczne, nieuleczalne dolegliwości lekarz zaczął pełnić przede wszystkim rolę opiekuńczą, nie zaś terapeutyczną. Przejawem wzrostu roli nauk przyrodniczych w medycynie były rutynowo wykonywane sekcje zwłok, mające na celu wykrycie ->patologii mózgu.
W pierwszej połowie XX w. dokonały się dwie zasadnicze zmiany. Po pierwsze poszerzył się zakres pracy psychiatrów poza schroniskami, głównie z powodu świadczeń prywatnych przeznaczonych dla zamożniejszych pacjentów, cierpiących na dolegliwości określone przez S. ->Freuda jako psychonerwice. Wpływ Freuda na sposób świadczenia usług psychiatrycznych był znaczny, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, gdzie bujnie rozwijała się praktyka prywatna. Po drugie podjęto ogromny wysiłek w celu przekształcenia schronisk w szpitale, a w latach 30. XX w. zaczęto stosować leczenie metodami fizykalnymi, np. terapię elekt-rowstrząsową oraz psychochirurgię (później, w latach 50., pojawiła się terapia farmakologiczna), co ponownie pobudziło optymizm terapeutyczny.
Oba powyższe kierunki rozwoju p. stały się przesłanką polityki ->opieki środowiskowej w latach 50.; początkowo traktowano ją jako uzupełnienie opieki w zakładzie zamkniętym, następnie jako jej odpowiednik. Najpierw więc opieka środowiskowa była wyrazem różnicowania się miejsc opieki psychiatrycznej oraz wzrostu możliwości leczenia psychiatrycznego w różnych warunkach, następnie - formą zerwania ze starymi modelami leczenia, eksponującymi aspekty instytucjonalne i opiekuńcze. W Wielkiej Brytanii zmianę tę ułatwiło wprowadzenie w 1930 dobrowolnych przyjęć do szpitali, czyli zniesienie prawa do zatrzymań przymusowych.
Nie można jeszcze w pełni ocenić konsekwencji, jakie ma dla p. wyczerpanie się formuły szpitala psychiatrycznego i przejście do pracy w środowisku pacjenta. Utrata imperium szpitala psychiatrycznego ograniczyła bez wątpienia władzę psychiatrów, a podobną rolę odegrał w pewnej mierze rozwój zespołów terapeutycznych złożonych z przedstawicieli wielu specjalności. Obecnie władza psychiatrów sprowadza się do prawa zlecania kuracji farmakologicznej oraz kompetencji w zakresie nauk przyrodniczych. W przyszłości rozwój p. biologicznej oraz neurologii może ponownie wyrwać "choroby umysłowe" ze sfery wpływów psychiatrów i przekazać je neurologom. A.K.
psychoanaliza [psychoanalysis], teoria psychologiczna i metoda leczenia zaburzeń psychologicznych, stworzona przez S. ->Freuda i znacznie wzbogacona przez późniejszych psychoanalityków. Książka J.A.C. Browna Freud and the Post-
i

268 psychoanaliza
-Freudians (1964) nadal jest dobrym wprowadzeniem do różnych szkół p.
Rdzeniem p. jest teoria nieświadomości i strukturalny model psychiki, zgodnie z którym składa się ona z trzech wzajemnie powiązanych systemów id, ego i superego. Poziom nieświadomości obejmuje idee (a zdaniem innych uczucia), które nie są akceptowane, dlatego że są odczuwane albo jako wewnętrzne zagrożenie dla istnienia jednostki, albo jako niebezpieczne dla społeczeństwa. Idee te mogą powstawać na podłożu seksualnym (Freud), na gruncie agresji i destrukcji (M. ->Klein) lub mogą wynikać z wczesnych doświadczeń lęku i bezradności (D.W. ->Winnicott). Id jest uznawane za źródło popędów wymagających natychmiastowego zaspokojenia, superego za uwewnętrzniony autorytet rodziców i społeczeństwa, działanie ego zaś ma pośredniczyć między wynikającymi z id i superego konfliktowymi oczekiwaniami.
Podjęta przez Freuda interpretacja snów stanowi najbardziej gruntowną analizę działania nieświadomości. Zaczyna on od stwierdzenia, że wszystkie sny są spełnieniem pragnień; stwarzają możliwość zaspokojenia w wyobraźni pragnień, które zostały zepchnięte do nieświadomości. Sama nieświadomość nie ulega zmianom w czasie, nie dojrzewa; pozostajemy na tym samym poziomie, infantylni przez całe życie, oczekując natychmiastowego spełnienia. Nie podlega ona również prawom logiki, pobudzając pragnienia niemożliwe do pogodzenia w tym samym czasie. Tę cechę naszego życia uświadamiamy sobie, gdy czujemy, że miłość i nienawiść do tej samej osoby są blisko powiązane. Gdy śpimy, stłumienie naszych nieświadomych pragnień słabnie. Nie pojawiają się one jednak w naszych snach bezpośrednio, lecz są cenzurowane za pośrednictwem procesu określanego przez Freuda jako praca marzenia sennego, w którym można wyróżnić cztery typy. Pierwszy to kondensacja, czyli scalanie różnych myśli w jednym symbolu marzenia sennego - np. policjant może we śnie reprezentować wiele osób obdarzonych władzą w normalnym życiu. Drugi - to przesunięcie, czyli przeniesienie pragnienia na obiekt powiązany z pierwotnym przedmiotem pragnienia na zasadzie przypadku lub podobieństwa; odwołajmy się do stereotypowego przykładu: pociąg przejeżdżający przez tunel może we śnie oznaczać stosunek seksualny. Trzeci, symbolizacja lub przemiana idei w obrazy - np. śni się nam, że nakrywamy do stołu, kładąc noże i widelce bez trzonków, co może wskazywać na niemożność poradzenia sobie z jakąś sytuacją. Wreszcie typ czwarty to powtórne zbadanie, racjonalne objaśnienie, które dodajemy do snu, przekształcając go w zrozumiałą opowieść zgodną z naszym wspomnieniem. Freud sądził, że analiza marzeń sennych powinna interesować się symbolami, nie zaś fabułą snu, która jest zaledwie przebraniem.
Analiza snów prowadzi ku podstawowej właściwości leczenia psychoanalitycznego - wolnym
skojarzeniom. Pacjent ma opowiedzieć, co przychodzi mu na myśl w związku z danym symbolem, dzięki czemu pojawia się wzorzec znaczenia, którj ma doprowadzić do pierwotnych, nieświadomych myśli (zob. S. Freud, O marzeniu sennym 1901, wyd. poi. 1923).
W ostatnich latach idee p. przejęli zwłaszcza myśliciele strukturalistyczni (-strukturalizm] i poststrukturalistyczni (->poststrukturalizm), stosując je w różnych dziedzinach: w teorii badań literackich, np. gdy tekst odczytuje się na podobieństwo snu; w teorii tworzenia znaczenia; a także w tzw. pozbawionej centrum teorii podmiotu. Marksistowski filozof L. ->Altłrisser włączył koncepcję "odczytywania symptomów" do swej epistemologii jako sposób identyfikacji ukrytej struktury (czy też ->problematyczności) teorii.
Freudowska teoria rozwoju seksualnego jest prawdopodobnie najbardziej znanym aspektem p. Dziecko rozwija się, przechodząc w pierwszym okresie życia poprzez stadia: oralne, analne i fal- ,� liczne; jego libido znajduje wówczas wyraz i zaspokojenie dzięki kontaktom różnych punktów : ciała ze światem zewnętrznym - ust, odbytu, genitaliów. Jednostki mogą się zatrzymać na każdym z tych etapów lub nawet się cofnąć. Przechodzenie przez nie jest takie samo dla obu pici, Zasadniczym elementem argumentacji Freuda jest twierdzenie, że rozpoczynamy życie jako istoty biseksualne, może nawet polimorficznie perwersyjne, a heteroseksualność jest osiągnięciem często niezwykle wątłym, opartym na podporządkowaniu (represji lub sublimacji) pragnień homo-seksualnych (->homoseksualizm) i innych. Osiągamy ją - głównie, lecz nie w pełni nieświadomie - przechodząc poprzez edypalne stadium rozwoju. Obie płci uznają za pierwszy obiekt miłości matkę. , W wypadku małego chłopca uczucia o podłożu seksualnym skierowane ku matce nie mogą być spełnione w formie fizycznej i doświadcza on ich w postaci wrogości wobec ojca. To naraża go na niebezpieczeństwo z powodu \ iększej siły i władzy ojca. Niebe/,,,-ii.eństwo to odczuwa on jako lęk przed kastracją; stając wobec tego zagrożenia, a jednocześnie dostając obietnicę posiadania własnej kobiety, gdy stanie się dojrzały, chłopiec przestaje pożądać matki. Mała dziewczynka zmuszona jest do znacznie bardziej dramatycznej zamiany przywiązania do matki na przywiązanie do ojca jako pierwotnego obiektu miłości. Zdaniem Freuda doświadcza ona siebie samej jako istoty wykastrowanej, co prowadzi do wczesnej identyfikacji z matką (Trzy rozprawy z teorii seksualnej 1905, wyd. poi. 1924).
Teoria ta odegrała ogromną rolę w rozwoju współczesnego -feminizmu. Zdaniem jednych feministek ukazuje ona Freuda jako zdecydowanego rzecznika ->patriarchatu; zdaniem innych tworzy on podstawy analizy patriarchatu. J. Mit-chell, brytyjska marksistka i psychoanalityk, jako pierwsza feministka broniła Freuda, dowodząc, że p. zawiera opis i analizę patriarchatu, nie zaś
zbiór przepisów na męską dominację (Psycho-mlysis and Feminism 1976).
Freudowska analiza rozwoju wyboru obiektu seksualnego pozwala też wyjaśnić proces, skutkiem którego dziecko najpierw poszukuje satysfakcji poprzez własne ciato (pierwotny -narcyzm), anastępnie utożsamia się z matką i uwewnętrznia jajako część swej własnej psyche. Zainteresowania klasycznej p. i Freuda koncentrowały się na stadium edypalnym, natomiast późniejsze wersje teorii psychoanalitycznej (prace M. Klein oraz brytyjskich psychoanalityków) bardziej dotyczyły wczesnych stosunków z matką. Na przykład zwolennicy feminizmu starali się wyjaśnić powstanie różnic między płciami odrębnością stosunków łączących matkę z jej małymi dziećmi obu płci.
Teoria psychoanalityczna nie jest jednolitą całością; rozwijała się w ramach odrębnych szkół narodowych, a szkoły te na różne sposoby wiązały się z teorią społeczną. W Wielkiej Brytanii najważniejsze więzi między p. a teorią społeczną powstały za pośrednictwem feministycznych ujęć macierzyństwa. P. francuska, poprzez J. Lacana, związała się z poststrukturalizmem, a w szczególności z poststrukturalistycznym feminizmem. Amerykańska psychologia ego została przejęta przez T. ->Parsonsa jako ogólna teoria -^socjalizacji. Zob. też Bowlby J.; Jung C.G.; teoria krytyczna. A.K.
psychohistoria [psychohistory], psychoanalityczne (-^psychoanaliza) studium postaci historycznych lub -> światopoglądu poszczególnych okresów historycznych, będące próbą zastosowania S. ->Freuda teorii rozwoju psychicznego do interpretacji panujących warunków i instytucji społecznych; lub w przypadku konkretnych jednostek - znaczących ->wydarzeń życiowych. Znanym autorem w tej dziedzinie jest amerykański psychoanalityk E.H. Erikson, którego prace Dzieciństwo i społeczeństwo (1950, wyd. poi. 1997) oraz Uje History and the Historical Moment (1975) są typowe dla tego gatunku. W książce The Iron Cage (1969) A. Mitzman analizuje tą metodą życie i dzieło M. Webera. J.S.
psychokompleks [psy-complex], zespół
specjalności zajmujących się psychiką: psychologia, psychiatria, psychoanaliza, psychoterapia, pielęgniarstwo psychiatryczne i psychiatryczna opieka socjalna. Termin pochodzi z prac M. -Fou-caulta i francuskich poststrukturalistów (->post-strukturalizm), takich jak J. Donzelot i R. Castel, którzy analizowali wpływ profesji socjalnych i "psycho"-profesji na wzorce życia rodzinnego, seksualności, myślenia i racjonalności. J.S.
psychologia [psychology], definiowana rozmaicie - jako nauka o zachowaniu lub nauka o umyśle - p. wyłoniła się jako odrębna dyscyplina wdrugiej połowie XIX w., a jednym z jej pionierów był W. Wundt (1832-1920), który założył w Lipsku
psychometria 269
pierwsze eksperymentalne laboratorium p. Duża część zainteresowań tej dyscypliny skupiła się na ogólnych mechanizmach procesów, takich jak
-^percepcja, uczenie się (->teoria uczenia się), motywacja i pamięć, choć poświęca się też pewną uwagę różnicom indywidualnym, zwłaszcza pod względem -^inteligencji i ^osobowości.
P. akademicką charakteryzuje orientacja w znacznym stopniu pozytywistyczna (-^pozytywizm), z szerokim zastosowaniem metody eksperymentalnej. Ilustracją tego stanu rzeczy jest dominacja
->behawioryzmu w p. anglo-amerykańskiej od początków XX w. do lat 60. Koncentrował się on głównie na procesach uczenia się i przywiązywał zasadniczą wagę do -^środowiska, negując udział czynników wrodzonych w rozwoju zachowań ludzkich. Od lat 60. dokonało się przesunięcie zainteresowań ku procesom poznawczym (-^poznanie), połączone z uznaniem istnienia pewnych cech wrodzonych, przy czym poświęca się teraz znaczną uwagę sposobowi, w jaki informacja jest traktowana i przetwarzana. Nastąpiło także odrodzenie zainteresowania neuropsychologią. Eksperymentalna, pozytywistyczna orientacja nadal dominuje, podobnie jak zastarzała niechęć do
-^psychoanalizy i innych teorii psychodynamicz-nych, jakkolwiek niektórzy psychologowie i działy p. różnią się stopniem eklektyzmu. Z pewnością w polu p. akademickiej znajdują obecnie zwykle miejsce zarówno p. humanistyczna, jak feministyczna.
Podobnie jak to się dzieje w innych dyscyplinach, mapa tej dziedziny zmienia się z czasem. Wcześniejsze obszary p. dewiacji czy psychopatologii przekształciły się obecnie w szerszą domenę p. zdrowia. Dawna i ważna dziedzina, p. społeczna, bardzo się rozwinęła od pierwszego dziesięciolecia XX w. Już w 1908 W. McDougall opublikował Introduction to Social Psychology, jednak pole p. społecznej jest nadal słabo określone. P. społeczna zajmuje się szczególnie studiami nad interakcjami bezpośrednimi (->interakcjatwa-rzą-w-twarz), często posługując się eksperymentalnymi metodami badania małych ->grup. Istnieje jednak wersja p. społecznej o charakterze bardziej socjologicznym, inspirowana zwłaszcza przez
->interakcjonizm symboliczny i używająca narzędzi takich jak -^obserwacja uczestnicząca.
Biblioteka tekstów wprowadzających w p. jest bardzo bogata. Można tu zwłaszcza polecić dwie książki; L. Berkowitz, A Sunrey of Social Psychology (wyd. 3 1986) oraz L.A. Penner, Social Psychology (1986). J.S.
psychometria [psychometrics], mierzenie, prezentowanie i analiza zmiennych psychologicznych przy użyciu matematyki, statystyki i obliczeń komputerowych. Dla socjologii szczególne znaczenie mają kwestie związane z pomiarami inteligencji (-^iloraz inteligencji), zmiennymi psychofizycznymi (określanie ilościowe i wzajemne relacje zmiennych fizycznych i ich subiektywnych
270 psychopata
odpowiedników), metody skalowania i modele sztucznej inteligencji. J.K.
psychopata [psychopath], psychiatryczne (->psychiatria) określenie jednostek, najczęściej młodych osobników pici męskiej, których zachowanie ma destruktywny, antyspołeczny charakter i którzy nie odczuwają winy i nie są zdolni do silnych więzi emocjonalnych. Psychoanalitycy (-psychoanaliza) wyjaśniają to zachowanie niedorozwojem superego, teoretycy uczenia się (-teoria uczenia się) - niezdolnością do uczenia się na podstawie doświadczenia. Toczy się spór o to, czy psychopatia jest chorobą psychiczną. B. Wootton twierdzi, że nie jest możliwe odróżnienie behawioralnie opisanej psychopatii od przestępczości młodocianych (->drobna przestępczość). J.S.
psychoterapia [psychotherapy], w szerokim sensie różnorodne psychologiczne metody leczenia, indywidualnego bądź grupowego, prowadzonego przez specjalistów-terapeutów, nastawionego na usuwanie problemów psychicznych i behawioralnych, zwykle o charakterze niepsychotycznym. P. może obejmować techniki ukierunkowujące związane z sugestią, np. hipnozę, jak również techniki terapeutyczne ogólne, behawioralne i psychodynamiczne. W wąskim sensie przez p. rozumie się techniki psychoanalityczne, z wyłączeniem pełnej ->psychoanali-zy. JS.
psychoza [psychosis], ostra choroba psychiczna, przeciwstawiana często -> nerwicy. Charakteryzuje się zaburzeniami myślenia, zaburzeniami afektywnymi lub percepcyjnymi, jak np. w omamach i halucynacjach. Stwierdza się, że powoduje utratę kontaktu z rzeczywistością. P. organiczne mają określone przyczyny fizyczne, których nie mają p. funkcjonalne, choć i tu często się je domniemywa. Dwie najczęstsze p. to -^schizofrenia i -depresja maniakalna. J.S.
pułapka ubóstwa [poverty trap], sytuacja, w której mogą się znaleźć osoby lub rodziny o niskich dochodach, gdy podejmują płatne zatrudnienie lub starają się uzyskać wyższe dochody. Utracone wówczas zasiłki z opieki społecznej oraz nowe obciążenia podatkowe mogą być równe
dodatkowym zarobkom bądź nawet je przewyższyć; p.u. w konsekwencji zniechęca do pracy.
AK.
punkt Startu [take-Off point], koncepcja pochodząca z prac amerykańskiego historyka gospodarki W.W. Rostowa Stages ofEconomic Crowtli (1953). Rostow wyróżnił pięć takich etapów wzrostu gospodarczego: społeczeństwo tradycyjne; warunki wstępne startu; start; dochodzenie do dojrzałości oraz dojrzałość. Rostow uważał, że zidentyfikował w ten sposób dający się łatwo określić etap historii każdego kraju, trwający około 20-30 lat, kiedy to ulegaj? konsolidrcji warunki niezbędne do trwałego i dość szybkiego -wzrostu gospodarczego, po którym jest już zapewniony większy lub mniejszy wzrost. Teoria zakłada, że dla zainicjowania wzrostu gospodarczego decydujące znaczenie ma.wielkość inwestycji kapitałowych. Rostow zastosował ten schemat do problemów krajów rozwijających się; pośrednio uzasadniał też i wpływał na amerykańską politykę zagraniczną i pomoc dla Trzeciego Świata.
Pojęcie p.s. do samoistnego, trwałego wzrostu gospodarczego uzyskało popularność, ale stopniowo teza Rostowa stawała się przedmiotem konsekwentnej krytyki ze strony przedstawicieli ->teorii zależności w socjologii, szczególnie w znanym i wielokrotnie przedrukowywanym artykule A.G. Franka (Sociology of Development ani UnderdevelOpment of Sociology 1967), który karci Rostowa m.in. za ignorowanie historii -^imperializmu i -neokolonializmu. Koncepcja ta jest obecnie w dużym stopniu zdyskredytowana, ale idea p.s. pozostaje częścią terminologii rozwoju gospodarczego. P.S.
pytanie otwarte [open response], pytanie ankiety nie mające z góry określonych możliwych odpowiedzi. Ankieter zapisuje dosłownie odpowiedzi respondentów, a następnie grupuje sieje w kategorie. Zdarza się, że � raporcie cytuje się je dosłownie, /'ot. też pytanie zamknięte; kodowanie. j.K.
pytanie zamknięte [closed response],
pytanie w ankiecie zawierające ustaloną list? możliwych odpowiedzi, które można odczytać lub pokazać respondentowi. Powinien on wybrać odpowiedź najbliższą jego poglądom. J.K.
Ouśtelet (Lambert) Adolphe (Jacques)
(1796-1874), belgijski statystyk, autor Sur l'homme etle developpement de sesfaailtes. Essais de physique sodale (2 t. 1835), który zastosował matematyczne metody probabilistyczne do badania zjawisk społecznych i pokazał ważność statystyki dla nauk
społecznych. Q. pokazał, że w przypadku zjawisk społecznych rozkład zwykle zbliża się do -rozkładu normalnego. Wniosek ten wysnuł z obserwacji wzrostu poborowych. Prace Q. były zapomniane przez wiele lat, odkryto je ponownie dopiero w początkach XX w. J.K.
racje zadowalające [satisficing], w teorii ekonomii termin ten odnosi się do podejmowanych przez ludzi racjonalnych wyborów (-^racjonalizm) między dostępnymi możliwościami i pod presją warunków. H.A. Simon (Administrative Behaviour 1957) twierdzi, że podejmujący decyzje rzadko uzyskują i oceniają całość informacji istotnych dla decyzji. Miast tego działają na podstawie ograniczonej i uproszczonej wiedzy, starając się raczej wypracować możliwe do zaakceptowania, kompromisowe alternatywy (r.z.), niż kierować się "maksymalizującymi" czy "o-ptymalizującymi" strategiami, które zakładają pełną realizację poszczególnego celu. Taktykę r.z. określa się także niekiedy jako strategię wyrywkowych optymalizacji.
Modele zachowań opartych na r.z. (w odróżnieniu od modeli maksymalizacji) okazały się użyteczne w teorii zachowań firm i zachowań zbiorowych. Na przykład aby zmaksymalizować zyski, firma potrzebuje pełnej informacji na temat swych kosztów i przychodów, która w praktyce znana jest dopiero po fakcie. Modele r.z. zastępują dążenie do optymalnego wyniku, który może być nieosiągalny, zasadą prób i kompromisów, która działa równie dobrze. Zob. też racjonalność ograniczona; teoria organizacji. J.S.
racjonalizacja [rationalization], tak jak nie sposób zrozumieć poglądów K. Marksa, jeśli nie dostrzega się kluczowej roli, jaką odgrywa w jego teorii praca i jej przekształcanie w kapitał, tak trudno byłoby pojąć intelektualną logikę pism M. ->Webera bez zrozumienia tego, co A. Gouldner określił jako "patos metafizyczny" jego wizji r. życia codziennego. Ten obraz postępującego "odczarowania świata", odzierania go z tajemnic, uczucia, tradycji, wzruszeń i wypierania ich przez racjonalną kalkulację przenika jego dociekania i pisma. Wśród badaczy dzieła Webera do dziś toczy się spór o to, czy przedstawia on w pełni rozwiniętą teorię r., a jeśli tak, to gdzie dokładnie
w jego pismach można ją znaleźć (zob. np. Max Weber, Rationality and Modernicy, S. Lash, S. Whirn-ster [red.] 1987).
Według Webera proces r. ogarnia życie ekonomiczne, prawo, administrację i religię. Leży u podstaw kształtowania się ^kapitalizmu, ^biurokracji i ->państwa prawnego. Istotą tego procesu jest nasilenie się tendencji aktorów społecznych do odwoływania się do wiedzy, by w środowisku odpersonalizowanych stosunków społecznych zdobywać coraz większą kontrolę nad otaczającym ich światem. Jednakże miast zwiększać wolność i autonomię, r. przekształca środki w cele - dobry przykład stanowi tu niewolnicze przestrzeganie przepisów we współczesnych biurokracjach
- i więzi jednostkę w "żelaznej klatce" zracjonalizowanych instytucji, organizacji i działań.
Komentatorzy zauważają, że w swej refleksji nad racjonalizującymi dążeniami nowoczesnych społeczeństw Weber przejawiał co do perspektyw ludzkiej wolności większy pesymizm niż ktokolwiek z jego współczesnych. --Marks przynajmniej przewidywał 'vy;-n oleńczą rewolucję, gdy tymczasem dla Webera jedynym antidotum na r. mogło być pojawienie się postaci charyzmatycznej (->charyzma). -^Socjalizm - twierdził Weber
- stworzy jeszcze ciaśniejszą klatkę, ponieważ połączy ->racjonalność formalną z materialną. Gdy w kapitalizmie biurokratycznemu państwu przeciwdziała ->rynek, w socjalizmie oba te kompleksy ulegają połączeniu. To, że socjalizm w sowieckim wydaniu został jednak obalony przez charyzmatyczne jednostki i ruchy, takie jak Wałęsa, Solidarność, Havel, Forum Obywatelskie, rodzi pewien optymizm w obliczu wszechogarniającego odczarowania świata. J.S.
racjonalizm [rationalism], w sensie potocznym - odrzucenie wiary lub religii; w ściślejszym rozumieniu - pogląd, że wszelką wiedzę można wyrazić w formie pewnego systemu oraz że w zasadzie nic nie jest niedostępne dla poznania.
rasizm 273
W socjologii r. oznacza niekiedy zaproponowany przez M. ->Webera model metodologiczny alternatywny wobec empirystycznego (->empiryzm) modelu nauk przyrodniczych. Mocna wersja r., która twierdzi, że poznanie - przynajmniej w naukach społecznych - pochodzi wyłącznie z rozumu (a nie z doświadczenia zmysłowego), ma niekiedy rzeczników w autorach tak różnych, jak Weber, T. ->Parsons i L. ->Althusser. W ostatnich czasach r. został uznany przez postmodernistów za chybiony wytwór Oświecenia, lecz jak stwierdził J. Habermas, argument ten sam w sobie ma charakter racjonalny, jest więc wewnętrznie sprzeczny. Trudno pojąć, w jaki sposób jakakolwiek próba poznania świata społecznego może uniknąć przynajmniej niektórych założeń racjonalistycznych. Zob. też epistemologia. J.S.
racjonalność formalna [format rationali-
ty], M. ->Weber analizując działania rynkowe (->rynek) i gospodarcze określił r.f. jako bezosobową, ilościową kalkulację - tzn. ocenę ryzyka - możliwą i faktycznie stosowaną w związku z zaspokajaniem potrzeb. Pieniądz jest najlepszym środkiem gwarantującym tak pojmowaną wymier-ność w ramach danego porządku instytucjonalnego. Pojęcie to najlepiej można zrozumieć, prze-ciwstawiającje "racjonalności substancjalnej", odnoszącej się do realizacji dążeń zgodnie z pewnymi nadrzędnymi wartościami, np. statusem, egalitaryzmem, sprawiedliwością społeczną lub wieloma innymi skalowanymi wartościami służącymi do oceny wyników działań ekonomicznych. W konkretnych warunkach - np. formalizacji prawnej, administracji biurokratycznej, wolnego rynku pracy i systemu praw własności - r.f. dotyczy wymierności środków i procedur, natomiast racjonalność substancjalna - wartości celów i rezultatów. Stałe napięcie między tymi typami istnieje o tyle, o ile działania społeczne są konsekwencją przyjęcia określonych celów, wyznawania pewnych przekonań i przywiązania do wartości.
A/C.
racjonalność funkcjonalna [functional ra-
tionality], pojęcie zaczerpnięte z prac M. -We-bera;J. Habermas wykorzystał je w swych koncepcjach teoretycznych, będących rozwinięciem teorii społecznej T. -Parsonsa. R.f. jest formą racjonalności systemu społecznego i skutkiem jego różnicowania i reintegracji za pośrednictwem pieniądza i władzy; obecnie r.f. "opanowuje" racjonalność "świata życia", czyli sferę stosunków międzyosobowych. Zob. też teoria krytyczna. A.K.
racjonalność ograniczona [bounded ra-
tionality], w teorii organizacji (-^socjologia organizacji) H. Simona (Models of Bounded Rationality 1982) formułuje się postulaty racjonalnej wymiany, zgodnie z którymi istnieją poznawcze ograniczenia zdolności jednostek do znalezienia zachowania najbardziej racjonalnego ze względu na określony cel. Zamiast poszukiwać rozwiązania op-
tymalnego ludzie wybierają raczej rozwiązanie satysfakcjonujące (->racje zadowalające), czyli "wystarczająco dobre", należące do tzw. obszaru indyferencji. M.T.
Radcliffe-Brown Alfred Reginald, pierwotnie A. R. Brown (1881-1955), dzięki wykładom na uniwersytetach w Anglii, Ameryce Północnej, Afryce Południowej i Australii stał się jednym z najsłynniejszych twórców ->antropologii społecznej. Wykłady przyniosły mu większą sławę niż badania terenowe, był bowiem pierwszym antropologiem, który zdobył systematyczne wykształcenie w tej dziedzinie w Cambridge, oraz pierwszym, który kierował katedrami antropologii społecznej w Kapsztadzie, Sydney, Oksfordzie i Chicago.
Teoretyczne poglądy R.-B. wiele zawdzięczają twórczości E. ->Durkheima; R.-B. także podkreślał znaczenie struktury społeczeństwa oraz funkcji (->funkcjonalizm) różnych instytucji. Stało się to powodem krytyki jego podejścia jako zbyt sztywnego i mechanistycznego. Był jednak znakomitym nauczycielem, a rangę jego dorobku lepiej obrazuje grono studentów, dla których był mistrzem, niż stosunkowo niewielka liczba wydanych książek. On sam największą wagę przywiązywał do swych precyzyjnych studiów z zakresu, jak sam mówił, "socjologii porównawczej", w których dążył do teoretycznego ujęcia reguł rządzących stosunkami społecznymi. Zapewne najczęściej czytaną spośród jego prac nadal jest Structure and Function in Primitive Society (1952), uznawana za klasyczne dzieło antropologii społecznej; określił w niej teoretyczne znaczenie wielu pojęć, które we współczesnej antropologii są traktowane jako oczywiste. A.K.
ranking [ranking], r. są podobne do ^oceniania, ale respondenci proszeni są o porównanie pewnej liczby obiektów, a nie o ulokowanie ich na skali liczbowej. Na przykład zadaniem respondentów może być uporządkowanie zawodów pod względem atrakcyjności, postrzeganego statusu społecznego, odpowiedniości dla kobiet itp. Najpopularniejszą metodą tworzenia r. jest technika porównywania parami. Pary te przedstawia się respondentom (np. pary różnych metod przyznawania nagród), prosząc ich o stwierdzenie, który z elementów jest "lepszy" ze względu na ustalone kryterium (np. sprawiedliwość). Porównania takie dokonywane są dla wszystkich par, a następnie metodą punktowania (np. 1 za "sukces" w pojedynczej konfrontacji) ustala się r. badanych obiektów. Metoda taka ma pewne istotne ograniczenia, opracowano więc także inne, bardziej skomplikowane techniki, zapewniające bardziej precyzyjne skalowanie. Metoda równych odcinków (->skala równych odcinków) (opracowana przez L.L. Thurstone'a jest zwykle uważana za procedurę tworzenia skali rankingowej. J.K.
rasizm [racialism, racism], nierówne traktowanie pewnych grup ludzi wyłącznie z tego
m
274 reakcja społeczna
powodu, że mają oni pewne cechy fizyczne lub inne uznawane w danym społeczeństwie za charakterystyczne dla szczególnej rasy (-^socjologia rasy). R. jest także deterministycznym systemem przekonań, na których opiera się ta postawa, łączącym ją z negatywną oceną cech społecznych, psychologicznych lub fizycznych osób należących do tych grup. Niezwykle starannym studium porównawczym rasizmu w Stanach Zjednoczonych i Holandii jest praca Ph. Essed Understanding Everyday Racism (1991). A.K.
reakcja społeczna [societal reaction], w teorii dewiacji jako ->etykietowania r.s. są to działania licznych formalnych i nieformalnych agend -^kontroli społecznej - w tym prawa, mediów, policji i rodziny - które poprzez swe reakcje wobec dewianta wpływają w wysokim stopniu na konsekwencje dewiacji. Zdaniem E. Lemerta (Social Pathology 1951) kontrola społeczna w żadnym razie nie jest pewnym sposobem jej ograniczenia, a nawet może wywoływać i wzmacniać dewiację, a także określać jej strukturę. Zob. też dewiacja pierwotna i wtórna; wzmocnienie dewiacji. A.K.
reakcja upozorowana [reaction forma-
tion], pojęcie psychoanalityczne (-^psychoanaliza) denotujące pewien typ -mechanizmu obronnego. Gdy jakieś uczucie lub myśl jawią się jako szczególnie nie do przyjęcia, mogą zostać zastąpione przez swe przesadzone przeciwieństwo. Tak np. mężczyzna, którego dręczą skłonności homosek-sualne, może demonstrować agresywne zachowania heteroseksualne. J.S.
realizm [realism], w potocznym sensie r. oznacza ostrożność w postępowaniu, umiarkowanie w aspiracjach i jest przeciwieństwem utopizmu (->utopia). Terminem tym określa się także zespół stylów w literaturze i sztukach wizualnych, u podstaw których leży dążenie do wiernego przedstawienia rzeczywistości. Każde z tych zastosowań zakłada przeciwstawienie r. ludzkiej myśli lub wyobraźni z jednej strony, a niezależnej od umysłu, zewnętrznej rzeczywistości z drugiej strony. Zakłada się także poznawczą lub normatywną nadrzędność rzeczywistości względem umysłu. W filozofii r. to stanowisko uznające istnienie bytu niezależnego od naszego myślenia czy przekonań. Spór koncentruje się wokół kwestii, czy uniwersa-lia (np. takie cechy jak "czerwoność" lub "miękkość") rzeczywiście istnieją, czy też są funkcją naszego posługiwania się językiem ("nominalizm"). R. jako doktryna metafizyczna w wielu punktach kwestionowany jest przez sceptyków. Zarówno w starożytnej filozofii greckiej, jak i w czasach nowożytnych kontrargumenty sceptyczne odwoływały się zwykle do naszego doświadczenia takich zjawisk psychicznych, jak sny, złudzenia i halucynacje, w których zmysły wprowadzają nas w błąd. Bezsporne jest, że niekiedy to się zdarza, skąd więc wiemy, że nie jest tak zawsze? W ostat-
nich czasach te kontrargumenty zostały wzbogacone o powątpiewanie w naszą zdolność uzyskania poprzez język wiarygodnego związku z rzeczywistością zewnętrzną. Ponieważ każdy nasz dostęp do świata jest zapośredniczony przez myślenie lub język, czyż możemy uzyskać jakikolwiek niezależny sprawdzian wiarygodności tego, co myślimy lub mówimy?
Tego rodzaju sceptyczne argumenty nie muszą koniecznie prowadzić do negowania rzeczywistości niezależnej od myśli. Można twierdzić, że taka rzeczywistość istnieje, lecz nie możemy poznać jej natury, albo też nawet że nie możemy wiedzieć, że wiemy. Najczęściej tiki epistemologiczny (-^epistemologia) sceptycyzm popada w fenome-nalizm, solipsyzm lub jakąś inną formę negowania istnienia rzeczywistości niezależnej od ducha, myśli czy języka.
W filozofii nauki empiryści (-empiryzm) wykazują sceptycyzm co do istnienia bytów (z których wiele jest nieobserwowalnych) postulowanych przez teorie naukowe. Zgodnie z tym poglądem ->pojęcia oznaczające takie byty są jedynie wygodnymi skrótami rzeczywistych lub możliwych obserwacji albo podstawą do przewidywania. Z drugiej strony realiści w filozofii nauki twierdzą, iż należy przyjąć, że teorie naukowe przypisują istnienie bytom (cząstki elementarne, retrowirusy i inne), które postulują. Te twierdzenia teorii mogą oczywiście być prawdziwe lub fałszywe. Wielu krytyków na gruncie socjologii uważa, że naukowi realiści są zmuszeni bezkrytycznie przyjmować roszczenia poznawcze nauki, co nie jest ścisłe. Realiści są raczej skłonni interpretować twierdzenia nauki jako sądy o naturze rzeczywistości, która istnieje i funkcjonuje niezależnie od naszej wiedzy lub naszych przekonań o niej. Mogą jednak być równie sceptyczni jak ktokolwiek inny co do prawdziwości tych twierdzeń. Problemem antyrealistów jest natomiast sensowne wyjaśnienie, o co chodzi w nauce, a w szczególności co to znaczy, że twierdzenie póz lawcze okazuje się fałszywe.
Czołową postacią współczesnego brytyjskiego odrodzenia realistycznej metateorii w filozofii nauki i naukach społecznych jest R. Bhaskar. Przedstawił on wraz ze swymi współpracownikami formę naukowego r. (zwanego także "transcendentalnym" bądź "krytycznym"), która ma stanowić wszechstronną alternatywę zarówno dla em-piryzmu, jak ->konwencjonalizmu w filozofii nauki. ("Krytyczność" ma wskazywać, że poznanie jest lub powinno być wyzwalające). Takie rodzaje działalności jak eksperyment naukowy czy zastosowania wiedzy naukowej byłyby, zdaniem Bhaskara, niezrozumiałe bez założenia istnienia świata niezależnego od naszych sądów o nim. Konieczne jest także odróżnienie rzeczywistych sił i mechanizmów przyczynowych, które nauka stara się poznać, od rzeczywistego strumienia zdarzeń wyzwolonego przez działanie tych mechanizmów. To, co rzeczywiste, trzeba z kolei
Redfield Robert 275
odróżnić od tego, co empiryczne - owego podzbioru zdarzeń, które ktoś obserwuje. Bhaskar twierdzi, że ten pogląd na naukę stosuje się zarówno do nauk humanistycznych, jak przyrodniczych, przy czym w petni uwzględnia znaczne różnice w naturze ich przedmiotów. Z jego wielu publikacji najważniejsze są: A Realist Theory of Science (2 wyd. 1978); The Possibility of Naturalizm (1979); Scientific Realism and Human Emancipation (1986) oraz Reclaiming Reality (1989). J.S.
realny socjalizm [real socialism], rzeczywistość radzieckiego socjalizmu na tyle odbiegała od ideału zarysowanego przez klasyków marksizmu-
-leninizmu, że zastosowanie wobec niej terminów
->socjalizm czy ->komunizm nie byto możliwe; pojawiło się więc zapotrzebowanie na pojęcie alternatywne. "Rzeczywiście istniejący socjalizm", "rozwinięty socjalizm" oraz "socjalizm państwowy" to niektóre spośród propozycji zgłoszonych zarówno przez zwolenników, jak i przeciwników. Zwyciężył termin "r.s.", gdyż sugerował, że formuła gospodarcza, społeczna i polityczna społeczeństw bloku radzieckiego była w rzeczywistości odmiennym ->sposobem produkcji, ze swoimi własnymi, nieuniknionymi tendencjami, których nie da się zrozumieć ani w kategoriach zachodniej nauki społecznej, ani dzięki pojęciom oficjalnej ideologii komunistycznej.
Cechą definiującą r.s. było pierwszeństwo polityki przed ekonomią oraz wzajemne zespolenie obu tych obszarów. Mimo że brak było w nim cech kapitalizmu (takich jak prawo prywatnej własności oraz rynki towarów, kapitału i siły roboczej), nie był równoznaczny z socjalizmem. Ten ostatni wymagałby kolektywistycznie zorganizowanej gospodarki, planowo zorganizowanej współpracy wyrażającej interesy bezpośrednich producentów oraz powiązania konsumpcji, produkcji i inwestycji według logiki odzwierciedlającej ludzkie potrzeby, wyrażane, a nie narzucane. Państwowa własność środków produkcji doprowadziła w rzeczywistości do własnościowej próżni. Brak praw własności sprzyjał korupcji, prowadził do erozji motywacji, zniekształcał priorytety menedżerskie oraz ukierunkowywał potencjał państwa na kontrolę, a nie planowanie i kierowanie. Siła grup nacisku zastąpiła formowanie i wyrażanie interesu społecznego. Nadrzędność systemu nomenklatury podważyła profesjonalne i eksperckie kryteria skuteczności, osłabiła mechanizmy kontroli społecznej oraz skoncentrowała władzę w rękach grup, które kierowały tym mono-centrycznym społeczeństwem i których celem była maksymalizacja władzy nad niemożliwą do kontrolowania gospodarką. Partia, biurokracja państwowa, aparat bezpieczeństwa i wojskowy tworzyły
->elitę władzy, stojącą ponad biurokratycznie scentralizowanym, podzielonym społeczeństwem. Ekstensywny wzrost gospodarczy wyczerpał naturalne i ludzkie zasoby państw połączonych współ-zależnościami pozbawionymi logiki gospodarczej,
ale zakorzenionymi w nadrzędnych potrzebach kompleksu wojskowo-przemysłowego. Miękkie budżety, słaba dyscyplina pracy, upolitycznienie miejsca pracy, wykorzystywanie - opartego na zakładach pracy - systemu opieki do narzucenia dyscypliny przy braku bezrobocia stały się cechami systemu redystrybucji. Interesy gospodarcze nie funkcjonowały na podstawie racjonalności gospodarczej, lecz ulegały zniekształceniu przez ów mechanizm redystrybucyjny. Starannie stopniowane przywileje zawodowe i hierarchiczne wiązały większość ludności w sztuczny zestaw zależności. Społeczeństwo było praktycznie bezklasowe, chociaż istniały formy ->zamknięcia społecznego
- szczególnie w aparacie partyjnym i pośród inteligencji. Atomizacja społeczna oraz amorficzne struktury społeczne nałożyły się na pączkujące społeczeństwo alternatywne, w którym istniała społeczna samoorganizacja określona przez zaspokajanie ciągle rwących się, ale autentycznych potrzeb. Był to substytut -społeczeństwa otwartego, brakującego poziomu średniego, łączącego jednostkę i rodzinę z organizacjami i instytucjami państwowymi; jednocześnie było to dążenie do wyjścia z segmentalizmu i nieprzejrzystości, które pozwalały rządzącym manipulować częściami społeczeństwa, często przeciwstawiając je sobie wzajemnie.
Interesujące spojrzenie od wewnątrz na r.s. zawarte jest w marksistowskiej krytyce NRD pióra R. Bahro (The Alternative m Eastern Europę 1977). Bahro opisuje fundamentalną sprzeczność w rzeczywiście istniejącym socjalizmie nie w kategoriach klasowych, ale jako produkcję "nadwyżki świadomości", która jest w stanie przekształcić społeczeństwo.
Nie jest obecnie możliwa zadowalająca charakterystyka r.s., ponieważ jego główne zasady gospodarcze i polityczne, kontury instytucjonalne i pozostałości społeczne dojrzeć można jedynie w tym, co po sobie pozostawił. Kryzys zdrowotny, zniszczenie środowiska, wypaczona etyka pracy, ubóstwo, przestępczość, rozkład polityczny oraz niemalże nie kończąca się litania innych niepowodzeń tego systemu narzuconej modernizacji odwracają uwagę od niektórych jego niewątpliwych osiągnięć. P.Ś.
recydywista, recydywa [recidivist, recidi-vism], osoba skazana za określone wykroczenie więcej niż jeden raz; osoba, która ponownie sprzeniewierza się prawu. R. jest zwykle określana jako odsetek osób ponownie sprzeniewierzających się prawu lub ponownie skazanych za to samo przestępstwo w ciągu jednego, dwóch, pięciu lub dziesięciu lat. P.Ś.
Redfield Robert (1897-1958), antropolog amerykański; w 1930 opublikował studium Tepoztlan
- Life m a Mexican Yillage; zarysował w nim konstrukcję typu idealnego nazwanego ^społeczeństwem wiejskim. Jego zdaniem rozszerzanie się cywilizacji miejskiej zmienia społeczeństwa
276 redukcjonizm
wiejskie. Każde osiedle ludzkie można ulokować na kontinuum wieś-miasto, a pozycja na tym kontinuum zależy od cech społecznych i kulturowych danego osiedla.
Społeczeństwa wiejskie według interpretacji R. są małe, izolowane, niepiśmienne i społecznie jednorodne. Występuje w nich silna solidarność grupowa, więzi pokrewieństwa oraz wspólna kultura zakorzeniona w tradycji i religii. Zachowania ich członków mają raczej charakter osobisty i spontaniczny, nie są zaś bezosobowe i wyznaczone przez prawo; życie intelektualne jest stosunkowo ograniczone.
Wśród zbudowanych przez R. ->typów idealnych znalazło się też rozróżnienie społeczeństw przemyslowo-miejskich i społeczeństw preindust-rialnych, którego zwolennikami wcześniej byli F. ->T6nnies i E. ->Durkheim. Prace R. wywarły wielki wpływ na rozwój -^socjologii wsi oraz badań społeczności lokalnych. Jednakże w 1951 O. Lewis opublikował wyniki ponownych badań Tepoztlan, w których zwrócił uwagę na pominięte przez R. aspekty życia tej wsi, zwłaszcza kwestie gospodarcze, demograficzne i polityczne. Ustalenia Lewisa podważyły koncepcję społeczeństwa wiejskiego R., która zbyt słabo uwzględniła konflikty, nędzę i dezorganizację, tworząc wyidealizowaną wizję społeczeństw prymitywnych. Lewis odrzucił także uproszczoną i ahistoryczną klasyfikację osiedli ludzkich, stanowiącą podstawę podejścia R. W późniejszych pracach poświęconych społecznościom miejskim typ idealny społeczeństwa wiejskiego oraz pojęcie kontinuum wieś-miasto także uznano za niezadowalające. A.K.
redukcjonizm [reductionism], termin "r."
stosuje się najczęściej do określenia strategii intelektualnej mającej na celu sprowadzenie różnorodnych zjawisk do pewnej zasadniczej, podstawowej zasady wyjaśniającej. Redukcjonis-tyczne postaci -> materializmu w naukach przyrodniczych dążyły do wyjaśnienia swoistych właściwości i zdolności istot żyjących przez pojęcia i prawa chemiczne. Próby wyjaśnienia zróżnicowań inteligencji ludzkiej lub różnic społecznych między płciami przez różnice genetyczne lub fizjologiczne są zazwyczaj krytykowane przez socjologów jako przykłady niefortunnego -^redukcjonizmu biologicznego. Pewne formy ^marksizmu, w których uznaje się, że stosunki gospodarcze całkowicie determinują życie społeczne i polityczne, także krytykuje się jako r. ekonomiczny. Uzasadnione jest rozróżnienie redukcji logicznej (która dąży do sprowadzenia praw nauki bardziej ogólnej do praw nauki bardziej podstawowej), redukcji semantycznej (gdy język jednej nauki jest definiowany za pomocą terminów należących do innej) i redukcji wyjaśniającej (kiedy dąży się do wykazania, że zjawiska obserwowane przez jedną naukę można wyjaśnić jako skutki mechanizmów zidentyfikowanych przez inną). A.K.
redukcjonizm biologiczny, biologizm
[biological reductionism, biologism], orientacja teoretyczna, w której wyjaśnia się zjawiska społeczne i kulturowe w kategoriach biologicznych. Dwudziestowieczne odmiany r.b. opierają się w mniejszym lub większym stopniu na Darwinow-skiej teorii ewolucji i zasadach selekcji naturalnej. Socjologowie reprezentujący tę orientację uważają takie zjawiska, jak wyniki testów inteligencji (->ilo-raz inteligencji), częstość występowania ->chorób psychicznych, międzypokoleniowe ^-ubóstwo, dominacja mężczyzn i ->patriarchiat czy skłonność do
->przestępstw, za zdeterminowane biologicznie w ten sposób, że różi;e grupy ludzkie mają odmienne potencjały biologiczne i różne trajektorie ewolucyjne. Kierunki, takie jak ->darwinizm społeczny,
-eugenika i ->socjobiologia, opierają się na r.b. Zob. też Ardrey R M.T.
reguły odpowiedniości [rules of corres-pondence], jednym z podstawowych problemów badań empirycznych jest natura związków między językami teorii i obserwacji. Pojęcia "r.o." używa się niekiedy w odniesieniu do środków, kryteriów i założeń stojących za próbami połączenia tych dwóch poziomów przez wspólne środki wyrazu (zob. B. Hindess, The Use ofOfficial Statistks in Sociology 1973). W socjologii przejście od obserwacji do konceptualizacji i z powrotem wymaga dokładnego zbadania sposobu zebrania i skatego-ryzowania obserwacji, np. według kryteriów statystycznych, nieujawnionej wiedzy lub oczekiwań, a także zbadania sposobu ->operacjonalizacji pojęć zastosowanych do analizy danych. J.K.
reguły uczuć [feeling rules], pojęcie wprowadzone przez A. Hochschild (The Managed Heart 1983); zwraca ono uwagę na istnienie "reguł dotyczących tego, jakie uczucie jest lub nie jest właściwe w danym układzie społecznym". Zob. też socjologia emocji. A.K.
Reich Wilhelm (l897-19571, kontrowersyjny marksistowski ncu.eudysta, który w swoich pracach eksponował rolę sfery cielesnej (zwłaszcza funkcje orgazmu), mechanizmów wyparcia wykrywanych w rodzinie autorytarnej (-^osobowość autorytarna) i prowadzących do kształtowania się sztywnego, przystosowawczego typu ->osobowo-ści oraz rolę społeczeństwa w formowaniu tego przystosowania i moralności przymusu (zob. np. Massenpsychologie des Faschismus 1942 i D/e Sexualle Revolution 1972). Antycypował wiele koncepcji szkoły frankfurckiej (->teoria krytyczna) na temat
-^społeczeństwa masowego, stal się guru kontr-kulturowego ruchu Wolna Miłość, zmarł jednak z etykietką dziwaka. J.S.
reifikacja [reification], błąd uznawania abstrakcji za rzecz materialną i przypisywania jej możliwości oddziaływań przyczynowych - innymi słowy, błąd przemieszczenia realności. Przykładem mogłoby być traktowanie ->modelu lub -typu idealnego,
tak jakby były opisami rzeczywistej jednostki lub społeczeństwa. W teorii marksistowskiej r. wiąże się z -alienacją pracy i traktowaniem ludzi jako przedmiotu manipulacji, a niejako istot ludzkich. Tak pojmowane pojęcie r. zostało spopularyzowane przez G. ->Lukacsa, lecz w różnych szkołach marksizmu nadawano mu różne znaczenia. J.S.
relatywizm [relativism], termin luźno używany do oznaczenia stanowiska intelektualnego, które odrzuca absolutne lub uniwersalne standardy i kryteria. Tak więc r. epistemologiczny to pogląd, że nie istnieją żadne uniwersalne kryteria wiedzy lub prawdy. To, co uważa się za prawdę, jest funkcją reguł wewnętrznych, a więc zależnych od kultur lokalnych, okresów historycznych lub interesów spoteczno-politycznych (społeczności naukowej, klasy rządzącej, rewolucyjnego proletariatu itp.). Krytycy -pozytywizmu, których poglądy zyskały znaczny rezonans w latach 60. i 70. XX w., często - niesłusznie - opowiadali się za jakąś formą r., uznając go za nieunikniony. Późniejsza twórczość M. ->Foucaulta, wiążąca "porządki prawdy" ze stosunkami władzy, dołączyła do nurtu stanowisk relatywistycznych w socjologii i związanych z nią dyscyplinach. Podobnie r. moralny to pogląd, że nie istnieją obiektywne standardy moralne. Stanowisko to, podobnie jak r. epistemologiczny, nabrało znaczenia skutkiem popularyzacji twórczości niemieckiego filozofa F.W. -Nietzschego m.in. przez Foucaulta. Chociaż socjologowie, zgodnie z duchem tolerancji i szacunku dla różnic między kulturami, chętnie przyjmują te poglądy, to jednak często zapominają, że są one historycznie silnie powiązane z irracjonalizmem politycznym, a w szczególności z europejskim nazizmem. Trzeba pamiętać, że z punktu widzenia konsekwentnego r. moralnego szacunek i tolerancja same w sobie nie mają ogólnej ważności i są zaledwie osobliwościami szczególnych, lokalnych tradycji (np. liberalizmu).
Jedna z najbardziej wyrazistych deklaracji r. jest związana z twórczością P. Feyerabenda. W serii kontrowersyjnych tekstów polemicznych, skierowanych przeciw obiektywności naukowej, metodzie i racjonalności, Feyerabend mówi sam o sobie jako o "nonszalanckim dadaiście". W pracy Przeciw metodzie (1975, wyd. poi. 1996) wykorzystuje studia historyczne zmian w nauce (podobnie jak Th.S. Kuhn), aby pokazać, że w wypadku każdej metodologicznej zasady nauki równie możliwe było przyjęcie zasady przeciwnej. Argumentacja ta miała na celu osłabienie wiary w metodę jako taką. jedyną zasadą, jaką Feyerabend gotów był poprzeć, byto słynne "wszystko jest dopuszczalne". W kolejnych tekstach (Science in a Free Society 1978 i Farewell to Reason 1987) Feyerabend jaśniej ukazał moralne i emocjonalne podstawy swego r. Jego zdaniem świat jest coraz bardziej zdominowany przez zachodni, przemysłowo-naukowy sposób życia, który eliminuje różnorodność kulturową, niszczy środowisko naturalne i zuboża życie. Za
relatywizm kulturowy 277
ten scenariusz odpowiedzialna jest gtównie nauka i związane z nią roszczenia do -^-obiektywności i rozumu. Ta triada została tak bardzo wypaczona przez jej uwikłanie w globalny proces ujednolicania, iż należy ją odrzucić na rzecz wolności-dla--wszystkich, w której magia, czarownictwo, tradycyjna medycyna oraz inne możliwości kulturowe mają równy dostęp do władzy i zasobów.
W polemikach z Feyerabendem dowodzono, że nadużycie nauki w grze wielkich interesów nie jest wystarczającym powodem do rezygnacji z wszystkich rzeczywistych i możliwych korzyści, które mogą płynąć z jej oderwania od tych interesów. Można też dowieść, iż porzucenie rozumu było w historii nie mniej destrukcyjne niż jego niewłaściwe użycie. Zob. też paradygmat; pluralizm metodologiczny; relatywizm kulturowy.
A.K.
relatywizm kulturowy [cultural relativism],
relatywiści kulturowi twierdzą, że pojęcia powstają w powiązaniu z warunkami społecznymi, a więc różnią się w zależności od kultury. Dotyczy to spraw podstawowych, jak orzekanie o tym, co jest prawdziwe, moralnie słuszne, co konstytuuje wiedzę czy nawet rzeczywistość jako taką. W Rozumieniu społeczeństwa pierwotnego (1964, wyd. poi. w: Racjonalność i styl myślenia, E. Mokrzycki [wyb. i red.] 1992) P. Winch dowodzi, że nasze poczucie rzeczywistości jest konstruktem społecznym opartym na dyskursie dominującym w społeczeństwie. Relatywiści kulturowi odrzucają więc racjonalistyczne (^racjonalizm) i uniwersalne przesłanki wielkich teorii, takich jak ->funkcjonalizm, ->marksizm czy ^psychoanaliza freudowska.
R.k. nawiązuje do twórczości i dorobku filozofów języka: L. -Wittgensteina, W. Van Ormana Quine'a, B. Whorfa i E. Sapira. Twórcy ci utrzymywali, że jeśli ->język konstruuje świat, to rzeczywistość nie istnieje niezależnie, lecz kształtują ją kategorie kulturowe i lingwistyczne. Dwie kultury mogą więc być niewspółmierne wobec siebie, gdyż ich sposoby widzenia świata opierają się na zgoła odmiennych językach i założeniach. P. Feyerabend (Przeciw metodzie 1975, wyd. poi. 1996) mówi, że istnieją kultury tak odmienne od kultury Zachodu, iż są niezrozumiałe dla przybyszów z zewnątrz, którzy tym samym nie mogą ich przetłumaczyć na własne kategorie.
Ma to wielkie implikacje dla badania społeczeństw nie należących do kręgu kultury zachodniej. Zapożyczone z zewnątrz zachodnie podejście racjonalistyczne okazuje się etnocentryczne (->et-nocentryzm); dlatego musimy dążyć do zrozumienia wzorów kulturowych w kategoriach swoistych dla tej kultury, przyjmując spojrzenie osoby ją reprezentującej. Tym samym więc -^etnografia staje się procesem odkrywania znaczeń, za pomocą których ludzie konstruują rzeczywistość, oraz przekładaniem tej wiedzy na kategorie dyskursu swoiste dla społeczeństwa badacza. Zob. też hipoteza Sapira-Whorfa; interpretacja. A.K.
278 religia
religia [religion], jest zbiorem wierzeń, ->sym-boli i praktyk (np. ->rytualów) opartych na idei
-^sacrum, które tączą wierzących w ramach wspólnoty spoteczno-religijnej. Sacrum zostaje przeciwstawione profanum, albowiem odwołuje się do uczuć grozy. Socjologowie definiują r., odnosząc ją do sacrum, nie zaś jako wiarę w Boga lub bogów, ponieważ umożliwia to dokonywanie porównań, a istnieją religie - np. niektóre wersje
-buddyzmu - nie zakładające wiary w Boga. R. jest także przeciwstawiana magii, tej ostatniej bowiem przypisuje się indywidualizm i instrumen-talizm. Zob. też niewidzialna religia; nowe religie; sekularyzacja; socjologia religii. A.K.
religia prywatna [private religion], socjologowie traktują zwykle religię jako aktywność publiczną, obejmującą praktyki wspólnotowe (takie jak kult czy sakramenty) oraz wspólnie podzielane wierzenia. Jednak niektórzy socjologowie twierdzą, że w społeczeństwie nowoczesnym, w którym dokonuje się -^sekularyzacja, religia może przetrwać tylko jako prywatny zbiór wierzeń lub uczuć. M. Weber w szkicu Nauka jako zawód i powalanie (19)9, wyd. poi. w: Polityka jako zawód i powotanie 1998) utrzymywał, iż religia będzie istnieć tylko "pianissimo między ludźmi w najmniejszych wspólnotowych kręgach". Pojęcie "r.p." jest niekiedy używane jako odpowiednik
-^niewidzialnej religii. A.K.
religijność [religiosity], w pracy The Religious
Factor (1961) G. Lenski analizuje zróżnicowanie nastawień wobec kwestii ekonomicznych i politycznych między żydami, protestantami i katolikami; wprowadza on typologię wymiarów r. Są to: ortodoksja, czyli wiara; stowarzyszenie, czyli kultywowanie praktyk religijnych; oddanie, czyli przywiązanie do pewnych aspektów religii, np. modlitwy; oraz autonomiczność wspólnot, czyli stopień oddzielenia grup religijnych. A.K.
replikacja [replication], powtórzenie badania, zazwyczaj przez innego badacza, dla stwierdzenia, czy wyniki będą te same. Odmianą r. jest kilka jednoczesnych powtórzeń badania albo w tym samym kontekście, albo w kontekstach różniących się między sobą wartościami jednej, kluczowej dla danego badania zmiennej. Rodzajem r. jest też -^analiza wtórna zbioru danych w celu ponownego sprawdzenia hipotez lub określenia wpływu opracowania na wyniki. J.K.
reprezentatywność [representativeness], rozsądnie dokładne odzwierciedlenie cech przedmiotu badań i ich różnorodności. Gdy mowa o ->sondażu lub o ->studium przypadku, r. oznacza stopień, w jakim charakterystyczne cechy próby (-dobór próby) są identyczne z cechami
-^populacji, z której próba ta została pobrana. W odniesieniu do pojedynczych przypadków r. oznacza, że są one typowe. Można też mówić o r. raportów z badań; np. istotne jest, czy dosłowne
cytaty, opisywane szczegółowo przypadki, czy inne wybrane fragmenty oddają całą różnorodność wyników i czy uwzględniają istotność poszczególnych elementów. Zob. też błąd próby. J.K.
resocjalizacja [resocialization], ponowne
uczenie się norm i sankcji kulturowych, w ramach powrotu do systemu społecznego, przez tych, którzy - dobrowolnie lub nie - opuścili ten system (np. więźniowie powracający do społeczeństwa lub osoby powracające z pobytu za granicą), tak aby mogli oni zostać ponownie w pełni zaakceptowani w obrębie tego systemu. P.Ś.
rewolucja [revolution], stosunkowo rzadkie, ale ważne historycznie wydarzenia burzące caty porządek społeczny i polityczny - zwykle przy użyciu siły - oraz odbudowujące go na nowych zasadach i z nowymi przywódcami. Słowo "r." jest w sposób luźny stosowane do opisania każdej dramatycznej ->zmiany społecznej, por. np. "r. przemysłowa", "r. komputerowa", "r. stylu" itd. Podstawowe jego znaczenie nadal jednak dotyczy polityki. Trudno jednoznacznie odróżnić r. polityczną i powstanie, chociaż niektórzy twierdzą, że termin "r." powinien być zarezerwowany dla tych przypadków, w których nowa elita rządząca próbuje dokonać fundamentalnych zmian w strukturze społecznej porewolucyjnego społeczeństwa, podczas gdy powstania są bardziej ograniczonymi wstrząsami politycznymi i kończą się jedynie zastąpieniem jednej grupy rządzącej przez drugą. Niewątpliwie granica między powstaniem a r. jest równie nieostra, jak bardzo różne są zmiany społeczne, które następują w rezultacie przejęcia władzy.
Prototypami wszystkich współczesnych r. byty r. amerykańska 1776 i r. francuska 1789. Obie miały klarowny program polityczny i obie doprowadziły do całkowitej przemiany stosunków władzy. W XX w. r. rosyjska 1917 oraz r. chińska 1948 przyniosły podobnie dramatyczne rezult ity. Nie wszystkie r. w niedawnej a..,.o. u miały ceie socjalistyczne lub egalitarne albo nawet modernizacyjne; wiele było r. antydemokratycznych lub prawicowych. Przez Środkowy Wschód przetoczyła fala fundamentalis-tycznego islamu, szczególnie widoczna w rewolucyjnym upadku szacha Iranu w 1979. W latach 90. w wielu byłych państwach komunistycznych dokonały się "r. odwrotne".
Prawdopodobnie najważniejszą teorią r. w socjologii jest ^materializm historyczny K. -Marksa i F. ->Engelsa. Należy jednak podkreślić, że ^-marksizm stał się ucieleśnieniem wielu, często sprzecznych teorii r., np. teorii -> Lenina dyktatury proletariatu oraz teorii r. chłopskiej proponowanej przez ->maoizm. Wiele socjologicznych studiów zmiany rewolucyjnej jest otwartą krytyką marksistowskiego postrzegania historii w ogóle, a r. w szczególności.
Studia nad powstaniami i r. miały na ogól z konieczności charakter historyczny i koncentrowały się na ich przyczynach i przebiegu. Teorie,
rodzina mała, rodzina nuklearna 279
które podkreślają nierównowagę społeczną, wzrost oczekiwań oraz względną ->deprywację, są akceptowalne, ale nie są dobrym narzędziem wyjaśniania i przewidywania. W latach 70. T. Skocpol sformułowała teorię r., która podkreśla niezdolność instytucji do rozwiązywania normalnych kryzysów (States and Sodo/ Revolutions 1979), a Ch. i L. Tilly zaproponowali model historyczny, w którym rebelie są skutkiem wykorzystania okazji stworzonej przez zmianę równowagi sit i zasobów (TJw Rebellious Centwy, 1830-1930 1975). Teoria Skocpol okazała się szczególnie kontrowersyjna. Proponuje ona strukturalną analizę na poziomie makro, dokonując jednoznacznego rozróżnienia r. politycznych (zmiana przywództwa) i społecznych (przekształceniu ulegają cale społeczeństwa). Przeciwstawiając się jednoprzyczynowym wyjaśnieniom r. społecznych (jak np. rosnące oczekiwania czy konflikty klasowe), proponuje złożony, płynny model, który podkreśla różnice pomiędzy ->państ-wami, rolę czynników zewnętrznych (jak np. międzynarodowa rywalizacja gospodarcza) oraz dostępność kanałów wyrażania niezadowolenia przez różne klasy społeczne. (Autorka ta w swych następnych pracach nadal koncentruje się na tezie ozłożoności rewolucyjnej zmiany społecznej; zob. np. Yision and Method in Historical Sociology 1984 oraz Bringing the State Back In 1985).
Zmiana rewolucyjna w społeczeństwie nigdy nie jest pełna, a rezultaty r. znacznie różnią się między sobą. Elementy dawnego porządku trwają nadal, jak to się działo we Francji po 1789 i w Rosji po 1917, podważając idealistyczne intencje, które r. wywołały. P.S.
rewolucja menedżerska [managerial re-V0lution], pojęcie wskazujące na istotną zmianę w ramach współczesnej korporacji (->społeczeńs-two korporacyjne): przejście od właściciela do profesjonalnego menedżera jako kluczowej postaci w przedsiębiorstwie. Wiąże się to z faktem, że już nie własność, lecz kontrola jest głównym źródłem władzy i zaangażowania, oraz ze spadkiem znaczenia kapitalizmu rodzinnego i prywatnej własności we współczesnym kapitalizmie.
Pojęcie r.m. wprowadził J. Burnham w książce pod takim tytułem (1941, wyd. poi. 1958); stwierdza on, że nie tylko przedsiębiorstwa przemysłowe, ale i agencje państwowe oraz wszelkie inne znaczące organizacje mogą zostać zdominowane przez nową klasę rządzącą profesjonalnych menedżerów, realizujących swe własne interesy. A.A. Berle i G.C. Means (The Modern Corporation and Private Property 1932) twierdzą, że menedżerowie mają tendencję do realizowania szerszych celów korporacyjnych nawet kosztem krótkoterminowych zysków. Jak większość teorii dotyczących zarządzania, ta również jest praktycznie nieweryfikowalna. Zob. też burżuazja; dekompozycja kapitału. P.S.
rezerwowa armia pracy [industrial reser-
V6 army], termin pochodzący z pism K. ->Marksa
i odnoszący się do upośledzonego odłamu ->pro-letariatu. Robotnicy ci pełnią dwie funkcje: wpływają na płace, gdyż jako dostępna siła robocza stanowią zagrożenie dla zatrudnionych, oraz dostarczają siły roboczej w sytuacji nagłego rozwoju produkcji. Gdy r.a.p. kurczy się, płace wzrastają, i vice versa. W ostatnich latach toczyła się szeroka dyskusja na temat roli kobiet jako rezerwowej siły roboczej. Zob. też segmentacja rynku pracy.
J.S.
rodzina koniugalna [conjugal family], pojęcie to oznacza rodzinę małą składającą się z małżonków i uzależnionych od nich dzieci. Są to rodziny względnie niezależne od szerszej sieci krewnych (->pokrewieństwo), a stosunki małżeńskie grają w nich szczególnie ważną rolę. W konsekwencji wskaźniki rozwodów są raczej wysokie. Termin "r.k." stosuje się coraz częściej wobec partnerów, którzy utrzymują długotrwały związek, nie będąc formalnie małżeństwem. Zob. też rodzina poszerzona. A.K.
rodzina mata, rodzina nuklearna [nuc-
lear family], termin stosowany do oznaczenia grupy składającej się z małżonków oraz zależnych od nich dzieci. Wczesne badania takich rodzin podkreślały znaczenie leżącego u jej podstaw imperatywu biologicznego. Badania antropologiczne uzasadniają pogląd o "naturalności" r.m., a G. Murdock zapewnia, że jest ona "uniwersalnym ludzkim ugrupowaniem" (Social Structure 1949). Murdock wiąże to ze skutecznością r.m. w wykonywaniu zadań koniecznych do przetrwania gatunku i zachowania ciągłości społecznej: porządkowaniem stosunków seksualnych, reprodukcją, socjalizacją dzieci, współpracą gospodarczą między płciami. Socjologowie podkreślają, że biologia nie wystarcza do zrozumienia wielości form rodziny, oraz kładą też nacisk na konieczność zbadania, w jaki sposób procesy ideologiczne, polityczne i gospodarcze kształtują r.m.
Interpretacja funkcjonalnostrukturalna (->funk-cjonalizm) tego typu rodziny (zob. T. Parsons, R. Bałeś, Family, Socialization and Interaction Proces-ses 1955) nie straciła aktualności, gdyż znaczna część późniejszej socjologii rodziny jest reakcją na funkcjonalizm. Twierdzenie, że izolowana r.m. ukształtowała się jako odpowiedź na potrzeby rozwiniętej gospodarki przemysłowej, jest teraz powszechnie odrzucane, ponieważ istnieją dowody występowania r.m. w różnych okresach historii i w różnych kulturach. T. ->Parsons twierdzi, że r.m. zaspokaja potrzeby społeczeństwa przemysłowego, albowiem z jednej strony umożliwia rodzinom ruchliwość i niezależność gospodarczą od szerszej grupy krewnych, z drugiej zaś daje gwarancje, że w indywidualistycznie nastawionym, bezosobowym świecie dorośli i dzieci stworzą trwały, choć ograniczony, układ związków emocjonalnych. W. Goode (The Family 1964) także podkreśla, że r.m. dobrze służy społeczeństwu prze-
280 rodzina rdzenna
myślowemu, dając mu to, co Ch. Lasch nazywa Haven in a Heartless World (1977). Goode zaznacza jednak, że formy i funkcje rodziny zmieniają się z powodu nowych dążeń i poczynań jednostek.
Teza, iż "rodzina jest schronieniem", rodzi pytanie: schronieniem dla kogo? Traktując rodzinę jako jednolitą całość, nie dostrzegamy w niej przejawów -władzy. Mąż, żona, rodzice i dzieci, wszyscy mają zróżnicowane interesy, a więc także zróżnicowaną władzę. M. Young i P. Willmott w pracy The Symmetrical Family (1973) starali się dowieść, że r.m. staje się coraz bardziej egalitarna, w miarę jak kształtuje się bardziej elastyczny podział -ról związanych z płcią. Wielu autorów reprezentujących feminizm odrzuca jednak ten optymistyczny pogląd. Dowodzą oni, iż rodzina jest instytucją represyjną, zwłaszcza dla kobiet. Niewątpliwe jest, że wraz ze wzrostem wskaźników rozwodów oraz starzeniem się populacji r.m. przestaje być norma zarówno w Wielkiej Brytanii, jak i w Stanach Zjednoczonych. Ludzie dojrzali dwukrotnie doświadczają życia w r.m.: raz jako dzieci w swej rodzinie pochodzenia, drugi raz, po pewnym okresie niezależności, jako rodzice w swej rodzinie prokreacji (zob. C.C. Harris, The Family and Industrial Society 1983). R.m. coraz częściej wiążą się tylko z pewnymi okresami życia (->bieg życia) i istnieją krócej niż w przeszłości. Mogą mieć także inną strukturę ról, gdyż większość kobiet i matek wykonuje teraz płatną pracę. Niemniej jednak r.m. jest, jak się wydaje, instytucją niezwykle prężną, przetrwała różnorakie wstrząsy społeczne i dostosowała się do zmian społecznych. Zob. też indywidualizm uczuciowy; małżeństwo; rola małżeńska; socjologia rodziny. A.K.
rodzina rdzenna fstem family], w podsumowaniu swych badań terenowych nad strukturą rodziny F. Le Play (1806-82) wyróżnił cztery jej podstawowe typy: patriarchalną, niestabilną, partykularystyczną, rdzenną. R.r. to bardziej elastyczna modyfikacja typu patriarchalnego. Zdaniem Le Playa była ona typowa dla Europy Środkowej, Hiszpanii i Skandynawii; była ideałem stabilności i pomyślności; składała się z 6 lub 7 członków; jest zwykle rodziną wolnych rolników lub dzierżawców, którzy dziedziczyli, według klarownych zasad, z pokolenia na pokolenie, albo dzierżawę, albo małe gospodarstwa rolne. A.K.
rodzina symetryczna [symmetrical family], forma rodziny, którą zidentyfikowali P. Willmott i M. Young we wczesnych latach 70. XX w., uznawana za coraz bardziej powszechną, w której -podział pracy w gospodarstwie domowym słabo się zaznacza, a ważniejszy dla życia społecznego i tożsamości społecznych jest sam dom. Badania feministyczne prowadzone w tym samym czasie ujawniły jednak trwałość nierówności w sferze podziału pracy w gospodarstwie domowym, a teza Willmotta i Younga znalazła słabe potwierdzenie empiryczne. Zob. też rola małżeńska. A.K.
rodzina trudna [problem family], potoczna,
pejoratywna etykieta używana przez pracowników instytucji pomocy społecznej i przez otoczenie społeczne wobec rodzin, których zachowanie oraz sytuacja społeczna tworzą - zdaniem otoczenia - różne problemy. Ponieważ pojęcie to skłania do uogólnień i ma własności stygmatyzujące (->styg-mat), jego stosowanie jest krytykowane. A.K.
rodzina wielka, rodzina poszerzona [ex-
tended family], termin ten oznacza system rodziny, w którym w jednym -^gospodarstwie domowym żyje kilka pokoleń. Nostalgia za "wielką rodziną" opier? się .v zasadź.e na micie, gdyż w zachodnich nierolniczych społeczeństwach takie formy gospodarstwa są rzadkością. Także w -^rodzinach koniugalnych szersze zobowiązania wynikające z ->pokrewieństwa mogą być znaczne. Zob. też socjologia rodziny. A.K.
rola chorego [sick role], pojęcie spopularyzowane przez T. -Parsonsa. Dowodził on (TheSocial System 1951), że o ile choroba stanowi dewiację biologiczną, o tyle bycie chorym - tj. osobą, którą określa się i uznaje za chorą - jest -rolą, którą rządzą oczekiwania społeczne. Parsons wyróżnił cztery takie oczekiwania. Po pierwsze, oczekuje się, że jednostka wyłączy się z pełnienia obowiązków związanych z normalnymi rolami społecznymi; wyłączenie to musi być uprawomocnione przez jakiś autorytet, często przez lekarza. Po drugie, chory nie odpowiada za swój stan, co oznacza, że trzeba się nim opiekować. Po trzecie, ponieważ choroba uważana jest za stan niepożądany, od chorego wymaga się, aby pragnął wyzdrowieć. Po czwarte wreszcie, oczekuje się, że chory zwróci się o kompetentną pomoc do fachowców i będzie z nimi współpracować, starając się wrócić do zdrowia.
Koncepcja ta zwróciła uwagę na regulację społeczną choroby: mechanizmy, które zapewniają podporządkowanie się osób chorych, pomagają im odzyskać zdrowie i jcwarantuj; że tylko ludzie rzeczywiście choiz_, j.iugą wyłączyć się z normalnych obowiązków. Pomaga ona również analizować czynniki motywacyjne związane z chorobą. Parsons wskazywał w istocie, że odwołując się do tych komponentów motywacyjnych (widoczny jest tu wpływ teorii Freuda), można traktować chorobę jako szczególną formę ->dewiacji, funkcjonalną wobec systemu społecznego, ponieważ kieruje tendencje dewiacyjne poza procesy tworzenia się grup, solidarności i uniemożliwia roszczenie pretensji do prawowitości.
Krytycy wskazywali, że wymienione przez Par-sonsa oczekiwania rządzące r.ch. nie mają powszechnego charakteru; kwestionowali zakres, w jakim choroba jest umotywowana, przydatność modelu do analizy chorób przewlekłych oraz zarzucali nadmierną koncentrację na tym, co jest funkcjonalne dla społeczeństwa. Koncepcja r.ch. ma jednak podstawowe znaczenie w socjologicznych interpretacjach zdrowia i choroby. AŻ.
rola małżeńska [conjugal role], jedna z odrębnych ról męża lub żony, wynikająca z -^podziału pracy w rodzinie. W klasycznym studium Family and Social Network (1957) E. Bott stwierdziła, iż jedno z małżonków odpowiada za finansowe wspieranie rodziny, a drugie za obowiązki związane z gospodarstwem domowym i opieką nad dziećmi. Występowały jednak znaczne zróżnicowania stopnia oddzielenia r.m. (->oddzielone role małżeńskie). Bott nie dostrzegła klasowej determinacji r.m, niemniej ->powiązane r.m. zazwyczaj występowały w klasach średnich. M. Young i P. Willmott w pracach Family and Kinship in East London (1957) oraz The Symmetrical Family (1973) dowodzą, że nawet w klasie robotniczej dokonuje się ewolucja ku połączonym r.m. oraz małżeństwom "partnerskim", obecnie uznawanym za ideał. Nowsze badania empiryczne zdają się świadczyć, że tradycyjny podział pracy staje się mniej sztywny. Niemniej nierówności pozostają, a badania budżetów czasu ujawniają, że nie ma znaczących zmian, jeśli chodzi o wykonywanie koniecznych prac domowych, jakkolwiek pomoc mężczyzn nieco wzrosła. Nawet gdy żony pracują w pełnym wymiarze godzin, równy podział obowiązków domowych jest czymś niezwykłym, a przypadki kobiet pracujących, które poślubiły "mężów prowadzących dom", są na tyle rzadkie, że godne nadzwyczajnej uwagi. Nie ma też przekonujących dowodów na zanik różnic między małżonkami w odniesieniu do władzy i kontroli. Badania sposobu gospodarowania pieniędzmi sugerują, że powszechne jest przekazywanie żonom środków na utrzymanie domu, a wiele żon nadal nie wie, jakie są faktyczne dochody ich mężów. Zob. też alokacja dochodów w gospodarstwie domowym; podział pracy w gospodarstwie domowym; powiązane role małżeńskie; socjologia rodziny. A.K.
rola, rola społeczna, teoria roli [role, social role, role theory], r. jest kluczowym pojęciem teorii socjologicznej. Odzwierciedla społeczne oczekiwania przypisane poszczególnym ->statusom lub pozycjom społecznym i pomaga badać funkcjonowanie tych oczekiwań. T.r. była szczególnie popularna w połowie XX w., jednak na skutek utrzymującej się krytyki zaczęto ją uważać za wadliwą i w zasadzie wyszła z użycia. Koncepcja r. pozostaje jednak podstawowym narzędziem interpretacji socjologicznych.
W obrębie t.r. istnieją dwa dość odmienne podejścia. Pierwsze to ujęcie przyjęte na gruncie antropologii społecznej R. ->Lintona, dostarcza strukturalnej interpretacji r. umiejscowionych w obrębie systemu społecznego. W tej perspektywie r. to zinstytucjonalizowane wiązki normatywnych praw i zobowiązań; dobrym przykładem jest słynna analiza ->roli chorego autorstwa T. -*Par-sonsa. Drugie ujęcie ma bardziej socjopsycho-logiczny charakter i koncentruje się na aktywnych procesach związanych z tworzeniem, przyjmowaniem i odgrywaniem r.: należy ono do tradycji
rola, rola społeczna, teoria roli 281
-+interakcjonizmu symbolicznego i socjologii dramaturgicznej (-dramaturgizm), przy czym ta druga zajmuje się analizą życia społecznego w kategoriach dramatu i teatru.
Ujęcie strukturalne r. umiejscawia status np. nauczyciela w kontekście społeczeństwa, a następnie próbuje opisać zestaw praw i obowiązków związanych z idealnym typem tej pozycji. Oczekiwania te, mające podstawy społeczne, tworzą r. Każdy człowiek ma wiele statusów (np. matki, nauczyciela, kapitana drużyny golfowej), które tworzą zespół statusów, a każdemu z nich odpowiada jego własna r. Każda r. zakłada stykanie się z wieloma różnymi partnerami, z których każdy ma własny zespół oczekiwań. Na przykład nauczyciel ma jako partnerów r. studentów, kolegów, dyrektorów, członków zarządu szkoły oraz rodziców, a wszyscy oni mają nieco różne oczekiwania dotyczące jego zachowania. Suma tych oczekiwań jest zespołem r. Gdy są one sprzeczne, co się często zdarza, socjologowie mówią o konflikcie r. i napięciu r. W systemie teoretycznym Parsonsa wzory r. są definiowane poprzez tzw. układy zmiennych, czyli wybory alternatywnych
->norm. Teoria ta stanowi użyteczne -narzędzie heurystyczne w tworzeniu schematu organizacji społeczeństw opartego na wzorach normatywnych, nadmiernie jednak upraszcza kwestię normatywnych oczekiwań, zakładając istnienie w społeczeństwie pełnego konsensu oraz reifikując
->system społeczny. Wyrafinowana wersja tego ujęcia znajduje się w pracy R. Dahrendorfa Homo Sociologicus (1968), budzącej w swoim czasie kontrowersje, obecnie niesłusznie pomijanej.
Alternatywne, socjopsychologiczne podejście w wyższym stopniu koncentruje się na dynamicznych aspektach konstytuowania się r.: raczej bada interakcje, w trakcie których ludzie zaczynają odgrywać swoje r., niż opisuje umiejscowienie tych r. w strukturze społecznej. Kładzie się w niej nacisk na sposób, w jaki ludzie zaczynają przyjmować r. innych (przyjmowanie r.), tworzą własne r. (tworzenie r.), wyobrażają sobie, jaka byłaby reakcja innych ludzi na ich zachowanie (dostosowanie r.), a w końcu odgrywają swoją własną r. (odgrywanie r.). W pewnych wariantach tej teorii (np. w teorii E. ->Goffmana) uwagę skupia się na tym, w jaki sposób ludzie odgrywają r.: czasami przyjmują ją w pełni (oddają się r.) i odgrywają każdy jej element z pełnym zaangażowaniem. Kiedy indziej mogą odgrywać swoją r. niezbyt poważnie czy szczerze (dystansują się wobec r.), dając do zrozumienia, że są kimś więcej niż zwykłą r., którą odgrywają. Mogą też odgrywać r. cynicznie, aby osiągnąć zamierzone rezultaty w określonej sytuacji (manipulowanie wrażeniem). Wszystkie te ujęcia zajmują się przede wszystkim dynamiką tworzenia r. i traktują r. nie jako raz na zawsze określone oczekiwania, lecz jako coś, co dopiero powstaje. Najlepszą chyba prezentacją tego podejścia do t.r. jest książka Goffmana Człowiek w teatrze życia codziennego (1959, wyd. poi. 1981).
282 role związane z płcią
T.r. nie stanowi oczywiście wyłącznej domeny socjologów. Analiza życia społecznego w kategoriach teatralnej metafory obecna jest w greckim dramacie, w zdaniu Szekspira, że "świat jest teatrem", i we współczesnych ujęciach "teoto-kracji", takich jak przedstawione w The Drama of Social Reality (1975) S. Lymana i M. Scotta. Praca LA. Zurchera Social Roles (1983) jest dobrym wprowadzeniem w tę dziedzinę. Zob. też wzorzec roli. A.Z.
role związane z płcią [sex roles], aż do lat 70. XX w. było to pojęcie najczęściej stosowane w socjologii do określenia tych różnic i relacji między kobietami i mężczyznami, które uznawano raczej za wytwór -^socjalizacji niż skutek wpływu biologii. Koncepcja ta została poddana podobnej krytyce jak teoria -ról w ogóle; zakwestionowano ją również dlatego, iż przesłaniała kwestie władzy i nierówności między płciami.
R.z.p. przewidują odmienne sposoby działania i odmienne zadania dla kobiet i mężczyzn. W rozwiniętych społeczeństwach przemysłowych większość kobiet przebywa w domu lub pracuje w zawodach związanych z usługami; innymi słowy, "przy pracy odpowiedniej dla kobiet". Mężczyźni poświęcają życie na swe różnorakie kariery zawodowe poza domem, a ich praca jest często lepiej opłacana i ma wyższy status niż praca kobiet. Dlaczego między r.z.p. występują takie różnice? Istnieje kilka przeciwstawnych teorii. Perspektywy biologiczna i psychologiczna podkreślają znaczenie różnic wrodzonych, wynikających czy to z selekcji genetycznej, czy ze skłonności o podłożu biologicznym, sprzyjających kształtowaniu się opiekuńczych zdolności kobiet i bardziej agresywnego, zorientowanego instrumentalnie temperamentu mężczyzn. Zdaniem funkcjonalistów (-funkcjonalizm) r.z.p. uzupełniają się wzajemnie, a podział pracy między kobietą i mężczyzną wzmacnia stabilność rodziny. Ten punkt widzenia krytykują autorzy z kręgu feminizmu, którzy podkreślają doniosłość aspektu władzy właściwego tradycyjnym r.z.p.. Feministki twierdzą, że r.z.p. są w istocie sposobem na utrzymanie podporządkowania kobiety wobec mężczyzn i wytworem patriarchalnego (->patriarchat) społeczeństwa, w którym mężczyźni strzegą korzyści własnych, zachowując status quo. Kobiety o poglądach tradycyjnych niekiedy patrzą na feminizm z nieufnością, niemniej zarówno postawy mężczyzn, jak i kobiet zmieniają się, co sprzyja większemu ->egalitaryz-mowi r.z.p. Jest jednakże wiele dowodów na to, iż zachowania nakazywane przez r.z.p. są bardziej odporne na zmiany, niż się sądzi. Zob. też podział pracy w gospodarstwie domowym; podział pracy związany z płcią; rola małżeńska; rynek pracy. A.K.
Rosę Arnold Marshall (i918-1968), socjolog
amerykański, przedstawiciel nieco eklektycznej formy -interakcjonizmu symbolicznego, który
zajmował pozycję pośrednią między humanistycznym podejściem -szkoły chicagowskiej a bardziej pozytywistycznym stanowiskiem (^pozytywizm) M. ->Kuhna i jego zwolenników ze szkoły Iowa. R. dowodził, że perspektywę interakcjonistyczną da się pogodzić z różnymi technikami badań, w tym zarówno z -obserwacją uczestniczącą, jak i ->sondażem. Ten metodologiczny i teoretyczny pluralizm jest widoczny w zbiorze poczytnych esejów pt. Human Behaviour and Social Processes (1962) pod redakcją R., którego współautorzy to m.in. H. Becker, R. Turner, H. Blumer, R. Dubin, H. Gans i M. Kuhn, uważani za zwolenników interakcjonistycznego podejścia do badania społeczeństwa. A.Z.
Rousseau Jean Jacques (1712-1778), kontrowersyjny oświeceniowy filozof francuski, teoretyk społeczeństwa i wychowania, wybitny rzecznik teorii -umowy społecznej, autor wizji -^natury ludzkiej jako wolnej ze swej istoty, lecz stopniowo ujarzmianej, oraz demokratycznej (^demokracja) teorii rządu. Uznanie go za jednego z pierwszych twórców teorii społecznej utrudniają liczne sprzeczności występujące w jego pracach. W różnych miejscach domaga się odstąpieni. od badań naukowych, ponieważ szkodzą one cnotom publicznym, tymczasem sam przedstawi; systematyczne analizy nierówności społecznych Twierdzi, że pomiędzy natura a społeczeństweir istnieje nieusuwalna sprzeczność, jednakże głos teorię państwa, która zakłada, że jednostki s; zdolne do uzgadniania własnych interesów z inte resami innych oraz do utożsamiania się z woli powszechną wyrażoną w suwerennym prawie Jego główne dzieło to Umowa spoteczna 176) (wyd. poi. 1839); wyłożona w nim koncepcji legitymizowanego państwa wywarła jednak wiek szy wpływ na filozofię polityczną niż na socjolo gię. J.S.
Rowntree Benjamin Seebohm (1871-1954)
dyrektor i pr ;c, fabryki czekolady Rowntrei w Yorku (1923-41). Rowntree był również refor matorem społecznym, filantropem oraz badaczen społecznym, zajmującym się głównie problematy ką zarządzania w przemyśle i kierowania zasobam ludzkimi oraz zagadnieniem ->ubóstwa. Najbai dziej znaną socjologom pracą R. są szczegółowi badania empiryczne nad ubóstwem w Yorku.
Reformatorskie nastawienie R. wiązało sii w dużej mierze z jego przynależnością do kwak rów; ukształtowało się też pod wpływem idei których zwolennikiem był jego ojciec. R. zaczą pracować w rodzinnej firmie, gdy miał 18 lal i został pierwszym dyrektorem ds. pracowników Na tym stanowisku wprowadził wiele reform ośmiogodzinny dzień pracy w 1896, system eme rytalny dla pracowników w 1906, pięciodniowy (44-godzinny) tydzień pracy oraz rady pracowniczi w 1919, dział badań psychologicznych w 192! i współakcjonariat rok później. Zmiany te był
wynikiem zainteresowań R. potrzebami pracowników, których wyższy standard życia był jego zdaniem ważny również dlatego, że sprzyjał wzrostowi wydajności w przemyśle; tę filozofię naukowego zarządzania przedstawił szczegółowo w takich książkach jak Human Needs ofLabour (1918). R., zainspirowany badaniami Ch. -Bootha nad ubóstwem w Londynie, postanowił zbadać zasięg ubóstwa w Yorku. Pierwsze badania przeprowadził wiatach 1897-98, a książka Poverty. A Study ofTown (j/e ukazała się w 1901. R. przyjął definicję ubóstwa na poziomie minimum egzystencji, starając się określić wielkość płac niezbędnych do utrzymania sprawności fizycznej. Wyróżnił ubóstwo pierwotne (gdy dochody nie wystarczały do utrzymania wydajności) i ubóstwo wtórne (zarobki były wystarczające, ale przeznaczane na inne cele); rozróżnienie to okazało się później problematyczne. Pierwsze bada-! nie ujawniło, że około 15% badanych żyje w ubóst-I wie pierwotnym. Późniejsze badania (1936 i 1950), l wykorzystujące nieco zmodyfikowane mierniki, j wykazały niewielkie zmniejszenie ubóstwa. AŻ l
i rozbrojenie [disarmament], proces lub poli-I tyka zmniejszenia poziomu zbrojeń, ważna zwła-j szcza w erze atomowej; u podstaw polityki r. leży założenie, że samo posiadanie broni prowadzi do | konfliktu. R. nie jest tożsame z kontrolą zbrojeń, | czyli określaniem przez państwa uczestniczące | w rokowaniach wielkości uzbrojenia. Rodzaje l polityki r. obejmują r. jednostronne lub wielo-i stronne, częściowe lub całkowite, nuklearne lub
konwencjonalne. A.Z. i
rozkład dochodów [income distribution],
można określać funkcjonalnie lub wg wielkości. Funkcjonalny r.d. narodowego odzwierciedla udział w jego całości dochodów z ziemi, pracy i kapitału lub wkład każdego z czynników produkcji. W tym kontekście przy redystrybucji dochodu może się wyłonić kwestia, czy np. nie należy zmniejszyć zysków, aby zwiększyć dochody zatrudnionych. Rozkład wg wielkości dochodów osobistych odzwierciedla rozdział bezpośrednich środków finansowych otrzymywanych przez jednostki, rodziny i gospodarstwa domowe. Obecnie jest to najbardziej powszechne rozumienie tego terminu; skupia się ono na dochodach pieniężnych i wyłącza wpływy socjalne zawarte w dostępie do dóbr publicznych, takich jak państwowa oświata i służba zdrowia.
Nie ma powszechnie akceptowanej ścisłej definicji dochodu osobistego ani też jednoznacznej definicji operacyjnej określającej, które elementy należy tu włączyć lub wykluczyć i w jaki sposób. W praktyce definicje te konstruuje się na podstawie informacji dostępnej dzięki danym administracyjnym, regularnym -sondażom dotyczącym dochodów i wydatków oraz ^statystykom publicznym. Jedną z najbardziej rozpowszechnionych kategorii jest więc rozkład wynagrodzeń, ponieważ dane na temat płac i zarobków osób
rozkład dochodów 283
zatrudnionych oraz dochodów i zysków przedsiębiorców dostępne są z wielu źródeł. Definicja dochodu osobistego jest jednak szersza i może obejmować zyski firm w sektorze prywatnym dzielone w formie dywidend (lecz nie zyski przedsiębiorstw państwowych); wynagrodzenia w naturze i beneficja (np. bezpłatne mieszkanie i posiłki, bezzwrotne pożyczki czy samochód służbowy); niezarobkowe dochody z inwestycji; dochody z podnajmowania lokali i inne dochody z tytułu własności domów; dotacje państwowe oraz inne świadczenia i przychody ubezpieczeniowe. Wprowadza się także rozróżnienie dochodu i majątku, który wyraża wartość netto wszystkich aktywów, jakie można przypisać danej osobie, lecz w rzeczywistości dochód i kapitał nie są odrębnymi całościami i mogą ulegać wzajemnej konwersji. Są to ważne źródła praktycznych trudności w próbach definiowania dochodu w kategoriach konkretnych przychodów pieniężnych.
Zarobki i dochody można mierzyć jako bieżące (np. w ostatnim tygodniu lub roku), a także jako zwykłe lub normalne - w przeciwieństwie do nietypowych z jakiegokolwiek powodu, np. choroby lub bezrobocia. Ważne są rozróżnienia dochodu przed i po opodatkowaniu oraz dochodu pierwotnego i do rozporządzenia. R.d. pierwotnych to stan przed realizacją jakiejkolwiek polityki redystrybucyjnej, który zawsze charakteryzuje się największym zróżnicowaniem. R.d. do rozporządzenia (lub netto) odnosi się do stanu po odjęciu podatków, składek ubezpieczenia społecznego i innych obowiązkowych opłat obciążających dochód pierwotny oraz po dodaniu alimentów i innych tego rodzaju przychodów. Dochód roz-porządzalny zakłada szeroki zakres możliwości wydatkowania, natomiast dochód osobisty jest różnicą między dochodem rozporządzalnym a koniecznymi wydatkami na mieszkanie, dojazdy do pracy i podobne nieuniknione koszty.
Badanie r.d. służy oszacowaniu redystrybucyj-nych skutków rządowej polityki fiskalnej i opieki socjalnej (->dobrobyt). R.d. bada się także jako kluczowy czynnik w kształtowaniu się standardów konsumpcji; jako miernik gospodarczych, a więc i społecznych nierówności, łatwiej uchwytny badawczo niż rozkład zamożności; wreszcie jako miernik -ubóstwa. Niekiedy też r.d. wykorzystuje się w badaniach nieprzewidzianych skutków realizacji programów dotyczących całkowicie odmiennych kwestii - takich jak rozwody czy zdrowotność. Ekonomistów interesuje też r.d. jako zmienna niezależna - np. wówczas gdy pytają, czy większe nierówności dochodów prowadzą do wyższego poziomu oszczędzania lub czy uprzemysłowienie wiąże się ze zmniejszaniem się nierówności dochodów.
Większość problemów metodologicznych badań nad r.d., a zwłaszcza ich zmian, jest omówiona w pracy Wealth, Income and lnequality, A.B. Atkinson (red.) (1980). Zob. też W.D. Rubinstein, Wealth and !nequality in Britain (1986). J.S.
284 rozkład dwumianowy
rozkład dwumianowy [binomial distribution], rozkład opisujący wystąpienie określonej liczby sukcesów (np. przypadków wygrania wyścigu) w określonej liczbie prób, przy założeniu, zew każdej pojedynczej próbie prawdopodobieństwo sukcesu jest takie samo. R.d. może być symetryczny (podobnie jak ->rozkład normalny) lub skośny. Zob. też rozkład zmiennej. J.K.
rozkład normalny [normai distribution], jest to konstrukcja teoretyczna użyteczna dlatego, że często można bez ryzyka większego błędu twierdzić, że jakaś inna zmienna losowa (lub statystyczna) ma rozkład podobny do r.n.
Zmienna losowa o r.n. przyjmuje wszystkie wartości (od oo do +00). Rozkład jej przedstawia się przy użyciu tzw. funkcji gęstości. Funkcja gęstości pozwala odpowiadać na pytania w rodzaju: jakie jest prawdopodobieństwo, że zmienna przyjmie wartość z pewnego przedziału, od jakiejś liczby o do jakiejś liczby b.
Dla r.n. funkcją gęstości jest tzw. krzywa Gaussa. Przebieg krzywej Gaussa określają dwa parametry p - średnia; oraz a - odchylenie standardowe. Krzywa jest symetryczną względem /j, a stopień jej spłaszczenia zależy od wartości er. Całkowite pole pod krzywą jest równe 1. Na wykresie przedstawiona jest przykładowa funkcja gęstości zmiennej o r.n.
Z poniższego wykresu możemy "odczytać" prawdopodobieństwo tego, że zmienna przyjmie wartość z przedziału np. od 180 do 190. Miarą tego prawdopodobieństwa jest pole pod funkcją, a nad tym przedziałem.
Wiele zmiennych empirycznych ma rozkłady podobne do normalnych. Na przykład wzrost ma
1
często rozkład podobny do normalnego. Gdy tal jest, można (znając średnią i wariancję wzrośli i nie znając rozkładu wzrostu) z dobrą dokladnoś cią (korzystając z tablic r.n.) odpowiadać na pyta nią o częstość występowania osób o wzrościi należącym do jakiegoś przedziału.
Ważne dla wnioskowania statystycznego (ws ryfikacji hipotez i estymacji przedziałowej) twiei dzenia głoszą, że dla doświadczenia polegająceg na losowaniu dużej próby rozkłady pewnych par: metrów próby, takie jak np. średnia z próby, i podobne do r.n. i jest tak bez względu na to, jal rozkład ma odpowiednia zmienna w populacj z której próbę losujemy.
W ->statystyce wykorzystuje się wiele rożki dów teoretycznych. Niektóre są blisko spokrei nione z r.n.: iogarytmiczno-normalny, chi-kwadr: Studenta, Fishera); inne mniej lub wcale. Swoją na we r.n. zawdzięcza temu, iż został wprowadza jako pierwszy i (niesłusznie) mniemano, że rozklai wszystkich zmiennych empirycznych w popu! cjach naturalnych muszą być doń podobne. M
rozkład Poissona [Poisson distributior
^rozkład zmiennych stosowany w badaniach rza ko występujących zdarzeń, jak np. trzęsier ziemi, lub przypadków, których prawdopodobie stwo wystąpienia jest małe. W pewnych sytuacja r.P. może być: przybliżeniem -> rozkładu dwurn nowego, na ogół jednak jest silnie skośny. J
rozkład zmiennej [distribution], zbiorów
tości -^zmiennych oraz odpowiadających im lic przypadków (rozkład liczebności) lub ich częste (rozkład częstości). Rozkład częstości moi przedstawić graficznie na ->diagramie kolow lub ^histogramie.
0,04
0,03
0,02
0,01
prawdopodobieństwo,
że zmienna przyjmie wartość
z przedziału od 180 do 190
0,00
130 140
150
160
170
180
190
200
Funkcja gęstości zmiennej o rozkładzie normlanym (x, 170, 10) ft = 170, a= 10
Nie należy mylić rozkładu częstości wynikającego z danych z matematycznymi rozkładami prawdopodobieństwa opisywanymi za pomocą formut algebraicznych, gdyż są to rozkłady hipotetyczne. Stopień zgodności obserwowanego rozkładu częstości z różnymi hipotetycznymi rozkładami prawdopodobieństwa często decyduje o wyborze techniki statystycznej analizy danych.
Wyznaczenie rozkładów częstości zmiennych z -sondażu jest zazwyczaj pierwszym etapem opracowania danych. Rozkład częstości to tabela przedstawiająca częstość wyborów każdej możliwej odpowiedzi dla kolejnych pytań -^kwestionariusza. Obserwowane rozkłady empiryczne można analizować przy użyciu parametrów statystycznych, zdefiniowanych niezależnie od rozkładu, np. miary rozproszenia, lub wykorzystując narzędzia statystyczne opracowane na podstawie trzech głównych rozkładów prawdopodobieństwa: -> rozkładu dwumianowego, ->rozkładu Poissona i ->rozkładu normalnego. J.K.
rozróżnianie bodźców [stimulus discrimi-nation], zjawisko badane przez behawiorystyczną (->behawioryzm) teorię uczenia się: jednostka reagując na bodźce ujawnia, jak bardzo muszą się one od siebie różnić, aby ta różnica została zauważona. A.K.
rozwód [divorce], formalnoprawne rozwiązanie ->małżeństwa zawartego na mocy prawa. Warunki niezbędne do zakończenia małżeństwa r. różnią się w zależności od kultury i czasu. W niektórych społeczeństwach prawa mężczyzn i kobiet są w tym zakresie wysoce nierówne. Jednakże w społeczeństwach zachodnich wydaje się utrzymywać tendencja do akceptacji idei, według której trwały rozkład małżeństwa jest odpowiednim powodem do r. Jedną z najważniejszych tendencji związanych z liberalizacją prawa rozwodowego jest wzrost liczby przypadków postępowania wniesionych przez kobiety. Należy też zauważyć, że definicje małżeństwa i r. są również bardzo zróżnicowane, a w społeczeńst-
równania strukturalne 285
wach zachodnich r. jest coraz częściej poprzedzony dłuższymi okresami separacji, co sprawia, że procedury prawne stają się coraz mniej istotne.
W Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii zaniepokojenie wzrostem -> wskaźnika rozwodów w ciągu ostatnich dwóch dziesięcioleci niejednokrotnie przechodziło w ->panikę moralną. Często spotyka się stwierdzenie, że jeśli obecna tendencja się utrzyma, to ponad jedna trzecia małżeństw zakończy się r. Należy jednak zauważyć, że wysokie są również wskaźniki ponownych związków małżeńskich pomiędzy rozwodnikami; rośnie też tendencja do zawierania związków luźnych, nieformalnych i niewiążących prawnie w grupach, w których ryzyko r. jest największe, np. wśród młodych. Statystyki nie informują o trudnościach społecznych i o cierpieniu, wielu osób doświadczających r., w tym dzieci z rozbitych rodzin. Inne, szeroko nagłośnione statystyki mówią, iż przy obecnych wskaźnikach jedno na pięcioro dzieci w Wielkiej Brytanii w wieku do 16 lat stanie w obliczu r. lub separacji swych rodziców. G. Brown i T. Harris (Soda/ Origins of Depression 1978) określili r. rodziców jako jedno z najbardziej stresujących doświadczeń stwierdzonych u kobiet cierpiących na depresję neurotyczną. Dobrze udokumentowany jest również szkodliwy wpływ sporów prawnych dotyczących dzieci i nieruchomości na osoby, które decydują się na r.
Podstawowe dane statystyczne oraz niektóre ich implikacje dla polityki społecznej analizuje J. Finch w publikacji Family Obligations and Social Change (1989). Zob. też socjologia rodziny.
P.Ś.
równania strukturalne [structural equa-
tions], technika testowania modeli przyczynowych (->modelowanie przyczynowe), nazywana także analizą struktur kowariancji, łącząca cechy konfirmacyjnej -analizy czynnikowej oraz regresji wielokrotnej (->analiza regresji). Model przyczynowy sformułowany za pomocą układu r.s. składa się z dwóch części: pomiarowej, w której, podobnie jak w analizie czynnikowej, zmienne obser-
zmienne obserwowalne
konstrukty
zmienne obserwowalne
test sprawności językowej
rozwiązywanie zadań obliczeniowych
test wyobraźni przestrzennej
i test zdolności analitycznych
t
Schemat konstrukcji równania strukturalnego
286 równowaga
wowalne (wskaźniki) traktuje się jako liniowe funkcje nieobserwowalnych ->zmiennych ukrytych, zwanych konstruktami, oraz części regresyj-nej, w której postuluje się przyczynowo interpretowane relacje między konstruktami.
W przykładzie (zaczerpniętym z Dictionary of Statistics and Methodology 1993; por. rysunek na s. 285) sformułowano hipotezę głoszącą, że "inteligencja" sprzyja osiąganiu "sukcesu" życiowego. Zarówno "inteligencja", jak i "sukces" są tu zmiennymi ukrytymi, których wskaźnikami są mierzalne za pomocą testów psychologicznych aspekty inteligencji oraz mierzalne wskaźniki sukcesu życiowego (zarobki, prestiż społeczny, poziom satysfakcji). Dla uproszczenia pominięto dodatkowe składniki modelu, reprezentujące czynniki losowe oraz błędy pomiaru konstruktów.
Podstawą weryfikacji powyższej hipotezy po-miarowo-przyczynowej jest macierz kowariancji między zmiennymi obserwowalnymi. Jeśli wyliczona na podstawie definicji modelu i macierzy kowariancji statystyka chi-kwadrat przyjmie wartość niższą od krytycznej na zadanym poziomie istotności, co oznacza, że dane empiryczne są wystarczająco zgodne z przewidywaniami modelu, hipoteza zostanie podtrzymana. W rezultacie zinterpretowane będą oszacowania parametrów modelu: ładunki czynnikowe jego części pomiarowej (współczynniki regresji wskaźników inteligencji oraz wskaźników sukcesu z odpowiadającymi im konstruktami) oraz współczynnik regresji reprezentujący natężenie zależności "sukcesu" od "inteligencji".
Modele wyrażane za pomocą r.s. mogą być znacznie bardziej złożone niż powyższy. Większość z nich testuje się za pomocą najpopularniejszego w tej dziedzinie programu komputerowego LISREL, który w wersji VII wszedł w skład pakietu statystycznego -SPSS. W ostatnich wersjach pakietu SPSS modele r.s. wyznacza się za pomocą modułu AMOS.
Podstawowymi pracami na temat r.s. są książka O.D. Duncana Introduction to Structural Equation Models (1975) oraz podręczniki użytkownika programu LISREL, którego autorem jest K. Jóres-kog. H.B.
równowaga [equilibrium], w normatywnej
teorii funkcjonalnej (->funkcjonalizm), zwłaszcza w pracach T. ->Parsonsa, popularne pojęcie "r." (stanu, w którym przeciwstawne siły lub tendencje wzajemnie się neutralizują) uzyskuje bardziej specyficzne znaczenie. Według terminologii Parsonsa w szczególności odnosi się ono do "systemu -u-trzymywania granic", tj. do systemu społecznego, który "utrzymuje pewne stałości wzoru" w stosunku do swego środowiska. Parsons pisze o dwóch rodzajach tej stałości: statycznej (nie ulegającej zmianom) oraz ruchomej, przy czym ta druga to "uporządkowany proces zmiany społecznej" (The Sodat System 1951). Dążność ->systemów społecznych do r. jest wbudowana w założenia teorii Parsonsa, a później także w formułowane przez
niego definicje społeczeństwa. Zastosowanie terminów "ruchoma równowaga" oraz "nierównowaga" (zamiast bardziej prozaicznych "zmiana" i "konflikt") mówi wiele o konserwatyzmie tej teorii socjologicznej. Zob. też integracja społeczna a systemowa; konsens społeczny; zmiana społeczna. P.Ś.
różnicowanie strukturalne [structural dii-ferentiation], pojęcie związane z ewolucjonis-tycznymi (rewolucjonizm) teoriami historii i funk-cjonalizmem strukturalnym. Społeczeństwa przekształcają się ze stanu prostego do złożonego w procesie ->zmiany społecznej, opartej na mechanizmie r.s. Poglądowo proces ten można najprościej przedstawić jako ciągle dzielącą się amebę. Do tzw. prostych społeczeństw zaliczają się społeczności plemienne, w których wszystko dokonuje się w ramach i za pośrednictwem systemu ^pokrewieństwa. We współczesnych skomplikowanych społeczeństwach istnieją odrębne instytucje oświaty, pracy, rządu, religii itd., rodzina zaś pełni ->role bardziej specyficzne i ograniczone, takie jak ->socjalizacja potomstwa. R.s. zakłada rosnącą specjalizację różnych podsystemów i instytucji społeczeństwa.
Klasyczny wykład tego podejścia można znaleźć w pracach izraelskiego specjalisty w zakresie socjologii porównawczej i historycznej, S.N. Eisen-stadta (zob. zwłaszcza Social Change, Differentiation and Evolution, "American Sociological Review" 1964), które obecnie wyszły z mody z powodu kojarzenia ich z ->teorią modernizacji z lat 60. To zapoznanie jest chyba nieuzasadnione, jako że Eisenstadt przedstawia wyrafinowaną teorię zmiany, wykraczającą daleko poza tradycyjne teorie ewolucjonistyczne i będącą jak dotychczas najbardziej systematyczną próbą zastosowania pojęcia r.s. w analizie społecznej (por. np. Moder-nization, Protest and Change 1967 oraz Revolution and the Transformation ofSocieties 1978).
T. ->Parsons widzi proces jako złożony z trzech stadiów: procesu różnicował ia, procesu adaptacji i reintegracji, _ v. końcu powstawania ogólniejszego systemu ->wartości, który spaja bardziej złożone społeczeństwo. Różnicowanie rodzi się z potrzeby dostosowania się społeczeństwa do środowiska fizycznego i społecznego. Podstawową ideę ewolucjonistyczną można znaleźć u H. ->Spencera (Structure, Function and Evolution 1876), rozwinął ją i zastosował do konkretnego przypadku N. Smelser (Social Change in the Industrial Revoliition 1959). Parsons przedstawił ją na poziomie najbardziej ogólnym (Societies: Evolutionary and Comparative Perspectives 1966).
W ostatnim dwudziestoleciu także teorie ewolucjonistyczne były przez socjologów ostro krytykowane. Na przykład A. Giddens dowodzi (zob. Stanowienie spoteczeństwa 1984, wyd. poi. 2003), że proste społeczeństwa w rzeczywistości wcale nie są proste, pojęcie mechanizmu adaptacji zaś jest zbyt niejasne i ogóine, aby służyć do wyjaśniania zmiany społecznej. J.S.
ruch jakości życia pracowników [QWL (Ouality of Work Life) Movement], początkowo, we wczesnych latach 70., luźno zorganizowana sieć kilkudziesięciu naukowców. Na początku lat 80. r.j.ż.p. rozrósł się w międzynarodowe ugrupowanie przedstawicieli związków zawodowych, menedżerów kadrowych oraz przedstawicieli nauk społecznych. Jego centralną tezą było twierdzenie, że zadowolenie pracowników i harmonia w miejscu pracy wymagają zmiany charakteru zadań stawianych pracownikom. Ruch korzystał z nurtów intelektualnych, które przywiązywały wagę do takich kwestii, jak ^demokracja przemysłowa, uczestnictwo robotników w kształtowaniu stanowiska pracy i autonomiczne grupy robocze, funkcjonujące bez regularnego nadzoru. Niektórzy uważają ten ruch za jedynie uaktualnioną wersję ->ruchu stosunków międzyludzkich. Sceptycy twierdzą nawet, że jest to tylko jeszcze jeden zabieg menedżerski, mający na celu zademonstrowanie postępowego charakteru zarządów zakładów pracy. Zob. też ruch projektów organizacyjnych. P.Ś.
ruch kobiet [womerTs movement], termin
oznaczający mobilizację kobiet wokół projektu zmiany ich pozycji w społeczeństwie. Jest używany często wymiennie z ruchem wyzwolenia kobiet (Women's Liberation Movement) jako określenie drugiej fali -feminizmu, rozwijającego się od lat 70. XX w. Pierwszą falę tworzy feminizm XIX i początku XX w.; jego kulminacją była walka o prawa wyborcze dla kobiet. A.K.
ruch pracowniczy [labour movement],
wszelkie organizacje reprezentujące pracowników, którzy sprzedają swą siłę roboczą na rynku pracy. W celach heurystycznych r.p. można podzielić na dwa nurty: przemysłowy i polityczny. Ten pierwszy obejmuje ->związki zawodowe oraz inne dobrowolne stowarzyszenia, stawiające sobie wąsko określone cele pracownicze, jak wzrost plac, zwiększenie -^demokracji przemysłowej lub kształcenia zawodowego. Ten drugi tworzą ->par-tie polityczne próbujące wpływać na władze -�państwa lub kontrolować je w imieniu robotników. R.p. były w historii bardzo podzielone. Toczy się na ten temat długotrwała debata, zwłaszcza w związku z głębokim wpływem ->marksiz-mu i idei socjalistycznych (-socjalizm) w organizacjach świata pracy. Te ostatnie formacje traktowały r.p. holistycznie, jako ucieleśnienie zorganizowanej klasy robotniczej lub ^proletariatu, zakładając w ten sposób istnienie ukrytego pędu rozmaitych elementów ku zjednoczeniu. Nie ma jednak zgody co do rewolucyjnej strategii, przy czym pole sporu rozciąga się pomiędzy syndykalistycznymi (-syndykalizm) oczekiwaniami, że klasa robotnicza przejmie władzę jedynie na drodze zorganizowanego nacisku, oraz leninowskim poglądem (-Lenin), że działanie związków zawodowych musi ustąpić przed strategią
ruch stosunków międzyludzkich 287
walki politycznej. Badacze o bardziej konserwatywnym nastawieniu skłaniają się do poglądu S. Perlmana, pioniera badań stosunków pracy w Stanach Zjednoczonych. Na podstawie badań amerykańskiej klasy robotniczej Perlman twierdził, że r.p. są ucieleśnieniem czegoś, co nazwał komunizmem możliwości, wyrażającym zawężone lojalności zawodowe i środowiskowe, w odróżnieniu od komunizmu intelektualistów, stawiających sobie za cel zjednoczenie całej klasy robotniczej. W ostatnich latach z pewnością znacznie więcej uwagi poświęca się historycznemu, kulturalnemu i instytucjonalnemu zróżnicowaniu r.p. w różnych społeczeństwach przemysłowych (zob. The Future of Labour Movements, M. Regini [red.] 1992). J.S.
ruch projektów organizacyjnych [Orga-nizational Design Movement], znany także jako "nowa szkoła stosunków międzyludzkich" lub "psychologia organizacyjna"; grupa autorów popularnych w amerykańskich i europejskich szkołach biznesu w latach 60. Najbardziej godnymi uwagi teoretykami r.p.o. byli D. McGregor (The Human Side ofthe Enterprise 1960), R. Likert (New Patterns of Management, w: Management and Moti-vation, V. Vroom, E.L. Dęci [red.] 1970) oraz C. Argyris (Zrozumienie zachowania ludzkiego w organizacji: jeden punkt widzenia, w: Nowoczesna teoria organizacji, M. Haire [red.| 1959, wyd. poi. 1965). Autorów tych łączyło przekonanie, że ->organiza-cje formalne zawierają pewne regresywne założenia psychologiczne ich twórców, że prowadzą często do niepokoju psychologicznego u osób w nich zatrudnionych i że możliwe są lepsze struktury organizacyjne. Wszyscy ci autorzy luźno opierali się na teoriach A.H. ->Maslowa. McGregor podkreślał znaczenie -^samorealizacji robotników. Likert zalecał restrukturyzację hierarchicznej struktury nakazowej w organizacjach w ciąg powiązanych i współpracujących ze sobą grup. Argyris przeciwstawiał się zależności i frustracji, które są rezultatem kierowania nakazowego, oraz opowiadał się za projektami organizacyjnymi, które ułatwiałyby samorealizację zatrudnionych. Idee te stały się jednym z głównych elementów, z których powstał późniejszy -ruch jakości życia pracowników, mimo że r.p.o. niejednokrotnie opierał się na wątpliwych danych empirycznych oraz na niepotwierdzonym założeniu, że frustracja potrzeb określonych w koncepcji Masłowa (-hie-rarchia potrzeb) jako wyższe powoduje u pracobiorców zawężony i destrukcyjny stosunek do pieniądza. P.Ś.
ruch stosunków międzyludzkich [Human Relations Movement], szkoła -socjologii przemysłu wywodząca się ze Stanów Zjednoczonych z okresu przed II wojną światową. Jej wpływy objęły wkrótce Wielką Brytanię. Stosunki międzyludzkie (określane w skrócie jako HR - od ang. Human Relations) to zarówno literatura nauko-
288 ruch stosunków międzyludzkich
wa różnego rodzaju, jak i zbiory nakazów i zaleceń dla praktyki menedżerskiej. Podbudową dla tych idei byty przede wszystkim tzw. -^eksperymenty Hawthorne, przeprowadzane w Chicago w okresie od połowy lat 20. do początków lat 40. pod auspicjami Western Electric Company i we współpracy z Harvard Business School.
Na płaszczyźnie naukowej r.s.m. poszukiwał w ramach miejsca pracy zarówno przyczyn, jak i rozwiązań niezadowolenia robotników, ->bojo-wości związków zawodowych, -^konfliktu w przemyśle, a nawet ->anomii w szerszej wspólnocie. Przez pewien czas r.s.m. i socjologia przemysłu były to praktycznie określenia synonimiczne, ta druga zaś do niedawna miała skłonność do badania czynników wewnątrzzakładowych w izolacji. Teoretyków stosunków międzyludzkich cechuje także bagatelizowanie roli motywacji ekonomicznej nawet w samym miejscu pracy i podkreślenie rzekomej logiki uczuć wpływających na zachowanie robotników. Uczucia i normy grup pracowniczych będące ich wynikiem tworzą nieformalną strukturę organizacji, która krzyżuje się z celami i nakazami -^organizacji formalnej, podyktowanymi odmienną, menedżerską logiką efektywności.
W ramach tego szerokiego nurtu istnieją znaczne rozbieżności. Naiwne idee E. ->Mayo, oparte na wulgaryzacji teorii V. ->Pareta i E. ->Durk-heima, są zwykle uważane za główne twierdzenia teoretyczne tego ruchu. Podkreślają one, że rynkowe społeczeństwa przemysłowe cierpią na brak empatii i poczucia wspólnoty, co Mayo (mylnie) określa jako anomię. Robotnicy próbują skompensować sobie tę sytuację poprzez poszukiwanie satysfakcji społecznej w miejscu pracy. Formalne struktury i systemy wypłat stworzone w ramach -^zarządzania naukowego nie spełniają jednak tej potrzeby i sprawiają, że nadzór i cele związane z wydajnością napotykają opór.
Analiza Mayo jest jedną z możliwych interpretacji rezultatów eksperymentów Hawthorne: nie jest ona w pełni zbieżna z wnioskami F.J. Roethlisbergera i W.J. Dicksona, autorów Management and the Worker (1949), głównego raportu z samych eksperymentów. Ź kolei zgodność ich własnych interpretacji z rzeczywistymi rezultatami przedstawionymi w raporcie różni autorzy stawiają pod znakiem zapytania. W szczególności twierdzono, że wyniki nie potwierdzają tezy autorów, mówiącej, iż robotnicy przywiązują większe znaczenie do satysfakcji społecznych niż materialnego wynagrodzenia. Praca Management and the Worker jest dzisiaj interesująca, po pierwsze, jako dokument historyczny pokazujący reakcję na be-hawiorystyczne (->behawioryzm) i ekonomiczne podejścia nauk społecznych do robotnika zatrudnionego w przemyśle; po drugie -jako ostrzeżenie przed pułapkami metodologicznymi, czekającymi na nieostrożnych badaczy, szczególnie w środowisku przemysłowym. Najbardziej znaną z nich jest tzw. efekt Hawthorne, polegający na tym, że samo organizowanie i przeprowadzanie badań
generuje pewne reakcje u osób będących przedmiotem, te zaś są następnie brane za informacje na temat rzeczywistości społecznej.
Większym wyrafinowaniem metodologicznym charakteryzują się różnorodne studia etnograficzne (->etnografia) W.L. ->Warnera, M. Daltona, D. Roya i W.F. Whyte'a. Wszyscy ci badacze rozwinęli lub zmodyfikowali w pewien sposób doktrynę r.s.m. Warner przeprowadził klasyczne studium dużego strajku, spowodowanego zwolnieniami z pracy oraz ->dekwalifikacją, charakterystycznego dla umiarkowanej uprzednio siły roboczej w okresie upadku przemysłu i recesji. Dalton i Roy są autorami ważnych prac badawczych dokonanych za pomocą obserwacji uczestniczącej i pokazujących granice stosowalności tej metody przy badaniu zachowań grup pracowniczych. Prace Roya wykazują, że robotnicy traktują bodźce płacowe racjonalnie, pod warunkiem że uwzględni się ich długofalowe oczekiwania finansowe. Badania Why-te'a jako jedne z pierwszych potwierdziły wpływ technologii i organizacji pracy na zachowanie pracowników i zadowolenie z pracy.
Jedynie nieliczne spośród tych badań przeprowadzono w ramach działalności czysto poznawczej; na ogół autorzy otwarcie deklarują, iż poszukują skutecznych technik zarządzania w celu podniesienia wydajności pracy. Aspekt ten był w pewnym momencie na tyle istotny, że całą tę perspektywę przezwano "krowią socjologią"
- w nawiązaniu do powiedzenia, że zadowolone krowy dają więcej mleka. Wzywano kierownictwo zakładów do wzbogacenia treści pracy i wykazania większego zrozumienia dla problemów robotników. Mayo uważał, że najlepszym sposobem złagodzenia antagonizmu między robotnikami a kierownictwem jest doradztwo terapeutyczne; zdaniem innych autorów kluczowe znaczenie należy przypisać skutecznemu nadzorowi nad pracownikami. Teoretycy funkcjonujący w ramach tej tradycji coraz częściej zalecali styl zarządzania oparty na wspóli >c?e itnictwie hib nawet samokontroli robotników . namiarem stworzenia pozorów
->demokracji przemysłowej i humanizacji zatrudnienia, zwłaszcza w fabrykach. Niemniej jednak żaden z autorów ruchu nie porzucił koncepcji, według której wyłącznie kierownictwo reprezentuje naukowe podejście; żaden nawet nie zaproponował przekazania robotnikom na stale efektywnej kontroli. Dlatego też techniki zarządzania proponowane przez r.s.m. krytykowano jako manipulatorstwo i jako klasyczny przykład tej metody kontroli menedżerskiej, którą jeden z autorów nazwał zarządzaniem przez odpowiedzialną autonomię. Znacznie później niektórzy obserwatorzy teorii zarządzania uznali ->ruch jakości życia pracowników za nawrót do idei r.s.m. To samo można powiedzieć o kaprysie tzw. japonizacji i postfordowskich (->fordyzm) stylów zarządzania w latach 80. Japońskie "kręgi jakości" są rozwinięciem zaleceń r.s.m. przeniesionych na grunt japoński ze Stanów Zjednoczonych po
ruchliwość spoteczna, mobilność społeczna 289
II wojnie światowej; odniosły tam większy sukces niż w w kraju swego pochodzenia.
Doskonałym opracowaniem na temat metod funkcjonowania odwołujących się do r.s.m. - lub raczej dwoma opracowaniami - są dwa różniące się między sobą wydania pracy M. Rose'a Industrial 8e/iflwour(1975, 1988). P.Ś.
ruchliwość rywalizacyjna i poręczenio-
wa [contest and sponsored mobility], dwa alternatywne wzory ruchliwości międzypokolenio-wej w górę opartej na oświacie. W warunkach r.r. jednostka - zachowując pewne zasady ogólne
- ma do wyboru wiele sposobów osiągnięcia wykształcenia dającego wysoki status. W warunkach r.p. możliwości alternatywne są minimalne i z reguły kontrolowane przez elity. Ten pierwszy typ ruchliwości jest uważany za bardziej egalitarny (->egalitaryzm), gdyż zakłada otwarte współzawodnictwo, odkładając jak najdłużej selekcję. W warunkach drugiego typu elity lub ich przedstawiciele wcześnie dokonują selekcji uczniów do "szybkich ścieżek", praktycznie wykluczając resztę młodzieży. Rozróżnienie to zaproponował w początkach lat 60. XX w. R.H. Turner, który też postawił kontrowersyjną tezę, że w Stanach Zjednoczonych dominuje r.r., natomiast Wielka Brytania i inne kraje europejskie charakteryzują się znacznie większym udziałem r.p. Zob. też zaniknięcie społeczne. M.T.
ruchliwość społeczna, mobilność spoteczna [social mobility], przesuwanie się - na ogól jednostek, ale czasem również całych grup społecznych - między różnymi pozycjami systemu
-�stratyfikacji społecznej danego społeczeństwa. Tradycyjnie wyróżnia się ruchliwość z pozycji niższej na wyższą i z wyższej na niższą (tj. ruchliwość w górę lub w dół w hierarchii przywilejów) oraz między- i wewnątrzgeneracyjną, czyli związaną z karierą zawodową jednostki. Ruchliwość międzygeneracyjna dotyczy porównania pozycji rodziny pochodzenia i własnej pozycji klasowej lub statusowej jednostki, wewnątrzgeneracyjną - ruchliwości w trakcie kariery zawodowej, mierzonej np. przez porównanie obecnego zawodu z pierwszym. Inne rozróżnienia - wśród których najważniejszy jest podział na ruchliwość strukturalną i niestrukturalną - są bardziej dyskusyjne.
Socjologowie interesują się przede wszystkim mobilnością międzygeneracyjna, a zwłaszcza tym, jaką rolę odgrywa wykształcenie osiągnięte przez jednostkę w porównaniu z wykształceniem jej rodziny pochodzenia czy jej cechy przypisane (-�przypisanie), takie jak -*rasa, w wyjaśnianiu wzorów awansu zawodowego. Jakkolwiek istnieje wiele ->studiów przypadku poświęconych drogom wchodzenia do elit (->teoria elit) (zob. np. P. Stanworth, A. Giddens, Elites and Power in British Sotiety 1974), to najbardziej popularnym narzędziem badawczym są badania sondażowe (-son-
daż) na dużych próbach, a najczęściej stosowaną podstawą porównań są -zawody. Niektórzy socjologowie badali ruchliwość w epoce przedindus-trialnej (zob. np. H. Kaelble, Historical Research on Social Mobility 1977), inni we współczesnych krajach rozwijających się, takich jak Indie (zob. A. Beteille, Caste. Class and Power 1965), jednak najwięcej badań poświęcono nowoczesnym uprzemysłowionym krajom Zachodu oraz - w mniejszym zakresie - byłym komunistycznym krajom Europy Wschodniej.
Studia nad r.s. mają długą tradycję w socjologii, zapoczątkowaną przez prace K. ->Marksa i J.S. ->Milla z połowy XIX w., poprzez późniejsze ważne dzieła V. -Pareta (który stworzył teorię "krążenia elit") oraz P.A. ->Sorokina z początku XX w. Współczesna rozległa literatura przedmiotu jest nieodłącznie związana z szerszą dyskusją na temat m.in. wykształcenia, płci, kultury, władzy, technik statystycznych oraz roli teorii w badaniach społecznych.
Wiele klasycznych debat współczesnej socjologii można w istocie wywieść z wczesnych rozważań nad r.s. Na przykład w Social Mobility (1927) P.A. Sorokin napisał, że "kanały cyrkulacji pionowej istnieją w każdym uwarstwionym społeczeństwie i są równie niezbędne jak kanały, którymi krąży krew w organizmie". Poglądem tym, zapowiadającym późniejszą funkcjonalną teorię stratyfikacji (->funkcjonalizm), Sorokin zasugerował, że te "schody" czy "windy" są konieczne do skutecznej alokacji uzdolnień do zawodów oraz że nieodpowiednia alokacja prowadzi do niskiej efektywności i dezorganizacji. Jednakże w przeciwieństwie do późniejszych o 20 lat prac K. Davisa i W.E. Moore'a Sorokin nie uważał, że wysokie nagrody są konieczne, aby umotywować jednostki do zdobycia wykształcenia potrzebnego do zajęcia funkcjonalnie ważnych pozycji w społeczeństwie. Utrzymywał on raczej, że zajmujące je osoby potrafią wykorzystać swoje strategiczne role zawodowe do zgromadzenia dóbr materialnych i uzyskania innego rodzaju przywilejów. Sorokin interesował się szczególnie rolą instytucji oświatowych w procesie alokacji ludzi na różne pozycje zawodowe. Antycypując radykalną krytykę ze strony nowej socjologii oświaty, prowadzoną w latach 70., Sorokin dowodził, że szkoły działają przede wszystkim jako "agendy, których zadaniem jest testowanie, selekcjonowanie i dystrybucja", innymi słowy, że służą one do kwalifikowania dzieci na różne pozycje, jakie zajmą jako ludzie dorośli na -rynku pracy, a nie do rozwoju ich indywidualnych zdolności czy talentów.
W obliczu tak rozległego obszaru badań pożyteczne dla celów heurystycznych jest spojrzenie na współczesną literaturę poświęconą r.s. jako na spór między dwoma różnymi programami badawczymi, które wyznaczyły kierunki dyskusji na ten temat począwszy od 1945 i nawet obecnie dominują w tej dziedzinie. Są to z jednej strony badacze, którzy analizują r.s. w kontekście hierar-
290 ruchliwość społeczna, mobilność społeczna
chii społecznej, w obrębie której jednostki są uszeregowane odpowiednio do wyskości dochodu, poziomu wykształcenia i wysokości prestiżu spoteczno-ekonomicznego. Z drugiej zaś strony znajdują się badacze rozpatrujący r.s. w kontekście struktury klasowej, zajmujący się położeniem społecznym określonym na podstawie typu stosunków społecznych przeważających na rynkach pracy i w zakładach produkcyjnych. Ta pierwsza perspektywa, hierarchiczna, dominowała w latach 50. i 60., a jej kulminację stanowiły badania nad -osiąganiem statusu, prowadzone przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych. W latach 70. i 80. szkoła ta była w coraz większym stopniu kwestionowana przez badaczy związanych z europejską tradycją badań nad klasami.
Nurt "osiągania statusu" za główne zadanie badań nad r.s. uważa identyfikację tych cech, które charakteryzują jednostki wykonujące bardziej, a nie mniej pożądane zawody. Cechą charakterystyczną tych badań jest to, że analizują zakres, w jakim obecny status zawodowy jednostki wiąże się ze statusem jej rodziny pochodzenia, a nie idywidualnymi osiągnięciami jednostki, np. jej wykształceniem. Zaletą tego podejścia, w porównaniu z wcześniejszym, opartym na porównywaniu zawodu ojca z zawodem syna, jest to, że wyjaśniało ono przynajmniej niektóre procesy zachodzące między pokoleniami. Na przykład badacze zajmowali się analizą wpływu wykształcenia ojca na zawód zdobyty przez syna i wykazali, że jest on różny od wpływu, jaki wywiera zawód ojca. W większości badań wskazywano, że wykształcenie syna jest głównym elementem pośredniczącym między rodziną pochodzenia a sukcesem zawodowym syna, gdyż wykształcenie to wyjaśnia połowę związków między tymi dwiema zmiennymi, przy czym dzieci z uprzywilejowanych rodzin osiągają wyższy poziom wykształcenia niż ich biedniejsi rówieśnicy. Następnie badacze rozszerzyli pole zainteresowań i włączyli dane o dochodach, stwierdzając, że wpływ rodziny pochodzenia na poziom dochodu jest istotny, ale działa nie wprost, tylko za pośrednictwem poziomu wykształcenia i zdobytego zawodu.
Większość badań tego typu posługiwała się takimi technikami statystycznymi jak -^analiza regresji (a zwłaszcza ->analiza ścieżkowa). Również większość opierała się na milcząco założonym, liberalnym modelu -społeczeństw przemysłowych, coraz bardziej homogenicznych, z liczną klasą średnią, merytokratycznych (->meryto-kracja) i otwartych. Na ogół więc stwierdzano w nich, że zmiany strukturalne w gospodarkach krajów wysoko uprzemysłowionych - przede wszystkim rozpowszechnienie się zawodów związanych z zarządzaniem i administracją oraz wzrost liczby specjalistów - stworzyły więcej "przestrzeni na górze", a przez to zwiększyły możliwość ruchliwości "w górę" jednostek wywodzących się z klasy robotniczej. Tej zwiększonej płynności społecznej sprzyjało stopniowe
odchodzenie od kryteriów przypisanych i zasti powanie ich przez kryterium osiągnięć, trakti wanym jako podstawowy czynnik determinując uzyskany status; ten ruch w kierunku selekc merytokratycznej, połączony z wysokimi wska; nikami mobilności społecznej, osłabił proces fo mowania się klas i zredukował źródła konflikt klasowego w społeczeństwach przemyslowyd The American Occcupational Structure (1967) P.N Blaua i O.D. Duncana jest powszechnie uznawar za wzorcowy przykład badań nad r.s. na grunc tradycji osiągania statusu.
Model Blaua-Duncana dał impuls niezliczony badaniom podobnego typu. Niezależnie jedm od różnic i podobieństw, wszystkie opierały s na założeniu, że zawody można uszeregow; według hierarchii statusu, co do której istnie wysoki stopień zgody w społeczeństwie i kto jest podobnie widziana w innych spoleczeń twach. W niektórych badaniach hierarchia sp łeczna tego rodzaju była \\asko rozumiana jal hierarchia -prestiżu zawodów. W innych trą towano ją ogólniej i włączono do pojęcia hi rarchii dodatkowe, szersze aspekty ->statui społeczno-ekonomicznego. Zamiast jednak dy kutować o szczegółach hierarchii zawodów, r prezentanci europejskiej tradycji analizy w k tegorii klas zaczęli coraz silniej kwestionow podstawową przesłankę badań należących ( tradycji statusu osiągniętego, stwierdzając, : r.s. należy widzieć jako osiąganie hierarchiczn uszeregowanych pozycji zawodowych, do któryi konkuruje wiele jednostek.
Analizy na gruncie teorii klas wychodzą z o miennego założenia, a mianowicie że ludzie rod: się w różnych -*klasach społecznych, do któryi przynależność trwa na ogół całe życie i okres szansę życiowe, wartości, normy, style życia i wz ry powiązań społecznych. Reprezentanci tej ti dycji dowodzą, że skale statusu społeczno-ekon micznego, stanowiące rdzeń perspektywy "statu: osiągniętego' ��'ykazują wu'le niedostatków m todologicznycn, Których nie udało się przezwyci żyć. Najbardziej istotne jest, że skale te - poni waż stanowią kompleksową miarę powszechny sądów na temat relatywnego prestiżu czy pozy społecznej różnych zawodów - umieszczają obi siebie, jako mające podobny status, zawody, kt rych umiejscowienie strukturalne jest zupełn różne. Na przykład robotnicy wykwalifikowa mogą mieć ten sam wynik na skali prestiżu i urzędnicy biurowi średniego szczebla czy sklei karze pracujący "na swoim", a kierownicy w bi rach mogą być uszeregowani obok farmerć i nauczycieli szkolnych. Mówiąc inaczej, syntetyc ne kategorie skali obejmują na ogół grupy zaw dowe, które podlegają różnym siłom struktur; nym: na skutek zmian dokonujących się w se torach gospodarki i innych zmian w struktur; zawodów pewne zawody będą coraz powszec niejsze, inne będą zanikać, a jeszcze inne póz staną w niezmienionym stanie. Ta heterogenic
ruchliwość społeczna, mobilność społeczna 291
ność zaciemnia jedynie obraz ruchliwości: niepodobna adekwatnie odróżnić rozmaitych oddziaływań strukturalnych na mobilność od tych, które mają inne źródła, ani też nie można przez to wyodrębnić wpływu, jaki wywierają czynniki związane z hierarchią (pozycja społeczna rodziny pochodzenia, osiągnięte wykształcenie itp.) od wpływu czynników nie związanych z hierarchią (takich jak zmiany w podziale pracy, rozwój pewnych przemysłów czy sektorów lub ich upadek, protekcjonistyczna polityka rządu itd.).
W programie analizy r.s. w kontekście struktury klasowej, zapoczątkowanym w latach 70. XX w., zrezygnowano ze skal pomiaru prestiżu zawodów Blaua-Duncana i posłużono się kategoriami odrębnych klas, których członkowie zajmują podobną pozycję na rynku pracy i w zakładach pracy. W Europie chyba najszersze zastosowanie znalazły kategorie klasowe stworzone przez J. Goldthor-pe'a na użytek Oxford Mobility Study w latach 70., programu badawczego analizującego strukturę w terminach schematu układu klas, próbującego łączyć grupy zawodowe, których członkowie charakteryzują się podobnym "położeniem na rynku" i podobną "sytuacją pracy" (teoria klas, którą Goldthorpe zaczerpnął ze swej wcześniejszej, pochodzącej z lat 60., koncepcji, stworzonej wspólnie z D. Lockwoodem w ramach programu Affluent Worker Study). W Stanach Zjednoczonych ten "nowy strukturalizm" lat 70. uwrażliwi) niektórych badaczy na znaczenie, jakie dla trajektorii ruchliwości mają czynniki związane z rynkiem pracy, i wyłonił grupę "marksistów regresji wielokrotnej" (takich jak E.O. Wright), którzy zaadaptowali metody Blaua i Duncana na użytek podejścia teoretycznego, podkreślającego rolę stosunków własności, władzy i autonomii w miejscu pracy.
Wraz z tą nową teorią pojawiły się nowe metody i sformułowano nowe wnioski. Badacze mobilności w terminach klas dowodzili, że ->ana-liza logarytmiczno-liniowa lepiej nadaje się do danych z badań nad r.s. zarówno dlatego, że nie wymaga zmiennych porządkowych (-pomiar), czyli nie zmusza do przyjmowania nieudowod-nionych założeń dotyczących hierarchii statusu, jak i dlatego że pozwala badaczom na taką analizę standardowych macierzy ruchliwości (->tabele rozkładu łącznego klasy pochodzenia i osiągniętej pozycji klasowej), która odróżnia wskaźniki ruchliwości całkowitej (ogólnej), uwzględniające ruchliwość wywołaną przekształceniami struktury zawodowej, od wskaźników mierzących przepływ jednostek między różnymi grupami społecznymi, czyli "otwartość" struktury (wskaźniki ruchliwości względnej). Analiza w terminach klasowych, zastosowana do podobnych jak w tradycji "osiągania statusu" zbiorów danych z szerokich badań empirycznych, oraz nowe techniki modelowania lo-garytmiczno-liniowego dowiodły, że liberalne założenia wcześniejszych analiz były bezpodstawnie optymistyczne. W większości krajów uprzemysłowionych poziom ruchliwości całkowitej poważ-
nie wzrósł w ostatnich 75 latach, w związku z rozpowszechnieniem się zawodów umysłowych, wymagających specjalistycznego przygotowania, jednak szansę mobilności względnej nie zmieniły się w ciągu tego okresu. Większa "przestrzeń na górze" nie zapewniła większej równości szans społecznych, pozwalającej się tam znaleźć, ponieważ do nowych zawodów klasy średniej dostało się proporcjonalnie więcej dzieci osób już zajmujących uprzywilejowane miejsca w strukturze klasowej. W rezultacie związek między klasą pochodzenia a klasą osiągniętą przez jednostki pozostawał na zdumiewająco stałym poziomie w kolejnych kohortach wieku, pomimo rozwoju gospodarczego, reformy systemu oświaty i redys-trybutywnej polityki społecznej.
W połowie lat 80. Goldthorpe (wspólnie z badaczami ze Szwecji i Niemiec) opracował projekt intensywnych badań porównawczych pod nazwą CASMIN (Comparative Analysis of Social Mobility in Industrial Nations), poświęconych temu zagadnieniu. Wyniki badań świadczyły, że profile ruchliwości w krajach wysoko uprzemysłowionych są znacznie bardziej złożone, niż przyjęto w liberalnej teorii społeczeństwa uprzemysłowionego czy marksistowskich analizach społeczeństwa kapitalistycznego. Najważniejsze wyniki wskazywały, że istnieją znaczne różnice między krajami pod względem zakresu i wzorów ruchliwości mierzonej stopą ruchliwości całkowitej; że stopa mobilności względnej (lub wzory przepływów między grupami) są "bardzo podobne" w różnych krajach; oraz że zmiany przepływów mają wzór "fluktuacji bez określonych trendów", a nie układają się w wyraźną tendencję wzrostową. Krótko mówiąc, nie ma długookresowego "poluzowania" struktury społecznej, nie ma wzrostu "przepływów" oraz - w konsekwencji - nie ma zwrotu w kierunku merytokracji.
Każdy z tych programów badawczych odnosi się krytycznie do najważniejszych wniosków, do jakich doszedł drugi program. Czasopisma fachowe wypełnione są zjadliwymi polemikami na temat teorii i metod. Czasami mogą one dziwić lub dezorientować osoby postronne: pewien sceptyczny obserwator opisał tę dziedzinę jako "zespół technik statystycznych służących wyszukiwaniu problemu". Inni dowodzą, że - z wielu różnych powodów - dyskusje o r.s. poruszają kwestie o fundamentalnym znaczeniu dla całej socjologii. Na przykład feministki wskazały, że większość badań nad mobilnością opiera się na próbach złożonych z samych mężczyzn, co wywołało ogólną dyskusję na temat właściwych .jednostek analiz ruchliwości" (jednostek czy rodzin), charakteru rodzin "międzyklasowych" (takich, w których dorośli, pracujący małżonkowie mają różne położenia klasowe i różne trajektorie ruchliwości) oraz implikacji istnienia ->podziału pracy ze względu na płeć dla badań nad ruchliwością. Najlepszy przegląd tych i pokrewnych dyskusji można znaleźć w pracy A. Heatha Social Mobility (1981).
m
292 ruchliwość zawodowa, mobilność zawodowa
Wiele jednak dyskusji toczących się w tej dziedzinie ma bardzo wyspecjalizowany i techniczny, a nie teoretyczny charakter. Najdłużej trwają kontrowersje dotyczące możliwości rozróżnienia strukturalnych i pozastrukturalnych źródeł ruchliwości. We wcześniejszych badaniach niektórzy socjologowie starali się odróżniać ruchliwość strukturalną (lub ruchliwość netto) od ruchliwości cyrkulacyjnej (lub wymiany). Pierwsza to ten zakres ruchliwości, który wynika z samej struktury tabeli (jeżeli rozkłady brzegowe ojców i synów przyjmie się za stale, to różnice między nimi oznaczają, że niektórzy respondenci muszą znaleźć się w kratkach leżących poza przekątną rozkładu). Odsetek respondentów, którzy byli mobilni z powodu takiej właśnie struktury tabeli, odpowiada, jak się twierdzi, wielkości ruchliwości strukturalnej w społeczeństwie. Ruchliwość cyr-kulacyjna jest zatem po prostu różnicą między ogólną liczbą respondentów, którzy byli mobilni, a liczbą tych, którzy byli "strukturalnie mobilni". Oba te pojęcia są jednak statystycznymi artefaktami nie popartymi wyraźną rzeczową interpretacją, tak więc to nieco sztuczne rozróżnienie między mobilnością strukturalną a cyrkulacyjną zostało zastąpione dyskusją na temat wskaźników ruchliwości całkowitej i relatywnej. W każdej tabeli ruchliwości, obejmującej pozycje w punkcie wyjściowym i pozycje osiągnięte, rozkłady brzegowe "ogółem" (np. rozkład ojców w porównaniu z synami) będą różne, a ta asymetria jest częściowo wynikiem zmian samej struktury zawodów (np. zmian w sektorach, o których pisaliśmy wyżej). Wykorzystanie technik logarytmiczno-li-niowych (opartych na metodzie współczynników różnic) pozwala na obliczenie szans mobilności względnej, pomijającej tę część mobilności całkowitej, która spowodowana jest zmianami rozkładów brzegowych tabeli. Wielu badaczy analizujących strukturę w terminach klas dowodzi, że metoda ta pozwala na sensowne rozróżnienie ruchliwości spowodowanej zmianami w strukturze klasowej społeczeństwa od tej, która odzwierciedla zmiany poziomu jego otwartości. Krytycy utrzymują, że koncepcja ruchliwości względnej jest nie mniej sztuczna niż koncepcja ruchliwości strukturalnej i cyrkulacyjnej. Niezależnie bowiem od tego, czy r.s. spowodowana jest wyłącznie przez zmiany w sektorach, czy też nie, to "realna" jest tylko mobilność całkowita, czyli ogólna - podczas gdy ahistoryczne i wyrwane z kontekstu zjawisko "szans mobilności względnej" nie jest dane doświadczeniu respondentów. Częściowo jest to również dyskusja na temat związku ruchliwości zawodowej z ruchliwością klasową, a zatem staje się nieuchronnie dyskusją na temat definicji klasy. Zob. też ruchliwość rywalizacyjna i poręczeniowa. A.Z.
ruchliwość zawodowa, mobilność zawodowa [occupational mobility], często
nazywana błędnie ->ruchliwością społeczną. Po-
jęcie to odnosi się do przemieszczeń samej grupy zawodowej lub poszczególnych jednostek należących do pewnej grupy zawodowej lub wakatów zawodowych w systemie stratyfikacyjnym przestrzeni społecznej. Ilustracją pierwszego typu r .z. jest hinduski system kastowy (->kasta); przykładem drugiego - pozycja zawodowa osiągnięta przez syna w stosunku do pozycji zawodowej ojca; trzeciego - badania H. White'a nad zmianami w nie obsadzonych stanowiskach duchownych.
Większość badań przyjmuje jednowymiarową ->skalę, czyli gradację zawodów w kategoriach prestiżu lub ->statusu społecznego, na której ocenia się te przemieszczenia. A zatem ruchliwość "w dół" odnosi się do zmniejszenia prestiżu zawodowego, a ruchliwość "w górę" do jego wzrostu. Istotne jest, by rozróżnić ruchliwość w obrębie pokolenia, wewnątrzpokoleniową (np. wzory kariery), od ruchliwości międzypokolenio-wej (np. ruchliwość kastowa lub pozycja osiągnięta przez syna w porównaniu 7. pozycją ojca). Na podstawie klasycznych badań prowadzonych w Stanach Zjednoczonych i Europie w wielu krajach prowadzi się obecnie badania nad statusem osiągniętym dzieci (zwłaszcza synów) porównywanym z pozycją ich rodziców. Ich wyniki ujęte są w tabeli "przepływów" pozycji ojców i synów, która przedstawia pozycje zawodowe osiągnięte przez dzieci rodziców z danej kategorii zawodowej i przeciwnie, pozycje zawodowe rodziców dzieci znajdujących się obecnie w danej kategorii. Analiza tej tabeli stanowi trzon wielu tradycyjnych badań nad r. z., chociaż obecnie bardziej preferowaną formą analizy są modele strukturalne, które obrazują złożoną sieć zależności między zmiennymi wpływającymi na osiągniętą pozycję zawodową. Zob. też status osiągnięty. A.Z.
ruchy społeczne [social movements],
zorganizowany wysiłek znacznej grupy osób na rzecz zmiany (lub przeciwstawienia się zmianom) określonego ważnego aspei-ru społeczeństwa. Termin ten zostu, po raz pierwszy zastosowany przez ->Saint-Simona na przełomie XVIII i XIX w., w celu scharakteryzowania ruchów protestu społecznego, które powstały we Francji, a później rozprzestrzeniły się. Określał nowe siły polityczne przeciwne status quo. Dziś jest on najczęściej stosowany w odniesieniu do grup lub organizacji znajdujących się poza zasadniczym nurtem systemu politycznego. Ruchy te stały się pod koniec XX w. ważnym źródłem zmiany politycznej. Socjologowie zwykle interesują się okolicznościami powstawania takich ruchów; środowiskami, z których się rekrutują, ich dynamiką organizacyjną oraz wpływem na społeczeństwo.
R.s. są czymś innym niż ->zachowania zbiorowe. R.s. mają określone cele i są zorganizowane; zachowania zbiorowe są przypadkowe i chaotyczne. Przykładami są ruchy na rzecz ->praw człowieka, praw homoseksualistów, ruchy związkowe, na rzecz ochrony środowiska czy feminizm. Przy-
kładami zachowań zbiorowych będą raczej zamieszki, różne chwilowe mody i szaleństwa, panika, religie kultowe, plotki i masowe złudzenia. R.s. są jednym z podstawowych składników żywej ^demokracji; mogą też być jej katalizatorami w społeczeństwach autorytarnych.
R.s. mają konkretne cele, ciągłość, a także są formalnie zorganizowane. Funkcjonują poza regularnymi kanałami politycznymi społeczeństwa, ale mogą głęboko penetrować kręgi władzy jako
-�grupy interesu. Ich cele mogą być raczej wąskie
-jak np. legalizacja marihuany - lub szerokie, jak np. zniszczenie -hegemonii kapitalistycznego systemu światowego; mogą to być ruchy rewolucyjne lub reformatorskie; wszystkie jednak cechują się tym, że aktywnie organizują obywateli w celu zmiany istniejącego status quo. Pod parasolem szerokiego r.s. (takiego jak np. "ruch pokoju") może funkcjonować wiele organizacji stosunkowo niezależnych, czasami wywołując zamieszanie i konflikt w łonie ruchu.
Jedna z pierwszych typologii r.s. (zob. D.F. Aberle, The Peyote Religion Among the Navaho 1966) klasyfikuje je uwzględniając dwa wymiary: obiekt pożądanej zmiany (społeczeństwo lub jednostki) oraz zakres pożądanej zmiany (częściowy lub całkowity). Cztery kategorie będące rezultatem tej klasyfikacji to ruchy transformacyjne, reformujące, kompensacyjne oraz alternatywne. Te pierwsze to ruchy, które mają na celu całkowitą rekonstrukcję społeczeństwa, np. ruchy milenarys-tyczne (-milenaryzm); drugie - dążą do zreformowania tylko pewnych aspektów istniejącego porządku (np. grupy rozbrojenia nuklearnego); trzecie - ruchy dążące do sprowadzenia swoich członków na właściwy sposób życia (jak w przypadku wielu sekt religijnych); czwarte - dążą do zmiany jedynie określonych cech indywidualnych członków grupy (np. Anonimowi Alkoholicy). Pierwsze dwie mają więc na celu zmianę (całości lub części) społeczeństwa; kolejne dążą jedynie do zmiany zachowań jednostek.
Duża widoczność r.s. oraz ich wyzwania wobec społeczeństwa sprawiają, że są one przedmiotem ogromnego zainteresowania socjologów. Jedna ze szkół traktuje je jako szczególny przypadek zbiorowych zachowań, podkreślając ich ekspresyjne i irracjonalne cechy, i koncentruje się na pytaniu: kto w nich uczestniczy i dlaczego? Podejście to uwydatnia patologiczne elementy r.s. (por. np. E. Hoffer, The Tnie Believer 1951 oraz T. Adorno i in., The Authoritarian Personality 1950).
Fala r.s. pozbawionych przemocy i skupiających w dużym stopniu klasę średnią w latach 60. i 70. XX w. zainspirowała bardziej przyjazne linie badań i analizy. Wielką uwagę przywiązywano do obiektywnych i subiektywnych warunków działalności r.s.; wielu teoretyków (np. S.M. Lipset) obwiniało alienujące warunki społeczeństwa masowego. Marksiści i niemarksiści proponowali nowe formy podziału i konfliktu klasowego jako podstawowe przyczyny. Inni badali efekty względnej ->de-
ruchy społeczne 293
prywacji oraz rosnące oczekiwania mobilizacji obywateli, jeszcze inne badania śledziły stadia rozwoju r.s. - od wstępnego uznania krzywdy do w pełni rozwiniętej organizacji r.s.; "teoria wartości dodanej" N. Smelsera pozostaje klasykiem tego typu (Theory of Collective Behaviour 1963). Autor ten określa sześć kolejnych wyznaczników rozwoju, z których każdy coraz bardziej zawęża zakres możliwych rezultatów. Są to: sprzyjające warunki strukturalne (najszersze warunki społeczne konieczne do wystąpienia ruchu); napięcie strukturalne (poczucie niesprawiedliwości lub rozkładu); rozwój i rozpowszechnienie uogólnionego poglądu (np. ideologii dającej odpowiedzi na ludzkie problemy); czynniki przyspieszające (wydarzenia, które wywołują działanie); mobilizacja uczestników do działania (np. poprzez konwersję) i w końcu funkcjonowanie kontroli społecznej. W latach 70. wiele badań dynamiki r.s. stosowało analizę wielozmiennową (zob. T. Gurr, Why Men Rebel 1970).
J. Cohen wyróżniła (Social Research 1985) dwa rywalizujące podejścia do wyjaśnienia r.s. Teorie "mobilizacji zasobów" są szczególnie popularne w Ameryce Północnej; teorie "ukierunkowane na tożsamość" spotyka się częściej w Europie Zachodniej. Przykładem tych pierwszych jest praca M.N. Zalda i J.D. McCarthy'ego (The Dynamics of Social Movements 1979), którzy omawiają ruchy jako organizacje i koncentrują się szczególnie na potrzebach tych organizacji w zakresie mobilizowania zasobów. Teorie te badają zakres zasobów, które muszą być zmobilizowane przez ruch, sposoby alokacji zasobów oraz analizują działania, poprzez które władze mogą próbować ograniczyć te zasoby. W tej perspektywie termin "zasoby" oznaczać może np. zasoby gospodarcze, ideologię, retorykę czy symbole. Czynniki takie jak przywództwo, sieci komunikacyjne, właściwy czas, pieniądze oraz powiązania ze światem gospodarki i polityki są postrzegane jako kluczowe dla wyjaśnienia rozwoju oraz sukcesu lub niepowodzenia ruchu. Natomiast teorie zorientowane na tożsamość postrzegają r.s. jako specjalny rodzaj konfliktu społecznego, który znajduje się w centrum współczesnego społeczeństwa i zmiany społecznej. Dlatego też według francuskiego socjologa A. Touraine'a "socjologia musi nadawać centralne znaczenie pojęciu ruchu społecznego" (Wprowadzenie do analizy ruchów spotecznych [1985], w: Władza i społeczeństwo, J. Szczupaczyński [wyb. i oprać.) 1995). W perspektywie tej r.s. to grupy kluczowe w nowej polityce społecznej, dla nowych układów sił (ruchy kobiece, ekologiczne) oraz jako źródła nowych tożsamości politycznych. Socjologia interwencyjna Touraine'a nie tylko traktuje r.s. jako najbardziej fundamentalne formy działania obywatelskiego, ale wymaga także, aby socjologowie przyłączyli się do tego działania, nie tylko aby je badać, ale także aby do niego zachęcać. Niewielu brytyjskich i amerykańskich socjologów podążyło śladami Touraine'a, a wiek-
294 rynek
szość prac z zakresu socjologii r.s. zajmuje się obiektywną analizą organizacji i procesów politycznych. P. Ś.
rynek [market], zarówno w ->ekonomii, jak w -^socjologii przez r. rozumie się obszar, na którym sprzedawcy i nabywcy wymieniają towary. Zwykło się je dzielić na dwa rodzaje: dobra materialne i ustugi. Całkowitą ilość towaru wyprodukowanego i dostępnego do nabycia określa się jako podaż tego towaru, natomiast ilość towaru poszukiwanego do nabycia nazywa się popytem. Ponieważ jednak potrzeby ludzkie jako takie są potencjalnie nieograniczone, więc z punktu widzenia badania r. popyt musi dodatkowo być efektywny, tzn. poparty pieniądzem lub sita nabywczą.
R. nie musi być miejscem fizycznym, czego przykładem jest giełda. Jest raczej każdym sposobem zetknięcia nabywcy i sprzedawcy. Rozwój sieci telekomunikacyjnych do tego stopnia przyspieszył i uprościł porozumiewanie się, że r. finansowe i towarowe mają obecnie zasięg międzynarodowy. Głównym celem niektórych regionalnych inicjatyw politycznych jest tworzenie większych połączonych r., takich jak Unia Europejska czy Grupa Rio.
W ekonomii najczęściej zakłada się, że konkurencja na r. jest doskonała, czyli wśród wielkiej liczby nabywców i sprzedawców żaden nie wywiera niepożądanego indywidualnego wpływu na proces ustalania się ceny rynkowej. Dowodzi się, że doskonała konkurencja gwarantuje naturalną tendencję do wzajemnego dostosowywania się podaży i popytu poprzez cenę, która - przy założeniu, że wszyscy uczestnicy gry działają racjonalnie - będzie rosnąć lub spadać w zależności od względnego niedoboru towaru oraz konkurencyjnej efektywności, z jaką jest on dostarczany przez producentów i nabywany przez konsumentów. Konkurencja tłumaczy także stosunki między r.: wszystkie produkty konkurują ze sobą wzajemnie o udział w ograniczonej sile nabywczej konsumentów, a wszyscy wytwórcy konkurują o dostęp do ograniczonych całkowitych zasobów surowców, maszyn, siły roboczej i kapitału inwestycyjnego. Ten proces konkurencji będzie zatem karał wszelkie wyłamywania się producentów czy konsumentów z racjonalności, usuwając ich całkowicie z r.
Przyjmuje się, że w gospodarce rynkowej produkcją rządzi indywidualny konsument. Używając dochodu z własnej działalności wytwórczej, każda jednostka wyraża swe pragnienia i preferencje przez sam sposób dzielenia tego dochodu między różne towary i usługi dostępne na r. Ta teoria ekonomiczna łączy się z teorią polityczną, w myśl której obywatel, jako wyborca, sprawuje ostateczną władzę nad produkcją dóbr publicznych, takich jak usługi oświatowe, kulturalne czy uzbrojenie. System rynkowy uważa się tedy za demokratyczny ze swej istoty.
R. nie jest jedyną metodą alokacji dóbr i usług: centralny planista może osiągnąć ten sam rezultat. Jeden z najbardziej zastarzałych sporów w ekonomii dotyczy kwestii, która z tych metod jest bardziej efektywna. -^Gospodarki nakazowe krajów socjalistycznych (-^socjalizm) przeciwstawia się więc rynkowym gospodarkom krajów kapitalistycznych (^kapitalizm). W gospodarce rynkowej, zwanej również wolnorynkową, większa część działalności produkcyjnej, dystrybucyjnej i wymiennej jest w rękach osób prywatnych lub spółek, nie zaś rządu, którego interwencje są sprowadzone do minimum. Czasami czyni się wyjątki dla zapewniania usług zdrowotnych i oświatowych, które opłaca i organizuje rząd centralny lub władze lokalne, przy czym w tym przypadku bardziej właściwe byłoby określenie -^gospodarka mieszana.
W r. zauważa się oczywiste wady. Występuje w nich tendencja do ->cykli gospodarczych, co oznacza, że okresowo zasoby nie są w petni wykorzystywane. Dla siły roboczej ich efektem jest ->bezrobocie, które zagraża poziomowi życia robotników, to zaś z kolei może mieć rozlegle skutki społeczne i gospodarcze. Niekontrolowany system rynkowy wytwarza obok towarów i usług sprzedawanych na r. również niepożądane produkty uboczne. Klasycznym przykładem jest dziś zanieczyszczenie środowiska odpadami przedostającymi się do atmosfery, rzek i oceanów. R. nie mają zasad moralnych. Produkcja i handel bronią, dostęp do podstawowej opieki zdrowotnej, badania naukowe, dzieła sztuki i usługi religijne - całkowicie zależą od poziomu popytu na nie. Systemy wartości większości społeczeństw nie są w pełni zgodne z amoralnymi zasadami funkcjonowania r., tak więc rezultaty, które on przynosi, czasami mogą być oceniane jako społecznie nie do przyjęcia. Te wady są czymś innym niż rozmaite praktyczne defekty funkcjonowania r. Na przykład r. działają najlepiej, gdy istnieje doskonała informacja docierająca do wszystkich labywców i sprzedawców, tak z :opyt na towary i ich podaż oddziałują na siebie, dopóki nie dojdzie do cen
-^równowagi. W praktyce pełna informacja bywa niedostępna lub osiągalna jedynie nieproporcjonalnie wielkim kosztem; bywa też nierówno rozdzielona wśród uczestników r.
Ponieważ tylko nielicznych uczonych w pełni satysfakcjonuje pojęcie doskonałej konkurencji, polem owocnej współpracy między ekonomią i socjologią jest badanie, wjaki sposób empiryczny świat zbliża się lub oddala od ideału konkurencji. Ekonomia od zarania próbuje zrozumieć zakłócenia procesów gospodarczych powodowane przez rządy, które usiłują usuwać skutki swobodnych operacji gospodarczych za pomocą politycznej alokacji zasobów i towarów. Odchylenia od ryn-kowości zdarzają się jednak także za sprawą
-^monopoli i innych form koncentracji władzy i interesów gospodarczych albo z powodu barier kulturowych lub administracyjnych. Wszystkie te
JL
zagadnienia leżą w centrum zainteresowań -so-cjologii życia gospodarczego, wszakże tylko na polu badań ->rynków pracy zdarzyła się rzeczywista próba połączenia teorii społecznej i ekonomicznej. J.S.
rynek pracy [labour market], na r.p. wysiłek ludzki (lub siła robocza) staje się towarem kupowanym i sprzedawanym na warunkach, które w świetle prawa składają się na kontrakt. Nabywanie i zbywanie formalnie wolnej siły roboczej stało się powszechne w -^kapitalizmie, lecz alternatywne warianty -^uprzemysłowienia (takie jak
->realny socjalizm) także wiążą się z płatnym zatrudnieniem, chociaż nie istnieje w nich wolny r.p. w ścisłym sensie. Ekonomiści twierdzą, że podobnie jak inne czynniki -^produkcji r.p. można traktować jako szczególny przypadek ogólnej teorii cen, zgodnie z którą cenę (płace i zarobki) warunkują podaż i popyt. Jednakże badania nad rzeczywistymi r.p. wykazały, że wiele podstawowych warunków zakładanych przez teorię cen w praktyce zwykle nie występuje. Ruch pracowników pomiędzy stanowiskami pracy jest powolny lub znikomy; anarchiczna struktura zróżnicowań zarobkowych wykazuje jedynie bardzo luźny związek z grą podaży i popytu na siłę roboczą; kwitną
-�dyskryminacja, -etykietowanie, -rasizm i ->seksizm. Ekonomiczne wyjaśnienia procesów na r.p. trzeba uzupełniać, a czasami zastępować analizami socjologicznymi, dzięki czemu tworzy się obiecujące pole badań interdyscyplinarnych.
->Ekonomia neoklasyczna traktuje wymianę na r.p. jako dobrowolną i dokonywaną dlatego, że dla każdej ze stron wyniki tej wymiany są lepsze niż inne opcje. R.p. jest rynkiem konkurencyjnym, ponieważ na każdego sprzedawcę czeka wielu potencjalnych nabywców i vice versa. Podaż siły roboczej ze strony rzeczywistych i potencjalnych robotników oraz popyt ze strony pracodawców oddziałują na siebie w taki sposób, że osiągnięta zostaje cena -^równowagi dla towaru, jakim jest siła robocza. Jeśli cena siły roboczej rośnie z jakiegokolwiek powodu powyżej poziomu równowagi, np. w wyniku ustalenia krajowej płacy minimalnej lub silnej presji negocjacyjnej -związków zawodowych, pracodawcy zredukują liczbę oferowanych miejsc pracy. Jeśli cena siły roboczej spada, pracodawcy podniosą liczbę oferowanych miejsc pracy, przy niezmiennych innych czynnikach. Ekonomiczna teoria r.p. zakłada także, iż zarówno -> monopole, jak dyskryminacja w dłuższej perspektywie znikną, nie stanowią więc stałych ograniczeń dla jednostek. Z drugiej strony ekonomiczne modele r.p. zakładają konkurencję między robotnikami o dostępne miejsca pracy, przy czym pracodawcy wybierają najpierw najlepszych: osoby z wyższymi kwalifikacjami, większym doświadczeniem i szerszymi umiejętnościami. Wynika z tego, że rzesza bezrobotnych zawsze będzie składała się z osób o niższych lub żadnych kwalifikacjach, słabych umiejętnościach
rynek pracy 295
i najmniejszym doświadczeniu oraz że ludzie z problemami społecznymi, psychologicznymi czy innymi będą wynajmowani niechętnie. Tak więc model ten dopuszcza pewne formy racjonalnej dyskryminacji.
Wiele modeli ekonomicznych zakłada, że ludzie mają pełną informację umożliwiającą podejmowanie racjonalnych decyzji w danych granicach i modyfikują odpowiednio do niej swe ceny oferty i popytu. Badania empiryczne przekonały jednak niektórych ekonomistów, że gromadzenie informacji i ich analiza są kosztowne oraz czasochłonne, a więc niedoskonałości rynku są wynikiem niepełnej lub nieadekwatnej informacji, zatem bardziej realistyczne od modeli zachowań ma-ksymalistycznych są modele odwołujące się do -racji zadowalających.
Zasadnicze znaczenie dla socjologicznych badań r.p. ma uwzględnienie faktu, że choć trud pracy nominalnie jest kupowany i sprzedawany, to jednak brak mu wielu innych cech towaru gospodarki kapitalistycznej. Różnice te do pewnego stopnia wyjaśniają, dlaczego r.p. stwarza takie problemy, jeśli się go rozważa z perspektywy teorii cen. W tym kontekście trzeba rozważyć co najmniej cztery czynniki.
Po pierwsze, podobnie jak w przypadku każdej kupowanej usługi nie jest w zupełności jasne, jaka dokładnie powinna być zadowalająca ilość pracy (lub wysiłku) (->praca jako czynność) wydatkowana jako wypełnienie kontraktu. Niejasność co do tego, co to znaczy uczciwa praca za uczciwą dniówkę, jest powszechna, zwłaszcza jeśli często zmieniają się zadania pracy. Ponieważ ta ^kalkulacja wysiłku występuje nawet w warunkach pracy najbardziej zrutynizowanej, więc wartości, zwyczaje i praktyki, przepisy administracyjne oraz względna siła pracodawcy i pracowników są czynnikami równie ważnymi dla kształtowania obrazu r.p. jak mechanizm cenowy.
Po drugie, nierówność płac i warunków pracy odzwierciedla zarówno stopień organizacji siły roboczej, jak i konkurencję na rynku. Chociaż w teorii prawa umowa sprzedaży zakłada równość obu stron ją zawierających, to jednak istnieje nierówność siły przetargowej robotnika negocjującego indywidualnie i potencjalnego pracodawcy. W efekcie od zarania industrializmu w wielu różnych sytuacjach i krajach robotnicy starali się zrównoważyć te siły, zakładając związki zawodowe. ->Układy zbiorowe - tam gdzie istnieją - podważają standardowe poglądy na rynek, ponieważ zastępują ustalanie płac przy uwzględnianiu mechanizmu cenowego przez ich określanie przepisami. Wprowadzają także politykę do regulacji spraw pracy. Kwestia akceptacji zbiorowych umów i uzgodnień płacowych jest ciągle potencjalnie destabilizującym problemem politycznym w całym świecie uprzemysłowionym, podobnie jak legalność związków i stowarzyszeń reprezentujących zbiorowego robotnika, nie mówiąc o sankcjach i fortelach sto-
296 rytuał
sowanych przez obie strony w sytuacjach konfliktu w przemyśle. Dlatego w większości społeczeństw r.p. określony jest przez system przepisów prawnych i kontrolę polityczno-administracyjną.
Po trzecie, zarówno związki, jak pracodawcy starają się tworzyć tzw. wewnętrzne r.p., czyli sieci i hierarchie miejsc pracy, do których dostęp ograniczają reguty wstępu i zasady wewnętrznego awansu. Na przykład związki zawodowe mogą sprawować kontrolę nad przyjmowaniem do pracy, ograniczając dostęp do szkolenia zawodowego i relatywnie korzystnych płac i warunków pracy. Podobnie pracodawcy mogą różnicować swój popyt na siłę roboczą, wprowadzając rozmaite gratyfikacje i formy awansu w celu zatrzymania przy sobie wartościowych pracowników, równocześnie oferując innym jedynie nietypowe lub ^elastyczne zatrudnienie. (Niektórzy uczeni twierdzą również, iż wewnętrzne r.p., oparte po części na dyskryminacji i uprzedzeniach, pomagają pracodawcom podzielić pracowników i rządzić nimi). Rodzina i związki sąsiedzkie często utrudniają dostęp do posad poza faktycznym miejscem pracy, wytwarzając rozległe wewnętrzne r.p.
Po czwarte, istnieje wiele gałęzi przemysłu i sytuacji, w których robotnicy są stosunkowo bezsilni i niezorganizowani; ich płace i warunki pracy są więc mniej korzystne niż robotników, którzy wykorzystują swą zbiorową siłę. Uważa się z reguły, że organizowanie się w związki jest utrudnione w gałęziach przemysłu opierających się na małych firmach, w sektorze usług detalicznych i indywidualnych, w pracy nieetatowej i podwykonawczej, wreszcie wśród kobiet, mniejszości etnicznych i młodzieży. Izolacja i bezbronność wyjaśniają w dużej mierze fakt, że w badaniach powszechnie ujawnia się przeciętnie niskie płace i niepewność pracy wśród takich grup.
Przez wiele lat tzw. teoria podwójnego r.p. twierdziła, że r.p. można podzielić na sektor pierwszy, na który składają się relatywnie dobrze płatne zajęcia wewnętrznego r.p., oraz sektor drugi, obejmujący bardziej niepewne, nisko płatne zatrudnienia i bliższy modelowi konkurencyjnemu. Teoria ta stanowi zachętę do współpracy między tymi socjologami i ekonomistami, którzy są gotowi kwestionować obiegowe sądy obu dyscyplin. Badania empiryczne podejmowane zarówno przez ekonomistów, jak socjologów sugerują, że anomalie i podziały r.p. nie dają się łatwo zmieścić w prostym dualizmie i prowadzą do rozwoju bardziej złożonych, multidyscyplinarnych podejść (np. teoria ->segmentacji rynku pracy).
Pewna ważna forma dualizmu r.p. jest jednak dobrze udokumentowana, nawet jeśli nie do końca zrozumiała: uporczywie utrzymujące się podziały w zarobkach, warunkach i typach pracy mężczyzn i kobiet. Ekonomiści przewidywali np., że wprowadzenie przepisów o równej płacy podniesie względną cenę pracy kobiet, a w konsekwencji spowoduje zmniejszenie liczby kobiecych miejsc pracy oferowanych przez pracodawców.
W rzeczywistości całkowite zatrudnienie kobiet wzrosło równocześnie ze wzrostem zarobków kobiet z powodu tych przepisów. Tendencje te można zapewne wyjaśnić, traktując r.p. jako podzielony na kilka odrębnych rynków - pracy kobiet, pracy fizycznej, młodych, niewyszkolonych absolwentów szkół, starszych robotników, specjalistów itd. - konkurujących ze sobą w ograniczonym stopniu. Najbardziej rozwinięte wersje tego teoretycznego udoskonalenia zawiera teoria segmentacji r.p.
Mówiąc ogólnie, najważniejszy wkład socjologów w teorię r.p. polega na ustalaniu czynników kulturowych, instytucjonalnych i strukturalnych, które współwarunkują alokację ludzi między rynkami, zakłócają klarowność procesów rynkowych, wpływają na systemy nagradzania działające na różnych rynkach oraz na charakter stosunków władzy na rynku. Rozprawa J. Rubery Employers and the Labour Market (w: Employment in Britain, D. Gallie (red.] 1988) dostarcza przeglądu różnych teorii r.p., bada dane na temat elastycznego zatrudnienia, zawiera także przydatną bibliografię brytyjskich i amerykańskich opracowań. Zob. też podział pracy; teoria kapitału ludzkiego. JS.
rytuał [ritual], powtarzalny wzorzec zachowania, odtwarzany w odpowiednim czasie; może mu towarzyszyć wykorzystanie ->symboli. Jedną z głów nych sfer społecznych, w której występują r., jest
-religia, ale dziedzina r. obejmuje również sferę codziennego życia świeckiego. Na przykład socjologia dramaturgiczna (-dramaturgizm) E.
->Goffmana szeroko bada "r. interakcyjne", czyli różnorodne zrytualizowane kodeksy codziennego zachowania, dzięki którym aktorzy współdziałają, potwierdzając wspólną rzeczywistość i zachowując właściwe każdemu z nich poczucie jaźni (zob, Interaction Ritual. Essays on Face-to-face Behmiout 1967).
W ramach podejścia Durkheimowskiego (Elementarne formy życia religiji 'go 1912, wyd. poi, 1990) dokonu,; �!- zdecydowanego rozróżnienia sfer -^sacrum i profanum, a r. sytuuje zdecydowanie w tej pierwszej. Zdaniem durkheimistów r. wytwarzają solidarność społeczną, która jest konieczna do podtrzymania całości społeczeństwa. E. ->Durkheim redukował r. do strukturj społecznej, był bowiem przekonany, że za id: pośrednictwem ludzie poprawnie wyobrażają so bie wzory stosunków w społeczeństwie. Dla Durk heima jednostką znaczenia w r. jest działanie ponieważ działanie rodzi wierzenia, nie zaś prze ciwnie. Tym samym więc Durkheim przypisywa r. podstawową rolę epistemologiczną (->episte mologia), kładąc nacisk na to, że konieczne ce giętki myśli są przekazywane za" pośrednictwen podzielanego przez wszystkich "wrzenia" r. Prac; C. Lane The Rites of Rulers. Ritual in Industria Society (1981) jest fascynującym współczesnyn przykładem durkheimowskiej interpretacji r. so cjalistycznych w Związku Radzieckim.
rzetelność 297
Natomiast marksistowskie podejście do r. uznaje, że r. są wyłącznie formą -fałszywej świadomości; tudzą one swych uczestników, ukazując błędne wyobrażenie stosunków panujących w społeczeństwie (zob. np. M. Bloch, From Blessing to Violence 1986).
Zasady analizowania ogólnej struktury r. przedstawił francuski antropolog A. -Van Gennep (Rites de passage 1909). Pisał on, że ludzie należą do społeczeństwa nie dlatego, że się w nim po prostu urodzili. Za pomocą -^obrzędów przejścia są oni ponownie tworzeni jako jednostki społeczne i przyjęci do społeczeństwa. Nakreślił trzy stadia każdego r., które przekształcają tożsamość społeczną inicjowanego: separacja, czyli oderwanie jednostki od jej poprzedniego statusu, stan limi-nalny, kiedy to inicjowany znajduje się w "otchłani", oderwany od swego starego statusu, lecz nie przypisany jeszcze do nowego; oraz stan ponownego włączenia, kiedy to przejście od jednego statusu do drugiego zostaje dopełnione symbolicznie.
Socjologicznym interpretacjom r. często za-rziica się, że ich autorzy jedynie nakładają na obserwowane wydarzenia swe własne kategorie znaczeniowe. G. Lewis (Day of Shining Red 1980) dowodzi, że poszukiwanie znaczeń r. dominuje nad zainteresowaniem tym, co ludzie mogą odczuwać w związku z nimi, tzn. nad ich aspektami emocjonalnymi. W ten sposób r. stają się krzyżówką, którą mają rozwiązać antropologowie i socjologowie. Lewis twierdzi, że r. należy wyjaśniać zarówno w kategoriach znaczeń przypisywanych im przez uczestników, jak i znaczeń, które tworzą badacze. A.K.
rywalizacja ekologiczna [ecological com-
petition], termin zapożyczony z nauk biologicznych dla określenia interakcji między grupami społecznymi, z których każda dąży do zapewnienia sobie ograniczonych i niezbędnych do życia zasobów, takich jak przestrzeń życiowa. Zob. też ekologia; ekologia miasta; ekologia społeczna; teoria stref koncentrycznych. RS.
rządy parlamentarne [parliamentary go-
Vernments], system rządów, w którym podejmowanie decyzji publicznych należy do wyłonionego w drodze wyborów zgromadzenia reprezentantów, czyli parlamentu, uchwalającego ustawy dotyczące na ogół prawa, budżetu państwa i poli-
tyki fiskalnej oraz podejmującego decyzje o wypowiedzeniu wojny innemu państwu. W poszczególnych krajach istnieją różne konkretne rozwiązania odnośnie do funkcjonowania parlamentu, dotyczące np. tego, jak często odbywają się wybory, z ilu izb składa się parlament, kto ma prawo wyborcze, czy uczestnictwo w wyborach jest obowiązkowe, czy dobrowolne, jak głosy wyborcze przekładają się na liczbę miejsc w parlamencie, jakie są zasady określające liczbę partii lub niezależnych reprezentantów i jakie są relacje między wybranymi reprezentantami a głową państwa lub rządu. Wspólną cechą tych systemów jest to, że starają się utrzymywać odpowiednią równowagę między sprawowaniem władzy a szybkim reagowaniem na zmieniającą się sytuację.
AŻ.
rzetelność [reliability], cecha procedury pomiaru polegająca na tym, że w wypadku powtórnego pomiaru uzyska się taki sam rezultat. Pomiar długości za pomocą mikrometru, w ustalonej temperaturze, charakteryzuje się bardzo dobrą rz.; przeprowadzany w różnym czasie (rz. czasowa), przez różne osoby lub w różnych okolicznościach (rz. porównawcza) zawsze będzie dawał identyczne, a w każdym razie bardzo podobne wyniki. Ten sam pomiar wykonany bez kontroli temperatury będzie mniej rzetelny (ze względu na rozszerzalność cieplną przyrządu), pomiar "na oko" zaś będzie bardzo mało rzetelny, gdyż różne osoby bądź ta sama osoba, ale po upływie jakiegoś czasu, będzie podawała znacznie różniące się od siebie wyniki. Rz. nie wystarcza jednak do tego, aby procedura pomiarowa była dobra; drugim stawianym jej wymogiem jest -> trafność.
Problem rz. i trafności narzędzi pomiaru jest szczególnie istotny w badaniach socjologicznych. Często badacz musi się zdecydować na wybór pomiędzy narzędziem charakteryzującym się trafnością i słabą rz. a narzędziem mniej trafnym, ale rzetelniejszym. Na przykład badając stosunek uczniów do szkoły, można zapytać o to w wywiadzie kwestionariuszowym (procedura trafna, ale mało rzetelna) lub zmierzyć go pośrednio, np. za pomocą liczby nieusprawiedliwionych nieobecności (procedura rzetelna, gdyż nieobecności są dokładnie odnotowywane w dzienniku, ale mniej trafna, gdyż wagarowanie może wynikać nie tylko z negatywnego stosunku do szkoły). J.H.
sacrum, sacrum a profanum, święte a świeckie [sacred, sacred versus profa-
ne distinction], dla E. -Durkheima oraz wszystkich późniejszych socjologów ->religii powszechne uznanie tego rozróżnienia ma podstawowe znaczenie zarówno jako ->fakt społeczny, jak i jako zjawisko, które należy wyjaśnić. W klasycznym ujęciu Durkheima powyższe rozróżnienie polega na tym, iż: "Rzeczy święte to rzeczy chronione i izolowane przez [religijnej zakazy; rzeczy świeckie to rzeczy, do których te zakazy się stosują i które nie powinny się stykać z rzeczami świętymi" (Elementarne formy życia religijnego 1912, wyd. poi. 1990). Zjawiska ze sfery s. są więc uznawane za niezwykle i istniejące obok wszystkiego innego. A.K.
Saint-Simon Claude Henr! de Rouvroy de, hrabia (1760-1825), najbardziej niezwykły francuski arystokrata, który żyt w niezwykłych czasach. Jego zdecydowane liberalne i demokratyczne sympatie ocaliły go przed gilotyną w czasie rewolucji francuskiej. Po restauracji panowania Burbonów rozwinął system poglądów na -postęp społeczny. Ten twór teoretyczny został określony jako "charakterystyczna ideologia industrializmu": wszyscy muszą pracować i otrzymywać wynagrodzenie odpowiednio do zasług; wszelki postęp zależy od nauki; społeczeństwo przyszłości będzie pokojowe, zamożne i rządzone metodami ściśle naukowymi. Wokół S.-S. zgromadziła się grupa entuzjastycznych zwolenników, uważanych za radykałów, a nawet socjalistów - choć z dzisiejszej perspektywy w jego systemie niewiele jest treści, które można by nazwać socjalistycznymi. Z S.-S. współpracował A. -Comte (od 1817 do konfliktu między nimi w 1824), którego teorie noszą wyraźne piętno doktryny mistrza. Zob. R.B. Carlisle, The Proffered Crown (1987). J.S.
Satata Słowna [word salad], jednym z najczęściej występujących objawów -^schizofrenii są
zaburzenia mowy. Zamiast dobierać słowa, c< umożliwia komunikację, schizofrenicy często łącz; je w sposób budzący niechęć lub tworzą skojarzę nią oderwane od kontekstu. Ta skłonność możi z czasem prowadzić do niewielkich zaburzei mowy, a w skrajnych przypadkach - do tzw. s.s kiedy to zestawienia słów są niezrozumiałe, o uniemożliwia komunikację. A.K.
samobójstwo [suicide], intencjonalne zabici siebie. E. ->Durkheim w klasycznym studiur Le suicide (l 897) zdefiniował je jako "każdy przyp; dek śmierci wynikający bezpośrednio lub pośrec nio z pozytywnego lub negatywnego czynu dokc nanego przez samą ofiarę, który - o czym on sama wie - musi wywołać taki skutek". Co cieki we, w tej definicji Durkheim nie wymagał, t śmierć była intencjonalna, Twierdząc, że intencj trudno jest określić. W konsekwencji poszerz; zakres definicji, włączając do niej np. heroiczr śmierć podczas wojny, kiedy nie ma szans r przeżycie, ale r.i(. ma żadn ;go szczególnego z miaru zabicia siebie samego.
Durkheim podjął badania s., ponieważ jej zdaniem doskonale ilustruje ono potrzebę or; wartość wyjaśnień socjologicznych: jako czj w sposób oczywisty prywatny i indywidualn który mimo to jest przedmiotem oddziaływań sił społecznych i wymaga odrębnego wyjaśnień socjologicznego. Utrzymywał, że skłonność do jest zależna nie od psychologii jednostki lub cei środowiska naturalnego, ale od stosunku jednost do społeczeństwa. S. jako działanie indywidua!: stanowi wyraz załamania się solidarności społec nej i jest wskaźnikiem nieskuteczności wie społecznych. Durkheim wyróżnił trzy główne ty] s. zależne od jego uwarunkowań. S. altruistyczi i egoistyczne są zależne od stosunku jednostki < ideałów i celów społecznych. W wypadku s. ; truistycznego jednostka jest zbyt silnie zinte rowana ze społeczeństwem, które zachęca ją i poświęcenia lub nawet wymaga od niej rezygna
sankcja, sankcja społeczna 299
ze swego życia (np. gdy oczekuje się, iż żona popełni s. po śmierci męża). W przypadku s. egoistycznego jednostka jest niewystarczająco zintegrowana ze społeczeństwem, a tym samym nie ulega wpływowi sit zbiorowych, które zapobiegają s.; doświadcza stanu izolacji i odosobnienia, który prowadzi do s. Wreszcie s. anomicz-ne jest uzależnione od istnienia społecznych regulacji pragnień i ambicji jednostki. Gdy w danym społeczeństwie nasila się anomia - brak norm - pasje, ambicje i pragnienia jednostek wzrastają do tego stopnia, że nie mogą zostać zaspokojone.
Analizę Durkheima krytykowano z wielu przyczyn: z powodu definicji s.; z powodu rozbieżności między tą definicją a definicją przyjmowaną przez twórców statystyk, które służyły mu do uzasadnienia swych poglądów; z powodu oparcia klasyfikacji s. na ich przyczynie (tzw. klasyfikacja etiologiczna), czyli na tym samym związku, którego istnienie miało być dowiedzione; z powodu skrajnego przeciwstawienia sobie wyjaśniania społecznego i psychologicznego (powinno się bowiem raczej założyć ich komplementarność) oraz z powodu stosowania danych zagregowanych do wyprowadzania wniosków na temat jednostek (tzw. ->błąd ekologiczny).
Główny nurt późniejszych dyskusji socjologicznych dotyczy wad oficjalnych statystyk s. J.D. Douglas, pozostający pod silnym wpływem prac interakcjonistów (^interakcjonizm symboliczny) oraz etnometodologów (->etnometodo-logia), twierdził w Social Meanings of Suicide (1967), że w różnych kulturach różne czyny definiuje się jako s. Tym samym zakwestionował międzykulturowe i historyczne porównania wskaźników s., a nawet dane na temat s., gromadzone przez funkcjonariuszy dokonujących oględzin zwłok po śmierci. Nie wynika z tego, że statystyki nie mają żadnej wartości dla analiz społecznych przyczyn s.; należy je jednak traktować ze szczególną ostrożnością. Trzeba oszacować wpływ czynników społecznych i kulturowych zarówno na konstruowanie statystyk s., jak i na skłonność do popełniania s. Znamienne jest jednak, że tradycja durkheimowska była kontynuowana, a liczne badania przyniosły empiryczne potwierdzenie niektórych idei Durkheima i dowody wpływu czynników społecznych (np. bezrobocia) na poziom s.
Jednym z najważniejszych rezultatów dotychczasowych analiz jest zwrócenie uwagi na zjawisko s. usiłowanego, czyli parasamobójstwa, często uznawanego za zjawisko odmienne niż s. dokonane, za rodzaj krzyku o pomoc. Niektórzy autorzy dowodzą jednak, że różnica między usiłowaniem a dokonaniem s. jest kwestią przypadku, a więc niesłuszne jest wykluczanie z analizy s. przypadków kończących się "niepowodzeniem"
Teoretyczne podstawy i empiryczną prawomocność wyjaśnień Durkheima najpełniej omawia W. Pope w pracy Durkheim's Suicide (1976). A.K.
samolikwidujące się proroctwo [self-de-stroying propnecy], logiczna odwrotność -sa-mospełniającego się proroctwa; sytuacja, w której pewna prognoza (może to być socjologiczne uogólnienie) nie sprawdza się właśnie z tego powodu, że stała się powszechnie znana. Na przykład przewidywanie ekscesów wśród kibiców na meczu może im zapobiec, gdyż potencjalni awanturnicy będą zakładali zmasowaną obecność policji i nie pojawią się na trybunach. Zauważmy jednak, że takie przepowiednie mogą równie dobrze okazać się samospełniąjącymi się przepowiedniami, gdyż awanturników może przyciągać rozgłos nadany wydarzeniu. Socjologowie (i policja) poświęcają sporo wysiłku próbom ustalenia, jaki rezultat jest najbardziej prawdopodobny w poszczególnych przypadkach. J.S.
samorealizacja [self-actualization], koncepcja teoretyczna najczęściej wiązana z twórczością A.H. -Maslowa, który na podstawie swych badań osób dobrze funkcjonujących w środowisku społecznym stwierdził, że istnieje hierarchia potrzeb ludzkich, a każda z tych potrzeb musi być zaspokojona, aby człowiek mógł osiągnąć pełnię swoich możliwości. W porządku wznoszącym się są to następujące potrzeby: fizjologiczne, bezpieczeństwa, miłości i przynależności, szacunku i statusu, a wreszcie "spełnienia się", tzn. pragnienie stania się tym wszystkim, czym możemy się stać. Tak więc, jak to ujmuje Maslow: "Człowiek musi być tym, kim może być". Zob. też hierarchia potrzeb. A.K.
samorząd pracowniczy [self-manage-
ment], każdy system produkcji przemysłowej, który poprzez rady robotnicze, komitety zakładowe lub nadzór grupowy próbuje przekazać całość lub część funkcji zarządzania w ręce samych pracowników. Zob. też demokracja przemysłowa.
RS.
samospełniające się proroctwo [self-fufil-ling prophecy], pojęcie wprowadzone do socjologii przez R.K. Mertona (Teoria socjologiczna i struktura społeczna 1949, wyd. poi. 1982), związane z wcześniejszym słynnym powiedzeniem W.I. ->Thomasa: ,Jeśli ludzie definiują sytuacje jako rzeczywiste, to stają się one sytuacjami rzeczywistymi". Merton twierdzi, że s.p. jest ważnym, jednym z podstawowych procesów społecznych, gdyż s.p. to ,fatszywa definicja sytuacji, wywołująca nowe zachowanie, które sprawia, iż początkowo nieprawdziwa koncepcja staje się prawdziwa. Pozorna trafność s.p. utrwala błąd". Zob. też niezamierzone konsekwencje; samolikwidujące się proroctwo. P.Ś.
sankcja, sankcja społeczna [sanction, SOCial sanction], każdy środek, który wzmacnia konformizm wobec społecznie przyjętych standardów. S. mogą być pozytywne (gdy nagradzają zachowanie zgodne z ogólniejszymi oczekiwania-
300 Sartre Jean Paul
mi) albo negatywne (gdy karzą różne formy zachowań odbiegających od normy) oraz formalne (np. s. prawne) lub nieformalne (np. obrzucanie obelgami). Ten ostatni rodzaj s. określany jest czasem jako "nieformalna kontrola społeczna". Lista możliwych s. w interakcjach społecznych jest ogromna i równie duże jest ich zróżnicowanie ze względu na dotkliwość. S. nie muszą być stosowane bezpośrednio, by osiągnąć zamierzony skutek; często wystarczy samo przewidywanie nagrody lub kary, by zapewnić zachowanie zgodne z normami. Na przykład w słynnym artykule na temat -słowników motywów C.W. -Mills dowodził, że umiejętność wytłumaczenia zachowania w kategoriach społecznie uznanych motywów ma podstawowe znaczenie i ułatwia podejmowanie społecznego działania oraz że przy braku takiej umiejętności retoryki samo przewidywanie możliwych s. (od poczucia zakłopotania po karę więzienia) często wystarcza, aby powstrzymać jednostkę przed niepożądanym zachowaniem. W socjologii istnieje wiele różnych interpretacji s. i ich działania. Na przykład marksiści (->marksizm) i teoretycy konfliktu (->teoria konfliktu) sytuują problematykę s. w kontekście pojęć -władzy i kontroli społecznej, podczas gdy teoretycy systemów (->teoria systemów) i funkcjonaliści normatywni (T. -Parsons) podkreślają rolę -socjalizacji i utrzymywania -konsensu co do wartości. AŻ.
Sartre Jean Paul (1905-1980), francuski filozof i pisarz egzystencjalistyczny (-egzystencjalizm), który podjął próbę humanistycznej krytyki ^marksizmu i dostarczenia mu podstawy filozoficznej. Z punktu widzenia nauk społecznych interesująca jest jego praca Question de methode (w: Critique de la raison dialectiąue, t. 1 1960), zob. też Uetre et le n�jnt(1943). J.S.
Saussure Ferdinand de (1857-1913), szwajcarski językoznawca, powszechnie uważany za twórcę nowoczesnej lingwistyki strukturalnej, a tym samym za prekursora ->strukturalizmu. Rewolucyjność prac S. zauważono dość przypadkowo, gdy trzy lata po jego śmierci jeden z jego byłych studentów opublikował książkę opartą na notatkach z wykładów. Jest to tekst, który znamy jako Kurs językoznawstwa ogólnego (1916, wyd. poi. 1961).
Zgodnie z tradycyjną teorią przedstawieniową ->język składa się z tworzonych przez ludzi i nieustannie modyfikowanych ->symboli, nazywających rzeczy lub zdarzenia, o których ludzie chcą mówić, a w związku z tym mogą być rozumiane jako ich mniej czy bardziej skomplikowane lub problematyczne odpowiedniki.
S. wprowadza dwa układy opozycji (langue vs parole oraz synchronia vs diachronia), wyznaczając tym samym zgolą odmienny przedmiot badań; już nie diachronia (historyczne zmiany i dynamika) parole (języka w postaci używanej), lecz synchronia
(system relacji) langue, czyli społecznie osadzone, strukturalne, uchwytne aspekty języka wyjaśniają jego trwałość, a stąd i zdolność do wypełniania roli środka komunikacji.
To, co ma charakter trwały, oraz formy tej trwałości zostają określone i wyjaśnione za pomocą dwóch kolejnych układów opozycji: s/g-nifiant-signifie (strona znacząca-strona znaczona) oraz syntagmatyczny-asocjacyjny (dziś używa się raczej terminu: paradygmatyczny). Signifiant jest odróżnialnym obrazem graficznym lub dźwiękowym. Signifie jest odróżnialnym przedmiotem myśli lub obrazem mentalnym (zauważmy, że nie jest to przedmiot mi zdarzenie, którego mógłby dotyczyć obraz, ten ostatni jest zwykle nazywany "referentem"). Razem signifiant i signifie tworzą znak językowy - który według S. jest "nieumoty-wowaną", arbitralną kombinacją - będący wytworem relacji syntagmatycznych i paradygmatycz-nych charakterystycznych dla danego języka. W tym kontekście relacja syntagmatyczna łączy elementy występujące w danym łańcuchu mowy, natomiast relacja paradygmatyczna łączy kategorie w ramach serii mnemonicznych. A zatem w syn-tagmie (czyli zdaniu): ,Jest mi zimno" słowo "zimno" wchodzi w relację syntagmatyczna z Jest mi", natomiast w relację paradygmatyczna ze słowami "chłodno", "chłodnawo", "mroźno". Chcąc poszerzyć tę tezę, możemy zauważyć, że znak zyskuje wartość lub znaczenie w sposób syntagmatyczny zależnie od jego linearnej pozycji w ->dyskursie, określonej np. przez reguły gramatyki; zyskuje także wartość w sposób paradygmatyczny zależnie od tego, jakie znaki mogłyby go zastąpić, ale nie zastąpiły (co zostało zdeterminowane np. przez charakter konkretnego słownika).
Tak więc zdaniem S. język nie składa się z indywidualnie wytwarzanych i przetwarzanych przedstawień, ale ze znaków, które są wytworem ponadindywidualnych struktur lub systemów różnic (takich jak alfabety, gramat ki, słowniki). W ten sposób jednost/; została usunięta z centrum zainteresowania analizy zjawiska tak bardzo społecznego jak język; był to krok, który rozpoczął tzw. rewolucję strukturalistyczną. Kurs językoznawstwa ogólnego S. nadal jest najlepszym i najbardziej podstawowym wprowadzeniem w te zagadnienia. Niestety, wielu spośród obrońców i krytyków strukturalizmu w kręgach socjologicznych, jak się wydaje, nigdy go nie czytało. Skutkiem tego ich prace są pełne nieścisłości, zwłaszcza gdy chodzi o sposób rozumienia pojęcia signifie. Zob. też semiologia. A.K.
Scheler Max (1874-1928), jako dyrektor Institut fur Sozialforschung i profesor uniwersytetu w Kolonii od 1919, S. odegrał ważną rolę w rozwoju -^-fenomenologii, -^socjologii wiedzy i socjologii kultury. Pod wpływem filozofii F. ->Nietzschego i E. Husserla występował przeciw -relatywizmowi socjologii wiedzy, a w swej filozoficznej antro-
pologii bronił esencjalistycznego (^esencjalizm) poglądu na -naturę ludzką, na co wpływ miat jego katolicyzm. Uznawał pluralizm i względność systemów wierzeń, lecz dowodził, że natura ludzka ma charakter uniwersalny. Marksowską metaforę "bazy-nadbudowy" S. zastąpił dychotomią "ży-cie-dusza". Miał pesymistyczny pogląd na współczesne społeczeństwo industrialne, które uważał za rozkład prawdziwych wartości. Do jego głównych prac należą: Resentyment a moralność (1912, wyd. poi. 1977), Istota i formy sympatii (1923, wyd. poi. 1980), Problemy socjologii wiedzy (1926, wyd. poi. 1990) i Stanowisko cztowieka w kosmosie (1928, wyd. poi. w: Pismo z antropologii filozoficznej i teorii wiedzy 1987). Wkład S. w socjologię wiedzy niesprawiedliwie poszedł w zapomnienie. J.S.
schizma [schism], rozłam lub podział w grupie społecznej, zwłaszcza w -^kościele lub w -sekcie. S. są częstym zjawiskiem w ^ewangelickich ruchach chrześcijańskich, w których kładzie się szczególny nacisk na ścisłe przestrzeganie ortodoksyjnych praktyk i wierzeń. S. jest także powszechnym problemem organizacyjnym radykalnych ruchów politycznych. J.S.
schizofrenia [schizophrenia], ->psychoza, w Stanach Zjednoczonych definiowana szerzej niż w Wielkiej Brytanii; zwykle charakterystyczne są dla niej złudzenia i omamy; najczęściej rozwija się w późnej fazie okresu młodzieńczego; uznawana jest za paradygmat szaleństwa. Termin "s." został wprowadzony na początku XX w. do oznaczenia stanu psychicznego rozpoznanego w połowie XIX w. jako otępienie wczesne (dementia praecox). Dane wskazują na rolę predyspozycji genetycznych w etiologii tej choroby, ale potwierdzają także doniosłość czynników środowiskowych (-środowisko). A.K.
Schumpeter Joseph Alois (1883-1950), ekonomista austriacki, autor interdyscyplinarnych prac, których tematy są interesujące dla socjologów. Profesor uniwersytetów w Grazu, Bonn i Uniwersytetu Harvarda. Uważał socjologię i ekonomię za dyscypliny uzupełniające się i często podejmował zagadnienia, które zalicza się do sfery zainteresowań tej pierwszej, np. kwestie klasy społecznej czy imperializmu.
Podobnie jak K. ^Marks i M. ->Weber S. zajmował się problemem genezy i rozwoju systemu kapitalistycznego (->kapitalizm); przywiązywał także wagę do pojawienia się kategorii nastawionych na zysk i gotowych na ryzyko -przed-siębiorców, którzy są pionierami nowych produktów i technik. Zainteresowania te oraz badanie związków cykli koniunkturalnych z powstawaniem kapitału składały się na charakterystyczne cechy tzw. austriackiej szkoły ekonomii; S. można uznać za jej bezpośredniego kontynuatora. Do jego głównych prac należą Teoria rozwoju gospodarczego (1912, wyd. poi. 1960), Business Cyc/es (2 t. 1939) oraz najbardziej popularna Kapitalizm, socjalizm,
segmentacja rynku pracy 301
demokracja (1942, wyd. poi. 1995). W tej ostatniej S. ostrzegał zarówno przed tendencją do wypierania przedsiębiorców przez bardziej konserwatywną klasę zarządców przemysłowych, jak i przed traktowaniem planowania gospodarczego w socjalizmie jako konieczności. J.S.
segmentacja rynku pracy [labour-market
segmentation], neoklasyczna teoria ekonomiczna traktuje rynek pracy jako pole wzajemnej konkurencji między nabywcami i sprzedawcami, podobnie jak to się dzieje na innych rynkach. Oczywiście istnieją różnice. Panuje zgoda co do tego, że praca nie jest w pełni jednorodnym towarem: pracownicy różnią się upodobaniami i preferencjami co do pracy i wypoczynku oraz w wyborach między różnymi formami wynagrodzeń; różnią się także tzw. kapitałem ludzkim (-^teoria kapitału ludzkiego), własnymi inwestycjami w wykształcenie i szkolenie, kwalifikacjami zawodowymi i doświadczeniem. Mimo to użyteczne jest całościowe traktowanie podaży pracy i popytu na nią.
Ten model ->rynku pracy kształtował się przez dziesięciolecia, ponieważ było mu trudno uporać się z faktem, że np. lekarze i projektanci mody pracują na całkowicie różnych rynkach. Brytyjski ekonomista A. ->Marshall jako pierwszy -jeszcze w 1880 - wysunął ideę niekonkurencyjnych grup współistniejących na rynku pracy. Linie demar-kacyjne między nimi mają charakter zawodowy, geograficzny i branżowy. Zawodowe rynki pracy kształtują się pod wpływem ->podziału pracy, postępującego zróżnicowania i specjalizacji zawodowej, w których efekcie pracownicy nie są zdolni do swobodnych zmian zawodu, ponieważ wymagają one nieraz całkowicie odmiennych kwalifikacji i znacznych inwestycji w szkolenie i doskonalenie zawodowe. Na przykład lekarze i pielęgniarki tworzą odrębne zawodowe rynki pracy, mimo że pracują ramię w ramię w tych samych instytucjach. Ograniczając dostęp do pewnego zawodu - np. przez określenie podstawowych wymagań dotyczących kwalifikacji i doświadczenia - grupa tych, którzy już go wykonują, może kontrolować napływ nowych kandydatów i forsować wzrost zarobków. Rynki pracy definiuje się również przestrzennie, przyjmując, że ani pracodawcy, ani pracownicy nie mogą swobodnie przenosić się do innych miejsc bez poniesienia znacznych kosztów. W rezultacie np. płace w wielkich miastach mogą pozostawać wysokie, nawet jeśli w innych rejonach kraju panuje duże bezrobocie. Terminu "lokalny rynek pracy" używa się często na określenie rynku zatrudnienia w granicach określonego rejonu, jak np. obszar dojazdów do pracy, miasteczko czy miasto. Tworzą się rynki branżowe, ponieważ pracodawcy w niektórych gałęziach przemysłu żądają określonych kwalifikacji lub pewnych ich kombinacji i starają się zatrzymać pracowników przy sobie długi czas po tym, gdy zostali wyszkoleni. Na przykład poli-
f
302 segmentacja rynku pracy
pierwotny
rynek wewnętrzny
wysoka niezależność
i długofalowa stabilność
dochodów
kwalifikacje
elastyczne, ale -
specyficzne
wtórny
rynek
wewnętrzny
pierwotny
rynek zewnętrzny
kwalifikacje
specjalistyczne,
ale ogólne
wtórny
rynek
zewnętrzny
mała niezależność i niestabilność dochodów
Instytucjonalne i branżowe rynki pracy
cjanci, urzędnicy państwowi czy górnicy mogą w poszukiwaniu pracy zmieniać rejony i nawet pracodawców, korzystając z tych samych nabytych kwalifikacji i uzyskując podobne lub typowe dla danej branży warunki zatrudnienia.
Pojęcie grup niekonkurencyjnych zostało rozwinięte znacznie później w teoriach, które opatrzono ogólnym mianem teorii s.r.p. Istnieją dwie jej główne wersje: teoria podwójnego (lub podzielonego) rynku pracy oraz teoria wewnętrznego rynku pracy. W Stanach Zjednoczonych rozwijali je P. Doeringer i M. Piorę (Interna! Labor Markets and Manpower Analysis 1971) i inni (zob. R. Edwards, M. Reich, D. Gordon, Labor Market Segmentation 1975). Uściślano je też w badaniach empirycznych. Później w Europie opracowano model łączący te dwie teorie w jedną (zob. rys.).
Teoria podwójnego rynku pracy odróżnia w gospodarce i na krajowym rynku pracy dwa analitycznie odrębne sektory, określone jako: pierwszy i drugi, różniące się zasadniczo placami, warunkami zatrudnienia i procesami na nich zachodzącymi. Twierdzi się, że mobilność pracowników między tymi dwoma rynkami pracy jest w normalnych okolicznościach bardzo ograniczona; w efekcie pracownicy z drugiego sektora są w nim uwięzieni, jeżeli np. nie zechcą się uczyć i zdobywać wyższych kwalifikacji. Drugi sektor nękany jest przez zjawiska ->bezrobocia częściowego i -^bezrobocia; przeważają w nim prace nisko kwalifikowane, zasadniczo nie wymagające szkolenia i możliwe do szybkiego opanowania bezpośrednio przy ich wykonywaniu. W obrębie tego sektora niewiele jest ograniczeń mobilności pracowników. Ponieważ prace są nieatrakcyjne, pracownicy nie czują się z nimi związani, występuje więc duża fluktuacja: często zmienia się pracę i pracodawców. Płace są generalnie niskie, a warunki najgorsze z oferowanych. Różni teoretycy kładą nacisk na odmienne elementy: na płace i warunki "złych" prac, na względnie niskie wymagane kwalifikacje, na hipotetyczne różnice kultur pracy w obu sektorach. Sektor pierwszy zasadniczo obejmuje posady o wyższym standardzie,
wyższym statusie i lepiej płatne, a pracodawcy w tym sektorze oferują lepsze warunki. Niektóre wersje teorii koncentrują się na zawodowych rynkach pracy z kontrolowanym dostępem do nich; inne na branżowych rynkach pracy i charakterystykach pracodawców. Czasami wyróżnia się w sektorze pierwszym poziom wyższy i niższy. Te ekonomiczne koncepcje sektorów pierwszego i drugiego wykazują bliskie podobieństwa do socjologicznej teorii -stratyfikacji społecznej i -ruchliwości społecznej między klasami. Podobnie teoria wewnętrznych rynków pracy ma analogie w socjologicznych sporach na temat "bałkani-zacji" rynków pracy, industrialnego feudalizmu i kwestii praw własności w pracy. Teoria s.r.p. była dla socjologów bardziej przyswajalna niż większa część klasycznej teorii ekonomicznej (->gospodar-ka wolnorynkowa) i umożliwiła interdyscyplinarne badania nad funkcjonowaniem rynku pracy.
Wewnętrzny rynek pracy to ramy pewnej jednostki administracyjnej, np. biura czy fabryki, w której poziom zatrudnienia i płac regulowany jest przez zespół wewnętrznych zasad i procedur. Różni się od zewnętrznego r nku pracy konwencjonalnej teorii tłconomii, aa którym decyzje płacowe, alokacyjne i edukacyjne regulowane są przez zmienne ekonomiczne. Oba te rynki są powiązane, a ruch między nimi dokonuje się przez określone bramki wejścia i wyjścia. Poza tym zaś ruch pomiędzy stanowiskami pracy na rynku wewnętrznym dokonuje się poprzez promocję lub transfer pracowników, którzy już są wewnątrz organizacji. Prace na rynku wewnętrznym chronione są przed bezpośrednim wpływem konkurencyjnych sił rynku zewnętrznego. Inne ujęcie tej perspektywy stanowi analiza pozycji wewnętrznej i zewnętrznej pracownika, która bada korzyści związane z pewnymi stanowiskami na rynku pracy, typami pracodawcy czy gałęzi przemysłu.
W studium przygotowanym dla Komisji Europejskiej R. Loveridge i A. Mok (Theories ofLabour Market Segmentation 1979) scalili te wątki teoretyczne w czteropolowej klasyfikacji rynków pracy związanych z określonymi typami firm (zob. rys.).
sekta, sekciarstwo 303
Zajęcia zaliczane do pierwszego segmentu wewnętrznego są typowe dla kadry stałych pracowników firmy, wymagają długiego doświadczenia zawodowego i specyficznych dla firmy kwalifikacji, wiążą się z gwarancjami bezpieczeństwa i dobrymi perspektywami awansu, dużym zakresem swobody i wysokimi wynagrodzeniami. Typowe dla pierwszego segmentu zewnętrznego są prace wysoko kwalifikowane związane z wolnymi zawodami i rzemiosłem, wymagające umiejętności raczej ściśle zawodowych niż specyficznych dla firmy, często wykonywane na podstawie kontraktu lub na własny rachunek. Drugi segment zewnętrzny tworzą prace nisko kwalifikowane, pozostawiające niewiele autonomii i odpowiedzialności, nisko opłacane, wykonywane w złych warunkach. Włącza się tu także zajęcia dorywcze i sezonowe. Drugi sektor wewnętrzny oferuje prace, które są generalnie gorsze, lecz towarzyszy im jakaś forma szkolenia w trakcie pracy, pewien stopień bezpieczeństwa i pewne perspektywy awansu. Z modelu tego jasno wynika, że ruch pomiędzy sektorami pierwszym wewnętrznym i drugim zewnętrznym jest w istocie wykluczony, a pomiędzy sąsiadującymi sektorami może panować ruch o różnym natężeniu i kierunku, uwarunkowany przez zmiany kapitału ludzkiego i reakcje pracodawców na zmienne środowisko gospodarki.
Badania empiryczne społeczeństw przemysłowych wykazują, że na drugim rynku pracy generalnie przeważają kobiety, mniejszości etniczne i robotnicy sezonowi. Socjologowie różnią się jednak co do tego, czy analizy empiryczne powinny skupiać się na pracownikach, zajęciach, zawodach, firmach, stanowiskach pracy, gałęziach przemysłu, czy może na kombinacji tych elementów.
Pojęcia pierwszego i drugiego rynku pracy (lub sektorów) weszły do codziennej praktyki naukowej, przy czym przez pierwszy rynek pracy powszechnie rozumie się grupy ludzi z zapewnioną pracą na dobrych warunkach w sektorze publicznym, w wielkich korporacjach i przemysłach, w których działają silne związki zawodowe; natomiast drugi rynek pracy ma obejmować drobnych pracodawców, sektory gospodarki bez związków zawodowych oraz wysoce rozdrobnione i konkurencyjne gałęzie, takie jak handel detaliczny, w których posady są dużo mniej pewne, a warunki pracy i place generalnie najgorsze. Zob. też rezerwowa armia pracy. J.S.
segregacja [segregation], procesy społeczne
powodujące oddzielenie od siebie jednostek lub grup społecznych; łączące je stosunki są wówczas słabe lub nie ma ich wcale. Prawie całkowitą s. osiąga się, oddzielając toalety publiczne dla mężczyzn i kobiet. Skłonność cechująca ludzi o tej samej kulturze, narodowości, rasie, języku, zawodzie, religii, wysokości dochodów lub określonych wspólnych zainteresowaniach do grupowania się razem w przestrzeni społecznej czy geograficznej wytwarza w różnym stopniu s. naturalną, dob-
rowolną, istniejącą de facto poprzez usytuowanie prywatnych domów mieszkalnych, dzielnic handlowych, instytucji oświatowych, klubów, miejsc spędzania wolnego czasu i wykonywania innych czynności.
Jeśli nawet wzory s. pojawiają się w sposób naturalny, polityka państwa może dążyć do ich zniszczenia, mając na celu osiągnięcie większej integracji społecznej i związanych z tym korzyści. Przykładem tego typu pochodzącym ze Stanów Zjednoczonych są eksperymenty związane z dowożeniem dzieci autobusami do szkół poza rejon zamieszkania, co ma umożliwić kształtowanie się populacji w wyższym stopniu mieszanej rasowo. Polityka równych możliwości i polityka antydyskry-minacyjna mają ograniczyć istniejący w miejscu pracy poziom s. związanej z rasą i płcią.
Kiedy indziej polityka państwa aktywnie narzuca dyskryminację de iure, tzn. s. nakazaną przez państwo, która wymusza separację osób lub grup społecznych i wspiera ją prawnie. Niektóre państwa islamskie wymuszają s. mężczyzn i kobiet w miejscach publicznych, a nawet w domach prywatnych. W latach 1948-91 polityka apartheidu w Afryce Południowej zmuszała do przestrzegania zasad s. białych i niebiałych przy zawieraniu małżeństw, w rejonach zamieszkania, w sferze zatrudnienia oraz w dziedzinie usług prywatnych i publicznych. A.K.
seksizm [sexism], dyskryminacja z powodu płci. S. przyjmuje formę zarówno jawną, jak i ukrytą, gdy np. kobieta zostaje mianowana na wyższe stanowisko tylko dlatego, by pracodawca mógł pokazać swoje poparcie dla polityki równych szans. Występuje na różnych poziomach, od indywidualnego do instytucjonalnego, ale wszystkie jego formy wiążą się ze sobą i sprzyjają utrzymaniu -nierówności. Zazwyczaj dyskryminacja z powodu płci działa na niekorzyść kobiet i na rzecz mężczyzn - np. w wypadku dostępu do uprzywilejowanych pozycji zawodowych - jakkolwiek niekiedy występuje też zjawisko przeciwne.
A.K.
sekta, sekciarstwo [sect, sectarianism],
^-socjologia religii operuje modelem organizacji religijnej zwanym "typologia kościół-sekta". Jego wersja oryginalna, sformułowana przez M. ->We-bera (Dzieta zebrane z socjologii religii, 3 1.1920-21, wyd. poi. 2000) oraz E. -Troeltscha (Die Sozialleh-ren der christlichen Kirchen und Gruppen 1912), zawierała tezę, że typ ->kościoła dąży do objęcia wszystkich członków społeczeństwa, przyjmując zasady uniwersalistyczne. W konsekwencji kościół wraz z duchowieństwem jest wielką organizacją biurokratyczną. Tworzy ona formalną dogmatykę i rytualistyczne wzory kultury, a swych członków rekrutuje raczej poprzez socjalizację niż ewangeliczne nawrócenie. Politycznie kościół przystosowuje się do państwa, a społecznie -jest zasadniczo konserwatywny w sprawach przekonań i swej
304 sektor produkcji
pozycji społecznej. W przeciwieństwie do kościoła s. jest matą grupą ewangeliczną, która rekrutuje swych członków poprzez konwersję i zajmuje radykalne stanowisko wobec państwa i społeczeństwa. Głównym przykładem kościoła uniwersalis-tycznego jest Kościół rzymskokatolicki; do s. zalicza się m.in. baptystów, kwakrów i metodystów. Współcześni socjologowie zmodyfikowali tę typologię, wyróżniając ^-denominację jako typ organizacji mieszczący się pomiędzy s. a kościołem i definiując różne podtypy sekt. B. Wilson (Ań Anafysis ofSect Development, "American Sociological Review" 1959) określił cztery różne podtypy, uznając za podstawę podziału sposoby odrzucania przez nie wartości społecznych lub okazywania obojętności wobec społeczeństwa świeckiego. Wśród podtypów wyróżnił: konwersjonistów (np. Armia Zbawienia), adwentystów lub s. rewolucyjne (np. świadkowie Jehowy), introwersjonistów lub s. pietystyczne (np. kwakrzy) oraz s. gnostyczne (np. Nauka Chrześcijańska i Nowa Myśl). Podtypy te wiążą się z odmiennymi przekonaniami, metodami rekrutacji i postawami wobec świata. Procesy zmiany społecznej zachodzące w ramach różnych s. są więc odmienne. B. Wilson jest autorem najlepszego aktualnego omówienia problematyki s. (The Social Dimensions of Sectarianism 1992). A.K.
sektor produkcji [industrial sector], element trójdzialowego (trójsektorowego) podziału gospodarki związanego z przejściem od wczesnego do późnego -^uprzemysłowienia. Racjonalizacja i ekspansja sektora pierwszego (wydobycie surowców naturalnych) poprzedza zwykle szybki wzrost sektora drugiego (wytwarzanie produktów z surowców dostarczonych przez sektor pierwszy), który staje się głównym źródłem zatrudnienia. Późne, dojrzałe uprzemysłowienie wiąże się z ekspansją sektora trzeciego (usługi). Istnieją także istotne wyjątki od tego ogólnego schematu.
Pierwszy sektor gospodarki obejmuje więc rolnictwo, ogrodnictwo, leśnictwo i rybołówstwo; wydobywanie ropy naftowej, minerałów i gazu naturalnego, górnictwo i kopalnictwo oraz gospodarkę wodną. Powyższe dziedziny gospodarki można określić mianem przemysłów pierwotnych.
Sektor drugi nazywany jest często sektorem -wytwarzania lub przemysłem wytwórczym. Przemysł budowlany czasem włącza się do tej grupy, czasem zaś traktuje się go oddzielnie, gdyż obejmuje remonty i inne usługi, a także budowę nowych budynków i mieszkań.
Sektor trzeci obejmuje np. przemysł rekreacyjny, usługi finansowe, oświatę, służbę zdrowia, transport oraz telekomunikację. Te dziedziny gospodarki są często nazywane sektorem usług lub przemysłem usługowym. Zob. też deindus-trializacja; uprzemysłowienie. P.Ś.
sektory konsumpcji, bariery konsumpcji
[consumption sectors, consumption clea-
vages], podziały społeczne będące konsekwencją
sposobu konsumpcji w rozwiniętych społeczeństwach kapitalistycznych (-kapitalizm), zwłaszcza dóbr materialnych i usług związanych z potrzebami tak ważnymi, jak mieszkanie, zdrowie i oświata.
Socjologowie raczej nie dostrzegali możliwego wpływu wzorów konsumpcji na -^stratyfikację społeczną. M. Weber zauważył, iż podział na grupy statusowe (-status) odzwierciedla "rozwarstwienie według obowiązujących w nich zasad konsumpcji dóbr", a Th. Yeblen analizował ostentacyjną konsumpcję tzw. -k!asy próżniaczej. Dopiero jednak dyskusje na temat ->klas zamieszkania oraz -^konsumpcji zbiorowej, toczone w latach 60. i 70 XX w., doprowadziły niektórych socjologów do przekonania, iż bardziej doniosłe stają się zróżnicowania oparte na konsumpcji niż oparte na produkcji. W Wielkiej Brytanii przekonanie to umocniły badania tendencji wyborczych, które wykazały, że w latach 80. podział wynikający z faktu posiadania mieszkania publicznego bądź prywatnego stał się ważniejszym od klasy społecznej czynnikiem wyznaczającym -^zachowania wyborcze (tzw. teza o rozszeregowaniu).
Zdaniem czołowego teoretyka s.k. "socjologiczna analiza odmiennych wzorów konsumpcji - takich jak osiąganie dóbr i usług dzięki świadczeniom ze strony państwa w naturze, świadczeniom ze strony państwa w gotówce, samowystarczalność, nabywanie ich poprzez rynek - ma [...] podstawowe znaczenie dla zrozumienia niektórych zasadniczych właściwości współczesnej organizacji społecznej" (P. Saunders, Social Theory and the Urban Question 1986). W praktyce dyskusja skupiła się na podziale na sektor rynkowy i uspołeczniony, albowiem - według Saundersa - najważniejszy podział wyznaczony przez konsumpcję we współczesnych społeczeństwach kapitalistycznych to podział na tych, którzy zaspokajają swe potrzeby dzięki własności osobistej, i tych, którzy stale zależą od świadczeń uspołecznionego państwa. Co więcej, ci, którzy nogą sobie na to pozwolić, wybif1-;,? sonsumpcję sprywatyzowaną, opartą na rynku, chętniej niż konsumpcję uspołecznioną, np. gdy chodzi o mieszkanie, opiekę zdrowotną lub oświatę. Zmniejsza to polityczne poparcie dla -^państwa opiekuńczego (oraz propagujących je partii) i ma negatywny wpływ na jakość świadczeń instytucji państwa opiekuńczego wobec tych, którzy są od nich zależni. Wytwarza to w konsekwencji wyraźne podziały społeczne między "zmarginalizowaną i naznaczoną mniejszością [...] rzuconą siłą prądów na przesiąkniętą wodą tratwę zbudowaną z resztek państwa opiekuńczego" a sprywatyzowaną większością, dysponującą coraz większą wolnością wyboru na rynku oferującym możliwości konsumpcyjne na coraz wyższym poziomie.
Teoria podziałów sektorowych wywołała szeroką krytykę. Socjologowie coraz częściej uznają potrzebę głębszej analizy związku między różnymi stylami konsumpcji i powodowanymi przez nie
semiologia, semiotyka 305
podziałami społecznymi; wielu jednak odrzuca oparte zapewne na przestankach normatywnych wnioski Saundersa dotyczące zalet świadczeń sprywatyzowanych i wad świadczeń uspołecznionych. Większość socjologów miałaby zapewne wątpliwości, czy b.k. w wyższym stopniu niż np. przynależność klasowa determinują szansę życiowe, tożsamość społeczną lub sympatie polityczne. Istnieją pewne dowody na to, że b.k. są przede wszystkim czynnikiem uzależnionym od klas społecznych, a nie niezależnym czynnikiem determinującym procesy społeczne. Niektórzy krytycy twierdzą, że jest to teoria etnocentryczna, dotyczy bowiem głównie sytuacji w Wielkiej Brytanii; inni utrzymują, że odróżnienie konsumpcji uspołecznionej od rynkowej jest niezgodne z rzeczywistością, albowiem sektor publiczny często wspiera konsumpcję pozornie sprywatyzowaną. Badania empiryczne pokazały także, iż stosunek wobec idei państwa opiekuńczego zmienia się w zależności od rodzaju usługi społecznej oraz że zachowania wyborcze nadal - przynajmniej w Wielkiej Brytanii -są w najwyższym stopniu określane przez przynależność klasową. Dyskusja, jaką wywołały te wyniki, doprowadziła do udoskonalenia pierwotnej wersji teorii, co - wraz z rozwojem innych gałęzi socjologii - przyczyniło się do wzrostu liczby prac z zakresu -^socjologii konsumpcji. A.K.
sekularyzacja, teza o sekularyzacji [se-cularization, secularization thesis], s. jest procesem, którego skutkiem doniosłość społeczną tracą przekonania, praktyki i instytucje religijne. S. zachodzi zwłaszcza w nowoczesnych społeczeństwach przemysłowych. Schyłek religijności można mierzyć, obserwując udział w praktykach religijnych, zakres akceptacji dogmatów wiary, wspieranie instytucji religii poprzez świadczenia finansowe na ich rzecz, przynależność i szacunek wobec nich, a także znaczenie aktywności religijnej - np. obchodów świąt religijnych - w życiu społecznym. Twierdzi się, że przyjmując te kryteria, można powiedzieć, iż społeczeństwa nowoczesne podlegają w XX w. procesowi s.
Tak zwana t. o s. oznacza uznanie s. za nieodłączną cechę rozwoju ^społeczeństwa przemysłowego i modernizacji -kultury. Dowodzi się, że nowoczesna nauka zmniejszyła wiarygodność tradycyjnych przekonań; pluralizacja -^światów życia złamała monopol ->symboli religijnych; urbanizacja społeczeństwa stworzyła świat indywidualistyczny i anemiczny (->anomia); erozja życia rodzinnego zmniejszyła znaczenie instytucji religijnych, a ->technologia dała człowiekowi możliwość większej kontroli nad środowiskiem, co sprawiło, że mniej istotna i trudniejsza do przyjęcia stała się idea wszechmocnego Boga. W tym sensie s. jest miernikiem tego, co M. Weber określił jako -^racjonalizację społeczeństwa.
Krytycy t. o s. twierdza, że wyolbrzymia ona zakres przynależności do zorganizowanej religii w społeczeństwach przednowoczesnych; pośred-
nio zrównuje s. z upadkiem chrześcijaństwa, a te dwie kwestie należy oddzielać; umniejsza wagę nowych ruchów religijnych w tzw. społeczeństwach świeckich; powołując się na charakter i stopień s., trudno wyjaśnić istotne zróżnicowania występujące między społeczeństwami przemysłowymi (np. Wielką Brytanią i Stanami Zjednoczonymi); nie jest w stanie wyjaśnić roli religii w rozwoju kultur narodowych (^-nacjonalizm), takich jak polska czy irlandzka; pomija istnienie świeckich odpowiedników religii (jak np. ->humanizm), które mogą funkcjonować jak religia, nie wiążąc się z wiarą w sacrum (zob. np. prace D. Martina, The Religious and the Secular 1969 oraz A General Theory of Secularization 1978).
P.L. Berger (The Social Reality of Religion 1969) dowodzi, że istoty ludzkie potrzebują "boskiego sklepienia", aby nadać sens światu, albowiem brak sensu uniemożliwia spełnienie swoistej dla nas potrzeby uporządkowania wszechświata. Th. Luckmann (Niewidzialna religia 1963, wyd. poi. 1996) sugeruje, że w społeczeństwach nowoczesnych istnieje ->niewidzialna religia. Zwolennicy t. o s., np. B. Wilson (Religion in Sociological Perspec-tive 1982), utrzymują, że różnorodność, pluralizm, fragmentaryczność nowych ruchów religijnych, kultur młodzieżowych i kontrkultur jest w istocie dowodem upadku społecznego autorytetu Kościoła. Tam gdzie religia zdaje się rozkwitać, np. w Stanach Zjednoczonych, jest ona zasadniczo formą organizowania uczuć narodowych. Jeśli więc uwzględnić złożone stosunki między ideologią, nacjonalizmem i zmianą religijną, okazuje się, że istnieje wiele różnych wzorów sekularyzacji. Zob. też religia świecka. A.K.
selekcja ze względu na płeć [sex-typęd], jeżeli pewne zawody lub cechy są uznawane za odpowiednie tylko dla jednej płci, mówimy o s.z.w.n.p.; np. wiedza komputerowa w coraz wyższym stopniu podlega s.z.w.n.p., co oznacza, że niewiele kobiet wykonuje ten zawód. Ogólniej określanie zachowań przez płeć staje się jednak mniej sztywne, np. płacz nie jest już uznawany za niemęski. A.K.
semantyka [semantics], dziedzina badań
->symboli, zajmująca się głównie rozwojem znaczenia słów. S. - niekiedy uznawana za dziedzinę
-językoznawstwa, innym razem za dyscyplinę pokrewną - bada przypisywanie znaczenia słowom; sposoby łączenia znaczeń, skutkiem czego powstają złożone wyrażenia znaczące; naturę samego znaczenia; trudności, jakich doświadczają ludzie, gdy znaczenia są mylone lub zniekształcane. S. wywarła wpływ na rozwój takich dziedzin badań, jak ->etnometodologia i -poststruktura-lizm. Zob. też analiza konwersacyjna; dyskurs; hipoteza Sapira-Whorfa; Mead G.H., PiagetJ.; semiologia; strukturalizm. A.K.
semiologia, semiotyka [semiology, se-miotics], badania znaków i systemów znaków.
306 sfera publiczna a sfera prywatna
S. wiele zawdzięcza lingwistyce strukturalnej
-Saussure'a; rozwinęła się w związku z ekspansją
->strukturalizmu w latach 70. XX w. Szczególnie atrakcyjna okazała się dla socjologów analizujących -^ideologię, zwłaszcza związanych z marksizmem i feminizmem.
Pojęcie znaku zostało zaczerpnięte od de Sau-ssure'a (Kurs językoznawstwa ogólnego 1916, wyd. poi. 1961). Znak jest pojmowany jako połączenie aspektu oznaczającego (element materialny, dźwięk lub znaki na papierze) oraz oznaczanego (pojęcie, z którym skojarzony jest element oznaczający). Oba aspekty są ze sobą zespolone jak dwie strony kartki papieru. Saussure kładł nacisk na konwencjonalny charakter znaków. Między znakiem a jego odniesieniem nie istnieje żaden konieczny związek; ten związek bowiem jest uzgadniany społecznie. Moglibyśmy nazwać nasze dłonie "żonkilami", a kwiaty "dłońmi" i nic na świecie z tego powodu nie uległoby zmianie; po prostu zazwyczaj godzimy się na to, że żonkil jest kwiatem, a obiekty znajdujące się na końcu naszych ramion to dłonie. Znaczenie każdego konkretnego znaku określa jego stosunek do innych znaków w tym systemie. Rozumiemy znaczenie np. wyrażenia "w górę", odnosząc je do znaczenia "w dół", i nie możemy pojąć jednego bez drugiego. Ważne jest także odróżnienie przez Saussure'a mowy (parole) od -języka (langue). "Mowa" oznacza indywidualne akty mówienia; ,język" zaś strukturę znaków, na podstawie której kształtują się akty mówienia.
Francuski strukturalista i teoretyk literatury R. Barthes jest jednym z największych rzeczników s. Z perspektywy socjologii jego najważniejszą książką jest nadal tom Mitologie (1957, wyd. poi. 1999), w którym autor poddaje analizie semiotycznej różne, pozornie błahe aspekty francuskiej kultury popularnej, np. zapasy czy stek z frytkami, odsłaniając ich treść ideologiczną. Pożywienie np. można traktować jak język czy kod. Każdy element pożywienia jest znakiem; istnieją także uzgodnione społecznie reguły łączenia znaków. W pewnych kulturach np. nie można łączyć składników słodkich i aromatycznych. Barthes rozwija pojęcie znaku, aby użyć go do analizy współczesnych mitów. Mitologia tworzy się wówczas, gdy jakiś pełny znak staje się następnie elementem oznaczającym czegoś innego. Obrazek orła np. jest na jednym poziomie jedynie prostym znakiem, obrazkiem jakiegoś orła. Na innym poziomie jednakże może on przedstawiać determinację i hart ducha narodu amerykańskiego. Podobnie różne formy pokarmu niosą ze sobą znaczenia wykraczające poza sferę zwykłego odżywiania się: kawior i hamburgery są czymś więcej niż różnymi rzeczami do jedzenia. Ten typ analiz ma zasadniczo charakter formalny; pokazują one, w jaki sposób działają systemy znaków. Powiązanie ustaleń dokonanych dzięki nim z szerszymi procesami społecznymi nie jest możliwe bez odniesienia do innych koncepcji socjologicznych. A.K.
sfera publiczna a sfera prywatna [public sphere versus private sphere distinction], w filozofii greckiej przeciwstawienie tego, co publiczne, temu, co prywatne, opierało się na odróżnieniu publicznego świata polityki i prywatnego świata rodziny oraz stosunków gospodarczych. W socjologii współczesnej oznacza ono zazwyczaj oddzielenie sfer domu i zatrudnienia, traktowane jako podstawa tradycyjnego -po-działu pracy, opartego na rolach związanych z płcią. J.S.
Shaw Clifford Robe (1896-1957), socjolog ze
->szko!y chicagowskiej, który jako pierwszy zastosował metodę >historii życia. Podczas pracy win-stitute ofjuvenile Research (Instytut Badań Młodzieży) zgromadził ponad 200 historii życia młodocianych przestępców. Najbardziej znaną jego pracą jest The Jack-Roller. A Delinąuent Boy's Own Story (1930), przeanalizowana ponownie przez J. Snod-grassa w The Jack-Roller at Seventy (1982). J.K.
Sib [sib], termin używany w niektórych amerykańskich tekstach z zakresu antropologii kulturowej, odnosi się do każdej unilinearnej grupy pochodzenia; przez innych antropologów nazywany "klanem". A.K.
sieć, sieć społeczna, teoria sieci [net-work, social network, network theory], termin "s." odnosi się do jednostek (lub - rzadziej
-do zbiorowości i ~ról), które łączy jeden lub kilka rodzajów stosunków społecznych, przez co powstaje s.s. Przykładami takich stosunków są ^pokrewieństwo, komunikowanie się (->komunikacja),
-^przyjaźń, władza i kontakt seksualny. Przedstawienie jednostek w postaci punktów, a powiązań jako linii pozwala wykorzystać ->teorię grafów jako model. Wzajemne wybory lub związki między jednostkami można przedstawić w postaci tabeli (nazywanej macierzą socjometryczną), a sieć narysowana na podstawie tych informacji jest określana często jako sof iT^nm, który .idgrywa główną rolę w ->socjometrii, wyrafinowanej, choć prostej w założeniach technice analizy, którą zapoczątkował J.L Moreno w latach 40. XX w. Matematyczną podstawą analizy s. jest teoria grafów.
W pierwszym okresie badania koncentrowały się przede wszystkim na małych grupach i strukturach instytucji; określano indywidualne pozycje jednostek ("gwiazdy" i "samotnicy") oraz formy powiązań (wykrywanie klik). Później analizy s, poświęcały więcej uwagi cechom struktury, takim jak "mosty" (osoby stanowiące jedyny łącznik między silnie zintegrowanymi grupami), "równowaga" (tendencja do polaryzacji grup o dużej spójności) oraz bardziej wyrafinowanym metodom wyodrębniania klik. Poczynając od lat 60. analiza sieci społecznej znalazła się pod silnym wpływem
-^socjologii matematycznej H. White'a i przybrała znacznie bardziej teoretyczny charakter; w tyrr okresie zaczęto też wydawać czasopismo po
święcone tej dziedzinie ("Social Network"). White byt centralną postacią grupy studentów i pracowników Uniwersytetu Hawarda w latach 60. i 70. i znany byt przede wszystkim z poglądu, że należy operować pojęciami na poziomie społecznym, a nie jednostkowym (np. mówić o zmianach w liczbie nie obsadzonych stanowisk duszpasterskich, a nie o przesunięciach poszczególnych duchownych między tymi stanowiskami) oraz z opracowania metod modelowania blokowego służącego do badania "ekwiwalencji strukturalnej" członków s. mających jednakowe wzory kontaktów.
Prace w dziedzinie analiz s. obejmują trzy główne nurty. Badania s. egocentryczej koncentrują się na jednostce i opierają się na ogół na tym, co sam badany/badana opowie na temat swojej s. kontaktów (przykładem może być praca E. Botta Family and Social Network 1957) na temat zachodzenia na siebie s. kontaktów społecznych współmałżonków). Badania s. systemowych, tworzonych przez wszystkich uczestników s., koncentrują się na strukturze samej s.; przykładem jest praca M. Granovettera (Cettingajob 1974); Granovetter badał znaczenie "słabego powiązania" w uzyskiwaniu informacji na temat nowej pracy - gdy nowa informacja nie pochodzi od osób, które należą do ścisłego kręgu interakcji jednostki, ale od tych, którzy należą do jej s. i mają dostęp do różnych źródeł informacji. Wreszcie badania dyfuzji zajmują się typami i formami przepływów w s., tak jak dzieje się w przypadku procesu innowacji, rozprzestrzeniania się plotki czy epidemii (^epidemiologia). Przegląd problematyki zob. Social Struc-ture and Network Analysis, P.V. Marsden, N. Lin (red.) 1982. Zob. też teoria równowagi. A.Z.
siła przeciwważna [countervailing po-Wer], termin wprowadzony przez amerykańskiego ekonomistę J.K. Galbraitha (American Capita-lism. The Concept of Countervailing Power 1952), opisujący jeden z aspektów systemu ->wladzy w dojrzalej kapitalistycznej ->demokracji. Według teorii -^pluralizmu potężne grupy i interesy utrzymują między sobą chwiejną równowagę, gdyż żadna ze stron nie jest dość silna, aby zapanować nad pozostałymi. Galbraith twierdził, że w ^gospodarkach mieszanych podobna równowaga sił zastąpiła mechanizmy kapitalizmu wolnokonku-rencyjnego (^gospodarka wolnorynkowa) i czystej konkurencji rynkowej (-rynek). Związki zawodowe, organizacje konsumentów, stowarzyszenia handlowe i instytucja regulacji rządowych tworzą system sil przeciwważnych wobec monopolistycznych sił wielkich przedsiębiorstw (->monopol).
J.S.
siły wytwórcze [forces of production],
w marksistowskiej ekonomii politycznej rozróżnia się analitycznie dwa aspekty działalności ekonomicznej: z jednej strony "społeczne stosunki produkcji", które wiążą się z konserwacją układu społecznej dominacji, wytwarzaniem wartości do-
Simmel Georg Friedrich Eduard 307
datkowej i eksploatacją siły roboczej; z drugiej strony s.w., czyli te czynniki i stosunki, które są konieczne - bez względu na strukturę społeczną
- aby możliwe było nadawanie przedmiotom i siłom przyrody formy odpowiadającej pewnym ludzkim celom ("wartość użytkowa"). Nie ma zgody co do tego, jaki jest ścisły zakres pojęcia "s.w.". W każdym razie K. ->Marks i F. -Engels włączali tu przy różnych okazjach następujące elementy: "surowce" - rzeczy lub materiały poddawane obróbce w procesie pracy i zawsze traktowane przez obu twórców marksizmu jako produkty pierwszego wydatkowania pracy ludzkiej; "środki produkcji" - narzędzia lub urządzenia (w pewnych wersjach również organy ludzkiego ciała) używane do przetwarzania surowców; "siłę roboczą" (zdolność pracy człowieka), która jest funkcją budowy ciała, sprawności, dyspozycji, wiedzy itp.; wreszcie formy społecznego podziału i organizacji pracy związane ze szczególnymi wymaganiami danego procesu pracy (zwane niekiedy "technicznymi stosunkami" produkcji). Marks i Engels uwzględniali również inną kategorię uwarunkowań produkcji - takich jak ziemia, powietrze, woda i inne czynniki związane ze środowiskiem lub otoczeniem - lecz błędnie zaliczali je do środków produkcji. Twórcy marksizmu zakładali w historii społeczeństw ludzkich działanie długofalowego trendu rozwojowego s.w. (wszystkich ludzkich zdolności produkcyjnych), niepomiernie przyspieszonego przez -^kapitalizm. Ten proces rozwojowy potęguje władzę i kontrolę człowieka nad przyrodą oraz zdolność zaspokajania uniwersalnych potrzeb ludzkich bez zbędnych nakładów sil. Stan tego rozwoju s.w. miał być warunkiem przyszłego komunistycznego (-^komunizm) królestwa wolności, w którym nie znane są niedostatek i przymus pracy. J.S.
Simmel Georg Friedrich Eduard (1858-
-1918), niemiecki filozof i socjolog. Uważa się go za najbardziej niedocenianego z twórców nowoczesnej socjologii, bardziej zresztą w Wielkiej Brytanii niż w Stanach Zjednoczonych. Za życia opublikował 25 książek i ponad 300 rozpraw. Z pochodzenia był Żydem, lecz przyjął chrzest. Większą część życia mieszkał w Berlinie. Profesorem zwyczajnym w Strasburgu został dopiero cztery lata przed śmiercią. Tak późny wyraz uznania dla tak płodnego uczonego świadczy o jego niezależności, ale także o pewnym antysemityzmie ze strony części jego kolegów.
Streszczenie czy systematyzacja dzieła S. jest prawie niemożliwa, a on sam byłby takim próbom przeciwny. Jego styl i podejście różnią się od typowych ujęć socjologicznych swym fragmentarycznym i wycinkowym charakterem. S. tworzył krótkie rozprawy, obrazki życia społecznego, bogate i plastyczne w przedstawianiu najdrobniejszych szczegółów, lecz zupełnie nieusystematy-zowane i często nie dokończone. Zakres jego refleksji był niezmiernie szeroki i różnorodny:
308 s/tus
od książek o Kancie i Goethem, przez rozprawy na temat sztuki i kultury, aż do analiz religii, pieniądza, kapitalizmu, ptci, grup, urbanizacji i moralności. Wśród głównych tematów jego zainteresowań jest nawet mitość. W pracach S. zasadniczą rolę odgrywał szczegół, a nie abstrakcyjne uogólnienie. Twierdził on, że ponieważ nie jest możliwe zrozumienie całości jako takiej, do jej uchwycenia może prowadzić dowolny fragment badania. Tak więc w Filozofii pieniądza (1900, wyd. poi. 1904) mówi o "możliwości [...j znalezienia w każdym szczególe życia całości jego sensu".
S. wyróżnia trzy rodzaje socjologii: socjologię ogólną (badanie "całości życia historycznego w tej mierze, w jakiej kształtuje się ono społecznie"), socjologię formalną (badanie "samych form społecznych", czyli "form uspołecznienia") i socjologię filozoficzną ("epistemologia nauk o społeczeństwie").
Dzieło S. wywarło olbrzymi wpływ na rozwój wczesnej socjologii amerykańskiej. P. Rock uznaje go (The Making ofSymbolic Interactionism 1979) za współtwórcę ->interakcjonizmu symbolicznego. Z pewnością pod jego wpływem pozostawali R. Park i inni przedstawiciele ->szkoły chicagowskiej. Niektóre idee S. można także odnaleźć w funkcjonalizmie R.K. Mertona, zwłaszcza w jego teorii -grup odniesienia i teorii ról (->rola społeczna). Od pewnego czasu uważa się, że S. był jako socjolog jednym z tych, którzy zapoczątkowali debatę na temat nowoczesności i ->post-modernizmu.
Autorem wielu publikacji poświęconych S. jest D. Prośby; pozwalają one zrozumieć znaczenie tego twórcy dla socjologii i dostrzec jego zapomnienie (zob. np. Ceorg Simmel 1984). Zob. też socjologia formalna; socjologia miasta. J.S.
SitUS [situs], -rola (lub ->status) nie związana z oceną wyższości lub niższości. Taką rolą jest np. przynależność do -klanu, kohorty (-^analiza kohort), a nawet pozycja zawodowa, gdy zawody są oceniane jako mające równy prestiż i wartość. P.Ś.
skala Bogardusa, skala dystansu społecznego [Bogardus social distance scalę], technika mierzenia dystansu społecznego zapoczątkowana przez E.S. Bogardusa w latach 30., zwykle stosowana w badaniach stosunków etnicznych, klas społecznych lub wartości społecznych. Skala ta próbuje mierzyć stopień bliskości, obojętności lub niechęci respondenta wobec poszczególnych relacji społecznych. Respondent jest proszony o wyrażenie swojego stosunku do szeregu stwierdzeń dotyczących określonej grupy (np. religijnej). Na przykład czy akceptowałby członków tej grupy jako turystów przyjeżdżających do kraju, współobywateli, sąsiadów, przyjaciół, członków rodziny poprzez małżeństwo. Skala ta zakłada, że mierzone postawy mogą być uszeregowane na kontinuum dystansu społecznego (w
powyższym przykładzie zaczynającego się od odmowy zwiedzania kraju przez osoby z danej grupy i kończącego się na akceptacji małżeństwa z członkiem tej grupy). Inne przykłady mierzenia dystansu społecznego to pomiary socjometryczne (->socjometria) lub skala -prestiżu zawodów która wymaga od respondentów wypowiedzenie się na temat społecznej oceny wybranych zawo dów. J.K.
skala Guttmana [Guttman scalę], skład;
się z zestawu dychotomicznych pytań o prostej jednowymiarowej strukturze kumulatywnej. Po zytywna odpowiedź na pytanie stojące wyże implikuje pozytywną odpowiedź na wszystkk pytania stojące niżej, a wszystkie odpowiedz danego respondenta tworzą skalę porządkową Doskonałe formy s.G. rzadko spotyka się w prak tyce (poza przypadkami pomiaru ->dystansu spo łecznego lub objawów psychosomatycznych) opracowano więc metody uzyskania "rozwiązani; najlepszego". J.K.
skala kolejnych kategorii [succesive ca
tegories Or intervals], metoda zbierania danyd i jednowymiarowego skalowania (->skala), w kto rej na pytania dotyczące postaw (lub inne) re spondent odpowiada przez wybór pozycji n; porządkowej skali odpowiedzi, np. na pięciostop niowej, dwubiegunowej skali: "zgadzam się cal kowicie", "zgadzam się", "nie mam zdania", "ni< zgadzam się", "absolutnie się nie zgadzam". Me toda ta wprowadza reprezentację ilościową od stępów między kolejnymi stopniami natężeni; postawy. Zob. też pomiar. J.K.
skala Likerta [Likert scalę], szeroko stoso wana technika ->pomiaru postaw. Responden tom przedstawia się listę pozytywnych lub nega tywnych stwierdzeń wybranych tak, aby jak naj lepiej reprezentowały ekstremalne opinie na bada ny temat. Na przykład w badaniach powszechnyct poglądów na kw^s^ie sprawiedliwości społecznej mogłyby się pojawić takie stwierdzenia jak: "Roz kład dochodów w Polsce jest niesprawiedliwy' i "W naszym społeczeństwie każdy ma równf szansę na uzyskanie dobrego wykształcenia". Re spondenci określają, w jakim stopniu zgadzają si< z tymi stwierdzeniami. Odpowiedzi mierzy si< zazwyczaj na pięciopunktowej, dwubiegunowe skali: "całkowicie się zgadzam", "zgadzam się" "nie mam zdania", "nie zgadzam się", "absolutnie się nie zgadzam", kodowanej odpowiednio: 2, 1 O, 1, 2. Wyniki agreguje się do postaci "zsu mowanych wskaźników" lub "wyników testu" Można też obliczyć wewnętrzne korelacje miedz) pozycjami skali lub przeprowadzić ->analizę czyn nikową, aby utworzyć numeryczną, jednowymia rową skalę. J.K.
skala równych odcinków [equal appea-
ring intervals], technika pomiaru ->postawczęS' to nazywana techniką Thurstone'a od nazwiskz
słowniki motywów 309
*
jej autora L.L. Thurstone'a. Wychodząc z założenia, że każdą postawę można umieścić na kontinuum - od najsilniejszego odrzucenia jakiejś -wartości na jednym ekstremum do najsilniejszej jej akceptacji na drugim ekstremum, Thurstone zaproponował procedurę skalowania polegającą na podzieleniu tego kontinuum na pewną liczbę równych odcinków i przypisywaniu każdemu respondentowi odpowiedniej wartości skali, zgodnie zjego odpowiedziami na pytania kwestionariusza mierzącego tę postawę.
Tworzenie skali postaw za pomocą tej metody dzieli się na kilka etapów. W pierwszym każdy z "grupy kompetentnych sędziów" umieszcza każde z wielu stwierdzeń na kontinuum danej postawy, które składa się z szeregu równych odcinków oznaczonych liczbowo. Następnie każdemu stwierdzeniu zostaje przypisana wartość na skali, przy czym wartość ta jest medianą pozycji przypisanych przez sędziów. Z kolei odrzuca się znaczną część stwierdzeń, pozostawiając jedynie te, które mają najmniejszą wariancję i pokrywają całą skalę. Badanie polega na tym, że respondent odrzuca lub akceptuje kolejne stwierdzenia, a jego wynik równy jest średniej punktacji stwierdzeń, które zaakceptował. Tę technikę stosowano także do konstruowania skal poznawczych i behawioral-nych.
Istnieje kilka dobrze opisanych niebezpieczeństw, o których należy pamiętać, stosując tę technikę. Kryteria, według których eliminuje się stwierdzenia, są rozmaite. Skala ta służy do inter-wałowego -pomiaru postaw, z czego wynika, że wartości skalowe stwierdzeń są mierzone na skali co najmniej interwalowej ("równych odcinków"). Założenie to można zakwestionować. Ponieważ wartości skalowe stwierdzeń zależą od "kompetentnych sędziów", ważne jest, aby ich liczba była jak największa i aby ich opinie nie były obarczone błędem systematycznym w stosunku do postaw, które konstruowana skala ma mierzyć.
J.K.
skala, skalowanie [scalę, scaling], rodzaj
pomiaru oparty na obserwacji domniemanych wspólnych znaczeń kulturowych lub interpretacji społecznych. W socjologii powszechnie używa się tej techniki do pomiaru prestiżu społecznego i pozycji społecznej za pomocą skal zawodów, np. za pomocą s. ->prestiżu zawodów Ho-pe'a-Goldthorpe'a (zob.J.H. Goldthorpe, K. Hope, TheSocial GradingofOccupations 1974). Najczęściej jednak za pomocą technik skalowania mierzy się w socjologii -postawy i cechy -^osobowości. Do tych celów opracowano wiele specjalnych technik skalowania. Zob. też dyferencjał semantyczny; skala Bogardusa; skala Guttmana; skala równych odcinków; skalowanie wielowymiarowe. J.K.
skalowanie wielowymiarowe [multi-di-mensional scaling (MDS)], technika graficznego przedstawiania relacji między obiektami,
dla których została określona macierz podobieństw. Punktem wyjścia s.w. ustalonego zbioru obiektów są współczynniki podobieństwa określone dla każdej ich pary. Jeśli obiektami są zmienne statystyczczne, jako miary ich podobieństwa używa się często współczynników zależności statystycznej między nimi.
Celem s.w. jest takie ulokowanie obiektów w wielowymiarowej przestrzeni euklidesowej, o możliwie najmniejszej liczbie wymiarów (dla dwóch wymiarów jest to prostokątny układ współrzędnych), aby odległości między obiektami zdefiniowane w tej przestrzeni odpowiadały jak najlepiej współczynnikom podobieństwa między nimi. Dzięki temu obiekty ulokowane blisko siebie mogą być traktowane jako podobne w danym wymiarze, a same wymiary mogą być interper-towane w kategoriach przestrzeni psychologicznych czy społecznych.
Techniki s.w. są zazwyczaj iteracyjne, przybliżone i różnią się kryteriami odpowiedniości między empirycznymi podobieństwami obiektów a odległościami, które wyznacza się dla nich w określonej przez s.w. przestrzeni euklidesowej. Metryczne procedury s.w. porównują wielkości współczynników podobieństw i odległości, procedury nieme-tryczne badają tylko zgodność ich porządków.
S.w. nie postuluje żadnego teretycznego modelu pozwalającego przewidywać wartości współczynników podobieństwa między obiektami, nie ma także kryterium optymalności pozwalającego znaleźć najlepszą możliwą geometryczną reprezentację relacji między obiektami. Mimo to jest od dawna stosowane, zwłaszcza przez psychologów badających percepcję. Klasycznym wprowadzeniem w s.w. jest praca J.B. Kruskala i M. Wisha Multidimensional Scaling 1978. H.B.
SkOŚnoŚĆ [skewness], miara asymetrii ->roz-kładu zmiennych. S. rozkładu mierzy, w jakim stopniu przypadki układają się bliżej jednej z ekstremalnych możliwych wartości. Ujemne wartości s. oznaczają odchylenie na lewo od średniej, dodatnie - na prawo. Znajomość kształtu rozkładu jest istotna np. przy wyborze ->miary tendencji centralnej, która najlepiej będzie go opisywać.
J.K.
słowniki motywów [vocabularies of moti-
V6s], pojęcie wprowadzone w pracach z zakresu teorii literatury przez K. Burke'a jako jedno z pojęć perspektywy dramaturgicznej (->dramaturgizm), związane z pytaniami; kto, co, kiedy, gdzie i dlaczego? Z perspektywy socjologicznej termin ten po raz pierwszy rozwinął Ch.W. -Mills (por. "American Sociological Review" 1944), określając język, za pomocą którego ludzie opisują swe motywy i wyjaśniają swe zachowania. Ważne, że koncepcja Millsa nie jest zakorzeniona w psychologii motywacji: nie interesował się on -po-trzebami, popędami czy przymusami wewnętrznymi, jak np. S. ->Freud. interesowało go raczej,
310 Smali Albion Woodbury
w jaki sposób ludzie mówią o swoich motywach w konkretnych kontekstach społecznych. Informowanie o motywacjach jest zwykle częścią szerszej -^ideologii, co oznacza, że niektóre motywy łatwiej przyjąć w pewnym określonym kontekście niż w innym, a określenia motywów są skutkiem tego względne. Tak więc np. złodziej, niezależnie od tego, jakie motywy rzeczywiście skłaniają go do działania, może o nich wypowiadać się różnie wobec kolegów, rodziny, w sądzie, wobec badacza przestępczości, a nawet wobec siebie samego. Zmiany kontekstu oraz -znaczących innych określają to, co zostanie powiedziane jako informacja o motywacji.
Socjologowie interesują się tym, w jaki sposób takie wypowiedzi umożliwiają harmonijny przebieg interakcji. Zbadali źródła twierdzeń motywacyjnych, dokonali ich klasyfikacji, opisali konsekwencje ich akceptacji lub odrzucenia. Powstało w związku z tym wiele pojęć pokrewnych. G. Sykes oraz D. Matza przedstawili teorię ^przestępstwa, z której wynika, że przestępcy posługują się słownikiem neutralizującym prawomocność dominującego lądu. "Techniki neutralizacji" obejmują: zaprzeczanie istnienia ofiary, potępianie potępiających, zaprzeczanie niesprawiedliwości, zaprzeczanie własnej odpowiedzialności oraz powoływanie się na wyższą lojalność ("American Sociological Review" 1957). S.M. Lyman i M.B. Scott rozwinęli tę ideę, nadając jej postać ogólniejszej teorii "wyjaśnień", będącej częścią ich
-socjologii egzystencjalnej (por. Sodology of the Absurd, wyd. 2 1990). Lyman i Scott badają wzory i konsekwencje różnych "usprawiedliwień" i "uzasadnień", tworzonych wtedy, gdy dzieje się coś niewłaściwego, a ludzie mają wyjaśnić, co się dzieje. J.P. Hewitt oraz R. Stokes wprowadzili ponadto termin "wypieranie się", określający te sytuacje, w których ludzie "chcą odwrócić negatywne konsekwencje czegoś, co właśnie zrobili lub powiedzieli". Takie stwierdzenia zwykle przyjmują postać: "Nie chcę być stronniczy, ale..." ("American Sociological Review" 1975).
Analizowanie wypowiedzi określających motywacje stało się częścią socjologii dramaturgicznej,
->etnometodologii, teorii -^etykietowania, ->in-terakcjonizmu symbolicznego oraz -socjologii wiedzy i socjologii -języka. A.K.
Smali Albion Woodbury (1854-1926), socjolog amerykański, mniej znany ze swego merytorycznego wkładu do socjologii niż ze swej roli w powołaniu (1892) pierwszego i przez wiele lat czołowego wydziału socjologii na uniwersytecie w Chicago. Założyciel "American Journal of Socio-logy" (1895) i autor licznych artykułów. Jego publikacje to m.in. General Sodology (1907); Adam Smith and Modern Sodology (1907) oraz The Meaning ofthe Sodal Sciences (1910). P.Ś.
politycznej, profesor logiki, a następnie filozofii moralnej uniwersytetu w Glasgow, autor takich znanych dzieł jak Teoria uczuć moralnych (1759, wyd. poi. 1989), Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów (2 t. 1776, wyd. poi. 1954) oraz Essays on Philosophical Subjects (1795).
S. najlepiej znany jest jako ekonomista, jakkolwiek nawet Bogactwo narodów jest czymś znacznie więcej niż jedynie traktatem na tematy ekonomiczne. Z cytatów takich jak poniższy wyziera raczej całościowa filozofia społeczeństwa niż jedynie wąsko ekonomiczny pogląd na działanie społeczne: "Handel i manufaktury stopniowo zaprowadził"' porządek i dobre rządy, a wraz z tym wolność i bezpieczeństwo indywidualne wśród mieszkańców kraju, którzy przedtem żyli w niemal nieustannym stanie wojny z sąsiadami i służalczej podległości wobec swych panów".
W swym wykładzie na temat ->podziału pracy (który poprzedza jego analizy cen, zasobów i dystrybucji) S. stara się wykapać, że to właśnie poprzez podział procesów pracy na coraz bardziej wyspecjalizowane role rozwija się przemysł i bogaci się naród. W pierwszych trzech rozdziałach Bogactwa narodów lokuje źródła podziału pracy w skłonności ludzi do "wymiany", która jest ograniczana przez zasięg rynków, i obserwuje jej efekty w znacznym wzroście produkcji, jak w słynnym przykładzie wytwarzania szpilek, w którym po podziale tego procesu na 18 czynności składowych, dziesięciu odpowiednio przygotowanych pracowników wykona 48 tyś. szpilek w ciągu jednego dnia, natomiast w sytuacji gdy każdy z nich pracuje oddzielnie, ich produkcja wyniesie ułamek tej sumy. Zdaniem S. podział pracy zwiększa produkcję, ponieważ wzmaga sprawność robotnika, który może skoncentrować się na mniejszej liczbie działań, a także ponieważ oszczędza czas, skupiając uwagę robotnika na określonym zadaniu, oraz dostarcza bodźca do poszukiwania metod oszczędzania pracy.
S. nie był jedni k nieświ. domy negatywnych efektów podz.Jj pracy i rozumiał, że ludzie zmuszeni wykonywać tylko jedną lub dwie proste i powtarzające się operacje, są zarazem narażeni że staną się "tak głupi i ciemni, jak to tylkc możliwe dla istoty ludzkiej". Zalecał szerzenie oświaty jako środek, za pomocą którego rząd) mogą zwalczać atomizację i alienację, jakie niesie rozwinięty podział pracy. W odróżnieniu od póz niejszych klasyków ekonomii uważał również, że rolą państwa jest aktywny i szeroko zakrojony udział w organizowaniu spraw społecznych, wy kracząjący poza zwykłe zapewnianie sprawiedliwości, obrony i robót publicznych. W jego pismach istnieje jednak ambiwalencja, która na ogól uchodzi uwagi teoretyków wolnego rynku (zob E.G. West, Adam Smith's Two Views ofthe DMsior, ofLabour, "Economics" 1964). J.S.
Smith Adam (1723-1790), wybitny szkocki filozof, teoretyk społeczeństwa, klasyk ekonomii
Socjologie du travail, szkoła socjologii pracy związana z pracami grupy socjologów francuskich
w latach 50. i 60. XX w.; w owym czasie byta ona odświeżającą krytyką głównego anglosaskiego nurtu socjologii przemyski, ograniczającego się do fabryk. Prace te po raz kolejny postawiły marksowski problem więzi między zmianami organizacji pracy, technologii i produkcji z jednej strony a alienacją jednostki, klasą społeczną i stosunkami spoteczno-politycznymi z drugiej. Głównymi przedstawicielami Sociologie du travail byli C. ->Friedmann, M. Crozier, P. Naville, A. Touraine i S. Mallet. Prace Malleta ożywiły ważną dyskusję na temat istnienia -n>nowej klasy robotniczej; jego obrazoburstwo jednak - podobnie jak znacznej części Sociołogie du travail - było ograniczone przez ->technicyzm i ->determinizm technologiczny. Wpływ tych prac na lewicową myśl angielską został obecnie w dużym stopniu przesłonięty przez nowsze debaty dotyczące ^kwalifikacji,
->dekwalifikacji, ->procesu pracy, postfordyzmu (->fordyzm) oraz ^elastycznego zatrudnienia. Praca M. Rose'a Servants of Post-lndustrial Power? (1979) jest doskonałą anglojęzyczną historią oraz analizą teorii i prac tego ruchu. P.Ś.
socjalizacja [socialization], proces, w trakcie którego uczymy się być członkami społeczeństwa, polegający zarówno na internalizacji jego ->norm i ->wartości, jak i uczeniu się odgrywania -ról społecznych (pracownika, przyjaciela, obywatela itd.).
Od dawna trwa spór na temat roli czynników wrodzonych i wychowania (->dziedziczność a środowisko) w rozwoju człowieka. W powiązaniu z nim toczy się debata, w jakiej mierze ludzie są "przesocjalizowani". Pytanie brzmi, czy zwyczaje społeczne i umiejętności związane z pełnionymi przez ludzi rolami kierują nimi do tego stopnia, że eliminują podstawowe ludzkie instynkty? Debata ta przeciwstawia psychologiczne podejście S. ->Freuda, który traktuje s. jako działanie wymierzone w nasze naturalne skłonności i pragnienia, podejściu funkcjonalnemu (->funkcjona-lizm), traktującemu s. jako podstawowy czynnik zapewniający integrację społeczną. Współczesne badania koncentrują się na klasowym zróżnicowaniu s. Część tych badań poświęcona jest zróżnicowaniu językowemu (zob. B. Bernstein, Class, Codes and Control 1971, poi. przekł. fragmentów w: Odtwarzanie kultury 1990), a inne zajmują się wwiększym stopniu różnicami systemów wartości (zob. M. Kohn, Class and Conformity 1969).
S. nie traktuje się już jako wyłącznej domeny
->dzieciństwa, w którym podstawowymi agendami s. są rodzina i szkoła. Obecnie przyjmuje się, że s. trwa przez całe życie. Uważa się również, że s. nie jest tylko procesem jednokierunkowym, w którym jednostki uczą się, jak dostosować się do społeczeństwa, gdyż mogą również same na nowo określać swoje role społeczne i zobowiązania. W każdym rozumieniu s. należy zatem brać pod uwagę jej związek ze zmianą społeczną. Z tego punktu widzenia zarzuca się niektórym kierunkom teoretycznym w socjologii, że przyjmują "przeso-
socjalizacja pracownicza 311
cjalizowaną koncepcję człowieka w społeczeństwie", w tym sensie, że przeceniają zakres, w jakim internalizuje on wartości i kieruje się w działaniu normami; zarzut ten bywa często wysuwany pod adresem np. funkcjonalizmu normatywnego (zob. D. Wrong, Przesocjalizowana koncepcja czlowieka w socjologii współczesnej 1961, wyd. poi. w; Kryzys i schizma, E. Mokrzycki [wyb.|, t. 1 1984). A.Z.
socjalizacja antycypacyjna [anticipatory socialization], w przeciwieństwie do procesu bardziej formalnego nauczania -socjalizacja obejmuje nieformalne przyswajanie przez jednostkę
->norm i wzorów zachowań właściwych ->statu-sowi, który może ona osiągnąć w przyszłości, co zaznajamia ją z ->rolą, którą dopiero ma przyjąć. Na przykład dzieci mogą przygotowywać się do roli matki lub ojca, obserwując swoich rodziców jako modele ról, a człowiek pragnący zrobić karierę zawodową może uprzedzać awans, naśladując profesjonalne zachowania zwierzchników. A.Z.
socjalizacja polityczna [political socialization], proces wprowadzania w system polityczny
- przez uzyskiwanie wiedzy o symbolach politycznych, instytucjach i procedurach, poznawanie roli biernego i czynnego członka społeczności politycznej oraz przyswajanie wartości i -^ideologii wspierającej socjalizację. Proces ten można traktować i badać zarówno od strony indywidualnie poznającej jednostki, jak i jako przekaz kulturowy społeczności jako całości. Narody utrwalają swe tradycje polityczne przez wprowadzenie nowych pokoleń w tradycyjne schematy myśli i działania
- poprzez system oświatowy, mass media, miejsce pracy, organizacje osiedlowe, jak również poprzez same instytucje polityczne. W krajach Trzeciego Świata, gdzie szybko powstają nowe instytucje polityczne lub reformują się już istniejące, systemu oświatowego, mass mediów oraz struktur wspólnotowych można jawnie użyć do edukacji oraz reedukacji politycznej. W starszych i bardziej stabilnych organizmach państwowych funkcje s.p. sprawowanej przez instytucje społeczne są bardziej utajone, a często nawet na tyle niewidoczne, że można zaprzeczać ich istnieniu.
Badania nad s.p. koncentrują się na stopniu stabilności ideologicznej w trakcie cyklu życiowego; związku między postawami politycznymi a aktywnym uczestnictwem; selekcji i socjalizacji elit politycznych (np. przez system oświatowy); wzorach zachowań klas społecznych i ich anomaliach (jak np. konserwatyzm klasy robotniczej czy tzw. fałszywa świadomość); związku między cechami osobowości a orientacjami politycznymi; wprowadzaniu w role polityczne; względnym wpływie rodziny, szkoły oraz miejsca pracy na idee i zachowania polityczne. P.Ś.
socjalizacja pracownicza [work socialization], proces uczenia się pracy w sferze płat-
312 socjalizacja zawodowa
nego -^zatrudnienia i dostosowywania się do istniejących w niej struktur ideologicznych; internalizacja -+norm, ->wartości i ->kultury miejsca pracy, zatrudniającej organizacji, zawodu lub grupy zawodowej; przystosowanie się do stosunków władzy i autorytetu obowiązujących w miejscu pracy; nabywanie umiejętności nawiązywania związków wtórnych; przestrzeganie poszczególnych -ról i funkcji przypisanych pracownikowi; przejmowanie zachowań oczekiwanych przez pracodawców (jak punktualność, duch zespołowy, lojalność). Bardziej ogólnie, s.p. polega na uczeniu się doceniania postaw, które utwierdzają wartość pracy w ogóle, oraz umiejętności i cech wymaganych przy wykonywaniu poszczególnych zajęć, takich jak siła, zręczność, zdolności rachunkowe, kreatywność, zdolności analityczne czy perswazyjne. J.S.
socjalizacja zawodowa [occupational so-
CJalization], uczenie się postaw i zachowań, które są potrzebne, aby uzyskać uznany i trwały poziom kompetencji w środowisku pracy zawodowej. Obejmują one umiejętności nabyte w trakcie kształcenia, nieformalne normy w środowisku pracy oraz wartości i stosunki w grupie pracowniczej. A.Z.
socjalizm [socialism], system ekonomiczny i polityczny oparty na kolektywnej lub państwowej własności -środków produkcji i dystrybucji. Podobnie jednak jak -^kapitalizm, system ten przybiera wiele różnych form.
Po prawie dwustu latach myśli socjalistycznej upadek radzieckiego ->komunizmu położył kres marksistowsko-leninowskiemu zawłaszczaniu tego pojęcia. Pozostają jednak problemy, które zaprzątały zwolenników i przeciwników tej sprawy. Na czoło nadal wysuwają się kwestie dychotomii wolności i równości, praw jednostki i zbiorowości, a nawet natury procesu historycznego z jego woluntarystycznymi i deterministycznymi konotacjami. W pewnej mierze problemy te podnoszone są na nowo, jako że system "rzeczywiście istniejącego socjalizmu" lub, jak go nazywano, -^realnego socjalizmu utrzymywał w wymuszonym zawieszeniu wiele procesów dotyczących tych kwestii. Z odrodzeniem kapitalizmu w Europie Wschodniej ponownie powracają problemy granicy -praw indywidualnych, natury dobra wspólnego oraz opozycji -liberalizmu i komunitaryzmu (->kolektywizm). Mniejszości etniczne i narodowe, z ich historycznie określonymi różnicami i animozjami, które przez tak długi czas utrzymywane były w zamrożeniu, w radykalny sposób podnoszą kwestię praw zbiorowych i rzekomej historycznej nieuchronności.
Panuje powszechna zgoda , że s. jako doktryna lub -jak powiedzieliby niektórzy -jako ->utopia zrodził się w reakcji na kapitalizm. U podstaw wersji Durkheimowskiej leżała chęć zbliżenia ->państwa do gospodarki, społeczeństwa jako
całości do aktywności jednostek, wszystkich żywotnych części wzajemnie do siebie; w ten sposób następowałoby łagodzenie, a w końcu usuwanie patologii kapitalizmu, łącznie z ->anomią. S. był krzykiem cierpienia, który nie domagał się równości warunków, lecz jedynie równości szans. Durkheim dowodził, że domaganie się tego pierwszego groziłoby zniszczeniem podstaw zdrowego społeczeństwa, ono zaś nie może żądać tego, co jest przeciwne jego interesom w dążeniu do przetrwania.
M. ->Weber natomiast widział w s. uwydatnienie procesu racjonalizacji, zapoczątkowanego w kapitalizmie. Kpił z intelektualistów, którzy chcieli połączyć w państwie socjalistycznym racjonalność formalną i substancjalną lub, jak to ujmował, "-^biurokrację w państwie i gospodarce", co prowadziłoby po prostu do stworzenia "klatki przyszłej niewoli".
Angielska tradycja tzw. s. etycznego głosi daleko idącą interwencję państwa w procesy rynkowe, państwową kontrolę nad warunkami pracy, kolektywistyczną (->kolektywizm) politykę społeczną i silne państwo (-^dobrobyt). Podejście to reprezentuje nierewolucyjna i pragmatyczna forma ->fabianizmu. Ta wizja s. podkreśla wartości wolności, braterstwa, zwłaszcza znaczenie -^obywatelstwa jako przeciwwagi dla nierówności klasowych (->klasa), oraz równości. Szczególnie dobitnie przedstawiają praca A.H. Halseya i N. Dennisa English Ethical Socialism (1988). S etyczny przeciwstawia się ~historycyzmowi i uznaje moralną motywację za centrum postępowania ludzkiego i organizacji społecznej. Kierunek ten traktowany jest jako opozycja wobec marksizmu-leninizmu. Typowe dla tej tradycji są pisma T.H. -Marshalla i R.H. -Tawneya.
Ta właśnie filozofia s. wywarła silny wpływ na brytyjską socjologię empiryczną, widoczny np. w metodzie "politycznej arytmetyki" w socjologii oświaty, które to podejście polega na porównywaniu szans dzieci z różnych środowisk społecznych w osiąganiu kolejnych poziomów procesu edukacji. Typowa jtsi i. praca samego Halseya. Jego wczesne badania nierówności w dostępie do nauki oraz w jej wynikach określiły w znacznej mierze program badawczy socjologii edukacji w Wielkiej Brytanii w latach 60. i 70. XX w. i miały wpływ na politykę społeczną w szkolnictwie średnim i uzupełniającym. W swoich późniejszych pracach nadal starał się podkreślać znaczenie szkoły (nie zaś uzdolnień) jako determinanty osiągnięć w nauce (zob. Social Class and Educational Opportunity 1961 oraz Origins and Destinations 1980).
Największy jednak wpływ na określenie doktryny i ducha s. wywarły K. -Marksa wizje socjalistycznej przyszłości świata i narodzin komunizmu. Dla Marksa s. zakłada zniesienie rynku, kapitału i pracy jako towaru. W rzeczywistości czarne i wtórne rynki nigdy nie zostały zlikwidowane w państwowych ustrojach socjalistycznych, nawet w czasach stalinowskich. Bardzo szybko na ratunek niedostatkom dystrybucji i produkcji planowej
socjologia 313
^gospodarki nakazowej ruszył "s. rynkowy". Wolność pracy w istocie nie istniała za sprawą służal-czych związków zawodowych, a samorządność pojawiała się albo w czasach kryzysu, albo w formach menedżerskich, jak w Polsce i Jugosławii. O brakach, a nie o nadmiarze, jaki miat nastąpić po zniesieniu anarchii produkcji kapitalistycznej, świadczyły dobitnie kolejki przed sklepami i zamieszki wybuchające z powodu podwyżek cen. Nieprzerwanie trwała akumulacja w sektorze przemysłu ciężkiego, gdyż biurokratyczne państwo umacniało swą potęgę wszelkimi środkami, łącznie z importem zagranicznej technologii, nie zamierzając przyznawać autonomii żadnemu segmentowi społeczeństwa. Jeśli termin s. cokolwiek w tych krajach znaczył, to były to próby tworzenia zasad -sprawiedliwości społecznej i przejścia od wynagradzania według pracy do wynagrodzenia według potrzeb. S. nie stworzył nawet robotniczej
->merytokracji, a jedynie polityczną klasę nomenklatury i mimo głoszenia haseł o kierowniczej roli klasy robotniczej nagradzał robotników tylko przez promowanie ich na stanowiska polityczne i kierownicze w procesie oczywistego ich kooptowania.
Braku głównych praw obywatelskich (wolność słowa, osobista, sumienia, poruszania się, własności) oraz politycznych (wolność zgromadzeń i wolne wybory) - które, jak twierdzono, stały się zbędne dzięki zwycięstwu przodującej partii
- w żaden sposób nie rekompensowało socjalistyczne "państwo opiekuńcze", czyli zaspokajanie potrzeb w oderwaniu od królestwa wartości wymiennej. Degradacja środowiska charakterystyczna dla socjalistycznego uprzemysłowienia, wskaźniki śmiertelności i zachorowań tak złe, że nie nadawały się do publikacji, podziały płci kamuflowane przez powszechne zubożenie, dopłaty do mieszkań i żywności potęgujące nierówności będące efektem socjalistycznego systemu redystrybucji - wszystkie te czynniki i wiele innych składają się na opłakany bilans dokonań realnie istniejącego s. Ideologowie partyjni do samego końca kurczowo trzymali się socjalistycznej retoryki i sloganów, choć niewielu już ich słuchało.
Upadek masowych partii w Europie Wschodniej, jaki dokonał się dosłownie z dnia na dzień, i ich całkowite odrzucenie mimo perspektywy dramatycznego zubożenia stanowią radykalne oskarżenie s. w jego sowieckiej formie. Sprawą otwartą pozostaje, jak to wydarzenie wpływa na wiarygodność całej doktryny oraz co wyłoni się, aby wypełnić próżnię wartości po nim. Nacjonalizm, populizm i różne odmiany rozwiązań neo-korporacjonistycznych już próbują znaleźć posłuch wśród zwolenników lewicy politycznej; s. nie ośmiela się jeszcze ujawnić. Zob. też anar-chizm; Bernstein E.; pluralizm; Saint-Simon C.H. de; Sorel G. J.S.
SOCJobiologia [sociobiology], powstała niedawno dyscyplina akademicka, szczególnie popu-
larna w Stanach Zjednoczonych, oparta na założeniu, że zachowanie zwierząt i człowieka w ostateczności zależy od ich wyposażenia genetycznego, kształtowanego w ciągu historii ewolucyjnej przez procesy selekcji. To niezwykle ogólne sformułowanie, pozostające w zgodzie ze zdroworozsądkowymi przekonaniami na temat -natury ludzkiej, wystarczyło, by przyciągnąć uwagę mediów. Światła reflektorów skupiały się przede wszystkim na najbardziej znanych popularyzatorach: E.O. Wilsonie, który stworzył termin "s." (zob. Socjo-biologia 1975, wyd. poi. 2000), oraz R. Dawkinsie, autorze Samolubnego genu (1976, wyd. poi. 1996). Wilson, amerykański biolog, znawca zachowań mrówek, stworzył także pierwszą definicję s. jako "systematycznych badań biologicznych podstaw wszelkich form zachowań społecznych".
W połowie lat 70. s. połączyła wcześniejsze prace wielu autorów dotyczące związków między zachowaniami zwierząt i ludzi - w tym dorobek K. Lorenza, R. Ardreya i D. Morrisa - w formie uznanej za spójną syntezę teoretyczną. Panowało przekonanie - podzielał je np. Wilson - że wszystkie nauki społeczne i biologiczne można ostatecznie uznać za dziedziny s. Nic więc dziwnego, że wielu socjologów i antropologów z głęboką nieufnością podchodziło do globalnych roszczeń tej syntezy, zwracając uwagę na ogromne zróżnicowanie kulturowe społeczeństw ludzkich, będące wyzwaniem dla często androcentrycznych i etno-centrycznych (->etnocentryzm) założeń większości tekstów socjobiologicznych. Między innymi M. Sahlins sformułował wiele poważnych pytań dotyczących teoretycznej poprawności s. i jej roszczeń do stania się szanowaną, autonomiczną dyscypliną akademicką (The Uses and Abuse ofBio-logy 1976). Wielu badaczy społecznych przeciwstawiało się sposobowi wykorzystania przez s. odkryć naukowych (zob. np. P. Kitcher, Yaulting Ambition 1985). Inni wiązali pojawienie się s. w USA ze zwrotem konserwatywnym, skierowanym przeciw radykalizmowi lat 60. (zob. R.C. Lewotin i in., Not in Our Cenes 1984).
Odpowiedź socjobiologów na głosy krytyczne sprowadzała się do tego, że stopniowo uznawali oni w swych analizach znaczenie czynników środowiskowych, aczkolwiek podtrzymywali pogląd o ostatecznie determinującym wpływie biologii, przynajmniej gdy chodzi o te aspekty zachowań, które są ewolucyjnie istotne. Wilson np. stwierdził niedawno, że "geny utrzymują kulturę na długiej smyczy". Niektóre prace socjobiologów stały się bardziej wyrafinowane i złożone, większość twierdzeń s., zwłaszcza w bardziej popularnych wersjach, nadal jednak cechuje zatrważający -reduk-cjonizm. A.K.
socjologia [sociology], zauważono, że nawet pochodzenie słowa "s." (z łac. socius - towarzysz oraz gr. o/ogy - badanie) wskazuje na hybrydalną naturę tej dyscypliny, która nie może aspirować do statusu ->nauki społecznej, czyli spójnego
314 socjologia
obszaru wiedzy. Dyscyplina ta ma ambiwalentną genezę oraz kontrowersyjną historię współczesną; jest najnowszą z nauk społecznych, które zaistniały na uniwersytetach świata anglojęzycznego. Na przykład w Wielkiej Brytanii na dużą skalę stało się to dopiero w latach 60., gdy wydziałom socjologii często zarzucano inspirowanie zamieszek studenckich. Trudność w zdefiniowaniu tego przedmiotu dobrze odzwierciedla to hasło, zawierające odniesienia do wszystkich innych teoretycznych i pojęciowych haseł tego słownika - od filozofii aż po ekonomię. Ze wszystkich nauk społecznych s. zajmuje się najbardziej szczegółową analizą ->zmiany oraz ->konfliktu w społeczeństwie. Zakres tej dyscypliny oraz waga dyskusji prowadzonych w jej ramach sprawiają, że jest ona wciąż najbardziej fascynującą z nauk społecznych. Nazwę "s." stworzył A. ->Comte, choć zainteresowanie naturą ->społeczeństwa charakteryzuje całą historię myśli zachodniej. Dopiero w XIX w., w następstwie rewolucji przemysłowej oraz zawirowań politycznych będących jej rezultatem, społeczeństwo jako takie stało się interesującym przedmiotem badań. W pracach Comte'a s. miała być ukoronowaniem nauki, tworząc wiedzę o prawach świata społecznego porównywalną z wiedzą na temat praw natury. Dysponując taką wiedzą, można byłoby określić raz na zawsze możliwe zmiany społeczne i w ten sposób zażegnać chaos polityczny, który był następstwem rewolucji francuskiej. Twierdzi się często, że była to głęboko konserwatywna reakcja na liberalny optymizm Oświecenia; w opozycji do indywidualnej wolności i nieograniczonego -^postępu społecznego s. podkreśla znaczenie wspólnoty oraz stosunkowo ograniczone możliwości zmiany społecznej. Także R. Nisbet w swej książce The Sociological Tradition (1967) stwierdza, że znaczna część klasycznej s. odzwierciedla uogólnioną wrogość w stosunku do rewolucji przemysłowej i politycznej owego okresu. Marksiści (-^marksizm) również utrzymują, że w miarę rozwoju s. w XIX w. stawała się ona niewątpliwie burżuazyjną nauką społeczną - alternatywą rosnącego politycznego i intelektualnego znaczenia -materializmu historycznego. Równocześnie jednak do s. zwracali się często reformatorzy społeczni; nawet pozytywizm Com-te'a odegrał rolę w powstaniu ruchów reformatorskich przy końcu XIX w. Alternatywą takiego rozumienia historii s. jest teza - najbardziej chyba widoczna w pracy T. ->Parsonsa (zob. zwłaszcza The Structure ofSodal Action 1937) - że na przełomie XIX i XX w. s. uwolniła się ze swych wcześniejszych więzów ideologicznych i zbudowała swą pozycję jako właściwa nauka, szczególnie przez prace M. ->Webera i E. -Durkheima. Jak wykazały niedawne prace A. Giddensa, żadna z tych historii nie jest adekwatna, chociaż większość kursów s. nadal traktuje Marksa, Webera i Durk-heima (oraz w Stanach Zjednoczonych G.H. ->Me-ada) jako twórców teoretycznych podstaw nowoczesnej s.
Obecnie w s. spotyka się różne poglądy na to, co nauki społeczne powinny zawierać, i zwłaszcza na to, co powinno być przedmiotem s. Ta ostatnia kwestia stanowi być może najlepszy sposób zrozumienia tej dyscypliny. Istnieją trzy ogólne koncepcje dotyczące przedmiotu zainteresowań s., chociaż nie wykluczają się one wzajemnie. Można powiedzieć, że wszystkie trzy postulują badania społeczeństwa, chociaż każda z nich rozumie ten termin zupełnie odmiennie.
Pierwsza stwierdza, że właściwym przedmiotem s. jest ->struktura społeczna, czyli wzory relacji mające byt niezależny, ponad jednostkami lub grupami kfóre w danym momencie zajmują w tych strukturach określone pozycje: np. pozycje istniejące w rodzinie małej (matka, ojciec, dzieci) mogą pozostawać niezmienione z pokolenia na pokolenie i w różnych krajach, niezależnie od konkretnych jednostek, które zajmują lub nie zajmują tych pozycji. Istnieją dwie główne wersje tego podejścia: marksizm, który wprowadza struktury ->sposobów produkcji, oraz strukturalny funkcjonalizm Parsonsa, który operuje systemami, podsystemami oraz strukturami ->ról.
Druga perspektywa uznaje, że właściwy przedmiot s. leży w czymś, co możemy za Durkheimem nazwać ->wyobrażeniami zbiorowymi: są to znaczenia oraz sposoby poznawczego organizowania świata, mające byt ponadjednostkowy i ciągły, jednostki zaś podlegają socjalizacji do nich. ->Je-zyk jest przykładem paradygmatycznym: istnieje przed naszym urodzeniem, trwa po naszej śmierci i jako jednostki możemy go zmienić tylko w niewielkim stopniu lub wcale. Wiele współczesnych prac strukturalistycznych (->strukturalizm) i postmodernistycznych (-^postmodernizm, a zwłaszcza ^analiza dyskursu) można uważać za część tej tradycji.
Dla orientacji trzeciej właściwym przedmiotem uwagi socjologa jest znaczące działanie społeczne, w rozumieniu M. Webera. Założeniem jawnym lub ukrytym tego podejścia jest brak czegoś takiego jak społeczerstwo; istn eją tylko jednostki i grupy wchodząc /e sobą w związki społeczne. Sposoby badania takich interakcji są bardzo różne, w tym Weberowska analiza działania racjonalnego oraz związków pomiędzy przekonaniami a działaniami; także podkreślane przez interakcjonistów symbolicznych (-interakcjonizm symboliczny) tworzenie, podtrzymywanie oraz transformacja -znaczeń w interakcjach bezpośrednich; również etnometodologiczne (->etnometodologia) badania konstrukcji społecznej rzeczywistości przez praktykę lingwistyczną.
Od razu widać, że te trzy koncepcje obszaru badawczego s. w zasadzie wyczerpują zakres zjawisk zachodzących w związkach społecznych. Nic więc dziwnego, że s. jest czasami uważana (przynajmniej przez socjologów) za królową nauk społecznych, łączącą i poszerzającą wiedzę i wskazania zawarte we wszystkich pozostałych, koncepcyjnie bardziej ograniczonych sąsiednich dyscyplinach. Twierdzenie to jest być może mniej
prawdziwe obecnie niż w okresie szybkiego rozwoju s.; pomimo jednak koniecznej specjalizacji wśród socjologów w dyscyplinie tej istnieje nadal silna tendencja do syntetyzowania, na co wskazują np. prace A. Giddensa lub J. Alexandra. W istocie, Giddens twierdzi, że s. powstała jako próba zrozumienia głębokiej transformacji społeczeństw tradycyjnych w nowoczesne. W miarę postępów tej transformacji jej zrozumienie staje się coraz ważniejsze.
Dlatego też s. jest i prawdopodobnie pozostanie zarówno atrakcyjną, jak i wewnętrznie podzieloną dyscypliną, będącą przedmiotem znacznej krytyki, szczególnie ze strony tych, którzy -zjakiegokolwiek powodu - są najbardziej odporni na zmianę społeczną. Zob. też integracja społeczna a systemowa; lad społeczny. P.S.
socjologia ciała [sociology of body], pod wpływem prac M. ->Foucaulta, który uważał, że socjologia zaniedbała problematykę ciała, niektórzy socjologowie uprawiający tę względnie nową specjalność analizują ludzi jako istoty cielesne - nie zaś wyłącznie jako aktorów wyposażonych w wartości i postawy. Odkrywają zróżnicowane znaczenia kulturowe wiązane z ciałem oraz sposoby ich kontrolowania, regulowania i odtwarzania, szczególną uwagę zwracając na choroby, dolegliwości oraz seksualność. Najlepszym wprowadzeniem do tej dziedziny jest praca B.S. Turnera, The Body and Sodety(1984). A.K.
socjologia czasu [sociological study of
time], czas jest jedną z najważniejszych zasad organizujących życie społeczne i staje się coraz ważniejszym tematem studiów socjologicznych (zob. np. E. Zerubavel, Hidden Rhythms. Schedules md Calendars in Social Life 1981 oraz B. Adam, Tmt and Social Theory 1990).
Na najogólniejszym poziomie warto odróżnić nas fizyczny - określony przez biologię i środowisko naturalne, np. fazy księżyca, przypływy i odpływy morza, narodziny i śmierć organizmów - od czasu społecznego. Ten ostatni jest przedmiotem zainteresowań badaczy społecznych i wiąże się z naturą, konstrukcją i konsekwencjami działań ludzkich, nadających sens czasowi. Tematem badawczym jest tum.in. konstruowanie tygodni, kalendarzy, dekad, obchodów świątecznych, codziennego toku czynności, w tym tworzenie rozkładów zajęć i określanie terminów; a także badanie biograficznego porządku czasowego w opowieściach o stadiach życia, osiąganiu ->statusów i ->karierach.
W teorii socjologicznej nawiązuje się niekiedy do rozróżnienia idei duree (trwania), jako nieprzerwanego strumienia osobistych doświadczeń jednostki, oraz la longue duree (długiego trwania), szerokiej, niemal bezczasowej historii ludzi, związanej ze środowiskiem, w którym żyją w długich okresach historii. Z tej pierwszej koncepcji wywodzi się psychologia społeczna czasu, opisana wtwórczości W.Jamesa; druga natomiast pobudza
socjologia egzystencjalna 315
zainteresowanie strukturami czasowymi, czego przykładem są prace F. Braudela. La longue duree jest czasem o długim trwaniu, tworzącym szerokie, podstawowe tło dla ogólnych ram życia; niekiedy zostaje on zdominowany przez pewien szczególny typ ładu, np. religijny ("era chrześcijańska") czy polityczny (np. "świat nowoczesny i kapitalizm"). Zob. też cykl życia; ewolucjonizm; historia życia; orientacja zadaniowa a czasowa; postęp; zmiana społeczna. A.K.
socjologia egzystencjalna [existential sociology], orientacja socjologiczna, popularna głównie w Stanach Zjednoczonych (zwłaszcza na zachodnim wybrzeżu), która pojawiła się jako protest przeciw większości ortodoksyjnych odmian socjologii. Uznaje ona za swe korzenie tradycje europejskiej filozofii egzystencjalnej: myśl S. Kierkegaarda, F. -Nietzschego, M. ->Heideg-gera i J.P. ->Sartre'a, a także -^fenomenologię Husserla i Schiitza. Zwolennicy tego kierunku twierdzą, że wielkie hasła Oświecenia mogą się stać nową formą tyranii; trzeba się im przeciwstawić, obserwując życie takim, jak się je przeżywa, z całym jego lękiem i przerażeniem. W niektórych tekstach socjologów reprezentujących ten nurt świat jest pozbawiony znaczenia, a socjolog stoi wobec konieczności badania procesów nadawania przez ludzi sensu życiu oraz środowisku, w którym żyją. Pod pewnymi względami kierunek ten jest pokrewny założeniom filozoficznym myśli M. ->Webera i - co bardziej oczywiste - ->inter-akcjonizmu symbolicznego; pokazuje to E. Tirya-kian w pracy Sociologism and Existentialism (1962).
W ostatnim okresie zwolennicy tego nurtu podkreślają znaczenie dogłębnej znajomości doświadczeń życia codziennego (^socjologie codzienności). Dwie prace z lat 70. zadecydowały o tożsamości tego nowego kierunku. J. Douglas w zbiorze rozpraw Understanding Everyday Life dokonał rozróżnienia tradycyjnych i nowszych kierunków socjologii, natomiast S.M. Lyman i M.B. Scott w pracy A Sociology of the Absurd podjęli problematykę czasu i przestrzeni oraz naświetlili to nowe podejście i swoiste dlań sfery badań. Nowsze prace: J. Douglasa i J.Johnsona Existential Sociology (1977) oraz J. Kortaby i A. Fontany The Existential Selfin Society (1984) rozwinęły dorobek poprzedników.
Socjologowie egzystencjalni twierdzą, że ich perspektywa umożliwia badanie istot ludzkich w sytuacjach naturalnych i w całej ich złożoności, a co najważniejsze, włączenie ciała i uczuć w obszar badań; obie te sfery w innych pracach socjologicznych są często zaniedbywane (jednym z tematów badań s.e. jest np. chroniczny ból).
Obecnie niewielu socjologów kontynuuje tę tradycję i ma ona wielu krytyków; obwinia się ją o wywołanie kolejnej schizmy, unikanie najważniejszych tematów klasycznej socjologii oraz wul-garyzowanie tradycji europejskiej filozofii egzystencjalnej. Zob. też egzystencjalizm. A.K.
316 socjologia emocji
socjologia emocji [sociology of emotion],
jakkolwiek zainteresowanie emocjami występuje w wielu wczesnych dziełach socjologicznych (np. w twórczości Ch.H. -Cooleya), s.e. stata się odrębną dziedziną badań dopiero w latach 70. XX w. i była po części świadomą swej odrębności odpowiedzią na zastaną socjologię, która - w opinii wielu badaczy - nadmiernie skupiała się na sferze poznawczej (->poznanie) i racjonalnej (-^racjonalność). S.e. bada takie emocje, jak wstyd i duma, lęk i podziw, nuda i melancholia, oraz pyta, w jaki sposób są one w danej kulturze modelowane, doświadczane, nabywane, przekształcane, w jaki sposób ludzie posługują się nimi w życiu codziennym oraz jak zostają one uprawomocnione za pośrednictwem odnoszących się do nich wyjaśnień. Mówiąc najogólniej, specjalność ta bada związki między uczuciami z jednej strony a -^kulturami, ->strukturami i interakcjami (->teoria działania) z drugiej.
W s.e. istnieją trzy modele analizy. Model organicystyczny uznaje, że uczucia pojawiają się wewnątrz danej osoby, która doświadcza ich fizycznie, a następnie interpretuje. Stanowisko konstrukcjonistyczne utrzymuje, że uczucia są tworzone społecznie; nie odnoszą się do stanów wewnętrznych, ale są w istocie znaczeniami kulturowymi nadawanymi doznaniom, a temu samemu doznaniu mogą zostać przypisane bardzo różne znaczenia. Na przykład ból, miłość, gniew nie są uniwersalne; w różnych kulturach nadaje się im odrębne znaczenia. Trzecie stanowisko znajduje wyraz w poglądach interakcjonistów, którzy interpretują uczucia jako własności emer-gentne interakcji zachodzących między środowiskiem a ciałem.
Dwie prekursorskie prace z tej dziedziny omawiają różne typy badań. Książka A. Hochschild The Managed Heart (1983) jest studium pracy stewardes linii lotniczych w Stanach Zjednoczonych, które ukazuje sposoby sprzedawania uczuć przez osoby wykonujące ten szczególny zawód (tzn. ->pracę uczuciami) i sposób, w jaki osoby te poddają się ->regułom uczuć. Th. Scheff wskazuje, że "wstyd jest pierwotną emocją społeczną"; bada w swych pracach jego wszechobecność oraz "spiralę wstydu i gniewu" często wywoływaną przez wstyd w trakcie interakcji społecznych (zob. zwłaszcza Microsociology 1990). Zakres i tematykę badań w ostatnich latach omawiają autorzy tomu Research Agendas in the Sociology of Emotions, T. Kemper (red.) 1990. A/0
socjologia formalna [formal sociology],
gałąź socjologii, za której twórcę uważa się zwykle G. -Simmla. Dąży do odzwierciedlenia podstawowych form stosunków społecznych i stworzenia w ten sposób "geometrii życia społecznego".
Simmel odróżniał "treść" życia społecznego (wojna, rodzina, oświata, polityka) od jego "form" (jak np. konflikt), które przecinają wszystkie obszary treści i tworzą wzory życia społecznego.
Konflikt jako forma społeczna może być obecny w sytuacjach tak różnorodnych, jak życie rodzinne i polityka, i w obu może wykazywać pewne cechy wspólne. Treść ulega zmianom -ale formy stają się centralnymi cechami organizującymi życie społeczne. Wśród form o kluczowym znaczeniu Simmel wymienił liczebność grupy (jednostki, ->diady, ->triady), wzory zwierzchnictwa i podległości, stosunki wewnątrzgrupowe (konflikty, rywalizacje, koalicje), -^tożsamość, ->role (obcy, biedny), widoczność (tajność, tajne stowarzyszenie), oszacowanie (ceny, wartości wymienne).
Socjologia przeważnie koncentruje się na treści: istnieją socjologie oświaty, rodziny, mediów itd. Formalizm unika tego, staje ponad tym podziałem i próbuje uchwycić istotne procesy oraz wzory określające je społecznie; np. ->stygmat, -^stratyfikacje i niejawność mogą być formami dotyczącymi znacznych obszarów socjologii oświaty, rodziny i mediów.
Po Simmlu kontynuowali to podejście interak-cjoniści z Chicago. R. ->Park był studentem Sira-mla i przywiózł do Chicago zainteresowanie bogactwem świata empirycznego, tak bardzo widocznym właśnie w mieście, oraz potrzebę odkrycia praw życia miejskiego. Najpopularniejszy podręcznik tego okresu (Introduction to the Science oj Sociology Parka i Burgessa) zorganizowany jest w dużym stopniu wokół "form".
B. Glaser i A. Strauss próbowali rozwinąć s.f. w swych pracach poświęconych umieraniu, przechodząc z bogatego empirycznie, treściowo oznaczonego obszaru badań (oddziały onkologiczne i proces umierania) do bardziej złożonej teoretycznie analizy form wspólnych (takich jak zmiana statusu i kontekst świadomości). Na przykład wychodząc od szczegółowego studium przypadku umierającego pacjenta, czynili porównania z innymi ważnymi zmianami statusu w celu stworze-nią formalnej teorii zmian statusu, stwierdzające; istnienie wielu cerh wspóln ,ch różnym zmianorr statusu (zob..-: iluś Passage 1967). W ten sposól: po pogłębionych badaniach treściowych pojawili się bardziej porównawcza, abstrakcyjna i formalni teoria. W ostatnim okresie R. Prus (Generic Soda Processes, Journal of Contemporary Ethnography' 1987) sformułował pięć podstawowych wymiarów życia grupowego, które musi uwzględniać ogólni socjologia procesów społecznych: zdobywani! perspektyw, osiąganie tożsamości, zaangażowa nie, aktywność i doświadczanie związków między ludzkich.
Podjęto również szereg innych prób skonstruo wania formalnej teorii życia społecznego - zob np. praca J. Loflanda Doing Social Life (1976) C. Coucha Constructing Social Life (1975), jak rów nież bardziej konkretne studia przypadku: Jh< Functions of Social Conflict (1956) L. Cosera i Stigmi (1961) E. Goffmana.
Istnieje spór dotyczący roli i samej istoty s.l Niektórzy widzą ją jako poszukiwanie trwalyd
u
i
struktur nieubłaganego porządku społecznego, inni uważają ją za sposób określania interakcji tworzących życie społeczne. Dla wielu jest to po prostu narzędzie analizy socjologicznej, mające na celu porządkowanie chaotycznego świata. Żob. też interakcjonizm symboliczny. P.S.
socjologia hazardu [sociology of gamb-ling], z hazardem mamy do czynienia wtedy, gdy umiejętności gracza nie mają znaczenia, a gra służy osiągnięciu jakichś korzyści. W praktyce jednak tego terminu używa się w szerszym znaczeniu. Różne rodzaje hazardu byty w przeszłości dopuszczane lub zabraniane. Biblia przedstawia loterie jako sposób rozpoznania woli Bożej przy podejmowaniu decyzji; obecnie wykorzystuje się je do uzyskiwania środków na rozmaite cele, np. dobroczynne, albo też - częściej - są one źródłem dochodu ich projektodawców. W niektórych okresach historycznych trudno było odróżnić hazard od przedsięwzięcia spekulacyjnego i ubezpieczenia (zob. np. R. Brenner, G. Brenner, Gamblingand Speculation. A Theory, a Histoiy, and a Future ofSome Hman Decisions 1990). Obecnie w wielu krajach dużą popularność zyskały państwowe lub licencjonowane zakłady (dotyczące np. różnych zawodów sportowych i wyścigów), gry losowe (np. ruletka) lub strategiczne (np. poker) albo ich kombinacje.
Gdy hazard jest całkowicie zabroniony, często rozwija się nielegalnie, co zwykle prowadzi do osiągania wysokich zysków przez organizacje przestępcze oraz do korupcji polityków. Należy jednak podkreślić, że istnienie hazardu licencjonowanego nie zabezpiecza przed rozwojem nielegalnego. Tam gdzie jest on przestępstwem, określa się go niekiedy jako -^przestępstwo bez pokrzywdzonego.
Próby objęcia hazardu ścisłą kontrolą w społeczeństwach zachodnich są związane z protestancką i kapitalistyczną ->etyką pracy; asceza, dyscyplina, rozwaga i racjonalna kalkulacja to przeciwieństwo cech hazardzisty: hedonizmu, wiary w szczęśliwy los i intuicyjnego podejmowania decyzji. Gdyby te ostatnie wartości rozpowszechniły się, stanowiłoby to zagrożenie dla ducha kapitalizmu. Oczywiście jest to przeciwstawienie wyidealizowane i w pewnym sensie sztuczne; w rzeczywistości sukces we współczesnym ^kapitalizmie zależy także od umiejętności podejmowania ryzyka, agresywności, nieprzewidywal-ności i szczęścia, czego dobrym przykładem jest ->przedsiębiorca starający się przewidzieć przyszłą sytuację na rynku. Natomiast D. Dovnes i jego współpracownicy (Gambling. Work and Leisure. Ą Study Across Three Areas 1976) twierdzą, że hazardziści w większości nie są lekkomyślni, wielkimi wygranymi gospodarują oszczędnie i planują swoje wydatki.
Wyjaśnienia motywacji hazardzistów poszukuje się w socjologii i psychologii, teorie psychoanalityczne (-psychoanaliza) zaś zwracają również uwagę na właściwości mające charakter neuro-
socjologia historyczna 317
tyczny. Niektórzy sądzą, że hazard jest akceptowaną w cywilizowanych społeczeństwach formą ujawniania instynktu walki. Praktycznie nie ma dowodów empirycznych, że przeciętni gracze różnią się w sposób istotny od tych, którzy nie zajmują się grami hazardowymi, chociaż styl życia tych drugich może być bardziej ustabilizowany. Dla osób nie odczuwających przymusu hazardu gry hazardowe mogą być atrakcyjne co najmniej z dwóch powodów: dostarczają rozrywki oraz dają szansę na wygranie majątku (zob. O. New-mann, Gambling. Hazard and Reward 1972). J.K.
socjologia historyczna [historical sociology] , termin stosowany zazwyczaj w odniesieniu do analizy socjologicznej opartej na historycznych danych źródłowych - albo pierwotnych, jak oryginalne materiały archiwalne, albo wtórnych, jak prace historyków.
Na temat granic i stosunków między tymi dyscyplinami historycy i socjologowie toczą szerokie i niekiedy sarkastycznie zabarwione dyskusje metodologiczne. Na początku lat 60. XX w. E.H. Carr (What Is History?) twierdził: "Im bardziej historia staje się socjologiczna i im bardziej historyczna staje się socjologia, tym lepiej dla obu. Zostawmy granicę między nimi otwartą dla ruchu w obie strony". Pogląd Carra można jednak przeciwstawić opinii Ch. Wilsona, profesora historii współczesnej na uniwersytecie w Cambridge, który wykorzystał swój wykład inauguracyjny w 1964, by zauważyć: "Historycy ekonomiczni i socjologowie historyczni nigdy jeszcze nie robili tak wielu rzeczy w sposób tylko im znany [...] Jak sądzę, nie stanie się nic złego, jeśli nadal będą się oni posługiwać najnowszą odmianą swego profesjonalnego żargonu w rozmowach prywatnych, jeśli historycy będą gawędzić o płynności, zmiennych czy krzywych opadających, to socjologowie o motywacji, elitach i rolach społecznych. Tylko pod tym warunkiem jednak że powrócimy do wspólnego, jasnego języka, który zastąpi tę wyspecjalizowaną stenografię i podporządkuje ją celowi głównemu, którym jest cywilizowana wymiana myśli, a w ostateczności - historia". Pogląd zapewne mniej kontrowersyjny dla socjologów i historyków wyraził Ph. Abrams (Historical Sociology 1980), starając się dowieść, iż "historia i socjologia są i zawsze były tym samym"; tak więc każda dyskusja na temat ich wzajemnych stosunków dotyczy po prostu dominującego porządku instytucjonalnego, nie zaś materii intelektualnej. Historia ma skłonność do indywidualizacji (-^podejście idio-graficzne) i opisu zjawisk jednostkowych, szczególnych, socjologia natomiast dąży do uogólnień (podejście nomotetyczne), formułując teorie, które odnoszą się do całych kategorii zjawisk. Jest to jednak kwestia akcentu, nie zaś nienaruszalna zasada metodologiczna, gdyż (by zacytować A. Giddensa, Central Problems in Social Theory 1979): "nie ma po prostu żadnych logicznych czy metodologicznych różnic między naukami społecznymi
318 socjologia humanistyczna
a historią -jeśli właściwie je pojmujemy". Wspólnym celem badaczy uprawiających obie dyscypliny jest analiza przyczynowa (-> przyczyna) działań znaczących (->znaczenie) jednostek i grup oraz trafna ocena procesu, kontekstu i -zmiany.
Istotne kwestie epistemologiczne (^epistemologia), przed którymi stoją socjologowie historyczni, są związane z praktycznymi trudnościami wykorzystania surowych materiałów historycznych jako danych. Jak to obrazowo ujął E.P. Thompson: nie można przeprowadzić wywiadu z płytami nagrobkowymi. Materiały te to publiczne i prywatne dokumenty, np. urzędowe raporty, plany i mapy, rejestry parafialne, archiwa różnych organizacji, listy i dzienniki. Badacz musi m.in. stwierdzić autentyczność dokumentów, zidentyfikować ich autorów, określić kompletność i wiarygodność dokumentów, sprawdzić reprezentatywność różnych zachowanych materiałów, uwzględniając możliwe źródła błędu lub zniekształcenia, określić możliwe motywacje ich autorów oraz inne warunki, w jakich tworzone były te świadectwa. Innymi słowy, szczególnie istotne są kwestie związane z -^rzetelnością. Problem ->trafności jest także istotny, niewiele bowiem zachowanych źródeł tworzono dokładnie dla tych właśnie celów, o które chodzi współczesnemu badaczowi; tym samym więc stoi on zwykle przed koniecznością ustalenia znaczenia danych poprzez odczytywanie ich "wbrew" celom, dla których zostały pierwotnie stworzone.
Często więc się zdarza, że bogate dane historyczne nie mogą bezpośrednio odpowiedzieć na pytania socjologa. W szczególności zaś z powodu tradycyjnego zaufania socjologów historycznych do dokumentów pisanych jako źródeł bardzo trudna okazała się dla nich identyfikacja subiektywnych aspektów zachowań. Nadzieja na dotarcie do motywów działań ludzi, znaczeń i uczuć wiążących się np. ze stosunkami z krewnymi, ^postaw, -wartości i wierzeń, a także -kluczowości tych wszystkich spraw w ich życiu codziennym okazała się złudna. Tego rodzaju subtelności nie można łatwo wydobyć ze -^statystyk publicznych lub półoficjalnych zapisów, które jak dotąd są najczęstszym źródłem informacji o jednostkach i zachowaniach zbiorowych. Chociaż ->historia mówiona, dzienniki, listy, powieści itp. mogą przekazać wrażenie "nastroju" pewnego okresu, mają one same w sobie charakter cząstkowy i rodzą swoiste problemy metodologiczne, które ograniczają możliwość wyciągania wniosków przez socjologa historycznego.
Z podobnym sceptycyzmem powinniśmy się odnosić oczywiście zarówno do wtórnych, jak i pierwotnych materiałów historycznych. Niektórzy socjologowie historyczni mają nieuzasadnioną skłonność do traktowania tekstów tworzonych przez historyków tak, jakby były one nie budzącymi żadnych wątpliwości zestawieniami faktów historycznych. Socjologowie ci wychwytują następnie te relacje i wykorzystują je jako ilustrację,
wypełniającą puste przestrzenie w tworzonych spekulatywnie socjologicznych modelach i teoriach. S.h. tworzona na skalę tak wielką, że. z jej perspektywy nie dostrzega się już szczególnych warunków historycznych lub kontekstu wydarzeń, pomijająca dyskusje nad interpretacją wyjściowych danych i po prostu zestawiająca wnioski historyków jako fakty, które można uporządkować w interesujący schemat zgodnie z wymogami modelu j socjologicznego, jest obwiniana przez krytyków o to, iż daje badaczom "cudowną wolność bawienia się w tworzenie dowolnych mieszanek w historycznym sklepie ze słodyczami". Szczególnie istotne jest, by socjologowie nie odwc tywali się do źródeł historycznych wówczas, gdy można stworzyć odpowiednie dane socjologiczne; w ten sposób bowiem socjologowie rezygnują ze względnie korzystniejszej pozycji, z możliwości tworzenia swych własnych danych za pomocą sondaży, wywiadów czy obserwacji. Historyk jest z konieczności skazany na posługiwanie się takimi tylko i dowodami, jakie można wydobyć z dokumental- l nych "pozostałości", które przypadkiem przetrwa- ; ły (J.H. Goldthorpe, The Uses ofłiistory in Sociology, \ "British Journal of Sociology" 1991). ! Wbrew tym kontrowersjom metodologicznym
- czy też w związku z nimi - w ostatnich latach , w s.h. pojawiło się kilka wybitnych prac. Są wśród '< nich: B. Moore'a The Social Origins of Dictatorskip : and Democracy (1966); l. Wallersteina The Modern ' World System (1974, 1980); M. Manna The Sources of Social Power (1986) oraz Th. Skocpol States and Social Revolutions (1979); każde z tych dziel ; miało wielu naśladowców i wywołało spore koń- '< trowersje.
Tekst Moore'a stanowi dobry przykład tego typu refleksji i był znaczącą zapowiedzią nowej fali s.h. w latach 60. Podstawowe twierdzenie książki sprowadza się do tezy, że istniały trzy odmienne układy relacji społecznych, które decydowały o tym, czy dane państwo narodowe wybierze demokratyczna czy opartą ni dyktaturze drogę do nowoczesnymi. Korzystając z dobrze uzasadnionych ustaleń na temat przejścia od
-feudalizmu do -kapitalizmu w wybranych społeczeństwach - wśród których znalazły się Anglia, Francja, Niemcy, Japonia, Rosja, Chiny i Indie -Moore dowodzi, że owe decydujące układy relacji to: bilans sił arystokracji ziemskiej i monarchii, zrównoważony zawsze wtedy gdy efektem była demokracja; stosunki między arystokracją i chłopstwem, kiedy to demokracji sprzyjały gwarancje znacznej autonomii dla tego ostatniego; stosunki między arystokracją a burżuazją miejską, przy czym demokracji sprzyjało wzajemne popieranie się tych grup w relacjach z monarchią. Dzieło to doczekało się wielu krytycznych analiz. Najlepsza jest praca D. Smitha Barrington Moore. Yiolence, Morality and Political Change (1983). A.K.
socjologia humanistyczna [humanistic SOClology], nurty socjologii, które przeciwsta-
wiają się - zdaniem ich zwolenników- podejściom mechanistycznym, abstrakcyjnym, podporządkowanym dążeniu socjologa do jego własnej kariery, a w zamian proponują analizę społeczną "w służbie ludzkości"; związani z nimi socjologowie "działają jako krytycy, demistyfikatorzy, sprawozdawcy i twórcy wyjaśnień" (zob. A. McCIung Lee, Sociology for Whom? 1978). Jako najważniejszą postać s.h. często wymienia się Ch.W. -Millsa. W latach 70. XX w. powstało Association for Humanist Sociology, działające głównie w Stanach Zjednoczonych i wydające pismo "Humanity and Society". K. Plummer we wprowadzeniu przedstawiającym problemy s.h. i literaturę poświęconą metodzie humanistycznej (Documents ofLife 1983) wymienia cztery cechy wyróżniające s.h.: "oddaje ona sprawiedliwość ludzkiej subiektywności i kreatywności, ukazując, w jaki sposób jednostki reagują na przymus społeczny i aktywnie porządkują światy społeczne"; zajmuje się "konkretnymi doświadczeniami ludzkimi - rozmowami, uczuciami, działaniami, odwołując się do ich zorganizowania społecznego, zwłaszcza zaś gospodarczego"; potwierdza "naturalistyczną bliską znajomość" tego typu doświadczeń"; związanych z nią socjologów cechuje "świadomość wielkiej politycznej i moralnej roli w dążeniu ku strukturze społecznej, w której mniej jest wyzysku, ucisku i niesprawiedliwości".
Dobrą ilustracją dorobku s.h. jest twórczość amerykańskiego socjologa R. Nisbeta. Był profesorem na Columbia University (Albert Schweitzer Professor of Humanities) do czasu przejścia na emeryturę w 1978. Jest autorem m.in.: The Quest for Community (1953); The Sociological Tradition (1966); The Twilight ofAuthority (1975); H/story of the Idea of Progress (1980) oraz The Present Agę (1988). Dla całej jego twórczości charakterystyczne jest przenikanie się socjologii z filozofią i historią, a więc dyscyplinami, które w myśl jego głębokiego przekonania nie powinny być od niej oddzielane. Nazywano go neokonserwatystą, a był bez wątpienia moralistą. Liczne jego książki podejmują kwestie moralnego kryzysu nowoczesności, centralizacji ->wladzy w państwie biurokratycznym oraz niejednoznacznego dziedzictwa -^liberalizmu. Zob. też humanizm. A.K.
socjologia klęsk [sociological aspects of
disasters], klęski naturalne - wybuchy wulkanów, trzęsienia ziemi, przypływy - zaburzają całkowicie lub częściowo życie społeczeństw, powodując powstanie fal uchodźców, załamanie produkcji i dystrybucji oraz ostrą rywalizację o zasoby. Klęski spowodowane przez człowieka (zwłaszcza wojny) wywołują nie tylko podobne skutki, ale i przyczyny, przy poczuciu, że można byto ich uniknąć. Tak zwane badania nad klęskami analizują społeczny i psychologiczny wpływ tych wydarzeń na dotknięte nimi grupy ludzkie.
Niektórzy socjologowie (zwłaszcza R.K. Merton) twierdzą, że tereny dotknięte klęską dają możli-
socjologia konsumpcji 319
wość przeprowadzenia ważnych badań socjologicznych oraz konstruowania teorii społecznej, ponieważ zbiorowy stres, będący konsekwencją klęski, zagęszcza procesy społeczne w niezwykle krótkim przedziale czasu; sprawia, że zachowania prywatne stają się publicznymi i przez to dostępnymi dla badacza, oraz uwydatnia te aspekty systemów i procesów społecznych, które normalnie są maskowane rutyną dnia codziennego. W trakcie badań ustalono, że klęski mają swe typowe fazy, takie jak ostrzeżenie, zagrożenie, uderzenie, ocena sytuacji, akcja ratunkowa, środki zaradcze oraz faza odbudowy; że w poszczególnych fazach ujawniają się określone rodzaje zachowań społecznych i że na każdą fazę wpływają cechy charakterystyczne faz poprzednich. (Dlatego też np. skala akcji ratunkowej zależy od stopnia identyfikacji z ofiarami.) Dobre, wszechstronne omówienie tej literatury daje praca G.W. Bakera i D.W. Chapmana Mań and Society in Disaster (1962), natomiast typowe studium przypadku stanowi praca K. Eriksona Everything in Its Path (1976), będąca studium dramatu indywidualnego (stanu szoku) oraz grupowego (utraty poczucia zbiorowości), które były następstwem powodzi w zachodniej Wirginii i dotknęły społeczności mające wcześniej silne więzi wewnętrzne. P.Ś.
socjologia kliniczna [clinical sociology],
termin analogiczny do psychologii klinicznej, wprowadzony w 1931 przez L. ->Wirtha, reprezentanta szkoły chicagowskiej, do określenia prac socjologów zatrudnionych w placówkach klinicznych obok pracowników socjalnych, psychologów i psychiatrów. S.k. obejmuje wykorzystanie wiedzy socjologicznej do stawiania diagnozy, leczenia, nauczania oraz w badaniach naukowych. Praktyka zatrudniania socjologów klinicznych nie jest jednak zbyt powszechna. A.K.
socjologia konsumpcji [sociology of con-sumption], nie najlepiej dotychczas zdefiniowane, niezwykle zróżnicowane pole badań socjologicznych, które rozwinęło się gwałtownie w latach 80. XX w. Jego zasadniczym przedmiotem jest kultura materialna (zwłaszcza kultura masowa) rozwiniętych społeczeństw kapitalistycznych (->kapitalizm). Dobrą ilustracją różnorodności tej dziedziny jest tom The Sociology of Consumption, P. Otnes (red.) 1988.
Rzecznicy s.k. dowodzą, iż tworzy ona nową perspektywę dla prac prowadzonych w ramach -^socjologii miasta, określa nowe podejścia do analizy ->nierówności społecznej i jej likwidowania metodami politycznymi, a nawet - zdaniem niektórych - stanowi przesłankę globalnej rewolucji w myśleniu socjologicznym. Formułowany przez nich zarzut wobec socjologii sprowadza się do tego, iż nadal jest ona zdominowana przez ukształtowane w XIX w. zainteresowania klasyków problemami: -^alienacji, -biurokracji, -klas społecznych, -podzialu pracy i innymi ważnymi dla wczesnego kapitalizmu przemysłowego. Wszyst-
320 socjologia matematyczna
kie te problemy wiążą się z podkreślaniem roli
-^produkcji jako źródła znaczenia społecznego i podstawy ->tadu społecznego lub konfliktu. A przecież jeśli poważnie potraktujemy swoiste dla późnego kapitalizmu zjawisko masowej konsumpcji, to -jak pisze w krytycznym tekście H.F. Moorhouse - "badacze nie będą już mogli posługiwać się pojęciem alienacji opartym na kategorii pracy najemnej, decydującej o życiu we współczesnym społeczeństwie. Nie będzie także możliwe uprzywilejowanie fabryki, biura, sklepu czy kopalni jako tego szczególnego miejsca, w którym kształtują się ludzkie doświadczenia i umiejętność rozumienia samego siebie - chociaż nadal się to robi w wielu pracach socjologicznych i w większości marksistowskich prac teoretycznych" (American Automobile* and Workefs Dreams, "Sociological Review" 1983). Mówiąc krótko, socjologowie przeprowadzili zbyt wiele badań, jak się pracuje u Forda, a zbyt mało, co znaczy mieć forda, jechać fordem czy być klientem Forda.
To w pełni świadome zakwestionowanie niektórych podstawowych założeń socjologii pobudziło badania nad sprawami tak różnymi, jak czas wolny, moda, marketing, turystyka i przemysł służący ochronie dziedzictwa kulturowego. Wiele z nich jest mniej oryginalnych, niż się twierdzi, pojawia się w nich bowiem echo takich tematów, jak ->fetyszyzm towarowy, ->materializm, zróżnicowanie strukturalne (^struktura), -^nierówność, -prywatyzm oraz ^indywidualizm, a przecież wszystkie te tematy były znane już wcześniej. Interpretacja symbolicznego znaczenia artefaktów kulturowych (np. samochodów) często jednak odwołuje się do nowszych prac strukturalistów (->strukturalizm) i poststrukturalistów (-post-strukturalizm), do autorów takich, jak: R. Barthes, C. Levi-Strauss czyj. Baudrillard.
Jeśli w ogóle istnieje jakiś wspólny wątek łączący tak bardzo różnorodne teksty, to jest nim przekonanie, że konsumpcja nadaje kształt stosunkom społecznym i znaczeniom społecznym w sposób nie mniej autentyczny niż produkcja; lub też, jak ujmuje to D. Miller, s.k. "dokonuje przekładu obiektu konsumpcji, tak iż przestaje on być [...J symbolem wyobcowania i wartości pieniężnej, a staje się artefaktem powiązanym nierozerwalnie ze szczególnymi konotacjami" {Materiał Culture and Mass Consumption 1987).
W dyskusjach w Wielkiej Brytanii - i w mniejszym stopniu w innych krajach europejskich
- podkreślano tezę, że w rozwiniętych społeczeństwach kapitalistycznych istnieją nowe, doniosłe bariery konsumpcji (->sektory konsumpcji), oddzielające większość, zaspokajającą swe wymagania konsumpcyjne poprzez rynek, od mniejszości, która nadal jest uzależniona od świadczeń (coraz bardziej niewystarczających) ze strony państwa. Twierdzi się, że różnice te są równie doniosłe jak wcześniejsze podziały na klasy społeczne, a może nawet ważniejsze od nich, gdyż podobnie wpływają na postawy polityczne, szan-
sę osiągnięcia określonego statusu materialnego oraz tożsamość kulturową. Krytycy tego poglądu podkreślają, że pozycję jednostki w sferze konsumpcji nadal w znacznym stopniu określa jej pozycja na -> rynku pracy; różnice w sferze konsumpcji można więc sprowadzić do bardziej tradycyjnych zróżnicowań związanych z produkcją. Kolejnym kontrargumentem na rzecz s.k. jest stwierdzenie, iż wkraczanie państwa w takie sfery, jak mieszkalnictwo, oświata, zdrowie i transport, wprowadza nowe nierówności, nie kształtowane bezpośrednio przez stosunki produkcji. Z kolei przeciwnicy tej dziedziny twierdzą, że jeśli nawet tak jest, n samo uzależnienie od świadczeń ze strony państwa jest czynnikiem osłabiającym pozycję na rynku pracy. Ponadto twierdzą oni, iż sfera konsumpcji nie wytwarza sama z siebie nierówności społecznej, gdy zostanie oderwana od stosunków produkcji. Twierdzenie przeciwne wydaje się dość uzasadnione w odniesieniu do sfery nieruchomości, w której wzrost liczby właścicieli i długofalowy wzrost wartości nieruchomości uruchomił znaczny kapitał, głównie dzięki sprzedaży domów odziedziczonych po starszej generacji. Nie jest to jednak argument, który można uogólniać na inne sfery konsumpcji. Zob. też burżuazyjnienie; gospodarka nieformalna; klasa próżniacza; kultura popularna. A.K.
socjologia matematyczna [mathematical
SOCIology], jest podejściem stosującym matematykę (w tym logikę i teorię informacji) do (1) opisu procesów społecznych, (2) budowy modeli teoretycznych i (3) formalizowania twierdzeń.
(1) W opisie procesów społecznych i metodologii badań socjologicznych wykorzystuje się standardowe metody statystyczne oraz teorie matematyczne. Na przykład można wymienić algebraiczne ujęcie teorii ->pomiaru, wykorzystanie
->teorii grafów i matematyki dyskretnej (modelowanie blokowe! w -socjomtŁrii, analizie ->sieci społecznych i ' >J;iiach pokrewieństwa czy wykorzystanie teorii łańcuchów Markowa w modelowaniu -ruchliwości społecznej i -^stratyfikacji społecznej. Tematami tymi zajmuje się specjalistyczne pismo: .Journal of Mathematical Sociolo-gy". Typowym przykładem takiego podejścia są prace amerykańskiego socjologa LA. Goodmana, zajmującego się demografią, ruchliwością społeczną i stratyfikacją. Zapoczątkował on wykorzystanie
-analizy logarytmiczno-liniowej i technik struktur ukrytych w analizach ->tabel rozkładu łącznego. Analysing Quantitative/Categorical Data 1978 (zbiór artykułów z 1970-75) daje dobry przegląd jego prac. Nowszą pozycją jest The Analysis of Cross-
-Clasification Having Ordered Categories 1984.
(2) Budowa (konstrukcja) modelu matematycznego zaczyna się od wyboru zmiennych (parametrów) opisujących podstawowe własności modelowanego zjawiska społecznego. Następnie określa się relacje między parametrami - strukturę matę-
socjologia mediów, socjologia komunikacji masowej 321
matyczną modelu. Trafny wybór parametrów i właściwa definicja relacji między nimi mają decydujące znacznie dla adekwatności modelu. Model matematyczny pozwala badać ogólne własności zjawiska, jego dynamikę związaną ze zmianami wartości parametrów, formułować przewidywania weryfikujące empiryczną trafność modelu - w tym celu jednak parametry modelu muszą być mierzalne. Uchylając założenia przyjęte w modelu - tj. wzbogacając zbiór parametrów lub modyfikując relacje między parametrami - możemy zwiększyć adekwatność modelu i dokładność wyprowadzanych przewidywań. Wzrastająca złożoność formalna modelu (szczególnie w przypadku nieliniowych relacji między parametrami) może prowadzić do trudności analitycznych w badaniu własności modelu. Zachowanie się złożonego modelu można badać za pomocą symulacji komputerowych.
(3) Formalizacja twierdzeń, wiedzy wynikającej z opisu i modelowania zjawisk społecznych, jest zasadniczym elementem formułowania teorii. Przyjmując minimalny zbiór aksjomatów (niezależnych postulatów) staramy się wyprowadzić z nich dedukcyjnie twierdzenia odnoszące się do badanej dziedziny. Formalizacja twierdzeń pozwala na systematyzację wiedzy (teorii), ale również na wyciąganie dedukcyjnych wniosków z teorii, które mogą być podstawą badania jej spójności i empirycznej trafności. Poza tym zastosowanie matematyki i modeli formalnych w socjologii pozwala również na większą integrację teorii socjologicznej z pokrewnymi dyscyplinami nauk społecznych. W szczególności teoria decyzji, teoria gier i teoria wyborów społecznych pozwala na precyzyjne badanie podstawowych problemów teoretycznych związanych z kwestiami racjonalności działań indywidualnych i zbiorowych, interakcji społecznych i decyzji publicznych (politycznych). Problematyką teoretyczną zajmują się specjalistyczne pisma: .Journal of Conflict Resolution", "Rationa-lityand Society", "Theory and Decisions", "Public Choice". Prace J.S. Colemana, Wstęp do socjologii matematycznej (1964, wyd. poi. 1968) i Foundations ofSodal Theory (1990), prezentują dziedzinę zainteresowań i podejście s.m. J.P.
socjologia mediów, socjologia komunikacji masowej [sociology of mass media], medium to jeden ze środków -^komunikacji, np. druk, radio czy telewizja. Media komunikacji masowej to wielkie organizacje, które używają jednej lub kilku z wymienionych technologii w celu komunikowania się z wielką liczbą osób ("komunikacja masowa"). Jak ujął to Ch.W. ->Mills w Elicie władzy (1956, wyd. poi. 1961), media komunikacji masowej mają dwie ważne socjologicznie cechy: po pierwsze, bardzo niewielu ludzi może przekazywać komunikaty do większej liczby osób; po drugie, publiczność nie dysponuje żadnym skutecznym środkiem odpowiedzi zwrotnej. Komunikacja masowa z definicji jest procesem jednokierunkowym. Organizacja mediów ma cha-
rakter biurokratyczny (-"-biurokracja) i - z wyjątkiem społeczeństw, w których wszystkie media są kontrolowane przez państwo - z zasady korporacyjny. Przekazy mediów są wszędzie poddawane nadzorowi rządów, ale ograniczenia z tym związane mogą być bardzo różne: od niewielkich regulacji o charakterze doradczym (dotyczących np. niepokazywania w telewizji reklam papierosów czy nagości), do wszechogarniającej cenzury w społeczeństwach totalitarnych (-totalita-ryzm).
Media komunikacji masowej wywierają dominujący wpływ na życie umysłowe współczesnych społeczeństw i z tego powodu są przedmiotem poważnego zainteresowania socjologów. Poczynając od pierwszych badań z lat 30. XX w., ich uwaga koncentruje się zasadniczo na władzy, jaką dają nowe technologie przekazu, zwłaszcza radio i telewizja. Skuteczne wykorzystanie przez A. Hitlera radia do celów propagandy było lekcją poglądową w kwestii związanych z tym niebezpieczeństw. Pojęcie ->społeczeństwa masowego przyczyniło się do wzmocnienia poglądu, że media elektroniczne mogły wykreować Orwellowski stan kontroli umysłów, w którym bierne masy są zdominowane przez wąską elitę nadawców.
Wczesne badania H.D. Lasswella, P.F. Lazars-felda i in. zdawały się wykazywać, że wpływy mediów są istotnie bezpośredniej potężne (tzw. hipodermiczny model wpływu). Bardziej szczegółowe badania ujawniły jednak, iż wpływ mediów na publiczność nie jest bezpośredni i zależy od takich czynników, jak klasa społeczna, kontekst społeczny, wartości, przekonania, stan emocjonalny, a nawet godzina dnia.
Poczynając od lat 60. badania mediów niezwykle się rozwinęły, a uwagę przyciąga głównie telewizja, której wpływ jest największy (D. McQu-ail, Mass Comnumication Theory 1983 stanowi świetne wprowadzenie i zawiera przegląd badań). Można wyróżnić cztery odrębne dziedziny badań mediów. Po pierwsze, badania przekazywanych treści, skupiające się na kulturowej jakości przekazów, ich szczególnych ukierunkowaniach i skutkach, np. stereotypizacji (->stereotyp) lub upowszechnianiu zachowań aspołecznych i przemocy, zwłaszcza w programach dla dzieci. Po drugie, badania własności i kontroli, zjawisko koncentracji coraz większej liczby mediów w ramach wielkich ^korporacji, posiadanie przez każdą z nich mediów różnych typów oraz rosnąca komercjalizacja programu. Po trzecie, wpływy ideologiczne (-^ideologia) mediów w sferze promowania sposobu życia i myślenia. Po czwarte, wpływ mediów elektronicznych na politykę w ustrojach demokratycznych poprzez dobór pozycji programu, zniekształcanie i ograniczanie informacji, odwracanie uwagi publiczności od problemów społecznych oraz wykorzystanie reklam telewizyjnych w kampaniach politycznych.
Niektórzy badacze twierdzą, że wpływ telewizji jest jeszcze głębszy. Od czasu pojawienia się
322 socjologia medycyny
pierwszych nowoczesnych gazet na początku XVII w. media są powiązane z upowszechnianiem umiejętności czytania, pisania oraz z oświatą. N. Postman (Amusing Ourselves to Death 1985) należy do tych, którzy utrzymują, że media elektroniczne i wizualne odwróciły tendencję związaną z poszerzaniem umiejętności czytania, pisania i rozumienia, a tym samym staty się częścią procesu niszczenia podstaw tradycyjnej oświaty. Mimo intensywnych badań oraz zdroworozsądkowego przekonania, że media muszą wpływać na sposób myślenia ludzi, nie ma mocnych dowodów bezpośredniego wptywu mediów na postawy i zachowania dzieci czy dorosłych. A.K.
socjologia medycyny [sociology of me-
dicine], dyscyplina socjologii, która zajmuje się medycyną jako zespołem pewnych koncepcji i praktyk. Dokładne wyodrębnienie jej obszaru nasuwa jednak problemy. Po pierwsze, istnieją trudności, przy określaniu dziedziny socjologii w kategoriach jej związku z innym działem nauki. Jest to widoczne, gdy próbuje się wykazać różnicę między socjologią w medycynie a s.m. Socjologia w medycynie, jak dowodzą niektórzy, działa w obrębie wyznaczonym przez parametry medycyny i akceptuje jej cele i priorytety. W s.m. obowiązuje bardziej niezależne i krytyczne podejście, w którym pierwszeństwo ma interpretacja zjawisk w kategoriach socjologicznych, nie zaś medycznych. Zgodnie z tym s.m. jest prawomocną dziedziną socjologii, podczas gdy socjologia w medycynie nie ma takiego statusu. W obu wypadkach dziedzina definiowana jest jednak w odniesieniu do medycyny. Inni badacze wolą określenia wskazujące na szerszy zakres dyscypliny, takie jak socjologia uzdrawiania czy uzdrawiających lub też socjologia systemów opieki zdrowotnej, po to, aby podkreślić, że lekarze nie są jedyną grupą, która zajmuje się leczeniem, ani jedynym elementem systemu opieki zdrowotnej. Jest wiele różnych grup zajmujących się opieką zdrowotną; należą do nich pielęgniarki i psychoterapeuci, a także osoby uprawiające tzw. medycynę alternatywną. Ich praca powinna być przedmiotem badań s.m., a zarazem nie należy podciągać jej pod medycynę. Następny problem związany z określaniem dziedziny dotyczy wzajemnych relacji między s.m. a -^socjologią zdrowia i choroby. Wielu badaczy dowodzi, że s.m. musi obejmować socjologiczne badania zdrowia i choroby, ponieważ są to główne obszary działania medycyny; inni wskazują, że należy zawęzić obszar badań i skoncentrować się na medycynie jako profesji (^stowarzyszenia zawodowe) oraz że socjologia zdrowia i s.m. powinny być traktowane jako odrębne dziedziny badań.
Niezależnie od tych trudności z ustaleniem zakresu dyscypliny, s.m., rozumiana szeroko, rozwija się bujnie od lat 50. Jakkolwiek wywodzi się ona częściowo z medycyny społecznej okresu międzywojennego i lat wcześniejszych, to naj-
większy wpływ wywarła na nią praca T. -Parsons; poświęcona profesji medycznej oraz ->roli chore go, która włączyła medycynę i problem chorób] w główny nurt socjologii.
Odkładając na bok kwestie dotyczące zdrowi: i choroby, s.m. w węższym znaczeniu zajmuje si| dwoma zasadniczymi problemami. Pierwszym dominującym, jest analiza charakteru, zasięgi i źródeł władzy profesji medycznej oraz związki tej profesji z innymi pokrewnymi zawodami. Prac E. Freidsona The Profession of Medicine (1971) podkreślająca autonomię jako podstawową cechi charakterystyczną profesji lekarza, stanowi przy kład teg< kierunki. Koncepcję tę rozwinęło póz niej wielu autorów nurtu feministycznego, takicl jak A. Oakley, która zbadała strategie "wyklucza nią" stosowane przez lekarzy w procesie -medy kalizacji (termin kojarzony przede wszystkin z pracą 1. Illicha Medical Nemesis 1976) takicl wydarzeń w życiu człowieka, jak narodziny; me dykalizacja nie tylko wyłącza z niego kobiety -akuszerki, ale też w coraz wyższym stopnii pozbawia rodzące kobiety samodzielności.
Drugą ważną dziedziną zainteresowań s.m. s relacje lekarz-pacjent. Należą do niej różne bada nią, począwszy od pogłębionych badań nad intei akcjami zachodzącymi między lekarzem a pacjen tem, w tym analizy nagrywanych na taśmę rozmóv lekarza z pacjentem, a skończywszy na prow; dzonych na szeroką skalę badaniach sondażowych mierzących zadowolenie pacjentów z usług lek; rży, czas poświęcany pacjentom itd. Szczególn uwagę zwraca się na opiekę nad umierający!! oraz na przygotowanie do niej studentów medj cyny. Przykładem tego nurtu jest praca L. Coser Lifein theWard (1962).
Chociaż te dwie dziedziny stanowią bez wal pienia główny obszar zainteresowań s.m., t wydaje się, że w coraz większym stopniu prac lekarzy będzie analizowana w kontekście bada nad innymi kategoriami osób zajmujących si leczeniem oraz szerszego -ystemu opieki zdrc wotnej (zob. C. derhardt, ideas About lllness. A Intellectual and Political History of Medical Sociohg 1989). Praca E. Mumford, Medical Sociology (1983 jest jednym z wielu podręczników zajmującyc się tą tematyką. A.Z.
socjologia miasta [urban sociology] Zair
teresowanie socjologów -urbanizacją sięga pc czątków samej ^socjologii, ponieważ inspiracj tej nowej dyscypliny wiedzy były przede wszysi kim więzi społeczne i struktury, które powstał w wyniku szybkiego rozwoju miast przemyśle wych w XIX w. Większość pierwszych socjologów zajmowała antyurbanizacyjne stanowisko, charat terystyczne dla znacznej części myśli i dzieł okres wiktoriańskiego, i w związku z tym idealizował życie wiejskie. Głównym przedmiotem zainten sowań było wyraźne załamanie się społecznośi lokalnej (^wspólnota) i -kontroli społeczne będące skutkiem urbanizacji.
socjologia nauki 323
i
G. -Simmel (Mentalność mieszkańców wielkich miast 1903, wyd. poi. w: Socjologia 1975) wtączyt te kwestie do znakomitych impresjonistycznych rozważań na temat miejskich stylów życia, traktując organizację społeczną i kulturę cechujące obszary miejskie jako rezultat zamieszkiwania ich przez wielkie zbiorowości ludzkie; potączyt więc przyczynowo fizyczne cechy miast z cechami społecznymi ich mieszkańców. Analizy i koncepcje Simmla, zaczerpnięte z darwinistycznej ->e-kologii wywarty wptyw na ->szkołę chicagowską s.m., która dominowała w tej dziedzinie w latach 1920-50. Najsłynniejszym podsumowaniem jej paradygmatu jest artykuł Urbanism as a Way of Life ("American Journal of Sociology" 1938), w którym L. -Wirth interpretuje typowe cechy społeczne życia miejskiego (->urbanizm) jako wynik trzech wyraźnie uniwersalnych właściwości miast - ich wielkiego rozmiaru, wysokiej gęstości zaludnienia i heterogeniczności społecznej.
Chicagowska s.m. zainspirowała ważne badania empiryczne. Jednak w latach 60. jej paradygmat uległ dezintegracji, a s.m. znalazła się na uboczu. W sferze badań empirycznych prace takich badaczy jak H. Gans (w Stanach Zjednoczonych) i R.E. Pahl (w Wielkiej Brytanii) obaliły wówczas tezę, że istnieje jakikolwiek istotny związek między żydem w mieście (a więc i Wirtha uniwersalnymi cechami miast) a konkretnymi ->stylami życia. Z teoretycznego punktu widzenia podejście to jest rodzajem ->naturalizmu, ponieważ reifikuje fizyczne cechy miasta, błędnie identyfikuje je jako przyczyny, a nie skutki procesów społecznych, i wyciąga fałszywy wniosek, że wzory społeczne występujące w miastach są przez te miasta spowodowane.
Sugeruje to, że wyprowadzanie typowych czy charakterystycznych wzorów życia społecznego z uniwersalnych - jak się sądzi - fizycznych lub demograficznych cech miast jest błędne nie tylko empirycznie, ale i epistemologicznie. Istnieje jednakże kilka bardziej współczesnych prób mających na celu stworzenie nowego, ujednoliconego paradygmatu teoretycznego s.m. Są to: neoweberow-skie teorie ->klas zamieszkania i -menedżeryzmu miejskiego; tzw. nieprzestrzenna s.m., koncentrująca się na podziale na sektory konsumentów (-^konsumpcja); oraz neomarksistowskie ujęcia skupiające uwagę na zagadnieniu ->konsumpcji zbiorowej.
To ostatnie podejście wyznaczyło nowy kierunek s.m. w latach 70. Najważniejszą pracą reprezentującą ten kierunek była książka M. Castell-sa Kwestia miejska (1977, wyd. poi. 1982). Castells, opierając się na marksizmie strukturalnym L. -Althussera i N. -Poulantzasa, zaproponował szczegółową interpretację tzw. struktur i praktyk urbanizacji kapitalistycznej, dowodząc, że współczesny, monopolistyczny kapitalizm jest coraz bardziej zależny od dostarczanych przez państwo dóbr i usług miejskich (czyli konsumpcji zbiorowej), mających zapewnić odpowiednią reproduk-
cję siły roboczej. Prowadzi to do coraz większego konfliktu między -państwem a miejskimi -^ruchami społecznymi. Te ostatnie, połączone z walką prowadzoną w miejscu pracy, mogą doprowadzić do zmiany w całym społeczeństwie kapitalistycznym.
Kwestia miejska zawiera sugestywną analizę urbanizacji kapitalistycznej. Niewątpliwie zainspirowała ona wiele nowych prac z teorii społecznych i badań miasta. Wydają się jednak one wskazywać, że podstawowe elementy analizy Castellsa są wątpliwe teoretycznie i empirycznie, zwłaszcza przyjęta przez niego definicja miasta jako "przestrzeni konsumpcji zbiorowej", znaczenie, jakie przypisuje miejskim ruchom społecznym oraz strukturalno-marksistowska koncepcja ^względnej autonomii państwa. W rezultacie w pracy The City and the Crassroots (1983) Castells zrezygnował z interpretacji w kategoriach teorii marksistowskiej i przyjął mniej radykalny pogląd na możliwy wpływ społecznych ruchów miejskich. W późniejszej książce (The Inforinational City 1989) dowodził, że rewolucja w technologiach informacyjnych wyznacza nowy, ważny etap w systemie produkcji kapitalistycznej i prowadzi do pojawienia się nowych wzorów rozwoju miasta i regionów.
Żadne z tych nowszych ujęć nie wywarło tak silnego wpływu intelektualnego, jaki wcześniej miała szkoła chicagowska, jakkolwiek oddziaływanie neomarksizmu nadal jest duże. Zaowocowały one jednak rozległymi badaniami, często interdyscyplinarnymi, różnych kwestii, jak polityka gospodarcza rozwoju miast i regionów, polityka miejska, ruchy społeczne oraz związek przestrzeni i struktury społecznej (zob. D.T. Herbert, D.M. Smith, Social Problems and the City 1989). Duża część tych prac wzbogaciła wiedzę o ogólniejszych zagadnieniach socjologii, takich jak -stratyfikacja społeczna, zbiorowe działania społeczne i dystrybucja ->władzy. Mimo że wysiłki stworzenia s.m. o wyraźnie określonych ramach teoretycznych nie przyniosły rezultatu, społeczne badania miasta wniosły duży wkład do socjologii jak i innych nauk społecznych. Zob. też badania społeczności lokalnej; ekologia miasta; Park R.E.; suburba-nizm. A.Z.
socjologia nauki [sociology of science],
specjalizacja, która narodziła się w Stanach Zjednoczonych i która ma na celu badanie normatywnych i instytucjonalnych warunków umożliwiających funkcjonowanie nauki; jak to ujmuje R.K. Merton: "dziedzina badań, którą można uznać za podklasę socjologii wiedzy. Traktuje ona o społecznym środowisku tego szczególnego rodzaju wiedzy, która wywodzi się z kontrolowanego eksperymentu lub kontrolowanej obserwacji i do nich powraca" (Teoria socjologiczna i struktura społeczna, wprowadzenie do cz. 4: Szkice z socjologii nauki 1949, wyd. poi. 1982). Autorem najbardziej znanych studiów w tej dziedzinie jest właśnie Merton, który badał związek nowożytności z roz-
324 socjologia organizacji, teoria organizacji
wojem nauki, w tym np. wpływ na te procesy narodzin ascetycznego protestantyzmu i szerzenia się ideałów demokratycznych. Wiele wyników tych badań zebrał w pracy The Sociology of Science (1973). W latach 70. odróżniano tę literaturę od europejskiej, głównie brytyjskiej "socjologii wiedzy naukowej" (w skrócie określanej często jako SSK -sociology ofscientific knowledge), która zajmuje się bardziej bezpośrednio tym, co i dlaczego uważa się za naukę. To pierwsze, Mertonowskie podejście pomija zasadniczo zawartość wiedzy naukowej. Zakłada ono raczej uniwersalne wzorce logiki i racjonalności oraz stałe punkty w świecie fizycznym i naturze. Natomiast rzecznicy drugiego poglądu zapoczątkowali rewolucję relatywistyczną (-> relatywizm), skupiając uwagę na społecznej konstrukcji (->konstrukcjonizm społeczny) wiedzy naukowej i twierdząc, że poza tą dziedziną działalności ludzkiej nie istnieje żaden dostęp do Prawdy czy Bytu.
Nic dziwnego, że te dwa nurty często uważa się za konkurencyjne lub nawet przeciwstawe. We wczesnym okresie socjologii amerykańscy badacze skłaniali się raczej do dociekania, w jaki sposób urządzić społeczeństwo, aby mogła się wyjawiać prawda. Ten punkt widzenia (widoczny np. w pracy B. Barbera Science and the Social Order 1952) można najlepiej zrozumieć na tle europejskiego -totalitaryzmu. Nowsze prace brytyjskie skupiają się na pytaniu, jak to się dzieje, że niektóre wnioski na temat światów fizycznego i matematycznego uważa się za poprawne w pewnych społeczeństwach i w pewnych czasach. Podejście to można więc uznać za przejaw szerszej rewolucji fenomenologicznej (-^fenomenologia) w naukach społecznych w latach 70. XX w., która w socjologii toczyła się równolegle do "zwrotu lingwistycznego" w filozofii. (Częstym źródłem inspiracji są pisma L. ~>Wittgensteina). Z tego punktu widzenia można widzieć w europejskim piśmiennictwie krytyczną reakcję na tradycyjne normatywne podejście do podmiotu. Epistemologiczne (^epistemologia) różnice między tymi dwoma programami badawczymi sąjednak bez wątpienia przesadzone. Na przykład H. Collins uważa, że istnieje pomiędzy nimi "poznawcza zbieżność [...] z domieszką akademickiego antagonizmu" (The Sociology of Scientific Knowledge, "Annual Review of Sociology" 1983). Z pewnością badacze z pokrewnych sobie przecież dziedzin filozofii nauki i historii nauki mniej więcej w równym stopniu korzystają z literatury obydwu formacji; ci pierwsi, aby bronić idei racjonalnego postępu w nauce przed relatywistyczną krytyką, ci drudzy, aby wspierać studiami historycznymi rozwój teorii socjologicznej. Toteż różnicę między nimi należy traktować jako w znacznej mierze kwestię wyboru narzędzi heurystycz-nych. Th.S. Kuhn (Amerykanin) w pracy na temat relatywistycznych implikacji pojęcia ->paradygma-tu wykazuje, że granica pomiędzy tymi dwoma podejściami nie jest z pewnością ani zdecydowana, ani trwała.
Z tymi obydwoma tradycjami wiążą się dalekosiężne programy badań empirycznych i ożywione dyskusje teoretyczne. Na przykład uczeni europejscy badali mechanizmy powstawania wiedzy naukowej i wykazali, że zwykłe trzymanie się reguł tworzenia "nauki właściwej" nie tłumaczy w pełni wyniku badania ani tego, w jaki sposób w praktyce rozstrzygane są spory naukowe. Ten rodzaj studiów wymaga zwykle bliskiego zaznajomienia się z technicznymi szczegółami badanych dziedzin nauki i drobiazgowych ->wywiadów z członkami poszczególnych społeczności i środowisk naukowych, chociaż część badaczy stosuje przejętą 2 antropologii technikę ->obserwacji uczestniczącej (np. zatrudniając się jako technik w laboratorium badawczym). Uczeni używający tej pierwszej metody skupiają się głównie na znaczeniu, które badani przywiązują do swej działalności naukowej, podczas gdy podejście antropologiczne skłania do obserwacji życia naukowego i zachowań jego uczestników. W obu wypadkach ostateczne socjologiczne sprawozdanie ma charakter wysoce wyspecjalizowany i wymaga od czytelnika znajomości badanej dziedziny nauki. Z drugiej strony pewne badania socjologiczne, których przedmiotem jest wiedza naukowa, bywają równie interesujące, jak odkrywcze, np. w przypadku wielu analiz tzw. pogranicza nauki takiego jak parapsychologia.
Najlepszego przeglądu tej względnie wąskiej, lecz dynamicznej i dobrze zorganizowanej dziedziny socjologii dostarcza wprowadzenie A. Pić-keringa do jego książki Science as Practice and Culture (1992); zawiera ona również reprezentatywne próbki najnowszych artykułów wielu czołowych współczesnych specjalistów na tym polu.
J-S.
socjologia organizacji, teoria organizacji [sociology of organization, organization
theory], w praktyce termiry te są stosowane zamiennie, chociaż ten drug ma nieco szersze znaczenie niż p.c.wszy, ponieważ obejmuje również prace niesocjologiczne, w tym autorów doradzających zarządom, jak kształtować i kierować organizacją.
W miarę jak coraz więcej różnych organizacji przenika życie społeczne, powstają trudności zdefiniowania przedmiotu s.o. W pożytecznej pracy na ten temat D. Silverman (The Theory of Or-ganizations 1970) zasugerował, że "formalne organizacje", których dotyczy ta gałąź socjologii, mają trzy wyróżniające cechy: powstają w określonym czasie; będąc artefaktami, charakteryzują się takimi relacjami społecznymi, które są uważane za mniej oczywiste niż relacje w organizacjach nieformalnych (jak np. rodzina), uczestnicy organizacji zaś często próbują te relacje koordynować i kontrolować, a w rezultacie, po trzecie, w organizacjach formalnych przywiązuje się duże znaczenie do stosunków społecznych i do planowania ich zmian.
socjologia organizacji, teoria organizacji 325
Początkowo t.o. rozwijała się dwutorowo, odzwierciedlając swe podwójne - socjologiczne i menedżerskie - źródła. Rozwój uprzemysłowienia w XIX w. oznaczał też ekspansję dużych organizacji - szczególnie fabryk i ^państwa. Na użytek fabryk powstała doktryna -zarządzania naukowego, związana z nazwiskiem F.W. Taylora, państwo zaś dostarczyło pierwowzoru dla Weberow-skiego studium -biurokracji. Obie te teorie skoncentrowane były na analizie struktur organizacyjnych, czyli natury różnorodnych pozycji zajmowanych przez personel, analizie władzy i obowiązków z nią związanych oraz ich związku z pracą wymaganą dla wykonania jasno określonych celów organizacji. Obie postrzegały również organizacje jako struktury hierarchiczne, gdyż jest to niezbędne dla kontroli pracy przez zarząd.
W latach 30. i 40. XX w. liczne opracowania (prace -ruchu stosunków międzyludzkich, Ch. Barnarda oraz klasyczne już studium zarządu doliny Tennessee autorstwa socjologa P. Selznicka) otworzyły drugi obszar analiz: badanie procesów społecznych w organizacjach, ze szczególnym naciskiem na sposób, w jaki nieformalne, "nieoficjalne" stosunki społeczne mogą ograniczyć, a nawet podważyć oficjalne cele organizacji, oraz z traktowaniem organizacji jako kooperatywnej instytucji społecznej, a niejako struktury hierarchicznej.
Obecnie istnieje ogromna różnorodność studiów socjologicznych dotyczących organizacji i związanych z nimi teorii. Większość głównych szkół teorii socjologicznej wniosła wkład do tej literatury. S. Clegg i D. Dunkerley (Organization, Class and Control 1980) dzielą wszystkie podejścia na następujące cztery główne grupy.
Typologie organizacji, czyli klasyfikacje organizacji według różnych zasadniczych kryteriów, np. kto zyskuje na ich funkcjonowaniu lub w jaki sposób osiągają one to, że ich członkowie stosują się do podjętych decyzji. Do najbardziej znanych autorów tej grupy należą: P. Blau, A. Etzioni, R. Blauner, T. Burns i G.M. Stalker.
Organizacje jako systemy społeczne - jest to podejście utożsamiane szczególnie ze struktural-no-funkcjonalistyczną teorią działania T. -Par-sonsa oraz z pracami P. Selznicka i R. Mertona, bardziej skoncentrowanymi na samej organizacji. Organizacje składają się z ->systemów społecznych wchodzących w interakcję z innymi systemami społecznymi (stąd "systemy otwarte"), których wartości i cele ukierunkowane są na szersze społeczeństwo. Zdaniem Parsonsa podstawowe wymogi podtrzymania istnienia organizacyjnego (które postrzegane jest jako cel nadrzędny każdej organizacji) są takie same jak wymogi mające zastosowanie do wszystkich systemów społecznych, tj. adaptacja, osiąganie celu, integracja i utrzymanie procedur (lub wartości).
Organizacje jako struktury uwarunkowane empirycznie - to podejście wiąże się zwłaszcza z badaniami na uniwersytecie w Aston w Wielkiej Brytanii. Podejścia typologiczne i oparte na sys-
temie społecznym napotykają trudności w klarownym zdefiniowaniu organizacji jako przedmiotu teorii. (Czy jest ona zdefiniowana wyłącznie przez cechy typologiczne? Jeśli jest to system otwarty, gdzie są granice systemu?). Program z Aston opiera się na psychologii i na technikach statystycznych (skalowanie [->skala| i ->analiza czynnikowa), aby powiązać mierniki skuteczności organizacyjnej z różnymi wymiarami struktury organizacyjnej (stopień specjalizacji, centralizacja władzy.) Następnie te ostatnie są konfrontowane z niezależnymi zmiennymi kontekstowymi, takimi jak wielkość, technologia i lokalizacja przedsiębiorstwa.Jest to typowo empiryczne (-empiryzm) podejście i spotyka się z taką samą krytyką jak wszystkie prace stosujące taką metodę.
Organizacje jako struktury działania: badanie okoliczności określających działanie jednostek w organizacjach. Na wczesnym etapie rozwoju duży wkład w rozwój tej dziedziny wniosły prace H.A. Simona dotyczące ->racji zadowalających. Prace późniejsze, np. D. Silvermana, pozostają pod wpływem ->fenomenologii (zwłaszcza etno-metodologii) oraz ->interakcjonizmu symbolicznego. Personalizacja organizacji (operowanie pojęciem celów lub potrzeb organizacji, jak gdyby była ona istotą ludzką) ustępuje miejsca spojrzeniu na organizację jako rezultat prób rozwiązania swoich problemów przez ludzi mających określone motywy. Są one społecznie konstruowane przez indywidualne działania członków, którzy żywią wobec siebie wzajemnie pewne oczekiwania. Podejście to podaje w wątpliwość, czy uzasadnione jest traktowanie organizacji jako instytucji, które realizują cele organizacyjne. W każdym razie istnieje wiele badań wykazujących np., że oficjalne cele organizacji mogą nie mieć związku z celami rzeczywistymi lub operacyjnymi; że organizacje często mają liczne i wzajemnie sprzeczne cele i że może nastąpić -^przemieszczenie celu. Nieformalna kultura pracy wewnątrz organizacji była i jest nadal przedmiotem obszernych studiów socjologów znajdujących się pod wpływem ->szkoly chicagowskiej. Tradycję tę omawiają np. W.F. Whyte (Human Relations in the Restaurant Industry 1948), D. Roy (Quoto Restriction and Coldbricking in a Machinę Shop, "American Journal of Sociology" 1952) i H. Becker (Boys in White 1961).
Znaczna część t.o. jest krytykowana za normatywne (czyli promenedżerskie) nastawienie, za indywidualistyczną analizę członków organizacji (tj. za perspektywę bardziej psychologiczną niż socjologiczną) oraz za nieadekwatną analizę wzajemnych wpływów organizacji i stosunków władzy i kontroli w szerszym społeczeństwie (czyli za koncentrację na sprawowaniu władzy w organizacji i na próbach jej podważania).
Podręczniki t.o. są zwykle dosyć nudne, co jest o tyle dziwne, że liczne monograficzne badania organizacji są właśnie bardzo interesujące. Godny uwagi wyjątek wśród podręczników stanowią
326 socjologia oświaty
następujące: R M. Jackson, The Political Economy of Biireaucracy (1982) i L. Donaldson (tekst raczej polemiczny) In Defence of Organization Theory (1985). Zob. też eksperymenty Hawthorne; elastyczne zatrudnienie; fordyzm; kultura organizacyjna; linia i sztab; Michels Robert; racjonalność; struktura formalna; teoria kontyngencji; teoria systemów; zarządzanie naukowe. P.Ś.
socjologia oświaty [sociology of educa-tion], oświata jest pojęciem zarówno filozoficznym, jak i socjologicznym, określającym ideologie, programy i techniki pedagogiczne związane z wpajaniem wiedzy, posługiwaniem się wiedzą oraz społeczną reprodukcję typów osobowości i kultur. W praktyce s.o. zajmuje się badaniem nauki szkolnej, zwłaszcza zaś systemami szkolnictwa masowego w nowoczesnych społeczeństwach przemysłowych, w tym upowszechnianiem kształcenia wyższego, podyplomowego, oświaty dla dorosłych oraz kształcenia permanentnego. Organizacja szkolnictwa i pedagogika odwołują się do co najmniej czterech współzawodniczących ze sobą filozofii kształcenia: elitystycznej, czyli Platońskiej, otwartej, czyli encyklopedycznej, zawodowej i obywatelskiej (przykładem jest amerykańskie pragmatystyczne kształcenie dla demokracji). Socjologowie twierdzą, że o wyborze jednego z tych systemów decyduje struktura władzy oraz potrzeby społeczeństwa.
Początki systematycznej socjologii oświaty można powiązać z pionierskimi studiami E. -Durk-heima na temat kształcenia moralnego jako podstawy solidarności organicznej oraz z analizami M. ->Webera grupy chińskich "literatów" jako instytucji kontroli politycznej. Ogromny wzrost zainteresowania problematyką oświaty po II wojnie światowej wiązał się przede wszystkim z ->funkcjonalizmem technologicznym w Ameryce, egalitarystyczną (->egalitaryzm) reformą wyrównującą szansę obywateli w Europie oraz -teorią kapitału ludzkiego w ekonomii. Każda z tych tendencji była wyrazem uznania związku przyczynowego między poszerzaniem się dostępu do szkolnictwa a awansem gospodarczym zarówno jednostek, jak i społeczeństw. Zakładały one także, iż wraz z -uprzemysłowieniem zapotrzebowanie na specjalistów z różnych dziedzin techniki stopniowo będzie zmniejszać znaczenie klasowych i innych askryptywnych systemów -stra-tyfikacji, a zaufanie do referencji stwierdzających poziom wykształcenia (->kredencjalizm) będzie sprzyjać ^ruchliwości społecznej. Analizy statystyczne i badania terenowe prowadzone w wielu różnych społeczeństwach ujawniły jednak trwałość powiązań między klasą pochodzenia społecznego a osiągnięciami i pokazały, że tylko niewielka część ruchliwości społecznej dokonuje się za pośrednictwem systemu szkolnego. Wywołało to ostre dyskusje na temat czynników determinujących -edukowalność grup mających mniejsze szansę z powodu pochodzenia klasowego lub
etnicznego. Badania socjologiczne ukazały szerc kie spektrum czynników materialnych, kulturę wych i poznawczych, które mogą osłabić rozwć intelektualny. Inne prace pokazały, w jaki sposó osiągnięcia szkolne odzwierciedlają stratyfikacj społeczną, -dyskryminację rasową i związan z płcią, miast je modyfikować.
Pogląd, że nauka szkolna jest oczywistym dot rem, został jeszcze mocniej zakwestionowali wraz ze schyłkiem funkcjonalizmu pod koniec la 60. XX w. Neomarksiści utrzymywali, że edukacj szkolna wytwarza po prostu potulnych pracow ników, potrzebnych do podtrzymywania stosun ków klasowych późnego kapitalizmu. Obrońc deskolaryzacji (~deedukacja) dowodzili, że z pei spektywy biednych tego świata szkoła jedynii rozwija instytucjonalne uzależnienie od profe sjonalnych wychowawców. W szczególności za; zwolennicy deskolaryzacji powoływali się na ogrom na literaturę przedstawiającą wyniki badań pro gramów rozwoju przeznaczonych dla -Trzecieg< Świata, a inspirowanych przez ->teorię kapitah ludzkiego. Dowiodły one, iż programy te maj; wiele konsekwencji osłabiających produktywnośi jednostki. Analogicznej krytyce, łączącej ideologią i wyniki badań naukowych, poddano program] oparte również na teorii kapitału ludzkiego i zmie rzające do wyrównania szans biednej ludność uprzemysłowionego Zachodu. Podejścia fenome nologiczne (-^fenomenologia) i interakcjonistycz-ne (->interakcjonizm symboliczny) uwydatniły kilka ważnych czynników warunkujących sposób posługiwania się wiedzą zarówno przez system szkolny - interakcje w klasie szkolnej, profesjonalizacja procesu nauczania, biurokratyzacja oświaty - jak i na poziomie kulturowym, gdzie więzi między s.o. a socjologią wiedzy są lepiej widoczne.
Pogląd na temat możliwości oświaty jako środka ->inżynierii społecznej, np. w procesie osiągania większej równości społecznej (->egalitaryzm), zakwestionował arrcrykański socjolog Ch.Jencks. Badał on detei.i.sr.onty sukcesu w skali jednostki i porównywał wpływ zaplecza rodzinnego, umiejętności poznawczych, długości i typu nauki szkolnej, rasy i osobowości na późniejszy status zawodowy i poziom dochodów. W dwóch dobrze przyjętych, choć kontrowersyjnych tekstach Jenks i jego współpracownicy dowiedli, że w zbiorowości ludzi o podobnym zapleczu rodzinnym i osiągających podobne wyniki testów rozproszenie kategorii zawodowych i dochodowych było podobne jak w zbiorowości o zróżnicowanym zapleczu rodzinnym i różnych wynikach testów. Sugeruje to, że próby wyrównania poziomu osiągnięć poprzez oświatę są w znacznej mierze nieskuteczne. Skuteczna inżynieria społeczna nie jest możliwa bez bezpośredniego oddziaływania na tynkowy proces podziału dochodów (zob. lnequality-A Rea-ssessment of the Effects of Family and Schooling in America 1972 oraz Who Gets Ahead? Determinant; ofEconomic Succes in America 1979).
socjologia polityki 327
S.o. jest dziedziną popularną zarówno wśród badaczy, jak i nauczycieli i dlatego literatura na jej temat jest odpowiednio obszerna. Dobre teksty wprowadzające zawierają prace: R. Meighan i in., tiSociology ofEducating (wyd. 2 1986) i Ph. Wexler, Social Analysis of Education. After the New Sodology (1987). Oryginalne studium przypadku przedstawia D. Gambetta, Werę They Pushed or Did They jump? lndividual Dedsion Mechanisms in Education (1987). Zob. też Bernstein B.; choroba dyplomowa; DeweyJ.; klasa szkolna; kształcenie wyrównawcze; pedagogika; program minimalny; ruchliwość ry-walizacyjna i poręczeniowa; socjalizm; stosunki w klasie szkolnej; ścieżki kształcenia; ukryty program. A.K.
socjologia ptci [sociological studies of
sex], badania seksualności zaczęły interesować socjologów dopiero u schyłku XX w. Żadna z wielkich postaci tej dyscypliny nie uznawała tego tematu za ważny. Interesowały się nim natomiast inne dyscypliny i to z nich socjologia zapożyczyła odpowiednie dane.
Szczególnie ważne wydają się w tym kontekście trzy tradycje. Pierwszą, biomedyczną, najpełniej reprezentują badania laboratoryjne Mastersa ijohnson. Drugą jest tradycja psychoanalityczna. Niektóre powstałe w jej ramach prace podejmowały kwestie socjologiczne, zwłaszcza gdy chodziło o związek między popędami seksualnymi, stłumieniem i porządkiem społecznym, l tak w pracach W. ->Reicha, H. ->Marcusego oraz N.O. Browna - nazywanych umownie "lewicą freu-dowską"- seksualność była najważniejszym czynnikiem określającym podstawy ->ładu społecznego. Trzecią tradycję określają badania sondażowe (-�sondaż) związane z nazwiskiem Kinseya. W tym wypadku na szeroką skalę przeprowadzono sondaże dotyczące zachowań seksualnych ludzi, czyli tego "kto robi, co, z kim, kiedy i gdzie". Ta właśnie tradycja jest niezwykle ważna dla socjologii. Posługując się sondażem, oszacowano częstość różnych zachowań seksualnych, zbadano korelacje między klasą społeczną, rejonem zamieszkania, wiekiem i płcią, wysunięto hipotezy na temat kierunków zmian wzorów życia seksualnego w ostatnich latach XX w. Te trzy tradycje określające rozwój "nauk o życiu seksualnym" wnikliwie przedstawili i zinterpretowali P. Robinson (The Modernization of Sex 1976) oraz J.M. lrvine (Disor-ders of Desire 1990).
Jakkolwiek socjologia często nawiązywała do tych tradycji, powstałych niezależnie od niej, w latach 60. XX w. zaczął się kształtować punkt widzenia swoisty dla tej dyscypliny. Szczególnie znaczące okazały się prącej. Gagnona i W. Simona (Sexual Conduct 1973) oraz nawiązujące do nich badania, które stały się podstawą nowego podejścia do kwestii seksualności, perspektywy, którą można nazwać konstrukcjonistycznym ujęciem seksualności. Gagnon i Simon pracowali w Instytucie Kinseya od połowy lat 50. do połowy 60.;
prowadzili badania nawiązujące do tradycji sondażowej (dotyczyły one głównie przestępców seksualnych i homoseksualistów), stopniowo jednak zniechęcali się do behawioralnych, biologicznych i ateoretycznych ujęć seksualności, dominujących wówczas w nauce o życiu seksualnym. Rozpoczynając tworzenie podstaw socjologicznej teorii seksualności, stwierdzili, że biologia nie jest w sferze seksualnej ważniejsza niż w jakiejkolwiek innej sferze życia człowieka, że idea potężnych popędów seksualnych może być mitem oraz że ludzką seksualność cechuje otwartość i ogromne zróżnicowanie społeczno-kulturowe. Zaproponowali odejście od języka metafory biologicznej i zastąpienie go językiem ukazującym symbolikę i scenariusze seksualności.
W najnowszych pracach na temat seksualności niewątpliwy jest wpływ koncepcji M. -Foucaulta, -^feminizmu oraz ->konstrukcjonizmu społecznego. Każda z tych tendencji krytycznie odnosi się do koncepcji "płci jako czegoś naturalnego"; natomiast one same ukazują sposoby społecznego określania zasad przejawiania się seksualności i istnienia ->płci kulturowej. Zob. też heterosek-sizm; homoseksualizm. A.K.
socjologia polityki [political sociology],
gałąź ->socjologii poświęcona przyczynom i skutkom społecznym określonego podziału ->władzy wewnątrz i pomiędzy społeczeństwami oraz konfliktom społecznym i politycznym, które prowadzą do zmian alokacji -władzy. Głównym przedmiotem zainteresowania s.p. jest opis, analiza i wyjaśnienie ->państwa - instytucji, która domaga się monopolu na prawomocne stosowanie siły na określonym terytorium oraz jest chyba miejscem największego skupienia siły i władzy w każdym społeczeństwie. Podczas gdy -nauki polityczne traktują przede wszystkim o maszynerii rządu, mechanizmach administracji publicznej oraz uregulowanej prawnie dziedzinie wyborów, opinii publicznej, grupach nacisku i zachowaniach politycznych, analiza socjologiczna zjawisk politycznych dotyczy raczej wzajemnych związków między polityką, ^strukturami społecznymi, ^ideologiami oraz ->kulturą. Nawet jeśli państwo jest najczęstszym przedmiotem analizy, s.p. bardziej interesuje się źródłami władzy i wpływu oraz sposobami korzystania z nich we wszystkich kontekstach społecznych, w tym np. w rodzinie, grupach przyjacielskich, klubach czy społecznościach lokalnych. Można by tu też włączyć relacje władzy na rynku pracy i w miejscu pracy, choć w rzeczywistości problemy te bada raczej socjologia stosunków przemysłowych. Systemem politycznym jest każdy trwały wzór związku między ludźmi, który w znacznym stopniu opiera się na władzy, rządzeniu lub autorytecie. Dlatego też można badać politykę w społeczeństwach pozbawionych własnego państwa, nie mających jeszcze żadnych formalnych instytucji centralnych monopolizujących władzę, jeśli tylko
328 socjologia popularna
w społeczeństwie takim zachodzą procesy podejmowania decyzji oraz ustalania zasad, które mogą zostać zmonopolizowane przez niektórych jego członków.
S.p. dotyczy partii politycznych i instytucji społecznych oraz stosunków pomiędzy członkami a przywódcami partyjnymi - a więc np. zjawiska apatii większości członków partii, zwiększającego władzę przywódców, lub żelaznego prawa oligarchii (R. ->Michels), które stwierdza, że przywódcy organizacji mają skłonność do zastępowania interesów organizacji swymi własnymi oraz dążą do zachowania swej władzy, by chronić te interesy. Opisuje reżimy despotyczne i totalitarne (-tota-litaryzm), jak również ->demokracje parlamentarne i wyjaśnia źródła oraz stabilność konkretnych reżimów politycznych oraz struktur instytucjonalnych. Studia nad uczestnictwem politycznym, szczególnie nad wyborami, weryfikują teorię zachowań politycznych opartych na interesie, która stwierdza, że ludzie wybierają opcje zapewniające maksymalizację ich partykularnych interesów oraz szerszych interesów klasowych, a nie dobra publicznego. S.p. koncentruje uwagę na -elitach, ich składzie oraz na przepaści oddzielającej je od klas rządzonych. Według jednego z poglądów "studia polityczne są studiami nad wpływami i wpływowymi osobami (...) Osoby wpływowe to te, które otrzymują najwięcej z tego, co jest do otrzymania (...) Ci, którzy otrzymują najwięcej, to elita; reszta jest masą" (H. Lasswell, Politics. Who Cets What, When, How 1958). S.p. bada sposoby przejawiania się i regulacji konfliktu, w tym zachowania będące protestem społecznym, a także przyczyny -^rewolucji, powstawanie i działalność ->grup interesu (którym brakuje często samoświadomości) oraz formalnie istniejące ->grupy nacisku, -^ideologie polityczne, -kultury polityczne, formowanie się opinii politycznych i ->opinii publicznej; socjalizację polityczną w dzieciństwie, w okresie dojrzewania i w życiu dorosłym poprzez instytucje oświatowe oraz doświadczenia w miejscu pracy. Analizy napięć oraz rozłamów wynikających z istniejącego porządku społecznego i gospodarczego mają często formę badań porównawczych, by pokazać proces dokonywania wyborów politycznych spośród wielu różnych możliwości.
S.p. stosuje wszystkie metody socjologii i metody badania postaw, w tym badania monograficzne (-studium przypadku) organizacji i poszczególnych lokalnych lub krajowych rządów, ^badania opinii, ->sondaże wśród wyborców, uczestników życia politycznego i przedstawicieli świata polityki; analizę dokumentów i analizę treści przy studiowaniu ideologii politycznych oraz tworzeniu polityki rządowej; także matematyczne modelowanie procesów podejmowania decyzji i ich wyników. Porównawcze studia ponadnarodowe prowadzi się w tej dziedzinie częściej niż w innych działach socjologii. Książka Political Sociology R.E. Dowse'a iJ.A. Hughesa (wyd. 2 1986) jest dobrym
wprowadzeniem w te zagadnienia. Zob. też elit władzy; psefologia; władza lokalna. P.Ś.
socjologia popularna [pop sociology]
Wiele tematów poruszanych przez socjologół wiąże się bezpośrednio z życiem codziennym a w szczególności z problemami społecznymi Dlatego socjologia częściej niż inne dyscyplin; akademickie może stosować różne formy popula ryzacji. Czasem wydaje się, że prawie wszysc mogą się uznać za socjologów, nie mając nawę formalnego, profesjonalnego wykształcenia w te dziedzinie.
Możnp wyróżnić cztery typy s.p. Po pierwsze każdy, kto wypowiada się lub pisze o sprawacl społecznych, może być uznany za socjologa po pularyzatora. Po drugie, wielu socjologów uznaji za ważną część swej pracy zawodowej udostęp nianie swych koncepcji i wyników badań publicz ności szerszej niż uniwersytecka czy koledz; socjologowie. Mogą oni nawet w związku z tyir współdziałać z -michami społecznymi (jak np robi A. Touraine) lub starać się upowszechniał swe teksty nie tylko w czasopismach naukowych Mogą także być stałymi komentatorami w me diach. Po trzecie, pracując nad pewnym tematem niektórzy uczeni akademiccy uświadamiają sobie że ich badania nabrały pewnego rozgłosu (np mogły to być sensacyjne ustalenia dotyczące przestępstw czy narkomanii), a oni sami zmuszeni są do wystąpień publicznych, często wbrew własnej woli i niekiedy wbrew swym talentom. Niektórzy mogą nawet na krótko zyskać status znakomitości. Wreszcie istnieje szczególna grupa osób, które prowadzą badania socjologiczne przeznaczone do upowszechniania, np. V.O. Packard, amerykański dziennikarz i niezależny pisarz, stał się powszechnie znanym populaiyzatorem socjologii dzięki książkom The Hidden Persuaders (1957) oraz The Ultra Rich (1989). Nadal grając tę rolę, wprowadził w błąd całe pokolenie amerykańskich studentów, dodając do swej naj| opularniejszej pracy The Status Sc?','r � ,1959) całkowicie mylący podtytuł: Ań Exploration of Class Behaviour m America. Nakreślenie wyraźnej linii między socjologią akademicką a popularyzacją socjologii nie zawsze jest więc łatwe. A.K.
socjologia poznawcza [cognitive sociology], jedna z wersji ->etnometodologii, zajmująca się badaniem problematyczności "znaczenia" w życiu codziennym i dążąca do zintegrowania etnometodologii z jednej strony z lingwistyką (głębokie struktury), z drugiej - z tradycyjną socjologią (reguły normatywne lub dotyczące powierzchni życia społecznego). Wielkim jej propagatorem jest socjolog amerykański A.V. Cicourel, który badał odrębne z pozoru zjawiska, jak np zbrodnię, głuchotę, oświatę oraz metody badań naukowych, starając się ukazać ukrytą u ich podstaw organizację społeczną oraz "wynegocjowany porządek" życia codziennego. A.K.
l
socjologia prawa [sociology of law], prawo, czyli reguły działania lub normy tworzone przez władze takie jak ->państwo, byto centralnym przedmiotem zainteresowania teoretycznego lub praktycznego wszystkich twórców socjologii.
Chociaż K. -Marks nie napisał systematycznej rozprawy dotyczącej prawa, miał na ten temat wiele do powiedzenia (zob. M. Cain, A. Hunt, Mora and Engels on Law 1979), zwłaszcza w dwu kwestiach, które wywarły szczególnie duży wpływ. Pierwsza dotyczyła tego, że ponieważ system prawny jest częścią państwa burżuazyjnego (-burżuazja), jest też instrumentem ucisku klasowego. Druga stwierdzała, że ponieważ "dominujące idee danego okresu są ideami klasy rządzącej", nawet najbardziej podstawowe pojęcia prawne (w tym przede wszystkim "prawo") są częścią systemu dominacji burżuazyjnej.
E. ->Durkheim również nie napisał rozprawy poświęconej prawu, chociaż był tego bliższy niż Marks. Wiele tez jego rozprawy O podziale pracy społecznej (1893, wyd. poi. 1999) było poświęconych wyjaśnieniu, dlaczego systemy prawne społeczeństw o tzw. solidarności mechanicznej mają "represyjny" charakter, podczas gdy prawo społeczeństw o solidarności organicznej powinno być "restytucyjne". Ponadto jego praca Professional Ethics and Civic Moro/s (1950) zawiera długookresową i ważną analizę rozwoju prawa kontraktowego i własnościowego w XIX w.
Jako jedyny spośród twórców socjologii M. ->Weber napisał prawdziwą rozprawę na temat prawa. Zajmuje ona dużą część drugiej księgi Gospodarki i społeczeństwa (1922, wyd. poi. 2002) i stanowi wspaniałe tour de /orce, obejmujące zarówno teorię, historię, jak i rolę społeczną prawa w kilku odmiennych społeczeństwach. Podobnie jak Durkheim, ale na podstawie zupełnie innych przesłanek, Weber przedstawił dużo bardziej pozytywną wizję prawa niż Marks, uznając je za silę integrującą społeczeństwo. Jego stanowisko nie było jednak pozbawione pewnej am-biwalencji: uznawał on prawo za istotny wkład w proces ogólnej, historycznej -^racjonalizacji społeczeństw zachodnich (co do tej kwestii zob. także jego Wirtschaftsgeschichte 1923), ale i za kluczowy składnik systemu prawnoracjonalnej -�dominacji właściwej najbardziej rozwiniętym społeczeństwom kapitalistycznym.
Co prawda T. -Parsons okresowo powracał do prawa w swych ogólnych pracach teoretycznych, ale straciło już ono pozycję dziedziny ogniskującej problematykę makrosocjologiczną. Może również z tego powodu, a z pewnością z powodu dominacji ->empiryzmu oraz znacznego oficjalnego zainteresowania badaniami funkcjonowania systemu prawnego, przed 1970 kwestie teoretyczne właściwie zniknęły z pola zainteresowania socjologów prawa. Pojawiły się natomiast niezliczone studia dotyczące policji, prawników, sędziów, sądownictwa, innych systemów regulacji, a także wiele prac badających efekty społeczne wprowadzenia praw.
socjologia przemysłu 329
Na szczęście ten zbyt długi okres ^abstrakcyjnego empiryzmu zdaje się zmierzać ku końcowi. Teoretycy i osoby praktycznie zainteresowane społecznymi aspektami prawa powrócili do źródeł i usiłują rozwinąć prace twórców socjologii, tak by je zastosować w badaniach nad współczesnymi społeczeństwami. Główne przykłady takich prac, to m.in. B. Edelman, The Ow-nership of the Image. Elements for a Marnist Theory of Law (1979); F. Pearce, The Radical Durkheim (1989); oraz kontynuujący dziedzictwo Webera R. Unger, Law in Modern Society (1976). Ostatnio pojawiły się także próby reintegracji teorii i prac empirycznych; ambitną, retrospektywną próbą dokonania tego w formie podręcznika jest praca R. Cotterrella The Sociology of Law (1984). Dlaczego podejmowane są takie próby, to pytanie dla socjologii wiedzy, ale oczywistym powodem jest ponowne zainteresowanie kwestiami teoretycznymi przez właściwy wymiar sprawiedliwości. Szczególnie w Stanach Zjednoczonych dotychczas dominujące orientacje pozytywizmu oraz realizmu prawnego stanęły przed wyzwaniem neoliberalnej szkoły prawa i ekonomii (zob. R. Bowles, Law and Economy 1982), jak również bardziej rozproszonego ruchu krytycznych studiów nad prawem. Takie też są wyzwania, na które s.p. będzie musiała odpowiedzieć, jeśli chce zachować swą obecną żywotność. PS.
socjologia przemysłu [sociology of in-dustry], nieostro zdefiniowana, ale ugruntowana dziedzina socjologii, której początki można znaleźć w pracach pierwszych socjologów. Szybki rozwój tej dyscypliny w XX w. był związany z oczekiwaniami kierownictw (->zarządzanie) niektórych wielkich firm, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, że badania socjologiczne i psychologiczne mogą dostarczyć zespołu technik zarządzania i kontroli, których zastosowanie pozwoliłoby zapobiegać konfliktom w przedsiębiorstwach i podnieść -^wydajność. Chociaż te potencjalne zastosowania nadal mają wpływ na s.p., to jednak późniejsi badacze walczyli o zapewnienie jej pozycji niezależnej dziedziny badań naukowych, która - z różnych perspektyw teoretycznych - akceptuje istnienie nieuchronnego pluralizmu interesów w sytuacji pracy w przemyśle, a sama zajmuje się jego następstwami.
Głównym problemem socjologów przemysłu jest zdefiniowanie podstawowego pojęcia w ich dziedzinie, czyli przemysłu. W praktyce, poza kilkoma znaczącymi wyjątkami, główny nurt s.p. to badania nad pracownikami zakładów przemysłowych i sytuacjami pracy w przemyśle. Trudno powiedzieć, w jakim stopniu wyniki tych badań można uogólniać czy też pod jakimi warunkami to, co nosi nazwę "przemysłowy", można w uprawniony sposób stosować do badania pracy poza przemysłem. Ponadto w pewnym momencie koncentracja na zakładzie przemysłowym i procesie wytwórczym sprawiła, że pojawiła się tendencja
330 socjologia przemysłu
do przesadnego podkreślania wpływu czynników związanych ze środowiskiem pracy - zwłaszcza technologii i metod produkcji - na zachowania pracowników i kierownictwa, zarówno na terenie fabryki, jak i poza nią. Nawet obecnie duża część badań poświęcona jest wewnętrznym i zewnętrznym skutkom ->automatyzacji, technologii informacyjnej oraz elastycznych metod organizacji pracy (->elastyczna praca). Wynikiem tego jest skłonność do rozpatrywania zjawisk w kategoriach ->determinizmu technologicznego oraz wnioskowanie o zmianach zachodzących w skali catego społeczeństwa przemysłowego na podstawie danych zebranych w kilku - na ogół wielkich, a często niereprezentatywnych - przedsiębiorstwach przemysłowych. Jeszcze inną sprawą godną zastanowienia jest to, że - ponieważ s.p. wpływa na kształcenie kadr zarządzających i teorię zarządzania - niektóre z tych zbyt daleko idących generalizacji mają charakter samospeł-niający się.
Fakt, że przy wyjaśnianiu zjawisk podkreślano rolę technologii i metod organizacji pracy, stanowił ważny argument na rzecz zakwalifikowania badań nad pracą nie wykonywaną w zakładzie przemysłowym do s.p. Jednak razem z odchodzeniem od badań nad robotnikami w przemyśle, obejmujących zazwyczaj mężczyzn, zaczęto kwestionować pogląd, że czynniki związane z miejscem pracy mają wyraźny i niezależny wpływ przyczynowy na ludzkie działania. Ważnego przykładu dostarczyły badania nad "białymi kołnierzykami". Urzędnicy, technicy i inni pracownicy należący do tej kategorii stanowią coraz większy procent zatrudnionych w nowoczesnych społeczeństwach, co spowodowane jest wzrostem wielkości przedsiębiorstw, rozwojem administracji państwowej i instytucji finansowych oraz ogólnym wzrostem zatrudnienia w usługach i rosnącą liczbą specjalistów. Jest jednak oczywiste, że zachowania i postawy tych pracowników wobec np. zarządzających lub ->związków zawodowych, podobnie jak wartości, na podstawie których oceniają swoją pracę, różnią się zdecydowanie od zachowań, postaw i wartości robotników - "niebieskich kołnierzyków" - są bowiem zgodne z wartościami klasy wyższej i ich sytuacją statusową. Wiele prac próbowało wyjaśnić te różnice i - co za tym idzie - powiedzieć coś na temat dynamiki -stratyfikacji społecznej przez odwoływanie się do czynników związanych ze środowiskiem pracy. Czynniki te to bardziej bezpośrednie kontakty "białych kołnierzyków" z zarządzającymi, ich większa osobista niezależność, wyższe wynagrodzenie i - jak się uważa - lepsze perspektywy awansu. Dowodzono ponadto, że wraz z rozrostem urzędów i instytucji zatrudniających "białe kołnierzyki", coraz bardziej bezosobowym charakterem stosunków międzyludzkich oraz wprowadzaniem na szerszą skalę automatyzacji, pracownicy ci coraz bardziej będą przypominać pracowników fabryk, zarówno pod względem obiektywnej sytuacji pracy, jak i subiek-
tywnego stosunku do niej. Najnowsze badania ujawniły, że obraz jest bardziej złożony. Po pierwsze, pochodzenie społeczne i autoselekcja mogą być równie ważnymi zmiennymi kształtującymi postawy i wzajemne stosunki pracy charakterystyczne dla "białych kołnierzyków", jak czynniki związane z miejscem pracy. Po drugie, wprowadzeniu nowych technologii do biur towarzyszyły zasadnicze przekształcenia zewnętrznych rynków pracy dla "białych kołnierzyków", co utrudniło, czy nawet uczyniło zbędnym, oddzielenie "wewnętrznych" od "zewnętrznych" zmiennych przyczynowych, l wreszcie nie mniej ważną zmianą na rynku pracy byt napływ kobL-t, które po okresie spędzonym w domach wracały do pracy, zwłaszcza niepełnoetatowej. A więc w związku z koniecznością uwzględnienia w badaniach czynników nie związanych z pracą w fabryce tradycyjne podejście socjologów przemysłu do tego ważnego zagadnienia załamało się, a badania włączono do innych, ugruntowanych specjalności - socjologii kultury poszczególnych -klas i grup statusowych (-^status), socjologii struktur -rynku pracy i socjologii ->płci kulturowej.
W ostatnich latach potrzeba wyjścia socjologów przemysłu poza bramy fabryk zysykała dodatkowe uzasadnienie w wielu różnych badaniach, z których wynika, że wpływ technologii, organizacji pracy i innych zmiennych związanych z miejscem pracy jest zróżnicowany kulturowo i społecznie. Na przykład badaniami porównawczymi objęto fabryki dysponujące identycznymi technologiami, ale działające w różnych krajach i kulturach. Wyniki wskazują, że to raczej te czynniki, zwłaszcza system polityczny i system stosunków w przemyśle, a nie technologia czy organizacja mają podstawowy wpływ na zachowania jednostek, nawet w zakładzie pracy. lr,ne badania porównawcze wskazują, że głęboki wpływ na praktykę i sposoby kierowania pracownikami, struktury zawodowe, kształcenie, kwalifikacje i systemy nadzoru ma system r-rawny, polityczny i edukacyjny istniejący w społeczeństwie, oddziałujący nawet na wyniki gospodarki danego kraju. I znów s.p. zostaje wchłonięta przez inne dziedziny, w tym przypadku przez historyczne i porównawcze badania nad wzorami kultury przemysłowej.
Wydaje się zatem, że s.p. jest raczej terminem przestarzałym. Kursy i książki z tej dziedziny, zwłaszcza w połączeniu z wiedzą o zarządzaniu i związkach zawodowych, nadal jednak stanowią pożyteczne i interesujące wprowadzenie do zagadnień socjologii dla wielu ludzi, którzy być może nigdy nie mieliby okazji się nimi zetknąć. Na ogół kursy tego rodzaju dotyczą dziedzin, które obecnie - z powodów, które wymieniliśmy wyżej, i w związku z ogromną ilością literatury przedmiotu - stały się subdyscyplinami na własnych prawach. Wśród podręczników, które nadal starają się objąć całą dziedzinę, należy wymienić The Sodology of Work (1991) K. Granta i Industrial Sociology and Economic Crisis, J. Eldridge (red.)
(1991). Zob. też demokracja przemysłowa; konflikt w przemyśle; przeżycie pracy; ruch stosunków międzyludzkich; socjologia pracy; teoria regulacji; zarządzanie naukowe. AŻ.
socjologia rasy [sociology of race], ujmowanie terminu "rasa" w cudzysłów jest obecnie uznawane przez wielu socjologów za dobry sposób uwzględnienia faktu, że ten typ kategoryzacji jednostek nie opiera się na żadnych biologicznie uzasadnionych odrębnościach wyposażenia genetycznego, określanych jako odrębne "rasy". Podział na kategorie rasowe opiera się zwykle - choć nie zawsze - na różnicach fenotypowych, tzn. różnicach cech zewnętrznych, np. koloru skóry. Nie wiążą się one jednak z różnicami genotypowymi, czyli wyposażenia genetycznego. Między kategoriami populacji wydzielonymi według któregokolwiek z tych dwóch kryteriów nie ma żadnych systematycznych zróżnicowań ^osobowości, -^inteligencji itd.; poważna opinia naukowa jest co do tego zgodna. S.r. zajmuje się zazwyczaj badaniem przyczyn i skutków konstruowanych społecznie podziałów na tzw. rasy, niezależnie od tego, czy podział ten odwołuje się do różnic bądź fenotypu, bądź genotypu, czy nie - jak się to dzieje np. w przypadku antysemityzmu.
Swoistość rasy jako konstruktu społecznego polega jednak na tym, iż ujawnia ona, w jakiej mierze różne części populacji rzeczywiście tworzą odrębne grupy etniczne, tzn. mają pewne wspólne właściwości ukształtowane przez wspójne pochodzenie, odrębne wzory stosunków społecznych, a także poczucie wspólnej tożsamości. Zjawiska takie jak ruch Black Power w Stanach Zjednoczonych lat 60. XX w. oraz rozwój kulturowych i politycznych ruchów mniejszości etnicznych, zwłaszcza wśród młodzieży, pobudziły badania socjologiczne dotyczące natury i form ->etnicz-ności. Podobnie jak cała s.r. jest to wysoce problematyczne pole badań. Niektórzy socjologowie dowodzą, że tego typu studia, zwłaszcza jeśli poszukuje się w nich czegoś, co można by nieco etnocentrycznie określić jako -^subkultury dewiacyjne, mogą uzasadniać postawy rasistowskie oraz -^dyskryminację rasową ze strony większości populacji. Wiąże się z tym groźba niezróż-nicowanego -^etykietowania czy też stereotypowego (->stereotyp) określania mniejszości rasowo zdefiniowanych jako mniejszości etniczne (tzn. mające wspólną kulturę i styl życia), choć związek ten może nie istnieć. Zaznacza się także tendencja do badania grup etnicznych niezależnie od szerszego społeczeństwa, ujmowania ich odrębnych ->stylów życia jako prostego dziedzictwa przeszłości, bez uwzględnienia faktu, iż kształtują się one i zmieniają pod wpływem obecnego usytuowania w rasowo podzielonych społeczeństwach. Takie badania zwykle wyolbrzymiają stopień zamknięcia etnicznie zdefiniowanych struktur społecznych i ich oddzielenia od struktur większości społeczeństwa.
socjologia rasy 331
Położenie grup zdefiniowanych rasowo w systemie stratyfikacji szerszego społeczeństwa jest kwestią najbardziej dyskusyjną. Doniosłość tej sprawy wynika po części z okoliczności historycznych, w jakich rozwijała się s.r.: dziedzictwo
-^niewolnictwa, stalą imigracja nie-białych mniejszości do Stanów Zjednoczonych, historia ->kolo-nializmu, a także - późniejsza już - imigracja mniejszości z krajów Trzeciego Świata do Europy. Istnieje kilka odrębnych podejść do tych kwestii (zob. R. Miles, Racism 1989).
Podejście funkcjonalistyczne (-funkcjonalizm) do s.r., stworzone głównie przez socjologów amerykańskich w czasach I wojny światowej, m.in. przez R. ->Parka, zakłada możliwość asymilacji mniejszości rasowych przez system -stratyfikacji społeczeństwa przyjmującego oraz odbudowę
->równowagi społecznej, naruszonej przez ich przybycie. Uprzedzenia i dyskryminacja rasowa są zjawiskami przejściowymi, które pojawiają się w trudnym okresie przystosowania do nowych warunków. Kładzie się nacisk na konieczność wyzbycia się przez mniejszości swych wartości i stylów życia oraz przyjęcia tych, które charakteryzują społeczeństwo przyjmujące. Stanowisko to jest mocno krytykowane z powodu etnocent-rycznego (-etnocentryzm) założenia, iż rezultatem spotkania gospodarze-imigranci jest, lub powinna być, asymilacja, a także za niedostrzeganie możliwości wystąpienia trwałych konfliktów lub pewnych form pluralizmu rasowego oraz za niedocenianie zasięgu i trwałości przesądów i dyskryminacji rasowej.
Bardziej wnikliwe podejście, które najlepiej ilustrują prącej. Rexa, opiera się na przesłankach Weberowskich. Tworzy on pojęcie "sytuacji stosunków rasowych", którą jest także szczególnego rodzaju ->konflikt międzygrupowy i która wytwarza rasowo skategoryzowane, wyodrębnione grupy w ramach ogólnego systemu stratyfikacji społecznej. W pracach empirycznych prowadzonych w Wielkiej Brytanii Rex bada różnice ->szans życiowych białych i czarnych, stosując Weberows-kie pojęcie klasy, i wyciąga wniosek, że "rasa" i dyskryminacja rasowa powodują umieszczenie czarnych na samym dole i obok głównej struktury społecznej białych. O tyle, o ile wytwarza to odrębne formy świadomości i działalności politycznej, występuje proces kształtowania się
->podklasy czarnych.
Dawne prace marksistowskie (->marksizm) (zwłaszcza O.C. Cox, Class, Caste and Race 1948) określały w sposób znacznie prostszy powiązania między rasą a klasą, widząc w rasizmie -^ideologię klasy rządzącej, stworzoną w warunkach kapitalizmu, aby dzielić - a więc i kontrolować - białych i czarnych robotników, połączonych wspólną
-^tożsamością klasową. Pogląd ten krytykowano jako historycznie błędny i w istocie funkcjonalis-tyczny; wyjaśnia on bowiem pochodzenie rasizmu, odwołując się do funkcji, jaką czasem pełni on w kapitalizmie. W późniejszym okresie rozwinęły
332 socjologia religii
się liczne interpretacje neomarksistowskie i post-marksistowskie, między którymi często toczą się polemiki. Dążą one do mniej deterministycznego wyjaśnienia stosunku między rasą, klasą a kapitalizmem. R. Miles (Racism and Migrant Labour 1982) analizuje np. tworzenie "związanych z rasą frakcji klasowych" w rozwiniętych społeczeństwach kapitalistycznych.
Niekiedy całkiem niezależnie do tych debat teoretycznych, kiedy indziej nawiązując do nich lub nawet w nich uczestnicząc, socjologowie tworzą liczne, empirycznie ugruntowane studia socjologiczne, najlepsze w Stanach Zjednoczonych. Są wśród nich badania rasowych uwarunkowań poglądów, zasięgu i charakteru dyskryminacji i upośledzenia rasowego, polityki dotyczącej "ras" oraz wpływu polityki państwa na mniejszości "rasowe", a także dystrybucji, koncentracji i -^segregacji populacji mniejszościowych, zwłaszcza jeśli chodzi o miejsce zamieszkania i -rynki pracy. Oto przykłady: znakomite, choć kontrowersyjne, badania L. Rainwatera dotyczące rodzin czarnych Amerykanów uwzględnionych w federalnym projekcie mieszkaniowym (Behind Chetto Walls 1970); H. Schuman i in., Racial Attitudes in America (1985); oraz napisane przez I. Katznelsona studium porównawcze reakcji politycznych na migrację czarnych w miastach północnej części Stanów Zjednoczonych i w Wielkiej Brytanii, Black Mań, White Cities (1973). A/C.
socjologia religii [sociology of religion],
naukowe badanie instytucji religijnych, wierzeń i praktyk ma korzenie w -^marksizmie i neoheg-lowskiej krytyce religii, przede wszystkim jednak wiąże się z badaniami zjawisk religijnych prowadzonymi u schyłku XIX w. przez E. ->Durkheima, G. -Simmla, W. Robertsona Smitha, E. ->Troelt-scha i M. ->Webera. S. ->Freud rozwinął psychoanalityczną teorię zachowań religijnych (np. w pracy Kultura jako źródło cierpień 1930, wyd. poi. 1995). S.r. należy odróżniać od socjologii religijnej, którą wykorzystuje Kościół rzymskokatolicki do zwiększania skuteczności swej pracy misyjnej i która wiąże się zarówno z fenomenologią, jak i antropologią religii.
S.r. jest krytyką XIX-wiecznych teorii pozytywistycznych (->pozytywizm), które dążyły do wyjaśnienia źródeł religii, odwołując się do przesłanek nacjonalistycznych i indywidualistycznych. Tradycja pozytywistyczna traktowała religię jako sferę błędnych przekonań, które powinny zniknąć, gdy myśl naukowa zdobędzie szerokie uznanie społeczne. Przypuszczano np., że -darwinizm ograniczy religijną wiarę w boskiego Stwórcę. Uznawano, że myśl religijna jest irracjonalna.
Natomiast s.r. interesowała się religią jako zjawiskiem nieracjonalnym, zbiorowym i symbolicznym. Nie zajmowały jej historyczne źródła religii w "społeczeństwie pierwotnym". Religia nie była w tym ujęciu oparta na błędnych przekonaniach, lecz zaspokajała ludzką potrzebę two-
rzenia znaczeń. Była zjawiskiem społecznp: i zbiorowym, nie indywidualnym. Dotyczyła w wiek szym stopniu -^symbolu i -> rytuału niż przekomi i wiedzy. Tym samym rozwój wiedzy naukowej nie miał znaczenia dla społecznych funkcji religii, Elementarne formy życia religijnego E. Durkheim (1912, wyd. poi. 1990) to klasyczna praca z zakresu s.r. Durkheim zdefiniował religię jako "sys-tem powiązanych ze sobą wierzeń i praktyk odnoszących się do rzeczy świętych, tzn. rzecz) wyodrębnionych i zakazanych, wierzeń i praktyk łączących wszystkich wyznawców w jedną wspólnotę moralną zwaną kościołem". Za "elementarne formy" Durkheim uznawał podstawowe struktuiy aktywności religijnej; odrzucał jako nienaukowe wszystkie poszukiwania pierwotnych źródeł religii, skupiał się natomiast na społecznych funkcjach praktyk religijnych. Odrzucał także racjonalistycz-na krytykę wierzeń, koncentrując się na praktykach związanych z -^sacrum. Jego podejście nadal ma fundamentalne znaczenie dla socjologicznego rozumienia religii.
Tak więc s.r. wiąże się ściśle ze sposobem definiowania religii i odróżniania jej od ^magii, S.r. zrezygnowała z idei, że religia jest zbiorem wierzeń dotyczących Boga. Nacisk położono na praktyki dotyczące sacrum. Z innej perspektywy religię zdefiniowano jako sferę pytań ostatecznych, które musi sobie postawić każdy człowiek. Ta definicja skłoniła w rezultacie wielu socjologów do uznania, że to, co religijne, jest tożsame z tym, co społeczne.
W s.r. istnieją dwie z reguły przeciwstawiane sobie tradycje: Durkheima i Webera. Durkheim interesował się ogólnie pojmowanymi społecznymi funkcjami religii, a w związku z tym kwestią integracji społecznej, natomiast Weber podjął problem teodycei - czyli religijnych wyjaśnień fundamentalnych kwestii moralnych związanych ze śmiercią, cierpieniem i złem -a także prowadził porównawcze badania sposobów dążenia do zbawienia. Weber wyróżnił dw e zasadnicze orientacje religijne .' >bec świata - mistycyzm i asce-tyzm (Dzielą zebrane z socjologii religii, 3 t. 1920-21, wyd. poi. 2000). Szczególnie interesowały go postawy religijne wobec gospodarki i życia erotycznego. Dowodził, że asceza wewnątrz świata, prowadząca do panowania człowieka nad światem, była najbardziej radykalną próbą poddania tego świata regułom racjonalnym. Temat ten rozwinął w pracy Etyka protestancka a duch kapitalizmu (1904-05, wyd. poi. 1994).
Niekiedy socjologowie utrzymują, że w społeczeństwach nowoczesnych zachodzi proces głębokiej -^sekularyzacji, będący konsekwencją urbanizacji, pluralizmu kulturowego oraz upowszechniania się naukowego pojmowania świata. Pogląd ten jest jednak kwestionowany przez innych socjologów, którzy dowodzą, że religia nie tyle podupada, ile ulega przemianom.
S.r. początkowo stanowiła rdzeń teoretyczny całej socjologii, dążyła bowiem do zrozumienia
swoistości działań racjonalnych, doniosłości symboli, a wreszcie natury tego, co społeczne. Twierdzi się, że współczesna s.r. straciła swą doniosłość analityczną, koncentruje się bowiem na wąskich pytaniach empirycznych, takich jak np. wzory rekrutacji duchowieństwa chrześcijańskiego. Zaniedbano też studia porównawcze religii światowych, które byty podstawą podejścia Weberows-kiego.
Praca B. Wilsona Religion in Sociological Perspec-tivf (1982) stanowi świetne wprowadzenie do analizy większości kwestii podjętych w tym omówieniu oraz do s.r. jako takiej. Zob. też etyka protestancka; innowacja religijna; niewidzialna religia; odrodzenie religijne; religia prywatna; religia świecka; sekta. A.K.
socjologia rodziny [sociology of family], rodzina jest grupą prowadzącą wspólne gospodarstwo domowe, opartą na kontaktach osobistych, złożoną z osób połączonych więzami krwi, partnerstwem seksualnym lub związkiem prawnym. Jest ona niezwykle prężną jednostką społeczną, zdolną do przystosowywania się do zmian. Jednakże po obu stronach Atlantyku pojawiają się glosy, że rodzina przeżywa schyłek; niektórzy z radością witają tzw. śmierć rodziny, ponieważ uznają ją za instytucję związaną z uciskiem i skazaną na upadek. Niemniej jednak s.r. miewa się dobrze. W jej ramach powstaje wiele różnorodnych badań, które demitologizują nasze przekonania dotyczące instytucji rodziny w przeszłości oraz poszerzają naszą wiedzę i zdolność rozumienia różnorodności życia rodzinnego nie tylko w ramach odrębnych narodów, lecz także w różnych klasach, grupach etnicznych i regionach. Liczne studia wykraczają poza granice dyscyplin, badacze obserwują wzajemne powiązania między życiem rodzinnym a ->pracą oraz wpływ zmian makrospotecznych i gospodarczych na mikrospołeczne stosunki w rodzinie. S.r. uwzględnia też możliwości, jakie stwarza badanie ->cyklu życia, starając się stwierdzić, jak rodziny się zmieniają w różnych stadiach swego istnienia, poczynając od chwili zawarcia
-małżeństwa do wieku sędziwego. Wreszcie coraz więcej badań dotyczy różnych form rodziny, np. rodzin z jednym rodzicem i rodzin odbudowanych. S.r. ściśle splata się też - co oczywiste
-z praktycznymi problemami polityki społecznej. W ostatnich latach dokonuje się radykalnej oceny stanu współczesnej rodziny i stawia pytanie, czyjej trwanie jest rzeczą pożądaną. Jeden nurt tej krytyki traktuje rodzinę jako podporę społeczeństwa kapitalistycznego (zob. E. Zaretsky, Ca-pita/ism, the Family, and Persona/ Life 1976). Drugi akcentuje pogląd, że -> rodzina koniugalna, oparta na małżeństwie, uciska i ogranicza jednostkę (czego dowodzi np. R.D. Laing, The Politics of the Family 1971). Trzeci nurt krytyki można znaleźć w pracach autorów związanych z feminizmem. Na przykład J. Bernard i A. Oakley skupiają się na naturze i konsekwencjach obowiązującego we
socjologia rodziny 333
współczesnych rodzinach podziału -ról związanych z płcią. Bardziej radykalna jest krytyka M. Barrett i M. Mclntosh (The Anti-Social Family 1982), które uznają rodzinę za instytucję nie tylko ograniczającą kobiety, ale także antyspołeczną.
Badania historyczne nad rodziną pogrzebały niektóre mity dotyczące życia rodzinnego w przeszłości. Błędne jest np. przypuszczenie, że ->rodzina mała pojawiła się w odpowiedzi na ->u-przemysłowienie, zastępując istniejący wcześniej system ->rodziny wielkiej. Badania wykazały, że niemal w całej Europie Zachodniej rodzina mała istniała przed wczesnym okresem formowania się
->kapitalizmu. Co więcej, romantyczny obraz zamkniętej i stabilnej jednostki rodzinnej w minionych wiekach okazuje się nieuzasadniony, a prace takie jak Ph. Ariesa Historia dzieciństwa (1960, wyd. poi. 1995) dowiodły, że nacisk na bliskość więzi we współczesnej rodzinie jest czymś względnie nowym.
Chociaż bez wątpienia istnieje pewna ciągłość form rodziny w czasie, błędem jest niedocenianie różnorodności życia rodzinnego. Różne grupy etniczne i religijne uznają całkiem odmienne wartości i mają różne przekonania, co oddziałuje nie tylko na treść ról związanych z płcią, podział pracy w rodzinie i wychowanie dzieci, lecz i na postawy wobec pracy i innych instytucji społecznych. Podobne różnice pojawiają się w rodzinach z różnych klas społecznych. W rodzinach robotniczych częściej spotykamy -^oddzielone role małżeńskie, choć twierdzi się, że obecnie zawierane małżeństwa z kręgu klasy robotniczej są symetryczne (zob. M. Young, P. Willmott, The Symmetrical Family 1973). Sposób podejścia do wychowania dzieci także zmienia się wraz z klasą społeczną; badania J. i E. Newsonów w Anglii oraz M. Kohna w Stanach Zjednoczonych pokazują, że klasa średnia częściej podkreśla autonomię, klasa robotnicza zaś bardziej ceni u swego potomstwa posłuszeństwo. Kohn przypisuje tę różnicę zawodowi ojca, wykazując, że stosunki rodzinne i role w pracy są wzajemnie powiązane.
Rodzina i praca są często traktowane jako sfery odrębne, przy czym kobiety łączy się z domem, a mężczyzn z miejscem pracy. S.r. niefortunnie utrwaliła ten podział, gdyż uprawiana była w oderwaniu od socjologii pracy i zawodów. Stało się jednak jasne, że ten podział nie ma sensu, a wzrost udziału kobiet zamężnych w życiu zawodowym ukazuje doniosłość powiązań między sferami pracy i rodziny. Wczesna praca R. i R.N. Rapoportów na temat -^małżeństw podwójnej kariery zawodowej zapoczątkowała badania korzyści i napięć pojawiających się w rodzinach, w których dochody z pracy uzyskują dwie osoby. Jednakże ciągle jeszcze wiele kwestii dotyczących współoddziaływania pracy i rodziny pozostaje bez odpowiedzi, np. wpływ na rodzinę wejścia na
->rynek pracy i odejścia z niego, wpływ wydarzeń w sferze pracy, zmiany układu praca-rodzina w różnych okresach cyklu życia.
334 socjologia rozwoju
Badania dotyczące cyklu życia rodzin budzą rosnące zainteresowanie, podobnie jak analizy biegu życia jednostek. Podstawowym pojęciem jest tu czas rodziny, pojęcie związane z czasem i kolejnością zmian, takich jak małżeństwo i rodzicielstwo, oraz z ich przyspieszaniem zarówno przez indywidualnych członków rodziny, jak i rodzinę jako catość. Wcześniejsze zajście pewnych zdarzeń, np. wiek zawarcia pierwszego małżeń-stwa, ma - jak się okazuje - ogromny wpływ na późniejsze wydarzenia, takie jak rozwód. Zmiany występujące w rodzinie mają też skutki gospodarcze. Badania w Stanach Zjednoczonych ujawniły np., jak wielkie ryzyko biedy po rozwodzie ponosi kobieta wychowująca dzieci.
W drugiej połowie XX w. dramatycznie wzrosła proporcja rodzin z jednym rodzicem. Badania socjologiczne mogą odegrać ważną rolę w określeniu możliwych sposobów pomocy tym rodzinom, umożliwiającej przetrwanie i przystosowanie się
- nie tylko w kategoriach finansowych. Wiele dzieci będzie w pewnym okresie życia członkami
->gospodarstwa domowego, w którym jest tylko jedno z rodziców, i krzywdzące byłoby uznawanie takich rodzin za patologiczne czy dewiacyjne. Wnikliwej obserwacji poddawane są także rodziny powstające w wyniku drugiego i następnych małżeństw, ale jak dotychczas wiele pytań pozostaje bez odpowiedzi, np. w jakiej mierze ponowne małżeństwo kończy związki dziecka z jego dziadkami oraz w jaki sposób wpływa to na przekaz majątku, spuścizny oraz kultury rodziny między różnymi generacjami.
Nieuniknione jest zacieranie się w s.r. linii dzielącej badania społeczne i politykę społeczną. Istnieje długa tradycja doskonałych badań rodziny, łączących teorię i zainteresowania praktyczne (zob. np. P. Townsend, The Family Life ofOld People 1957 lub J. Finch, Family Obligations and Social Change 1989). Pytania, przed którymi staną socjologowie rodziny w przyszłości, będą zapewne odmienne, albowiem zmiana warunków stworzy nowe problemy. Jasne jest jednak, że niezależnie od zmian wielkości, kształtu, liczby członków oraz formy, jeśli doświadczenia przeszłości mogą być jakąś wskazówką, to rodzina z pewnością przetrwa. Zob. też alokacja dochodów w gospodarstwie domowym; indywidualizm uczuciowy; strategia pracy w gospodarstwie domowym.
A.K.
socjologia rozwoju [sociology of develop-
ment], zastosowanie teorii i analiz społecznych do społeczeństw (zwykle -Trzeciego Świata), które doświadczają późnego przejścia do -u-przemysłowienia kapitalistycznego. Szczególnie interesuje się wpływem społecznych aspektów rozwoju na stosunki klasowe i na grupy społeczne takie jak ->chłopstwo i biedota miejska.
Studia nad rozwojem powstały jako oddzielny obszar badań w okresie powojennym w związku z rosnącym zainteresowaniem rozwojem politycz-
nym i gospodarczym (->wzrost gospodarczy) świł ta postkolonialnego. ->Teoria modernizacji byli pierwszą próbą socjologicznego wyjaśnienia roz woju; zgodnie z nią słabiej rozwinięte państw. pokonają w końcu dystans dzielący je od świat; uprzemysłowionego, pod warunkiem że odtwórz; system gospodarczy i społeczny zachodniegi
-^kapitalizmu. Opierając się w znacznym stopnii na teoretycznych założeniach ->funkcjonalizmi strukturalnego, teoria modernizacji była koncepcji rozwoju rozumianego jako stopniowe przejścii od tradycji do nowoczesności, które ma się doko nać w gospodarce dzięki funkcjonowaniu -rynki i inwestycjom zagranicznym; w płaszczyźnie spo łecznej poprzez przyjęcie odpowiednich zachód nich instytucji, wartości i zachowań, a w polityci
- poprzez wprowadzenie -^demokracji parlamen tarnej. Teoria modernizacji była produktem zimne wojny, miała być wyzwaniem wobec idei socjalis tycznych W świecie postkolonialnym; krytykowani ją za optymizm, nadmierne uproszczenie zjawisl oraz ~etnocentryzm. Pod koniec lat 60. bardzie popularną socjologiczną metodą analizy rozwoji stała się ->teoria zależności. Tej również za rzucono nadmierne uproszczenia, a także prosti odwrócenie założeń poprzedniej ortodoksji.
Krytyka tych stanowisk doprowadziła do roz członkowania s.r., na obszarze jej zainteresował powstały rozliczne pomniejsze teorie konkurując! między sobą o supremację. W ostatnich latact wzrasta przekonanie, że państwa narodowegt nie można analizować w oderwaniu od kontekstl międzynarodowego. W analizie kładzie się nacisl na współzależność i integrację narodów, nie tylkc gospodarczą, ale również na poziomie kultur) i ideologii. Dobrą orientacje w tej tematyce daji publikacja D.E. Aptera Rethinking Developmm (1987). Zob. też globalizacja. RS.
socjologia starzenia się [sociology o
ageing], fizjologicznie uwarunkowany proces starzenia się ma też istotn � aspekty społeczne i kulturowe, o K niesłusznie uważane za czyste biologiczną konieczność. Wiek jest kategorią kulturową; jego sens i znaczenie zmieniają się histo-rycznie i w zależności od kultury. Termin s.s.s, pojawił się w podręcznikach socjologicznych dopiero niedawno. Dawniej wiek, podobnie jak płeć, uważany był za wyróżnik "naturalny" lub za źródło trudności, którymi zajmuje się opieka społeczna. Wielką natomiast uwagę poświęcali socjologowie
->kulturze młodzieżowej.
W zachodnich krajach kapitalistycznych system pracy najemnej wiąże się z przechodzeniem na emeryturę w ustalonym wieku. Od tej chwili jednostka staje się nieprodukcyjna i uważana jest za ciężar. W badaniach nad takimi ludźmi pierwszeństwo uzyskała ->gerontologia wraz ze swym lekarskim spojrzeniem na starzenie się. Badania socjologiczne w Wielkiej Brytanii koncentrowały się na ludziach starych w izolacji od otoczenia lub na przebywających w domach opieki. Zmiany
l
demograficzne - wzrost przeciętnej dtugości życia i wzrost proporcji ludności mającej ukończone 65 lat - spowodowały ->panikę moralną, a także wzmogły zainteresowanie ludźmi starymi jako konsumentami i jako grupą ważną politycznie.
W badaniach nad ludźmi starymi należy unikać zarówno nadmiernych uogólnień, jak i zbyt ostrego widzenia różnic. Czynniki związane z klasą, rasą, płcią i kulturą mogą działać przeciwnie niż proces biologiczny. Na przykład zarówno w krajach kapitalistycznych, jak i komunistycznych wiek nie jest uważany za przeszkodę w zajmowaniu najwyższych stanowisk politycznych. E. Shanas, autorka wielu prac na temat społecznego funkcjonowania ludzi starych, określa tradycyjne podejście do nich i do ich życia rodzinnego jako przyzwalający funkcjonalizm. Uprawomocnia on ->wiekizm, wyłączając ludzi starych z ->rynku pracy i innych ważnych ->ról społecznych. Badania tej autorki wskazują raczej, że starzenie się jest procesem -deprywacji, wiodącym ku strukturalnej zależności (zob. E. Shanas i in., Old People in Three Industrialized Societes 1968 oraz Family, Bureau-cracy and the Elderly, E. Shanas, M.B. Sussman [red.] 1977).
Ostatnio rośnie zainteresowanie badaczy tą dziedziną. Prace dotyczą nie tylko doświadczń i etnografii ludzi starych, ale i specyfiki pojęcia "starość" w różnych kulturach i epokach historycznych. Zob. np. przemówienie przewodniczącego M.W. Rileya do Amerykańskiego Towarzystwa Socjologicznego pt. On the Significance of Agę in Sociology, "American Sociological Review" (1987). M.T.
socjologia stosowana [policy research],
badania społeczne, których głównym odbiorcą są grupy pozauniwersyteckie, chociaż ich rezultaty mogą interesować także audytoria akademickie. Z reguły badania takie są próbą zastosowania ustaleń nauk społecznych do rozwiązania problemów określonych przez klienta. Na przykład rozwój ->teorii gier nastąpił dzięki środkom Departamentu Obrony USA ze względu na jej znaczenie dla strategii wojskowej, ale stanowił również istotny wkład w teorię nauk społecznych.
Badania tego rodzaju mogą być opisowe, analityczne lub odnosić się do procesów i wyjaśnień przyczynowych; mogą oceniać nowe lub istniejące programy, opisywać przykłady najlepszych działań, dokonywać pomiaru zmiany społecznej, rozwijać przewidywania na podstawie modelowania rzeczywistości społecznej na wielką skalę lub polegać na szeroko zakrojonych badaniach eksperymentalnych w naturalnym środowisku społecznym, trwających lata lub nawet dziesięciolecia. Większość tych badań stosuje podejście wielodyscyplinarne i unika żargonu poszczególnych wąskich dyscyplin. Dlatego rzadko są one jednoznacznie socjologiczne, nawet jeśli wkład socjologii w podstawy teoretyczne projektu i metodologię danego studium jest większy niż innych dyscyplin.
socjologia wiedzy 335
Badania z zakresu s.s. bardziej niż teoretyczne koncentrują się na czynnikach społecznych skłaniających do działania lub dających się kształtować. Na przykład rodzina może dawać początek najważniejszym rolom związanym z płcią lub stereotypom rasowym, ale badania stosowane skupiłyby się raczej na roli publicznego systemu oświatowego w zmienianiu sposobu percepcji u dzieci w kierunku uznanym za pożądany. Badania stosowane tworzą pewne wielodyscyplinarne obszary studiów, takie jak stosunki przemysłowe (-^stosunki pracy) lub ->polityka społeczna. Gdy prowadzone są w sektorze komercyjnym, określa się je raczej jako "konsultingowe". Przegląd tych problemów i analizy niektórych interesujących badań można znaleźć w; Social Policy Research, M. Bulmer (red.) 1978. RS.
socjologia szkolenia [sociology of trai-ning], szkolenie polega na przygotowaniu do szczególnego zadania lub -roli przez usystematyzowane instrukcje. Socjologowie akademiccy często przeciwstawiają szkolenie oświacie. W sensie socjologicznym szkolenie należałoby raczej przeciwstawiać nauce szkolnej (->szkola), co pozostawiłoby dyskusję na temat jego wartości edukacyjnej niesocjologom. Szkolenia przeprowadza się w okresie poprzedzającym zatrudnienie, w okresie zatrudnienia lub w związku z pracą chałupniczą (-praca w domu). W wielkich firmach przemysłowych szkolenie jest często sformalizowane w postaci odrębnych kursów; coraz częściej kursy takie można spotkać także w szkołach. Niemniej daną formę nauczania można w zasadzie uważać za szkolenie, dopóki zakres i treść -^programu minimalnego są kształtowane przez kryteria komercyjne, narzucone przez rynek pracy, nie zaś na podstawie szerszych zasad pedagogicznych, określających sposób posługiwania się wiedzą w szkołach. Relacje między szkoleniem a nauczaniem szkolnym mogą być w różnych społeczeństwach przemysłowych całkiem odmienne; są one przedmiotem interesujących badań porównawczych, z których m.in. wynika, że jest to ważny czynnik -wzrostu gospodarczego i efektywnego wykorzystania kapitału ludzkiego (-^teoria kapitału ludzkiego). Problematyka szkolenia okazuje się też dość ważna z perspektywy podstawowych zainteresowań socjologii. Chodzi tu o dyskusje na temat kształtowania -kwalifikacji, ->procesu pracy i -rynku pracy, związku między subiektywnym -^przeżyciem pracy a -^świadomością klasową (lub jego braku), ->związków zawodowych oraz ->związkowością. Debaty teoretyczne na temat szkolenia wraz z wnikliwymi studiami przypadków omawiają D. Lee i in., Sche-mingfor Youth (1990). Zob. też socjologia oświaty; wokacjonalizm. A.K.
socjologia wiedzy [sociology of know-
ledge], status s.w. jako działu socjologii nie jest jasny. Zajmuje się ona związkami wiedzy z bazą
i
336 socjologia wizualna
społeczną. Wszelako to, czym są ta wiedza i baza społeczna, zdaje się zmieniać w zależności od autora. Wszyscy wielcy teoretycy społeczeństwa mają coś w tych kwestiach do powiedzenia, lecz jedynie w kontekście swych teorii, nie zaś z punktu widzenia pewnej odrębnej dziedziny badawczej. Na przykład E. ->Durkheim utrzymywał w swej socjologii religii, że podstawowe kategorie myślowe, za pomocą których porządkujemy świat, mają korzenie w sposobie zorganizowania społeczeństwa. M. ->Weber w swej wersji socjologii religii przywiązywał znaczną wagę do materialnych warunków wpływających na kształtowanie się wierzeń religijnych.
S.w. najbardziej wyraziście związana jest z -^marksizmem, gdzie w szczególności łączy się z teorią ->ideologii. Społeczne źródła wiedzy uważa się za powiązane ze zdolnością rozumienia prawdy. Twierdzi się niekiedy, że treść wiedzy zależy od pozycji społecznej lub ekonomicznej:
->burżuazja będzie patrzyła na świat na swój sposób - w kategoriach indywidualnej konkurencji i przetrwania najsilniejszych, natomiast -prole-tariat inaczej - z punktu widzenia współpracy i wzajemnego wspierania się. Te różne punkty widzenia uwarunkowane są bezpośrednio przez doświadczenia każdej klasy w procesie wytwórczym. Bardziej subtelny nurt, odwołujący się do
->Hegla i związany z G. ->LulAutorem klasycznej niemarksistowskiej wykładni był K. ->Mannheim, który w Ideologii i utopi; (l 936, wyd. poi. 1992) dowodził, że formy wiedzy są uwarunkowane nie tylko przez klasę, lecz i przez pozycję społeczną jednostki w różnych innych wymiarach, a ponadto nie jest możliwe przypisywanie jakiemuś punktowi widzenia większego stopnia prawdziwości niż innemu. Jednakże intelektualiści z racji swego "płynnego" statusu społecznego mogą mediować między różnymi pozycjami i stawiać bardziej kompleksowe diagnozy.
S.w. jako odrębna dziedzina zdaje się rozpoczynać i kończyć wraz z Mannheimem, chociaż rozmaite kombinacje jego idei (oraz marksistowskich) można wykryć w socjologii nowoczesności, religii i nauki, przy czym ta ostatnia często koncentruje się na wpływie na wiedzę wywieranym przez poszczególne instytucje. W dyskusjach tych
zawsze pokutuje problem -relatywizmu: jak możliwe jest twierdzenie ogólne, że wszelka wiedza zależna jest od pozycji społecznej, skoro zapewne samo to twierdzenie uwikłane jest w kontekst społeczny. Problem ten jest obszernie omawiany w pracy W. Starka The Sodology of Knowledge (1958), która nadal pozostaje najbardziej wyczerpującym wprowadzeniem do klasycznej literatury na temat s.w. Zob. też Evans-Pritchard E.E.; Scheler M.; socjologia nauki; socjologia religii; Sorel G. J.S.
socjologia wizualna jyisuai sociology],
chociaż nowoczesna socjologia i fotografia pojawiły się niemal jednocześnie w pierwszej połowie XIX w., rozwijały się jednak zupełnie niezależnie od siebie. W kilku wczesnych pracach (por. F. Thrasher, The Gang 1927) wykorzystano fotografie do zilustrowania badań, ale socjologowie z reguły lekceważyli obraz wizualny. Różniło ich to od wszystkich innych badaczy społeczeństwa; np. antropologowie często posługiwali się w swych pracach obrazem wizualnym i filmem, co niekiedy przynosiło wspaniałe rezultaty, zob. M. Mead, G. Bateson, Balinese Culture (1942); film dokumentalny okazał się też bezcenny dla historyków społecznych.
Od pewnego czasu jednak rozwija się dziedzina socjologii znana jako s.w. Przedmiotem jej zainteresowania są dwie podstawowe sprawy. Po pierwsze, używa ona fotografii (a coraz częściej wideo i filmu) jako narzędzia badawczego ułatwiającego zbieranie danych. Po drugie, wykorzystuje obrazy wizualne jako dane same w sobie, zwykle jako część socjologicznych badań ^kultury, w których bada się film i inne wytwory kulturowe, często przy użyciu semiotyki (->se-miologia). Twórczość amerykańskiego interakcjo-nisty H. Beckera ilustruje oba te sposoby wykorzystania obrazu: określa on przesłanki wzrostu roli fotografii w socjologii (Doing Things Together 1986) oraz prowadzi obserwa-ie pracy artystycznej (Art World'; ' 980' Rozwój i ego typu zainteresowań kompetentnie przedstawiają J. Wagner (red.) w pracy hnages of Information 1979 oraz D. Harper w szkicu Yisual Sodology, w: New Technology m Sodology, G. Blank i in. (red.) 1989. A/f.
socjologia wsi [rural sociology], s.w. pozostała pod silnym wpływem -antyurbanizmu, tworząc stereotypowy wizerunek społeczności wiejskich charakteryzujących się stabilnością i harmonią. Tezę, że pewne cechy społeczne są typowe dla wsi i nie odnoszą się do miast, sformułował F. -Tónnies w pracy na temat ->wspólnoty i stowarzyszenia. W następnych latach R. -Redfield i inni autorzy przyjęli bardziej uproszczony pogląd, mówiący, że ze społeczeństwami wiejskimi (ludowymi) nieodłącznie wiążą się takie cechy, jak np. tradycyjny typ bliskich powiązań rodzinnych, zgoda (a nie konflikt) oraz statusy przypisane (a nie osiągnięte).
Koncepcje te stanowiły podłoże, na którym rozwijała się empirycznie zorientowana s.w., przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych, gdzie wspierała ona politykę państwa inspirowanąjeffer-sonowskimi wyobrażeniami o wiejskim życiu. Znaczna część s.w. to ^badania społeczności lokalnej, będące w istocie gromadzeniem danych, pozwalających ocenić, w jakim stopniu określona społeczność lokalna przejawia cechy idealnego typu życia wiejskiego i identyfikujących przyczyny erozji tej sielankowej wizji. Po 1945, w dużej mierze na skutek wpływu, jaki s.w. wywierała na takie ciała jak Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa, podejście to rozprzestrzeniło się poza Stany Zjednoczone. Głównym jednak przedmiotem zainteresowań pozostało zagadnienie rozwoju wsi w krajach wysoko uprzemysłowionych. Główne osiągnięcia w dziedzinie badań nad przemianami na wsi w krajach -Trzeciego Świata sąwwiększym stopniu zasługą socjologii rozwoju i badań nad chłopstwem. W krajach państwowego socjalizmu s. w. była również ściśle empirystyczna, chociaż służyła tu polityce przekształcania wsi, anie zachowywania jej dotychczasowego kształtu.
W latach 60. te wyobrażenia na temat wiejskiego sposobu życia nie dały się już utrzymać. 0. Lewis, R. Pahl i inni autorzy wykazali, że wieś w równym stopniu charakteryzuje się formami więzi społecznej, konfliktu i spójności uznanymi za typowo miejskie, jak uznanymi za typowo wiejskie. Mimo to główny nurt s. w. uparcie obstawał przy starym paradygmacie i wychodził niewiele poza ->abstrakcyjny empiryzm.
Wiatach 70. w s. w. pojawiła się nowa, obiecująca tendencja, która przyniosła prace poświęcone charakterowi kapitalistycznej produkcji rolniczej ijej społecznych następstw dla społeczności wiejskiej i szerszego społeczeństwa. Powstaniu nowej socjologii rolnictwa towarzyszyły podobne zmiany w socjologii miasta. Ta zmiana paradygmatu pozwoliła na rozszerzenie pola badań i włączenie wielu nowych dziedzin, takich jak badania nad szczególnym charakterem ziemi jako czynnikiem produkcji, rolą różnych typów własności ziemi oraz nad strukturami władzy i -stratyfikacją społeczną wsi. Badania te były jednak w dużym stopniu deterministyczne, w tym sensie, iż tylko rozpoznawały społeczne następstwa przemian na wsi z założonej logiki rozwoju kapitalistycznego rolnictwa.
W następnych latach badania wyszły poza te uproszczone schematy i zajęły się historyczną i przestrzenną zmiennością procesu produkcji rolniczej oraz jej społecznymi konsekwencjami. Traktując rolnictwo jako złożony proces produkcji , dóbr, badania skoncentrowały się na takich zagadnieniach, jak globalnie zorganizowane "reżimy żywienia", rola -^-przemysłu rolnego (w tym jego związek z polityką państwa i wykorzystaniem nowoczesnych technologii) oraz systemy kredytów dla rolnictwa. Duży wpływ wywarły również teorie zaczerpnięte z badań nad chłopami i z socjologii
socjologia zdrowia i choroby 337
rozwoju. W latach 80. badania objęły następne dziedziny, włączając w zakres zainteresowań zagadnienia ochrony środowiska i rozwoju pozarolni-czych form gospodarki na wsi. Dobry przegląd tej dziedziny daje artykuł H. Newby'ego Rural Sociolo-gy ("Current Sociology" 1980). A.Z.
socjologia zdrowia i choroby [sociology of healtn and illness], dziedzina socjologii
poświęcona społecznym aspektom zdrowia i choroby; obejmuje trzy podstawowe obszary zagadnień: konceptualizację zdrowia i choroby, ich pomiar i badania ich rozkładu w społeczeństwie, oraz wyjaśnianie wzorów zdrowia i choroby. Punktem wyjścia rozważań socjologicznych w tej dziedzinie jest ustalenie pojęć zdrowia i choroby, przy czym nacisk kładzie się na zmienność kulturową określania granic zdrowia i choroby, ich wieloaspektowość i wartościujący charakter. Choroba odnosi się do takiego stanu ciała i psychiki jednostki, który uważany jest za niepożądany, co uzasadnia podjęcie działań w celu poprawy tego stanu lub przywrócenia zdrowia - pogląd ten najbardziej wyczerpująco analizował T. ->Parsons we wpływowej analizie choroby w kategoriach
->roli społecznej, która w dużym stopniu podlega procesom regulacji i kontroli społecznej.
Pomiar wzorów zdrowia i choroby nie jest prosty, nawet jeśli ich definicje są ustalone. Badacze wykorzystują dwa podstawowe źródła informacji na temat zdrowia i chorób -statystykę społeczną oraz -badania społeczności lokalnych. Statystyki publiczne zawierają dane na temat osób, które miały jakiś kontakt ze służbą zdrowia
- obejmują zatem zarejestrowanych i leczonych pacjentów. Chociaż z danych tych łatwo korzystać, mają tę wadę, że zniekształcają rzeczywisty obraz chorób: zależne są bowiem od zachowań ludzkich związanych z chorobą - od tego, w jakim stopniu ludzie skłonni są korzystać z pomocy służby zdrowia, jaki mają do niej dostęp, jak postrzegają swoją chorobę itp. Badania społeczności lokalnych omijają ten problem, gdyż badaniami przesiewowymi (-^narzędzia selekcyjne) objęta jest cała zbiorowość, niezależnie od tego, czy poszczególne osoby miały kontakt ze służbą zdrowia, czy nie. Do pomiaru stanu zdrowia wykorzystują one jednak różnego rodzaju skale oparte na wypowiedziach osób badanych; związek między tymi miarami a kliniczną definicją choroby jest problematyczny. Nie należy się więc może dziwić, że statystyki zgonów (-współczynniki śmiertelności) są często wykorzystywane jako zastępcza miara
-^statystyk zachorowań, przyjmuje się bowiem założenie, że w krajach rozwiniętych, gdzie wielu ludzi umiera na skutek chorób zwyrodnieniowych, wiek, w którym jednostka umiera, stanowi pewną informację na temat jego zdrowia w ciągu całego życia. Biorąc pod uwagę ograniczenia tych różnych pomiarów, należy - tam gdzie to możliwe - wykorzystywać wiele rodzajów danych na temat rozkładu chorób w społeczeństwie.
tł
338 socjologia życia gospodarczego
Nie ma bowiem wątpliwości - niezależnie od trudności z pomiarem - że wzory zdrowia i choroby zmieniają się w zależności od kraju i czasu, a także w obrębie poszczególnych społeczeństw. W perspektywie historycznej od dłuższego czasu następuje spadek umieralności w społeczeństwach krajów uprzemysłowionych, a przeciętna długość życia jest wyższa w krajach rozwiniętych niż w krajach rozwijających się. Zły stan zdrowia i umieralność wiążą się również z wiekiem i płcią. Ludzie bardzo młodzi i starzy są bardziej podatni na choroby i częściej umierają, a w większości społeczeństw kobiety żyją dłużej niż mężczyźni, chociaż niektóre dane wskazują, że częściej cierpią na różne schorzenia. Istnieją ponadto istotne różnice między poszczególnymi klasami społecznymi i grupami etnicznymi w obrębie jednego społeczeństwa. Na przykład P. Townsend i N. Davidson w książce lnequalities in Health. The Black Report (1982) wykazali, że w Wielkiej Brytanii współczynnik zgonów osób między 15 a 60 rokiem życia był mniej więcej dwa i pół rażą wyższy w V klasie społecznej niż w l klasie społecznej i nie ma żadnych oznak, że różnice te zmniejszają się.
Wyjaśnienie tych wzorów zdrowia i choroby lub rozkładu pewnych chorób nie jest wcale proste. Wśród szerokich kręgów społecznych i w środowisku medycznym modne stało się odwoływanie do tzw. zachowań związanych ze zdrowiem - picia alkoholu, palenia tytoniu, przestrzegania diety, ćwiczeń fizycznych; ich wpływ na stan zdrowia jednostek jest dość dobrze potwierdzony badaniami. W wyjaśnianiu tych wzorów zdrowia i choroby socjologowie starają się jednak wychodzić poza indywidualne zachowania jednostek i szukać przyczyn w bardziej ogólnych charakterystykach społecznych. O ile bowiem koncentrowanie się na zachowaniach związanych ze zdrowiem kieruje naszą uwagę na czynniki kulturowe, określające wzory konsumpcji, jak i środki finansowe umożliwiające lub utrudniające realizację tych wzorów, o tyle równie wiele uwagi trzeba poświęcić wpływowi procesu produkcji na zdrowie i chorobę. Dokonuje się on nie tylko poprzez takie zjawiska, jak skażenie środowiska i wypadki przy pracy, ale również stres, będący przyczyną wielu chorób. Jakkolwiek przejawy tego są często różnie interpretowane, to nie ulega wątpliwości, że czynniki społeczne odgrywają główną rolę w generowaniu zdrowia i choroby. Dobry przegląd zagadnień z tej dziedziny zawiera książka M. Stacey, Sociology of Health and lllness. A Textbook (1988) Zob. też rola chorego. A.Z.
socjologia życia gospodarczego [socio-
logy of economic life], fundamentalnym problemem ekonomii jest wyjaśnienie, w jaki sposób ograniczone zasoby produkcyjne i wysiłek społeczeństwa rozdzielane są między różnorodne alternatywne potrzeby. Typowa teoria ekonomiczna próbuje podejmować tę kwestię na gruncie stano-
wiska metodologicznego ->indywidualizmu. Przyjmuje się w niej także dla celów analizy pewne abstrakcyjne założenia. Po pierwsze, między producentami jakiegoś towaru, między jego konsumentami, a także między producentami a konsumentami zbiorowo istnieją stosunki konkurencji, których całość składa się na zbiór stosunków rynkowych (->rynek). Po drugie, tak konkurencja, jak i współpraca w gospodarce są efektem racjonalnego dążenia jednostek i grup do korzyści gospodarczej. Jest to paradygmatyczny przykład wersji ->teorii wymiany opartej na racjonalnym wyborze. Po trzecie, twierdzenia tej teorii nie opisują po prostu i wyłącznie instytucji i motywacji obecnych w społeczeństwach rynkowych, lecz precyzują, jaki jest w dowolnym społeczeństwie zespół koniecznych i naturalnych oddziaływań, gdy tylko pojawia się kwestia niedoboru zasobów (środków) oraz konkurencji możliwych potrzeb (celów).
Można także powiedzieć, że s.ż.g. zajmuje się alokacją zasobów i podobnie jak ekonomia wywodzi się z klasycznej -ekonomii politycznej. Wczesna socjologia skupiała się jednak bardzo często na krytyce tendencji do indywidualizmu i abstrakcji, które charakteryzują ekonomię polityczną i na których później opiera się gospodarka. Na przykład K. -Marks był jednym z pierwszych, którzy twierdzili, że alokacja zasobów za pośrednictwem niekontrolowanej konkurencji rynkowej ma charakter zasadniczo anar-chiczny i nieuporządkowany i odtwarza istniejące już nierówności związane z klasową (->klasa) władzą i przywilejami. W czasach współczesnych głosi się podobny pogląd na temat rynkowej dyskryminacji według -rasy i -płci. Dyskusje tego rodzaju wskazują, że badacz powinien patrzeć na społeczeństwo z pewną dozą metodologicznego holizmu, który dla wielu ekonomistów jest nie do zaakceptowania.
Inna ważna kontrowersja dotyczy związku między ekonomią a rozmaitymi wersjami liberalnej (-liberalizm) t;~n' wiityczne,, odrzucającej,jako naruszenie wolności jednostki, państwową regulację polityki ekonomicznej i społecznej. Twierdzi się, że maksymalizacja dobrobytu społecznego jest bardziej prawdopodobna, gdy popiera się wolną przedsiębiorczość i nieograniczoną konkurencję rynkową. Pogląd ten łączy się z ^ekonomią neoklasyczną, której przedstawiciele twierdzą, że gospodarka konkurencyjna zasadniczo dąży do optymalnej dystrybucji zasobów i wyrównywania dochodów uczestników produkcji. Jest jednak poważnym błędem pogląd, że intelektualna krytyka tej ortodoksji teorii ekonomicznej albo sprowadza się do ataku na liberalne wartości polityczne, albo - zarzut często kierowany pod adresem myśli socjologicznej - nieuchronnie zakłada socjalistyczne skłonności. Przeciwnie, wielu socjologów krytykujących teorie rynkowe opowiada się za szeroko rozumianymi wartościami liberalizmu i indywidualizmu, choć równocześnie
i
dowodzą oni, że teoria neoklasyczna jest intelektualnie niedostateczna lub że odwoływanie się w polityce do domniemanych praw rynku prowadzi do niezamierzonych konsekwencji, zagrażających wartościom liberalnym. Jako przykłady wskazać można rozważania M. ->Webera na temat
-biurokracji oraz E. ->Durkheima o ->anomii. Co więcej, podobna kontrowersja toczy się w tonie samej nowoczesnej ekonomii, zwłaszcza od czasu rewolucji zainicjowanej w teorii ekonomicznej przez J.M. Keynesa i jego zwolenników. ->Ekono-mia keynesowska zawiera tezę, że równowaga w całej gospodarce może zachodzić w punkcie, w którym połączone zasoby nie są jeszcze optymalnie wykorzystane - chociaż poszczególne rynki są w stanie ->równowagi.
Socjologię łączy z historią gospodarczą (oraz ztzw. herezją instytucjonalną w samej ekonomii) zainteresowanie genezą i zmiennością rzeczywistych rynków i innych instytucji gospodarczych. Na przykład zarówno rynki, jak bankowość wymagają względnie trwałej waluty, skodyfikowanego i skutecznego prawa oraz normatywnych wzorców zachowania. Warunkiem wstępnym zdrowego pieniądza, działających umów i w ogóle możliwości transakcji ekonomicznych jest określony stopień porządku moralnego i międzyludzkiego ^zaufania. Teoretycy wczesnej ekonomii politycznej rozumieli znaczenie pozakontraktowych warunków wymiany kontraktowej, jednakże z postępującą formalizacją i wzrostem stopnia abstrakcji teorii rynku świadomość ta ustąpiła na dalszy plan i dopiero później, po Durkheimie, została odświeżona przez socjologów. Instytucje rynkowe zakładają także posiadanie przez jednostki i grupy właściwych motywacji gospodarczych. Jednakże wyrachowane i wytrwałe pragnienie gospodarczej korzyści i zysku - decydujące dla samej idei gospodarki rynkowej, choć nie będące uniwersalnym motywem postępowania człowieka - mogło rozkwitać jedynie w raczej niezwykłych, niepowtarzalnych warunkach religijnych i moralnych, które wystąpiły u zarania ery nowożytnej. Dlatego socjologowie traktują wysoce krytycznie tezę, że domniemane prawa rynku obowiązują powszechnie, i uważają, że są one w najlepszym przypadku jedynie opisem szczególnej sytuacji historycznej i szczególnego typu społeczeństwa, mianowicie nowożytnego ^kapitalizmu i związanego z nim
-^uprzemysłowienia.
Ponieważ czynniki przyczynowe wyróżniane zwykle przez teorie ekonomiczne same mogą wymagać wyjaśnienia przyczynowego, niektórzy socjologowie posuwają się do twierdzenia, że ekonomia nie jest samodzielna, a nawet że jest wręcz zbędna jako odrębna dyscyplina. Takiemu imperializmowi socjologicznemu grozi wewnętrzna sprzeczność. Z jednej strony socjologowie powszechnie porównują społeczeństwa pod względem ich instytucji gospodarczych; z drugiej, pojawia się twierdzenie, że sens i natura działań gospodarczych zależą całkowicie od indywidual-
socjologia życia gospodarczego 339
nego przypadku. Próba - przede wszystkim marksistowska - rozwiązania tego problemu na gruncie utożsamienia działalności gospodarczej z produkcyjną nie uwzględnia faktu, że we wszystkich społeczeństwach wiele niewątpliwie produkcyjnych czynności - zwłaszcza prace domowe i zadania związane z reprodukcją wykonywane przez kobiety - uważa się za pozbawione znaczenia gospodarczego. Ekonomiści mogą zatem twierdzić, że w pełni uzasadnione jest traktowanie przez nich kwestii niedoboru i alokacji zasobów jako uniwersalnego i autonomicznego problemu społeczeństwa.
Socjologowie mają zapewne lepszą pozycję wyjściową do badania powiązań między gospodarką, systemem politycznym, strukturami społecznymi, systemami ideologicznymi i kulturą. Jako przykłady można wskazać związki między międzynarodowym ->podziałem pracy, stosunkami międzypaństwowymi i firmami ponadpaństwowymi; między ^patriarchatem jako systemem instytucji społecznych i gospodarką, czy - jak w klasycznej tezie Weberowskiej - między ->etyką protestancką a narodzinami kapitalizmu w Europie Zachodniej. Socjologowie wnieśli istotny wkład w teoretyczne i empiryczne badania szczególnych cech gospodarki i -rynku pracy, zwłaszcza na poziomie mikro, m.in. relacji władzy na rynku pracy jako całości i w miejscu pracy; -konfliktu w przemyśle i jego rozstrzygania; rozwoju i wpływu
-grup nacisku, -związków zawodowych i innych stowarzyszeń oraz ich roli w strukturze stosunków przemysłowych (-^stosunki pracy); ->ruchów społecznych, takich jak ruch na rzecz zniesienia segregacji czy wyrównania szans oświatowych, szkolenia zawodowego (-^socjologia szkolenia) i zespołów pracowniczych; personelu zarządzającego (-^zarządzanie), -^przedsiębiorców, firm i zachowań zbiorowych; społecznych i technicznych procesów innowacyjnych oraz rozprzestrzeniania się wiedzy i innowacji technicznych; organizacji pracy i procesów społecznych w miejscu pracy oraz ich wpływu na wydajność pracy lub na
-^zadowolenie z pracy, w tym m.in. tezy o ->de-kwalifikacji i -^systemach społeczno-technicznych; społecznych i gospodarczych stosunków w gospodarstwach domowych oraz wpływu ->strategii pracy w gospodarstwie domowym i typów rozporządzania finansami w rodzinach na aktywność zawodową robotników i ich ocenę płacy; preferencji i upodobań, kryteriów wyboru pracy i systemów wartości, które wpływają na zachowania na rynku pracy i w sferze konsumpcji; szerszych celów zarządzania, sprawiających, że powszechniejsze stają się strategie kompromisowe (->racje zadowalające) niż nastawione na maksymalizację zysku; charakteru pracy (->praca jako czynność) poza rynkiem, w tym pracy w gospodarstwie domowym i w ->gospodarce nieformalnej. Wreszcie siła socjologów w badaniach empirycznych polega na tym, że są oni zazwyczaj w dogodniejszej od ekonomistów pozycji przy gromadzeniu danych
340 socjologiczna jurysprudencja
i sprawdzaniu teorii i twierdzeń formułowanych przez ekonomistów na temat działalności gospodarczej, zwłaszcza w zakresie procesów decyzyjnych, zarówno jawnych, jak ukrytych.
Starszej daty, lecz nadal pouczająca jest próba nakreślenia mapy tej rozległej dziedziny socjologii podjęta przez N. Smelsera w pracy The Sociology of Economic Life (wyd. 2 1976). Zob. też nowszy zbiór artykułów na ten temat: The Sociology of Economic Life, M. Cranovetter, R. Swedberg (red.) (1992). J.S.
socjologiczna jurysprudencja [sociolo-gical jurisprudence], termin zaproponowany przez amerykańskiego prawnika R. Pounda (1870--1964), odzwierciedlający jego rozumienie prawa. Centralnym elementem koncepcji Pounda była bardzo sugestywna idea, że we współczesnych społeczeństwach prawo jest głównym środkiem uzgadniania i porządkowania rozbieżnych ^interesów. Niestety, być może dlatego że był prawnikiem, a nie socjologiem, nie połączył tej ważnej koncepcji z pełniejszym zrozumieniem zarówno sposobu powstawania interesów, jak i tego, w jaki sposób niektóre z nich uzyskują prawne uprzywilejowanie. Praca A. Hunta The SociologicalMovement m Law (1978) jest omówieniem dzieła Pounda, napisanym z socjologicznego punktu widzenia i umiejscawiającym je w kontekście historii socjologii prawa. P.Ś.
socjologiczne badania czasu wolnego
[sociological studies of leisure], czas wolny obejmuje przede wszystkim czynności, które człowiek wykonuje dla własnej przyjemności i wysoko ceni, nie związane z zajęciami codziennymi, jak praca (->praca jako czynność). Zajęcia w czasie wolnym mogą przynosić jednostce korzyść materialną, natomiast zupełnie nie wiążą się z obowiązkami społecznymi przypisanymi do jej innych ->ról społecznych. Różnego rodzaju gry czy zabawy są oczywistym przykładem zajęć w czasie wolnym, chociaż ciężka fizyczna praca poświęcona przez hobbystę rekonstrukcji starych samochodów czy silników parowych również do nich należy.
S.b.cz.w. obejmuje dwa podstawowe nurty. Pierwszy- nazywany podejściem formalnym - obejmuje badania empiryczne stosunkowo różnych zagadnień, wśród których można wyróżnić trzy kategorie. Do pierwszej należą badania, jak zmieniają się wzory czasu wolnego w -cyklu życia jednostki; przykładem ich jest praca R. i R.N. Rapoportów Leisure and the Family Life Cycle (1975). Drugi rodzaj to szukanie związków między pracą a czasem wolnym. Przykładem może być książka S. Parkera Leisure and Work (1983), w której wyróżnia on trzy rodzaje takich związków: "kontynuacji" (praca i zajęcia w czasie wolnym są podobne), "opozycji" (są one przeciwstawne i wyraźnie oddzielone) oraz "neutralności" (są one różne, ale nie przeciwstawne). Trzecia kategoria to badania sposobów, w jaki ludzie spędzają czas
wolny, np. chodzenie do kina, gra w piłkę nożną czy taniec.
Całkowicie odmienne jest podejście historyczne i bardziej teoretyczne. Jego reprezentanci zadają pytania o zmiany charakteru czasu wolnego i jego rolę w procesie ->zmiany społecznej. Dwa najważniejsze kierunki tego nurtu to ->funkcjo-nalizm i -neomarksizm. Na gruncie funkcjonaliz-mu sformułowano budzącą wiele krytyk i przewijającą się w latach 60. tezę (obecną np. w rozważaniach zawartych w pracy C. Kerra i in., Indus-trialism and Industrial Mań 1960) na temat "logiki uprzemysłowienia". Mówi ona, że nastąpi nieuchronne przejście do "społeczeństwa próżnia-czego". Natomiast neomarksiści podkreślali, że z pewnością nastąpi komercjalizacja czasu wolnego i że przekształci się on w jeden z produktów rynkowych (-rynek). Prace z kręgu ->teorii krytycznej równie, pesymistycznie oceniały powstanie "przemysłu kultury", zajmującego się produkcją komercyjnej, masowej rozrywki (obejmującej filmy popularne, sport, telewizję, komiksy itp.), który doprowadzi do zniewolenia jednostek i homogenizacji kultury. Nie wszyscy neomarksiści byli jednak aż tak pesymistyczni, np. ci, którzy zajmowali się badaniami kulturowymi, dowodzili, że wiele elementów tej kultury pełniło rolę symboli w oporze różnych odłamów klasy przed inkorporacją do -^dominującej ideologii (zob. np. Resistance Through Ritual, S. Hali |red.| 1976).
Pomimo tych dyskusji czas wolny rzadko stanowił główny przedmiot zainteresowań socjologów. Na początku lat 90. nastąpił jednak wzrost zainteresowania socjologów środkami masowego przekazu, sportem, badaniem kultury i konsume-ryzmu, można więc sądzić, że czas wolny będzie w przyszłości bardziej obecny w ich rozważaniach (zob. np. C. Rójek, Capitalisnt and Leisure Theory 1985). A.Z.
socjologiczne badania jedzenia [sociological Studies of food], 02 edzina socjologii, która, z pewnym! każącymi wyjątkami (jak prace N. ->Eliasa dotyczące sposobów zachowania się przy stole), stała się przedmiotem zainteresowania od bardzo niedawna, mimo dość powszechnej i trwałej uwagi, jaką poświęcano -rytuałom związanym zjedzeniem w pracach antropologów społecznych (-^antropologia społeczna). Dobrą ilustracją tej tradycji są dzieła C. Levi-Straussa, np. Le cm et le cu/t(1964). Zainteresowanie antropologii jedzeniem jest niewątpliwie konsekwencją uwagi, jaką się poświęca w badaniach etnograficznych (-^etnografia) szczegółom życia codziennego. Zakazy i nakazy związane z jedzeniem są dogodnym punktem wyjścia do rozpoznawania zróżnicowań kulturowych. Nie interesując się pełnym opisem szczegółów życia codziennego i uznając wiele z nich za oczywiste, socjologowie jeszcze całkiem niedawno traktowali poglądy i praktyki związane z jedzeniem jako mało znaczące poza kontekstem badań nad nędzą, deprywacją lub badań rolnictwa i przemysłu.
socjologiczne studia nad zamieszkaniem 341
Zainteresowanie s.b.j. jest zapewne konsekwencją i przejawem wzrostu społecznego i kulturowego znaczenia tej czynności w dostatnich społeczeństwach przemysłowych. Kiedyś przygotowanie i spożywanie pokarmu można było po prostu uważać za zaspokajanie ->potrzeby biologicznej, obecnie zaś dostrzega się różnorodne kulturowe i społeczne znaczenia tych czynności. Z drugiej strony uznaje sieje za ogromnie ważne dla zdrowia cielesnego, a sposobowi odżywiania przypisuje się podstawowe znaczenie dla zdrowia. Stąd w wielu badaniach rozważa się różne aspekty jedzenia i sposobu żywienia. Obserwujemy również duży wzrost liczby zaburzeń związanych z jedzeniem, czego przykładem są anoreksja i bulimia, częściej rozpoznawane u kobiet niż u mężczyzn; zainteresowanie nimi jest uznawane za element refleksji nad znaczeniem kulturowym diety i ciała (->socjologia ciała). Z drugiej strony zaś przygotowywanie i spożywanie pokarmu w domu uważa się za ważne aspekty zarówno ->po-działu pracy zależnego od płci, jak i dystrybucji zasobów. A wreszcie spożywanie pokarmu w miejscach publicznych jest coraz bardziej popularnym sposobem spędzania wolnego czasu, a także sposobem podtrzymywania kontaktów społecznych związanych z pracą zawodową.
Socjologia jedzenia będzie więc zapewne w nadchodzących latach rozwijającą się dziedziną badań. Książki J. Goody'ego Cooking, Cuisine and Class (1982) oraz S. Mennella Ali Manners of Food (1985) są dobrymi - choć całkiem odmiennymi -wprowadzeniami w tę dziedzinę. A.K.
socjologiczne badania prostytucji [so-ciological studies of prostitution], świadczenie usług seksualnych dla zysku finansowego występuje prawdopodobnie w postaci prostytucji w każdym społeczeństwie, w którym istnieje pieniądz. Prawie zawsze jest to prostytucja kobiet na rzecz mężczyzn, chociaż męska prostytucja, zwłaszcza nastawiona na klientów-mężczyzn, nie jest czymś niezwykłym.
K. Davis przedstawił funkcjonalną teorię prostytucji jako klapy bezpieczeństwa, umożliwiającej zachowanie powszechnego szacunku dla instytucji małżeństwa. Prostytucja rzeczywiście rozkwitała w wiktoriańskich czasach surowej moralności seksualnej. Jednakże feministki zwróciły uwagę, że dla kobiet prostytucja w żadnym razie nie jest klapą bezpieczeństwa, jest natomiast środkiem ich kontroli, etykietuje bowiem kobiety nie zachowujące czystości seksualnej jako nierządnice. Prostytucja wiktoriańska była związana z podwójną moralnością, bardziej permisywną wobec mężczyzn niż wobec kobiet. Socjologiczne badania prostytutek pokazują, że kierują się one głównie motywacjami ekonomicznymi i najprawdopodobniej liczba prostytutek wzrasta, gdy zmniejszają się inne możliwości pracy dla kobiet. Międzynarodowe migracje prostytutek prawie zawsze oznaczają wyjazd z kraju biednego do bogatego.
Niewiele jest badań klientów, ale studium przeprowadzone w Norwegii wykazało, że istnieje pewna liczba samotnych mężczyzn mających trudności w stosunkach z kobietami, którzy dość często spotykają się z prostytutkami; jednak większość klientów to ludzie zupełnie przeciętni.
W Wielkiej Brytanii prostytucja sama w sobie jest legalna, ale nagabywanie w miejscach publicznych, "przechadzanie się po ulicy", prowadzenie domów publicznych, namawianie do uprawiania nierządu oraz życie z "niemoralnych dochodów" prostytutki są nielegalne. Najczęstszymi formami wykonywania tej pracy są: prostytucja uliczna, ogłaszanie przez kobiety swych numerów telefonicznych lub powiązanie prostytucji z legalną pracą hostessy klubu, osoby towarzyszącej lub masażyst-ki. W niektórych krajach prostytucja jest kontrolowana przez państwo w ten sposób, że prostytutki muszą rejestrować się i często przeprowadzać badania lekarskie lub też świadczenie tego rodzaju usług zostaje ograniczone do dzielnic czerwonych latarni bądź do zarejestrowanych domów publicznych. Zob. A. Taylor, Prostitution (1991). A.K.
socjologiczne studia nad zamieszkaniem [sociological studies of housing], nie istnieje i nie może istnieć żadna jasno określona socjologia zamieszkiwania. Natura zamieszkiwania jako faktu fizycznego, jego rozkład przestrzenny oraz warunki zajmowania mieszkań (fizyczne, prawne, finansowe) znajdują się pod wpływem struktur i procesów społecznych, l na odwrót: te cechy zamieszkiwania mają określone skutki społeczne. Dlatego też zamieszkiwanie można traktować zarówno jako skutek, jak i przyczynę procesów społecznych. Wiele badań socjologicznych analizuje zamieszkiwanie właśnie wjednym z tych kontekstów. Istnieje co najmniej pięć różnych obszarów badawczych. Po pierwsze, wpływ ->kultury i podziałów społecznych (klasa, płeć i in.) na mieszkalnictwo. Drugi - to kwestia, w jakim stopniu formowanie się grup społecznych poprzez i ponad dzielnicą zamieszkania zależy od struktur i procesów społecznych (studia nad ->e-kologią miasta). Obszar trzeci to wpływ fizycznej natury zamieszkania i stosunków przestrzennych między jednostkami mieszkaniowymi na schematy interakcji społecznej na poziomie mikrospołecz-nym, tzn. w ramach i pomiędzy pojedynczymi gospodarstwami domowymi. Czwarty - to wyznaczniki podaży mieszkań w różnie ukonstytuowanych społeczeństwach (socjalistycznych, kapitalistycznych, słabiej rozwiniętych), ich zmiany w czasie i różnice między państwami oraz wpływ form podaży na szersze procesy społeczne, np. wpływ bezprawnego zajmowania mieszkań na rozwój -^gospodarki nieformalnej, procesów politycznych i -> ruchów społecznych w miastach ->Trzeciego Świata. Obszar piąty - to związki mieszkalnictwa z tworzeniem i podtrzymywaniem podziałów społecznych lub solidarności społecznej, w tym np. studia nad związkami między
f
li
.$�
342 socjologie codzienności
zamieszkaniem a klasą, wspólnotą, statusem, płcią, rasą lub formami konsumpcji. Zob. też klasa zamieszkania; sektoiy konsumpcji. P.S.
socjologie codzienności [sociologies of
everyday Nfe], gałęzie socjologii zajmujące się badaniami organizacji i sensu zachowań codziennych, zazwyczaj - lecz nie wyłącznie - utożsamiane z mikrosocjologią. Są to jakościowe badania doświadczeń życia codziennego tak różnych, jak zachowania pieszych, spanie, telefonowanie, doświadczenia związane z pracą, rozmowa czy czas. Książka J. Douglasa Understanding Every-dayLife (1970) jest wczesnym ujęciem problemów tej sfery badań; P.A. Adler i in. w artykule Everyday Life Sociology ("Annual Review of Sociology" 1987) przedstawiają z nieco większym dystansem stan obecny.
S.c. mogą przyjmować różne perspektywy teoretyczne. Na przykład A. Weigert twierdzi (Sociology ofEveryday Life 1981), że szczególnie doniosłe są cztery orientacje: socjologia dramaturgiczna (-dramaturgizm) E. Goflfmana (który zwrócił uwagę na użyteczność metafory teatru w analizie sposobu prezentowania przez ludzi siebie samych w życiu codziennym); ->etnometodologia H. Garfinkla (skupiająca się na procedurach, dzięki którym ludzie nadają zwartość swemu życiu codziennemu); -^fenomenologia A. Schiitza, Th. Luck-manna i innych (tworząca podstawy filozoficzne analizy codziennej świadomości); -teoria krytyczna H. Lefebvre'a (w ramach której prowadzi się badania uważanych za represyjne sprzeczności życia codziennego w systemie kapitalistycznym). Tylko ostatnia z tych orientacji nie odwołuje się do mikrosocjologicznych ram odniesienia. A.K.
socjometria [sociometry], termin wprowadzony przez J.L. Morena w 1934 w pracy Who S/io// Survive? jako narzędzie interpretacji -struk-tury społecznej w podejściu socjodramatycznym. S. systematyzuje informacje pochodzące od jednostek należących do ^grupy i dotyczące wzajemnych preferencji członków grupy lub behawioral-nych odpowiedników tych preferencji. Moreno posłużył się s. przy rozmieszczaniu studentów w domu akademickim w taki sposób, aby zminimalizować konflikty. Takie bezpośrednio praktyczne zastosowanie testu socjometrycznegojest obecnie rzadsze. Liczba wyborów socjometrycz-nych może być z góry ustalona ("wymień trzech najlepszych przyjaciół") lub nie ("wymień tyle nazwisk, ile chcesz"), może być uporządkowana, może też wyrażać silę związku. Analiza socjomet-ryczna polegała na porównaniu, ile razy każda jednostka była wybierana i wybierała. W ten sposób otrzymywano "gwiazdy" lub "izolowane wyspy", czyli osoby, które otrzymywały odpowiednio bardzo dużo albo bardzo mało wyborów. Wyniki takiej analizy przedstawia graf, zwany socjogramem, w którym jednostki otrzymujące wiele wyborów umieszcza się w centrum, a uzys-
kujące ich mało - na obrzeżach. S. stosuje się w szkołach i w innych sytuacjach, w których mamy do czynienia z małymi grupami. Pozwala ona zrozumieć wewnętrzną strukturę grupy. Dziedzina ta ma własne czasopismo "Sociometry". Czasem uważa się ją za część społecznej analizy sieciowej (->sieć). J.K.
solidarność społeczna [social solidarity],
jeden z głównych tematów prac E. -Durkheima; dotyczy źródeł moralnego, a więc także społecznego ->ładu w społeczeństwie. Durkheim starał się określić związek między jednostką a społeczeństwem w czasach rosnącego indywidualizmu, nieładu społecznego oraz zróżnicowania moralnego. W słynnym dziele O podziale pracy społecznej (1893, wyd. poi. 1999) porównał solidarność opartą na podobieństwie, charakteryzującą segmentowe, nieprzejrzyste społeczeństwa, w których przeważa "solidarność mechaniczna", z solidarnością wynikającą z podziału pracy w zwartych moralnie społeczeństwach, charakteryzujących się "solidarnością organiczną". Przejście od jednej do drugiej nie było ani oczywiste, ani możliwe do uniknięcia, co Durkheim zauważył jako pierwszy w swym podsumowaniu dotyczącym anormalnych form ->podzialu pracy. W późniejszych pracach Durkheim starał się zbadać instytucjonalne rozwiązania kwestii regulacji moralnej oraz integracji społecznej we współczesnych społeczeństwach, w szczególności podkreślając znaczenie "stowarzyszenia zawodowego" (nowoczesny odpowiednik średniowiecznego cechu) jako mediatora między jednostką a społeczeństwem. W pracy Elementarne formy życia religijnego (1912, wyd. poi. 1990) stwierdził, że s.s. - społeczeństwo - jest sama w sobie przedmiotem zbiorowego uwielbienia.
P.S.
solidaryzm [solidarism], wiara we wspólnotę
celów i interesów. Solidarność ceni się jako źródło siły i oporu płynące z jedności "elu. Odwoływanie się do solidarności j?ko raczej :elu samego w sobie niż środka uwa/;a się za charakterystyczne dla tradycyjnej społeczności robotniczej (^wspólnota).Jak się uważa, w takich środowiskach wspólne doświadczenia pracy i życia wytwarzają i podtrzymują silne uczucia braterstwa połączone z wartościami wzajemnej pomocy i współuczestnictwa. To poczucie przynależności uważa się także za źródło -kolektywizmu klasy robotniczej, jakkolwiek niewiele jest danych na empiryczne poparcie tej tezy i wątpliwe jest, czy tego rodzaju s. był kiedykolwiek tak konsekwentny i jednolity, jak się twierdzi. Zob. też przeżycie pracy; wizje społeczeństwa. J.S.
sondaż [survey], pierwotnie termin ten odnosił się do każdego usystematyzowanego zbioru danych o określonej grupie społecznej. W tym znaczeniu funkcjonuje on także obecnie. S. nie musi być zatem przeprowadzany za pomocą -^kwestionariusza; możliwe jest stosowanie także
innych technik zbierania danych, np. obserwacja zachowań. W praktyce jednak większość s. socjologicznych opartych jest na kwestionariuszach w formie pisemnej. Mówiąc ściślej, termin ten stosuje się do sposobu zbierania danych wykorzystującego ->wywiady i ->dobór próby w celu uzyskania zbioru danych nadającego się do dalszej analizy ilościowej. S. społeczne oparte na próbie losowej stały się najważniejszą pojedynczą techniką badań społecznych, używaną we wszystkich -�naukach społecznych, ->badaniach rynku i -^badaniu opinii.
S. są źródłem danych do opisu statystycznego społeczności krajowych, regionalnych i lokalnych. Używa się ich do badania wspólwystępowania pewnych zjawisk, do określania charakterystycznych cech mniejszych grup społecznych, przy przygotowywaniu dokładniejszych studiów przypadków, do analizy przyczynowości w procesach społecznych czy wreszcie do testowania modeli wyjaśniających. W ostatnich latach socjologiczna analiza s. została rozszerzona o nowe elementy, m.in. skomplikowane techniki ->analizy wielo-zmiennowej, używane w ekonometrii. Jedną i podstawowych zalet badań sondażowych - zarówno nakierowanych na teorię socjologiczną, jak i na cele praktyczne - jest ich przejrzystość i dostępność. Metody i procedury są jawne i dostępne dla innych osób, w przeciwieństwie do metod zakładających znaczny indywidualny wkład poszczególnych badaczy. Ich podstawową wadą jest z kolei fakt, że stosuje się w nich z reguły kwestionariusz, którego treść została ustalona już we wstępnej fazie badań, co ogranicza zasięg tematyczny całego badania. Badaniom tym zarzuca się też, że zmienne liczbowe na ogół nie mogą zapewnić odpowiedniej ->operacjona!izacji kon-struktów socjologicznych, że bardzo niesymetryczny układ sił między badaczem a badanym negatywnie wpływa na jakość otrzymanych danych czy wreszcie że tworzą one fałszywą aurę -obiek-tywności, co czyni je podatnymi na polityczne manipulacje. Większość powyższych wad można jednak wyeliminować przez dobry projekt i właściwą realizację badania.
S. dostarczają informacji o osobach, pełnionych przez nie rolach, grupach społecznych, takich jak gospodarstwa domowe czy rodziny, organizacjach, takich jak szkoły, zakłady pracy czy przedsiębiorstwa. W większości przypadków źródłem informacji są poszczególne osoby. Badania dotyczące większych lub bardziej skomplikowanych obiektów wymagają zatem niekiedy wielokrotnego przeprowadzania wywiadu na ten sam temat ze względu na ograniczoność i pewną jednostronność wiedzy pojedynczego informatora. S. są stosowane do badania ubóstwa, stratyfikacji społecznej, ruchliwości, poglądów i zaangażowania politycznego, pracy i zatrudnienia, a także innych spraw interesujących socjologów i przedstawicieli innych nauk społecznych. Wywiady przeprowadza się bezpośrednio, listownie lub telefonicznie.
sondaż 343
S. telefoniczne są szczególnie popularne w USA, gdzie większość gospodarstw domowych ma telefony, a - ze względu na wielkość kraju - przeprowadzanie wywiadów bezpośrednio byłoby bardzo kosztowne (zob. P.J. Lavrakas, Telephone Survey Methods 1987). Większe badania sondażowe, szczególnie o zasięgu ogólnokrajowym, prowadzą wyspecjalizowane agencje lub krajowe instytuty badawcze dysponujące środkami odpowiednimi do zaprojektowania kwestionariusza i próby, doboru próby, zaplanowania i nadzoru nad pracą terenową, przeprowadzenia szkoleń ankieterów, przeprowadzenia ->kodowania wypełnionych kwestionariuszy, sprawdzenia zgodności i wreszcie publikacji wyników. Agencje takie stają się często ośrodkami badań techniki i metod sondażu.
W większości badań akademickich stosuje się projektowane ad hoc i przeprowadzane jednorazowo s., mające odpowiedzieć na konkretne pytania. Takie badania wykorzystują na ogół możliwie najmniejszą, konieczną do zapewnienia reprezentatywności próbę - zazwyczaj 2 tyś. w badaniach ogólnokrajowych - i szeroko stosują wnioskowanie statystyczne w celu uogólnienia rezultatów na całą ->populację. Ogólnokrajowe badania opinii przeprowadza się regularnie, na ogół także z użyciem najmniejszej próby wystarczającej do reprezentatywności i przeprowadzenia testów istotności. Zmiana źródeł statystyki publicznej z zapisów administracyjnych na badania sondażowe przyczyniła się do tego, że wiele regularnych s. przeprowadzają obecnie władze administracyjne. Te badania prowadzone są na znacznie większych próbach, nawet rzędu 5-250 tyś. przy badaniach ogólnokrajowych. Taka wielkość próby czyni właściwie testy istotności statystycznej zbędnymi, podobnie jak w -spisach powszechnych, chyba że analizuje się jedynie pewną podgrupę.
Różnorodność s. jest obecnie tak wielka, że przestały one być jednorodną grupą badań społecznych. Przeprowadzane regularnie s. mogą zawierać elementy powtarzane w określonych odstępach czasu, np. co roku, lub opierać się na wywiadach rozłożonych równomiernie w ciągu roku w celu wyeliminowania efektów sezonowości. W przeprowadzanych w USA sondażach: Cur-rent Population Survey (CPS) oraz Labor Force Survey (LFS) stosuje się ->próbę rotacyjną, co daje korzyści podobne jak ->badanie panelowe.
Podczas wywiadu konieczna jest współpraca respondentów. Osoba badana powinna przyjąć rolę komentatora życia własnego i osób ze swego otoczenia. Rola taka kształtowała się w zachodnich społeczeństwach przemysłowych przez dziesiątki lat. Ostatnio coraz powszechniejsze jest przekonanie, że w innych kulturach rola ta może być zupełnie inaczej rozumiana. Na przykład w niektórych kulturach otwarte wyrażanie niezgody z rzeczywistymi bądź domniemanymi przekonaniami przeprowadzającego wywiad może być uznawane za niewłaściwe. W takiej sytuacji prośba
344 sondaż terenowy
o wyrażenie własnych opinii jest oczywiście bezsensowna. Innym problemem może być to, że w s. wymaga się często od badanego informacji, które nie są powszechnie znane, dotyczy to np. społeczeństw, w których pismo lub przechowywanie danych osobistych są mniej rozpowszechnione. Z tych powodów opracowuje się nowe techniki do badań sondażowych w krajach Trzeciego Świata i wśród społeczeństw o innych kulturach lub konwencjach społecznych.
Istnieje bardzo wiele podręczników projektowania i przeprowadzania s. Praca C. Marsh The Survey Method (1982) jest przykładem eleganckiej obrony przed krytyką twierdzącą, że s. są zawsze powierzchowne i nie dostarczają materiałów do dobrego opisu rzeczywistości. J.K.
sondaż terenowy [community survey],
pojęcie stosowane w -^epidemiologii społecznej na oznaczenie badań zdrowotności niezależnie od korzystania z ustug medycznych. S.t.polega na badaniu stanu zdrowia ludzi w ich domach przy wykorzystaniu specjalnych -^narzędzi selekcyjnych. W s.t. nie bada się zwykle osób przebywających w takich instytucjach jak szpitale, więzienia, a także bezdomnych. M.T.
Sorel Georges (1847-1922), po długiej karierze inżynierskiej S. zajął się nauką i w ostatnich trzydziestu pięciu latach życia opublikował serię książek i artykułów na temat teorii społecznej, marksizmu oraz filozofii nauk społecznych (warto zwłaszcza wymienić Reflections sur la yiolence 1908 oraz Złudzenia postępu 1908, wyd. poi. [b.r.)).Jako redaktor "Le deyenir social" wprowadził -mark-sizm teoretyczny we Francji i wraz z E. ->Bern-steinem odrzucał marksistowskie pretensje do naukowości. Jednakże miast zrezygnować z rewolucyjnej działalności na rzecz reformizmu, zaczął głosić skrajną formę anarchosyndykalizmu. Dla socjologii pewne znaczenie mają jego pisma na temat mitu i przemocy. Jego analizy funkcji ->mitu w społeczeństwie są komplementarne wobec późniejszych prac K. -Mannheima na temat utopii. W pismach S. w istocie zawarta jest rozwinięta (choć niedoceniona) teoria ->ideologii. Zdaniem S. wiele głównych dogmatów marksizmu było mitami, których celem i funkcją była mobilizacja klasy robotniczej do masowej akcji przeciw ~ka-pitalizmowi, zwłaszcza "mit strajku generalnego". Jego twierdzenia, że gwałtowna konfrontacja może być szlachetna i cywilizująca, że przyszłość jest niepoznawalna oraz że nic nie wskazuje, by cywilizowani mężczyźni i kobiety mieli się kiedykolwiek wyrzec przemocy w dążeniu do godnych szacunku celów, godziły w edwardiańską wiarę, że postęp musi koniecznie prowadzić do pokojowego rozstrzygania wszelkich sporów, a w szerszym sensie, w obecną wśród socjologów skłonność do optymistycznego -^historycyzmu. J.S.
Sorokin Pitirim Alexandrovich (Aleksan-
dl-OWicz) (1889-1968), urodzony w Rosji, plebej-
skiego pochodzenia, uwięziony i zagrożony sra cią, skazany na wygnanie w 1922; dotarł Stanów Zjednoczonych, gdzie ostatecznie zo profesorem socjologii na Uniwersytecie Harvai W czasie wielu lat pracy S. opublikował ponad książek, poświęconych różnorodnej temat) m.in.: The Sodology of Revolution (1925); So Mobility (1927); Rural Sodology (1930) oraz So and Cultural Dynamics (4 t. 1937-41). Ostat z tych książek przedstawia cykliczną tec
->zmiany społecznej, opisującą społeczeńsl jako oscylujące między trzema odmiennymi parni "mentalności": doznaniową (podkreślaj; rolę zmysłów vi rozumieniu rzeczywistości), i acyjną (odwołującą się do religijnych sposób myślenia) oraz idealistyczną (będącą formą pn ściową między obydwoma wymienionymi ty mi). S. był socjologiem niezwykle płodnym i n cno obrazoburczym (zob. jego Fads and Foil m Modern Sodology and Related Sdences 195 a jego prace powszechnie uznaje się za p wokujące i pod wieloma względami pionierek Mimo to późniejsze pokolenia socjologów i zainteresowały się nimi bliżej, z istotnym v jątkiem, jakim są jego analizy -ruchliwości S[ łecznej. A.K.
Spencer Herbert (1820-1903), wiktoriańi prorok -darwinizmu społecznego, sławny w sw ich czasach, zwłaszcza zaś podziwiany w Staną Zjednoczonych. Wiele jego idei przeniknęło i kultury Zachodu jako obiegowe prawdy - a pn najmniej obiegowe uprzedzenia -jednakże dziś tylko nieliczni pamiętają o nim lub czytają jej książki.
Urodził się w środkowej Anglii w nieanglikar kiej rodzinie. Z zawodu był inżynierem i krę larzem. W pewnym okresie zajął się dziennikai twem, jednocześnie stale wydając książki, kto miały stać się podstawą jego autorytetu w dzi dzinie nauki o społeczeństwie. Bibliografia jej prac jest ogromna. Wśród nich są Social Stati (1851), Pierwsi, zasady (1S62, wyd. poi. 188( Wstęp do socjologii (1873, wyd. poi. 1884) or; Zasady socjologii 3 t. [8 cz.) 1876, wyd. poi. cz. !� 1889-98) i Descriptive Sodology (cz. 1-8, 1873-81 Pełną informację zawiera pracaJ.D.Y. Peela Herbe Spencer (1971), w której sylwetka S. jest przei stawiona na tle społecznym jego czasów.
S. był socjologiczną wyrocznią u schyłku epol wiktoriańskiej. W odróżnieniu od Marksa widzi; w rewolucji przemysłowej tylko ->postęp. Uważa że -^społeczeństwo jest żywym, rozwijającym si organizmem, który w miarę jak staje się córa bardziej złożony, musi zdobywać samoświadc mość i umiejętność kontroli mechanizmów swegi własnego postępu. Najważniejszym z nich jes intensywna walka o zasoby, której zasadą jes
- mówiąc słowami S. - "przetrwanie najlepie przygotowanych"; w ten sposób wyprzedził 01 o kilka lat Darwinowską ideę "doboru natural nego". S. sądził, że nieskrępowane stosowanie te
zasady doprowadzi ostatecznie do powstania możliwie najlepszego społeczeństwa. Jego idee zostały z entuzjazmem podchwycone w Ameryce, zwłaszcza przez W.C. -Sumnera, i do dziś pozostają podstawą społecznych i ekonomicznych teorii -libertarianizmu i ^-gospodarki wolnorynkowej. J.S.
spiralizm [spiralism], wzór -^kariery zawodowej występujący w klasie średniej, polegający na wysokiej ruchliwości geograficznej w celu uzyskania awansu zawodowego. Wiele nowoczesnych ^organizacji oczekuje takiej ruchliwości od swych pracowników w trakcie ich awansowania. P.S.
spis [census], zbadanie pewnej całości społecznej lub zjawiska pewnego typu uwzględniające 100% przypadków w granicach z góry określonych i w tym samym czasie. W przeciwieństwie do
-sondażu, w którym uczestniczy tylko część
->populacji, s. polega na zebraniu ->danych przekrojowych różnego rodzaju - począwszy od prostego zliczania osób, po bardziej różnorodne informacje dotyczące każdej (przynajmniej teoretycznie) osoby z danej populacji.
Spełnienie tego warunku z reguły możliwe jest tylko w połączeniu z obowiązkiem uczestnictwa i współpracy każdej spisywanej osoby. Dlatego s. przeprowadzane są przez państwo. S. przeprowadzane w skali całego państwa mają stosunkowo niedługą tradycję (pierwszy s. brytyjski odbył się w 1801).
W większości krajów s. ludności i mieszkań odbywają się co dziesięć lat, a uczestnictwo w nich jest obowiązkowe. Statystyki dla lat międzyspiso-wych otrzymuje się więc przez interpolację lub przez badania próby. W niektórych krajach przeprowadza się dodatkowo s. dotyczące wybranych spraw, np. zatrudnienia, przedsiębiorczości, wielkości produkcji. S. można byłoby przeprowadzać częściej lub nawet co rok, jest to jednak organizacyjnie i finansowo trudne. W ostatnich latach dla celów s. powszechnego zastosowano eksperymentalnie badania próby (->dobór próby). Praktycznie oznacza to, że s. polega na identyfikacji 100% spisywanych obiektów i na wypełnianiu szczegółowego kwestionariusza jedynie dla części z nich
- 10-50%. S. przeprowadzane są nie tylko przez państwo, lecz również np. przez stowarzyszenia, wówczas jednak, nawet jeśli chęć współpracy ze strony członków jest duża, zawsze należy liczyć się z pewnymi brakami danych, spowodowanymi tym, że udział nie jest przymusowy. M.T.
splot [conjuncture], termin używany przez tzw. strukturalnych marksistów na określenie konkretnego stanu stosunków polityczno-ekono-micznych, zwłaszcza klasowych, w danym społeczeństwie w określonym czasie (np. "szczególny splot historyczny"). J.S.
społeczeństwa pluralistyczne [plural so-cieties], społeczeństwa składające się z różnych
społeczeństwo 345
grup i społeczności językowych, etnicznych, religijnych lub rasowych. Można twierdzić, iż takie właśnie jest każde społeczeństwo; w rezultacie terminu "pluralistyczny" używa się czasem, niestety, jako synonimu terminu "wielokulturowy" i stosuje do państw tak różnych, jak współczesne Stany Zjednoczone i Brazylia. Pierwotnie termin ten miał jednak węższe zastosowanie. Odnosił się do tych pokolonialnych, rozwijających się państw, w których różne grupy etniczne (->etniczność) zajmowały odmienne pozycje w ->podziale pracy, funkcjonowały jako w dużym stopniu zamknięte -wspólnoty i odczuwały niewielkie zobowiązania w stosunku do całego społeczeństwa (zob. J.S. Furniyall, Co/on/o/ Policy and Practice 1948). Innymi słowy, w takich krajach istnieje nie tylko różnorodność kulturowa, lecz i formalne odmienności systemów pokrewieństwa, religii, oświaty, rekreacji i gospodarki (a czasem nawet rządu).
W s.p. ludzie o różnym pochodzeniu etnicznym spotykają się tylko na rynku, gdzie różne grupy muszą prowadzić wymianę dóbr i usług. Nie dochodzi więc do powstania wspólnej "woli społecznej", mającej na celu ograniczenie wyzysku członków jednej grupy przez członków innej. Muszą jednak istnieć pewne ramy społeczne rządzące transakcjami międzygrupowymi, by uniknąć anarchii rynkowej; w przypadku Indonezji rozwiązanie dylematu pluralizmu polega na narzuceniu systemu kastowego (-kasta), wspólnego prawa, nacjonalistycznej (-^nacjonalizm) ^demokracji i -federalizmu. Dobrą analizą powstania i częściowego upadku pluralizmu w tym społeczeństwie jest praca W.F. Wertheima Indonesian Society in Transition (1956).
Późniejsze prace (zob. np. M.G. Smith, The Plural Society in the British West Indies 1965) objęły pojęciem Furnivalla społeczeństwa pokolonialne i wielorasowe Karaibów i Afryki Południowej - które uznawano za pluralistyczne społecznie i kulturowo (choć nie zawsze pod względem podziału pracy). Głównymi krytykami tezy o s.p. są ^marksiści, którzy nierówności etniczne lub kulturowe ("ideologiczne") przekładają na płaszczyznę bardziej podstawowych konfliktów klasowych oraz podkreślają ^uzależnienie społeczeństw rozwijających się od rozwiniętych. P.S.
społeczeństwo [society], ogólnie rzecz biorąc, ->grupa osób, które mają wspólną -kulturę, zajmują określony obszar terytorialny oraz mają poczucie przynależności do zjednoczonej i odrębnej całości; istnieje jednak wiele innych koncepcji socjologicznych (zob. D. Frisby, D. Sayer, Society 1986).
Potocznie termin ten jest stosowany tak, jak gdyby odnosił się w bezproblemowy sposób do czegoś, co istnieje "gdzieś tam", oraz wykracza poza przedmiot indywidualny: mówimy o "s. francuskim", "s. kapitalistycznym" lub s. odpowiedzialnym za pewne zjawisko społeczne. Stosowanie takie rodzi jednak pewne problemy; np. czy s.
346 społeczeństwo asymetryczne
brytyjskie jest oczywistą jednością, czy też możemy mówić także o s. walijskim, szkockim i pół-nocnoirlandzkim? Nawet w samej Anglii: czy istnieją znaczne różnice społeczne pomiędzy np. północą a południem? Czy istnieje jedno s. kapitalistyczne, czy wiele? S. nie jest też tym samym co państwo narodowe. Była Jugosławia niewątpliwie zawierała wiele s.: chorwackie, słoweńskie, serbskie itd.
Wielu socjologów stosuje ten termin w sposób zdroworozsądkowy, inni podają go w wątpliwość. Na przykład niektórzy przedstawiciele ->interak-cjonizmu symbolicznego twierdzą, że nie ma czegoś takiego jak s.: termin ten jest tylko wygodną przykrywką dla spraw, o których nic nie wiemy lub które niewłaściwie rozumiemy (zob. P. Rock, The Making of Symbolic Interactionism 1979). Inni, jak np. E. ->Durkheim, traktują społeczeństwo jako rzeczywistość sui generis (Zasady metody socjologicznej 1895, wyd. poi. 1968).
Niektórzy socjologowie próbowali stworzyć bardziej precyzyjne pojęcia, które zastąpiłyby "s.". Teoretyk marksistowski L. -Althusser zaproponował termin -formacja społeczna, czyli połączenie trzech poziomów relacji (gospodarczych, ideologicznych i politycznych), które mogą na różne sposoby wiązać się z sobą (For Mmx. 1969). A. Giddens, przeciwstawiając się utożsamianiu s. z państwem narodowym, proponuje mówić o ^systemach społecznych oraz ^instytucjach, które mogą, ale nie muszą, być ograniczone granicami narodowymi (A Contemporary Critique of Historical Materiatism 1981). Zob. też funkcjonalizm; Goff-man Erving; socjologia formalna. P.Ś.
społeczeństwo asymetryczne [asymmet-
ric SOciety], termin wprowadzony przez amerykańskiego socjologa J. Colemana (The Asymmetric Society 1982), który twierdzi, że przyrost korporacyjnych uczestników życia społecznego w rozwiniętym ustroju kapitalistycznym (organizacje przemysłowe, związki zawodowe i organizacje rządowe) powoduje powstanie i zwiększanie się asymetrii międzyjednostką a korporacjami (^społeczeństwo korporacyjne), przy czym jednostki stopniowo tracą ->wtadzę na korzyść organizacji. M. T.
społeczeństwo bezpaństwowe [stateless
SOciety], ogólny temin, który jest często stosowany w odniesieniu do społeczeństw ->akefalicz-nych lub społeczeństw segmentarnych i nie posiadających scentralizowanej władzy państwowej (-^państwo). Czasem błędnie określa się tak społeczeństwa, których system polityczny opiera się na uznaniu przywódcy lub władcy tradycyjnego i nie ma jasno określonego aparatu państwowego.
P.Ś.
społeczeństwo korporacyjne, korpora-cjonizm [corporate society, corpora-
tism], termin ten odnosi się do typu społeczeństwa, w którym różnego rodzaju duże or-
ganizacje korporacyjne, o rozległych, żywotnyi interesach, zaangażowane są w działalność go podarczą, społeczną i polityczną. Przykłade: grup ludzi działających wspólnie w celu n alizacji swoich interesów są zrzeszenia go podarcze, izby i -^stowarzyszenia zawodowi
->związki zawodowe oraz ->grupy nacisku. Si cjologowie zwykle zajmują się głównie ->ko poracjami gospodarczymi, a zwłaszcza wielkin korporacjami ponadpaństwowymi, które rozw nęły się w XX w., oraz zasięgiem kontrol jaką sprawują one nad gospodarką lub któn same podlegają w społeczeństwach demokfi tycznych.
Istnieją ciowody, że korporacje gospodarcz sprawują znaczną władzę na -rynku; mogą on jednak podlegać ograniczeniom ze strony kor kurencji i ->państwa. Grupy korporacyjne są wz; jemnie od siebie zależne. W latach 70. XX w wskazywano, że istnieje powiązanie o charali terze korporacyjnym między związkami prace dawców a związkami zawodowymi, które - razer z rządem - brały udział w podejmowaniu decyz: gospodarczych. K. był szczególnie widoczn; w Niemczech Zachodnich, krajach skandynaw skich oraz - słabiej - w Wielkiej Brytanii. Uważi się, że grupy Korporacyjne miały glos przy po dejmowaniu decyzji politycznych o zasięgu ogól nokrajowym, w zamian za kontrolę nad swoim członkami. Jeśli chodzi o związki zawodowe toczyły się spory, w jakiej mierze k. był formi
-^inkorporacji klasy robotniczej, a w jakiej sta nowił wyraz jej siły. W latach 80., wraz z po gorszeniem się sytuacji gospodarczej, k. prawif zanikł, zwłaszcza w Wielkiej Brytanii, gdzie zwiąż ki zawodowe niemal całkowicie zostały wytą czone z procesu podejmowania decyzji politycZ' nych. Różne interpretacje k. są wszechstronnie omówione w pracy zbiorowej Order and Conf.ict in Contemporary Capitalism, J.A. Goldthorpe (red.] (1984), opartej na gruntownych badaniach porównawczych konfliktów pc 'itycznych i przemysłowych w I: ;!:r--li$tycznych społeczeństwach uprzemysłowionych po 1945.
Należy wspomnieć, że teorie k. określane są czasem jako "teorie neokorporacjonizmu", dla odróżnienia od ->teorii normatywnej państwa korporacyjnego, którego orędownikami byli w latach 20. m.in. Kościół katolicki i włoska partia faszystowska. A.Z.
społeczeństwo masowe [mass society], współczesny obraz s.m. - choć nie samo to określenie - ma początki w rozważaniach francuskiego arystokraty A. de -*Tocqueville'a, który podróżował po Stanach Zjednoczonych w latach 30. XIX w., poszukując tajemnicy -^demokracji, Uderzyło go podobieństwo idei i wartości u wielu ludzi i zastanawiał się, czy takie społeczeństwo mogłoby się stać ofiarą masowej, stadnej mentalności, którą nazwał "tyranią większości". Klasyczny opis s.m. stworzony przez Tocqueville'a odbił się
echem w catej późniejszej teorii społecznej: "[...) niezliczona wielość ludzi, równych i podobnych, bezustannie starających się dostarczyć sobie drobnych i marnych przyjemności, które wypełniają ich życie. Każdemu z nich, żyjącemu oddzielnie, jest obcy los catej reszty. Jego dzieci i bliscy przyjaciele stanowią dla niego catość rodzaju ludzkiego. Podobnie jak reszta współobywateli, jest blisko nich, ale ich nie widzi; dotyka ich, ale ich nie czuje".
Socjologowie XIX-wieczni w znacznej mierze podzielali zainteresowania Tocqueville'a wyłaniającą się kulturą społeczeństw przemysłowych. E, ->Durkheim opisał ->anomię w tym nowym porządku społecznym, a M. ->Weber pisał o bezduszności ->biurokracji. F. ->Tónnies we Wspólno-di i stowarzyszeniu (1887, wyd. poi. 1988) z niechęcią myślał o zatłoczonych, miejskich, masowych społeczeństwach, powstających wówczas w Europie.
Poglądy te na ogół traktowano jako wyraz elitystycznej nostalgii aż do lat 50. XX w., kiedy to socjologowie i politolodzy podjęli refleksję teoretyczną nad niedawno minioną historią ^totalitaryzmu w Europie i Związku Radzieckim. W pracy The Politics of Mass Sonety (1959) W. Kornhauser dowodził, że wielkie zbiorowości ludzkie odcięte od stabilnych ->wspólnot oraz uznające jednolite, lecz płynne wartości mogą być niezwykle podatne na hasła totalitarnych ruchów masowych.
M. Horkheimer, Th.W. Adorno oraz inni teoretycy z kręgu szkoły frankfurckiej (-teoria krytyczna) skupili uwagę na ograniczeniach ideologicznych "kultury masowej" i w ramach tej perspektywy powstało wiele prac krytycznych. H. ->Mar-cuse w Człowieku jednowymiarowym (1964, wyd. poi. 1991) rozwinął ten kierunek myślenia do granic ostatecznych, dowodząc absolutnej ^hegemonii kultury masowej i niemożliwości zmiany społecznej. S. Giner przedstawił wnikliwe zestawienie zarówno teorii konserwatywnych, jak i radykalnych w swej książce Mass Society (1976).
Termin "s.m." wyszedł z mody w socjologii ze względu na jego płynność i obciążenie wartościujące. Ale teoretycy społeczni tak różni, jak K. Kummar, Ch. Lasch, P. Berger oraz R. Bellah nadal badają stosunki społeczne i znaczenia kulturowe wytwarzane w ogromnych, wysoce zinstytucjonalizowanych społeczeństwach, pozbawionych więzi wspólnotowych. A.K.
społeczeństwo obywatelskie [civil so-dety], istnieje kilka konkurencyjnych definicji tego pojęcia. Panuje jednak zgoda, że dotyczy ono życia publicznego, a nie czynności podejmowanych prywatnie czy w gospodarstwie domowym, że wiąże się z rodziną i państwem oraz że s.o. może istnieć tylko w państwie prawa. Większość czołowych badaczy uważa też, że s.o. wiąże się z uczestnictwem w dobrowolnych stowarzyszeniach, w środkach masowego przekazu, stowarzyszeniach i związkach zawodowych itp.
społeczeństwo otwarte i zamknięte 347
Dla niektórych autorów (np. dla G.W.F. -Heg-la) s.o., usytuowane między jednostką (lub ^rodziną) a -^państwem, jest zjawiskiem przejściowym, które zaniknie, gdy uda się pogodzić -^interesy jednostek i ogółu. Dla innych jest to szczególnego rodzaju przeciwwaga dla państwa, a np. dla A. ->Gramsciego - bastion -^hegemonii klasowej, w ostatecznym rachunku popierający państwo (choć niejednogłośnie). Nowsze zastosowania tego pojęcia korzystają z doświadczeń upadku -^komunizmu w Europie Wschodniej, wskazując na oczywisty uwiąd lub po prostu nieistnienie pośredniego poziomu relacji społecznych, sfery samoorgani-zacji społecznej i tego poziomu artykulacji interesów, który musi znaleźć się między dziedziną prywatności a totalizującym państwem.
Pojęcie s.o. uważane jest zawsze za dynamiczne i obejmujące ->ruchy społeczne. Można je także uważać za dynamiczny odpowiednik ^obywatelstwa, łączący w sobie zdobyte prawa i obowiązki, formułujący je na poziomie s.o., praktykujący je i nadzorujący. Tak więc wolność słowa, będąca jednym z istotnych -praw obywatelskich, zależy od kultury, organizacji wydawców i dziennikarzy oraz od czytającej publiczności zarówno pod względem zasięgu, intensywności, jak i sposobu swego uzasadnienia. Doskonałym zbiorem tekstów na ten temat jest książka Z.A. Pełczyń-skiego Wolność, państwo, społeczeństwo (1984, wyd. poi. 1998). M. T.
społeczeństwo otwarte i zamknięte [o-
pen society and closed society], pojęcia te wprowadził K.R. Popper w książce Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie (2 t. 1945, wyd. poi. 1993), a wyjaśnił dogłębniej w Nędzy historycyzmu (1957, wyd. poi. 1999). Popper twierdzi, że zarówno nauka, jak i historia ludzkości są w zasadzie nieokreślone i płynne. W odniesieniu do teorii społecznej pogląd ten zaowocował ostrym i niszczącym atakiem Poppera na ->historycyzm. Teorie w rodzaju tych stworzonych przez Platona, ->Heg-la i ->Marksa, stwierdzające istnienie praw historii i dającego się określić przeznaczenia ludzkiego, Popper dezawuował jako naukowo nieuzasadnione, a politycznie niebezpieczne. Uważał, że wszystkie te teorie prowadzą do autorytarnych (-^osobowość autorytarna) i nieludzkich reżimów, które nazywał s.z., gdyż były one zamknięte na normalne procesy zmiany. Natomiast s.o. opierają się na aktywności, kreatywności i innowacyjności wielu jednostek i podlegają nieprzewidywalnemu rozwojowi poprzez ->cząsteczkową inżynierię społeczną. Są to te społeczeństwa, w których polityka społeczna jest monitorowana w celu zidentyfikowania niezamierzonych konsekwencji, poddawana otwartej krytyce i dostosowywana w świetle tej krytyki. Społeczeństwa takie muszą być zarówno liberalne (-^liberalizm), jak i demokratyczne (-^demokracja), tzn. musi w nich istnieć możliwość usunięcia z urzędu rządzących, którzy nie reagują na uzasadnioną krytykę. Sugerowany
liii l
348 społeczeństwo pierwotne
kontrast dotyczył oczywiście z jednej strony reżimu totalitarnego (->totaiitaryzm) ówczesnego Związku Radzieckiego (jako s.z.) i zachodnich demokracji (jako s.o.) - z drugiej.
Tezy Poppera słusznie postrzegano jako zasadniczy cios w podstawowe założenia -marksizmu
- zarówno jego uzurpowanego statusu naukowego, jak i twierdzenia, że ujawni przyszły bieg historii ludzkości. RS.
społeczeństwo pierwotne [primitive so-ciety], termin stosowany w odniesieniu zarówno do najdawniejszych społeczeństw, jak i do społeczeństw o prostej technologii, istniejących współcześnie. Jako narzędzie opisu społeczeństw przeszłości jest ono oceniane negatywnie, gdyż żadne z nich nie jest pozostałością wcześniejszego stadium ewolucyjnego, każde ma swą własną historię i drogę rozwoju. Ponadto improwizacja na podstawie materiałów pozostałych z przeszłości nie jest rzeczą łatwą i wymaga wielkiej przenikliwości. A. K.
społeczeństwo postindustrialne, post-industrializm [post-industrial society,
pOSt-indUStrialism], określenia te stały się popularne po opublikowaniu książki D. Bella The Corning of Post-lndustrial Society (1973). Zdaniem Bella, s.p. to społeczeństwo, w którym wiedza zastępuje własność jako główny przedmiot zabiegów oraz jako najważniejsze źródło władzy i dynamizmu społecznego. Dlatego też jest to społeczeństwo, w którym inżynierowie i profesjonaliści (-^stowarzyszenia zawodowe) są "górującymi" grupami społecznymi, a ->usługi są ważniejsze niż -^wytwarzanie. J.S.
społeczeństwo przemysłowe, społeczeństwo industrialne [industrial society]. Należy rozróżniać opisowe i analityczne zastosowanie tego terminu. Na poziomie opisowym s.p. to po prostu takie społeczeństwo, które ma cechy charakterystyczne dla -^uprzemysłowienia. Termin ten jest jednak również stosowany w abstrakcyjnym sensie dla wyrażenia tezy, że istnieje określony typ społeczeństwa, którego kultura, instytucje i rozwój są zdeterminowane procesem produkcji przemysłowej, zachodzącym w jego obrębie. W tym sensie teorie s.p. należą do nurtu
-determinizrriu technologicznego lub ewolucjo-nizmu naukowego. Uważa się, że logika rozwoju nauk stosowanych czy też rozwoju techniki, opartej na wartościach i praktyce nauki, wymusza pewne fundamentalne i nieodwracalne zmiany w tradycyjnej kulturze i instytucjach społecznych. Pogląd ten wyrażają dzieła C.H. de ->Saint Simona oraz wielu XIX-wiecznych teoretyków społecznych, w tym A. ->Comte'a, H. ->Spencera i E. ->Durkheima. Najsilniej jednak oddziałujący przykład w klasycznej socjologii można znaleźć w dziele M. ->Webera, interpretującego modernizację (^teoria modernizacji) świata Zachodu
jako postępującą -nacjonalizację i "odczarcw nie" tradycyjnych magicznych czy nadprzyrodz nych systemów przekonań i wartości, które da1 niej nadawały sens ludzkiemu życiu. Zdanie krytyków Webera jednakże, u podstaw jego twif dzenia, że ->biurokracja jest nieuchronna v współczesnym s.p. i w polityce, leży metafizyczn głęboki patos - bardzo pesymistyczna, lecz n dająca się udowodnić filozofia moralna.
Pojęcie s.p. zyskuje znacznie wyraźniejs; kształt w dziełach socjologów powojennych, glói nie amerykańskich, należących do nurtu -fun cjonalizmu, oraz w pracach specjalistów zajmuj cych się stosunkami w przemyśle. Autorzy uważają się za kontynuatorów Durkheima, uznaj cego, że spójność i podobieństwo s.p. zależały c
-konseńsu społecznego, w obu wypadkach opa tego na jednakowym zespole porządkującyc
->wartości i ->norm. Mówiąc jednak o treści ty( norm, autorzy ci znajdowali się pod wpływei Webera i podkreślali racjonalistyczne, bezosobt we (czy też uniwersalistyczne) aspekty tych śpi łeczeństw, pierwszeństwo, jakie przyznaje si w nich zracjonalizowanej produkcji dóbr materia nych i usług oraz rolę -^-gratyfikacji odroczonycl Społeczeństwa takie - dowodzono - z upływei czasu mają tendencję do alokacji jednostek n różne pozycje na podstawie ich -^osiągnięć, zwl; szcza wykształcenia i umiejętności fachowyd a nie na podstawie tradycyjnych cech przypisanyc (->przypisanie), takich jak pochodzenie, rasa cz płeć. Jednocześnie mechanizacja i rozwój ted niczny podnoszą standard życia ludzi i sprawi; że wiele uciążliwych prac fizycznych stanie si zbędnych. W rezultacie nastąpi ^burżuazyjnie nie klasy robotniczej. Łączny wpływ wszystkie! tych czynników spowoduje, że dychotomiczn, struktura klasowa, właściwa wczesnemu stadiun
-^uprzemysłowienia kapitalistycznego, zostanii zastąpiona przez bardziej zróżnicowany i mnie spolaryzowany system stratyfikacji zawodowej Wyraźny konflikt klasowy w �akładzie pracy i prze
myślę w
stadium uprzemysłowieni;
ustąpi miejsca zinstytucjonalizowanemu konflik towi w przemyśle i -układom zbiorowym. Będzii to mieć konsekwencje polityczne, ponieważ zło żony charakter i zróżnicowanie stratyfikacji prze myślowej pociągną za sobą rozproszenie władzy nazywane przez tych teoretyków ->pluralizrnem Oznacza to w istocie koniec autorytarnych systemów politycznych i zastąpienie ich partiami masowymi o nieideologicznym charakterze. Te przepowiednie zostały zsyntetyzowane w pracach teoretyków tzw. nurtu konwergencji, którz) dowodzili, że biorąc pod uwagę logikę uprzemysłowienia i rozwoju technologii, społeczeństwa kapitalistyczne i komunistyczne przekształcą się tak, że będą przypominać opisany powyżej idealny wzór dojrzałego pluralistycznego indu-strializmu.
Krytycy tej teorii wskazywali, że zasadnicze cechy, jakie przypisuje ona dojrzałemu uprzemys-
łowieniu, odpowiadają w dużej mierze obrazowi Stanów Zjednoczonych, tworzonemu przez propagandę tego kraju w czasach zimnej wojny. Można jednak stworzyć alternatywne i mniej tendencyjne modele dojrzałego industrializmu, dokonując rewizji założeń dotyczących logiki procesu industrializacji. Na przykład badacze społeczeństwa japońskiego zauważyli, że w kulturze przemysłowej Japonii elementy o tradycyjnym charakterze przypisaniowym łączą się z wysokim tempem postępu technologicznego; wpływają one korzystnie na funkcjonowanie organizacji i zapobiegają niepokojom społecznym. Autorzy ci dowodzą, że tendencje pojawiające się na rynkach pracy, w dziedzinie stosunków pracy i w przedsiębiorstwach przemysłowych Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii wskazują, że społeczeństwa tych krajów mogą równie dobrze przekształcać się w kierunku quos/-japońskiego modelu dojrzałego industrializmu. Przykład japońskiego industrializmu i zarządzania w przemyśle sprzyja poszukiwaniu, w ramach teorii postindustrializmu (->społeczeństwo postindus-trialne), tendencji uniwersalnych i podobnych, oddziałujących na wiele wysoko uprzemysłowionych społeczeństw.
Koncepcja abstrakcyjnego typu s.p., mająca następstwa dla badań dokonującej się obecnie zmiany społecznej, budzi podobne zastrzeżenia co słynna, konkurencyjna wobec niej teoria społeczeństwa kapitalistycznego. Z pewnością obie są nadmiernie uogólnione, obejmują zbyt dużą przestrzeń i przedział czasu, żeby stanowić podstawę dokładnych analiz. Nawet gdy ograniczy się ich zakres, to i tak mają one tendencję do pomijania specyfiki historii i kultury. Chodzi zwłaszcza oto, że wprowadzenie podobnych technologii do różnych kulturowych i społecznych systemów znaczeniowych może oznaczać, że poszczególne kraje współistnieją jako podobne, zindustrializo-wane państwa, ale różnią się w wysokim stopniu pod wieloma innymi względami. Analityczne zastosowanie koncepcji s.p., przedstawione wcześniej, również budzi zastrzeżenia związane z jej pochodzeniem od teorii ewolucji (->ewolucjo-nizm). Ma to następujące konsekwencje: na jej gruncie podstawowe procesy ->zmiany społecznej mają charakter endogeniczny, a nie egzogeniczny; mają charakter gospodarczy lub materialny, a nie kulturowy, polityczny czy militarny; -^społeczeństwo jest w tym ujęciu tożsame z państwem narodowym. Żadne z tych twierdzeń nie daje się obecnie utrzymać, pojęcie to zatem należy raczej do historii nauki niż związane jest z jej przyszłością.
Klasyczne omówienie koncepcji s.p. można znaleźć w pracy C. Kerra i in., Indiistrialism and Industrial Mań (1960, 1973). Krytykę koncepcji s.p. zob.: H. Goldthorpe, Employment, Class and Mobility. A Critiąue of Liberał and Marxist Theories of Long Term Change; Modernization and Social Change, H. Haferkamp, N. Smelser (red.) 1991. AŻ.
spoteczna konstrukcja rasy 349 spoteczeństwo technologiczne [techno-
logical SOCiety], niektórzy autorzy wyróżniają taki typ społeczeństwa, kształtującego się pod wpływem -^uprzemysłowienia, w którym -^technologia i ->technokracja w coraz większym stopniu określają naturę instytucji i zmiany społecznej. Optymistyczne wersje tego poglądu wiążą się z ->technicyzmem oraz tzw. teorią konwergencji (^społeczeństwo przemysłowe), popularną wśród amerykańskich funkcjonalistów w latach 50. i na początku 60. XX w. Wcześniejszy, bardziej pesymistyczny pogląd prezentuje J. Ellul (The Techno-logical Society). W tradycji ->Socjologie du travail technologia traktowana jest jako forma alienacji oraz dominacji za pomocą artefaktów. Rosnące zainteresowanie alternatywną technologią, ekologią oraz środowiskiem można uważać za reakcję zrodzoną z analogicznej interpretacji industrializmu końca XX w. P. Ś.
społeczeństwo tradycyjne [traditional so-
Ciety], jest zwykle przeciwstawiane przemysłowemu, zurbanizowanemu, kapitalistycznemu "społeczeństwu nowoczesnemu". Termin ten w sposób nieuprawniony zestawia razem szeroki zbiór społeczeństw nienowoczesnych tak odmiennych, jak z jednej strony współczesne grupy zbieracko-łowieckie, a z drugiej - średniowieczne państwa europejskie. Jest to termin oceniający i pociąga za sobą skojarzenia albo negatywne
- z zacofaniem, prymitywizmem, nienaukowością czy emocjonalnością, albo pozytywne - z mitycznym "złotym wiekiem", w którym kultywowano wartości więzi rodzinnych i wspólnotowych. Zob. też wspólnota i stowarzyszenie. A.K.
społeczeństwo wiejskie [folk society],
-typ idealny odnoszący się we wszystkich okresach historycznych do "pierwotnych" społeczeństw agrarnych, które, jak się zakłada, nie mają żadnej z cech gospodarczych czy społecz-no-kulturowych "nowoczesnych" społeczeństw miejsko-przemysłowych. Pojęcie to jest często krytykowane z powodów teoretycznych i empirycznych, a także ze względu na jego uwikłania ideologiczne. Zob. też kontinuum wiejskość-miej-skość. A.K.
społeczeństwo wielokulturowe [multi-cul-tural SOCiety], charakteryzujące się pluralizmem kulturowym, jak np. Stany Zjednoczone czy powojenna Wielka Brytania. W wersji idealnej wielo-kulturowość oznacza akceptację i kultywowanie różnorodności kulturowej (np. językowej czy religijnej) i można ją przeciwstawić ideałowi ^asymilacji, który stanowił założenie wielu wczesnych badań rasy, etniczności oraz imigracji. A.K.
społeczna konstrukcja rasy [racializa-tion], procesy społeczne, których skutkiem pewna grupa ludności zostaje uznana za oddzielną rasę.
A.K.
350 społeczność terapeutyczna
społeczność terapeutyczna [therapeutic Community], psychodynamiczna forma leczenia związana z miejscem zamieszkania, po raz pierwszy wprowadzona w związku z rehabilitacją urazów wojennych, a następnie rozwinięta na potrzeby osób z zaburzeniami nerwicowymi i zaburzeniami zachowania. Jej celem jest stworzenie środowiska terapeutycznego, które aktywnie angażuje pacjentów we własną terapię, a hierarchia pacjent-terapeuta zostaje złamana. Stosunki interpersonalne analizuje się w trakcie regularnych spotkań grupy. A.K.
sposób produkcji [modę of production],
w teorii marksistowskiej jest to konstytutywna cecha charakterystyczna społeczeństwa lub formacji społecznej, oparta na dominującym systemie społeczno-gospodarczym, np. ^kapitalizmie, -feudalizmie lub ->socjalizmie.
S.p. jest tradycyjnie definiowany przez związki między -stosunkami produkcji a -siłami wytwórczymi, czyli przez system własności środków produkcji oraz jego poziom rozwoju. Dla K. -^Marksa tworzyło to podstawę wszystkich systemów społecznych, warunkującą inne stosunki społeczne, ekonomiczne, ideologiczne i polityczne. W obrębie marksizmu toczyła się duża debata nad tym, do jakiego stopnia inne obszary aktywności społecznej - -> nadbudowa - można wyprowadzić z ->bazy społeczno-gospodarczej lub s.p., a w jakim stopniu są one autonomiczne. F. -Engels w odniesieniu do tej niejasności zauważył, że sfera gospodarki jest rozstrzygająca "w ostatniej instancji"; w ten sposób rozpoczął dotąd nieza-kończoną debatę na temat -^względnej autonomii polityki i ideologii.
->Marksizm analizował także społeczeństwa, w których istniał więcej niż jeden s.p. - albo dlatego że społeczeństwo znajdowało się w okresie przejściowym od jednej formacji do innej, albo dlatego że pewne mniej istotne s.p. przetrwały lub nawet były podtrzymywane przez sposób dominujący (w tzw. procesie artykułowania s.p.) - tak było np. w przypadku niewolnictwa w okresie wczesnego kapitalizmu w obu Amerykach, a także w przypadku sektorów kapitalistycznych w byłych społeczeństwach socjalistycznych. P.Ś.
spójność poznawcza [cognitive consis-
tency], utrzymywanie myśli, postaw i działań w stanie wzajemnej niesprzeczności. Spójność poznawcza vs niespójność i polaryzacja, zgodność (konsonans) vs dysonans oraz równowaga vs brak równowagi to kategorie szeroko stosowane przez psychologów społecznych w analizach zmiany postaw. Teoretycy zakładają istnienie dążenia do s.p. i utrzymują, że niespójność poznawcza, czyli brak harmonii poznania, jest przykra i może powodować zmianę postawy. Konsekwencją niespójności może być również wyparcie lub racjonalizacja. Zob. też dysonans poznawczy. A.K.
spółdzielnia [co-operative], forma orgam cyjna alternatywna wobec -^kapitalizmu, spot kana w niektórych zdecentralizowanych format
-^socjalizmu, ale realizowalna także w ramac ustroju kapitalistycznego. Istnieją dwa rodzaje s produkcyjne (robotników), będące formą sam< rządu robotniczego, oraz konsumenckie, w ktt rych zyski klientów zależne są od zakupów. Ruc spółdzielczy narodził się z idei wczesnodziewiel nastowiecznych (R. Owen w Wielkiej Brytani Ch. Fourier we Francji) i uzyskał popularnoś w całym świecie, a szczególnie w Stanach Zjed noczonych. Istnieją s. rolnicze (zajmujące si sprzedażi, przetwórstwem .' zakupami), s. handli hurtowego prowadzone przez detalistów, s. ubez pieczeń wzajemnych, kredytowo-bankowe, ubez pieczeń zdrowotnych i konsumentów. Historia s wskazuje, że miewają one trudności z zebranien odpowiednich funduszy inwestycyjnych, gdyż zby wielką część zysków dzielą wśród akcjonariuszy jest to więc trudność pogodzenia ideałów demo kratycznych z zarządzaniem przez ekspertów
M.T
spółdzielnie zdrowia [health-maintenan-ce organizations (HMO)], powstały w Stanad Zjednoczonych, rodzaj opieki zdrowotnej opart) początkowo na zasadach ruchu spółdzielczego; obecnie coraz częściej zajmują się nią korporacje nastawione na zysk. W przeciwieństwie do zwykłej opieki medycznej, w której za każdą usługę istnieje określona opłata, placówki HMO (termin ten powstał w latach 70.) są formą praktyki grupowej, zapewniającą stosunkowo zróżnicowane usługi medyczne (podstawowe i kliniczne) za standardową opłatę, wnoszoną z góry. Pozwala to zmniejszyć wydatki na zdrowie i zwiększa racjonalność obsługi medycznej. A.Z.
sprawiedliwość społeczna [social jus-tice], poglądy dotyczące sprawiedliwości pojawiają się nie tylko -n socjologii, ale i w -filozofii,
->naukach po.i.y^znych, -^polityce społecznej,
-^psychologii oraz oczywiście w ->prawie. Sprawiedliwość jest centralnym standardem moralnym w życiu społecznym; uważa się, że odgrywa istotną rolę w teorii społecznej i działaniu społecznym. Dlatego też nie dziwi, że wszystkie nauki społeczne dokonywały pogłębionej analizy tego pojęcia. (Najlepszy wielodyscyplinarny przegląd tej problematyki daje wybór prac Justice. Views from the Social Sciences, R.L. Cohen [red.] 1986).
Przyjęte jest odróżnianie "sprawiedliwości formalnej" (prawo) od materialnej (moralność i polityka), chociaż niektórzy teoretycy sprawiedliwości traktują oba te pojęcia jako zachodzące na siebie i twierdzą, że ponieważ sprawiedliwość prawna lub karna dotyczy alokacji kar, ma ona wiele wspólnego ze s.s., która traktuje o alokacji skończonych zasobów; obie oparte są na idei przyznania tego, co się należy, na bezstronności oraz stosowaniu odpowiednich kryteriów rozdziału.
We wcześniejszej literaturze dokonywano zwykle rozróżnienia s.s. (lub, jak się ją często nazywa, "dystrybutywnej") oraz sprawiedliwości retrybu-tywnej. W przypadku tej ostatniej utrzymuje się, że winnych należy karać z tego prostego powodu, ie czynienie zła samo w sobie powinno zostać ukarane, niezależnie od tego, czy konsekwencją tego będzie powstrzymanie przed ponownym popełnieniem podobnych wykroczeń, czy zwiększenie w inny sposób użyteczności społecznej. Retrybutywizm, czyli stosowanie odwetu, jest więc tylko jedną z teorii sprawiedliwości karnej. W literaturze psychologicznej odróżnia się czasem pięć rodzajów sprawiedliwości (zob. T. EckhofF, justice. Its Determinants m Social Interaction 1974): równoprawna, czyli uczciwa wymiana - równoprawność jest tu definiowana jako równorzędność stosunku korzyści do wkładu dla wszystkich zaangażowanych w wymianę; sprawiedliwość dystry-butywna lub sprawiedliwa alokacja, w tym także jednostronne przyznanie środków, praw, zobowiązań lub czegoś innego określonej kategorii odbiorców; sprawiedliwość proceduralna, czyli sprawiedliwe procedury i mechanizmy, przy czym uznaje się, że uzgodniona i uznana za sprawiedliwą procedura może jednak doprowadzić do rezultatów, które niektórzy określiliby jako niesprawiedliwe; sprawiedliwość retrybutywna, czyli sprawiedliwa kompensacja, dotycząca wymiaru kary lub poziomu odszkodowania dla ofiar; i w końcu sprawiedliwość jako równość, która może być równością możliwości lub równością obiektywnych rezultatów, lub równością subiektywną (równością rezultatów uwzględniającą potrzeby lub zasługi), lub równością rangowania (gdzie nagrody zależą od normatywnych oczekiwań w celu uniknięcia odczucia niesprawiedliwości), lub słusznością (równość zależna od indywidualnych wkładów). Jest już chyba jasne, że jest to dziedzina przepełniona typologiami i kodyfikacjami.
Istnieje wiele zasad regulowania nierówności społecznych i gospodarczych i dlatego pojęcie s.s. jest przedmiotem szerokich dyskusji. Różne ideologie polityczne prowadzą do odmiennych zasad sprawiedliwości. Pośród różnorodnych pojęć i teorii, które w ten sposób powstały, najważniejsze dla socjologa wydają się: zasługa, umiejętność, uprawnienie, równość rezultatów, równość możliwości, potrzeba, nierówność funkcjonalna.
Większa część debaty wokół pojęcia sprawiedliwości bierze początek w słynnej "zasadzie różnicy"]. Rawlsa, zgodnie z którą nierówności alokacji ograniczonych zasobów (władza, pieniądze, dostęp do opieki zdrowotnej i in.) są usprawiedliwione tylko wtedy, gdy przynoszą korzyści najmniej uprzywilejowanym grupom społeczeństwa (zob. Teoria sprawiedliwości 1972, wyd. poi. 1994). Zasada ta staje się podstawą sprawiedliwości, gdyż ta ostatnia wyraża się w bezstronnym traktowaniu społeczeństwa; dla Rawlsa jest to wyobrażona "pozycja wyjściowa", kiedy to hipotetyczni, racjo-
sprawiedliwość społeczna 351
nalni i kierujący się własnym interesem ludzie pozbawieni są informacji o swych talentach i zaletach, ukrytych za "zasłoną niewiedzy". Według Rawlsa ludzie zmuszeni w ten sposób do bezstronnego wyboru zadbaliby o maksymalizację dobrobytu najmniej uprzywilejowanych członków społeczeństwa, przewidując, że sami mogą znaleźć się w tej grupie. Tak więc dopuściliby nierówności jedynie wówczas, gdyby wspierały one uboższych. Ta teza staje się następnie częścią Rawlsa teorii "sprawiedliwości jako bezstronności", opierającej się na trzech zasadach, które ze względu na możliwość wystąpienia pomiędzy nimi konfliktu ułożone są w kolejności hierarchicznej: zasada największej równej swobody (każda osoba ma mieć równe prawo do najbardziej rozbudowanego systemu równych swobód podstawowych, spójnego z podobnym systemem swobody dla wszystkich); na drugim miejscu znajduje się zasada równości uczciwych możliwości (stanowiska są dostępne dla wszystkich, a osoby o podobnych umiejętnościach mają równe szansę); na trzecim - zasada różnicy, wymagająca (jak już mówiliśmy) instytucji społecznych i ekonomicznych zorganizowanych tak, aby przynosiły maksymalne korzyści najgorzej uposażonym. Zwróćmy uwagę, że w teorii tej nie ma nigdzie mowy, iż ludzie w jakimkolwiek sensie zasługują na przypadające im korzyści.
Teorie sprawiedliwości zakładające, że należne ludziom nagrody powinny zależeć od ich zasług lub zalet, są prawdopodobnie lepiej znane socjologom. Jeżeli sprawiedliwość oznacza dawanie ludziom tego, co się im należy, a należą się zwykle różne rzeczy, to sprawiedliwość wymaga nierównych rezultatów. Takie podejście do kwestii sprawiedliwości nasuwa jednak pytanie, co stanowi podstawę zasługi lub zalety i jakie cechy ludzkie sprawiedliwie jest nagradzać. Można np. dokonać rozróżnienia na cechy, za które jednostka może być odpowiedzialna, oraz cechy, które posiada jedynie przypadkowo. Nie jest bynajmniej oczywiste, że sprawiedliwe jest nagradzanie w tym drugim przypadku. Argumentując przeciw teorii sprawiedliwości jako zasługi, Rawls twierdził, że nawet taka cecha jak zdolność do ciężkiej pracy jest sama w sobie cechą przypadkową, a więc nie jest właściwą podstawą do wynagrodzenia.
Jeżeli zasługę powiązać z zasadą równości możliwości, wówczas sprawy stają się jeszcze bardziej złożone, ponieważ tę ostatnią można różnie interpretować. Czy zgodnie z nią ludzie powinni mieć jednakowe środki do osiągania swych celów, nawet jeśli ich zdolności są różne? Oznaczałoby to, że nieuzdolniona muzycznie osoba, która chce zostać pianistą, powinna otrzymać większą porcję kształcenia niż dziecko wybitnie zdolne. Czy ludzie powinni dysponować jednakowymi środkami na realizację planów życiowych, niezależnie od swych zdolności? Mniej drastycznie: czy zasada ta wymaga jedynie, by ludzie o jednakowych zdolnościach mieli równe możliwości osiągnięcia swych celów? Ta ostatnia

352 sprawiedliwość społeczna
interpretacja jest zbieżna z ideą, że utalentowani powinni mieć więcej możliwości niż nieutalen-towani.
Koncepcja, iż nierówne wynagrodzenia mogą być sprawiedliwe, ponieważ ludzie są uprawnieni do niejednakowych środków, jest czymś innym niż idea nagradzania za zasługi lub umiejętności. Można bowiem twierdzić, że ludzie są uprawnieni do pewnych zasobów, niekoniecznie na nie zasługując w jakimkolwiek sensie tego stówa. R. Nozick (Anarchia, państwo i utopia 1974, wyd. poi. 1999) utrzymuje, że nawet jeśli przyjąć, iż naturalne aktywa każdej jednostki są arbitralne, a więc nie może ona domagać się uznania ich za swą zasługę, to mimo to ma ona prawo do owoców swych aktywów i do tego, co inni ludzie dobrowolnie postanowią im ofiarować. Koncepcje sprawiedliwości oparte na zasłudze są - w terminologii Nozicka - "wymodelowane" i w nieunikniony sposób konfliktowe wobec tej wolnej wymiany i sprawiedliwych transferów, które uzasadniają uprawnienia jednostki do określonych zasobów. Libertariański (^libertarianizm) nacisk, jaki Nozick kładzie na prawa własności i wolność wyboru, prowadzi do rozumienia sprawiedliwości jako uprawnienia całkiem różnego od idei, według której ludzie powinni otrzymywać to, na co zasługują.
F.A. von ->Hayek (The Mirage of Social Justice 1976) dowodził, że nie można uzasadniać rezultatów działania rynku jako odzwierciedlenia umiejętności lub zasług, ponieważ szczęście odgrywa zbyt wielką rolę w określaniu, kto co otrzymuje. W jego opinii fakt, że rezultaty działania rynku są niezamierzone lub nieprzewidywalne, oznacza, iż nie można ich oceniać jako sprawiedliwych lub niesprawiedliwych. W istocie cała idea s.s. jest dla Hayka złudzeniem, ponieważ wymaga błędnego postrzegania społeczeństwa jako podmiotu sprawczego. Hayek przyznaje, że publiczna obrona rezultatów działania rynku opiera się na nieprawdziwym przekonaniu, że rezultaty te są nagrodą za zasługi. Sugeruje on, że takie przekonanie jest konieczne, jeśli ludzie mają tolerować nierówności, które stwarza ->rynek. Jego własne usprawiedliwienie funkcjonowania rynku ma jednak całkiem odmienny charakter i wskazuje na jego efektywność, ponieważ rynek kieruje ograniczone środki tam, gdzie przyniosą one największy dochód. Tak więc nawet w sytuacji nierównego podziału dóbr biedni są w lepszej sytuacji niż w jakimkolwiek innym systemie dystrybucji, ponieważ zwiększona ->wydajność działa również na korzyść tych, którzy mają najmniej. Teza ta ma oczywiste cechy wspólne z funkcjonalnymi (->funkcjonalizm) teoriami stratyfikacji.
Z tego krótkiego streszczenia jedynie kilku tez filozoficznych dotyczących sprawiedliwości wynika, że samo to pojęcie wywołuje spory; że dyskusje na temat sprawiedliwości często zmieniją się w spory o pojęcie związane ze sprawiedliwością (jak np. "efektywność" czy "równość") oraz że jest to obszar, na którym rozsądne jest unikanie
etykietek utożsamiających poszczególne pogląd) na sprawiedliwość z ideologiami politycznymi. Na przykład ogólnie wiadomo, że socjaliści są skłonni do traktowania sprawiedliwości jako potrzeby i jako równości rezultatów; mniej jednak wiadomo, że K. -> Marks uważał opartą na zasługach zasadę dystrybucyjną "każdemu według pracy" za właściwą dla pierwszej, niższej fazy ->socjalizmu; w fazie wyższej miała ona ustąpić zasadzie "każdemu według potrzeb". Podobnie liberałowie (-liberalizm) akceptują na ogół zasadę równości możliwości, która uznaje nierówności rezultaty za uzasadnione, jeśli odzwierciedlają różnice umiejętności, ale pe-tem nie mogą się pogodzić co do tego, jakie warunki są niezbędne do zapewnienia tej równości, ani w kwestii tego, co jest umiejętnością. Niektórzy liberałowie zajmują stanowisko bardziej skrajne, libertariańskie (często mylone z ^konserwatyzmem) i twierdzą, że ludzie mają prawo postępować tak, jak chcą, i używać wszelkich legalnie zebranych dóbr oraz że | jest to bardziej istotne od równości możliwości. � Autorów ->nowej prawicy cechuje łączenie zasady i uprawnienia i zasady zasługi. Na przykład twierdzą i często, że rynek powinien się spotykać z pochwałą, ponieważ ludzie uzyskują tyle, ile wnoszą - ze szczególnymi nagrodami za przedsiębiorczość (-^przedsiębiorca) i ciężką pracę - oraz ponieważ rynek jest najskuteczniejszym mechanizmem tworzenia dobytku, który przechodzi następnie na uboższych (->efekt przesączania). Nierówne rezultaty zaś są usprawiedliwione podwójnie: jako potrzebne do tworzenia motywacji, przez co przyczyniają się do s.s., gdyż pomagają ubogim, oraz dlatego że dają jednostkom to, na co one zasługują. Konserwatyści starej daty natomiast postrzegają zwykle hierarchię jako dobrą rzecz albo dlatego, że nierówność jest niezbędnym warunkiem wstępnym kultury i cywilizowanych wartości, albo dlatego że szanują tradycję, a nierówność jest zjawiskiem tradycyjnym. Toteż wszelkie poszukiwanie zasad s.s., < może nawet rozważanie tego p^JYxia niezbyt się zgadza z racjonalnością.
Wiele dzieł filozoficznych i z zakresu politycznej teorii sprawiedliwości ma charakter przede wszystkim normatywny. Podobnie jak Rawls, większość autorów zabiega jedynie o zidentyfikowanie poszczególnych reguł, które można zastosować do oceny racji danego działania lub instytucji; ma to być zachętą do określonych rozwiązań, które promowałyby sprawiedliwość proceduralną, sprawiedliwy przydział dóbr lub równość. Natomiast dyskusje wśród socjologów i psychologów społecznych są raczej empiryczne i opisowe, a nie moralne czy normatywne.
Psychologowie przeprowadzili wiele pomysłowych badań, głównie eksperymentów laboratoryjnych, zmierzających do rozstrzygnięcia sporów między: teoriami wymiany zastosowanymi do sprawiedliwości dystrybutywnej (G.C. -Homans, S. Adams), teorią wartości statusu i przypisania
sprawstwo 353
statusu (J. Berger i współpracownicy) oraz wyjaśnieniami opartymi na analizie kosztów i korzyści, przedstawionymi przez niektórych teoretyków konfliktu społecznego. Teoria sprawiedliwości C. Homansa i S. Adams opiera się na "regule wkła-du", gtoszącej, iż miarą sprawiedliwości jest stosunek wkładu wnoszonego przez jednostkę do otrzymywanego przez nią rezultatu, a sprawiedliwość jest osiągnięta wtedy, gdy wskaźnik ten jest równy dla wszystkich uczestników i dla wszystkich wymian. Ponadto autorzy ci twierdzą, że ludzie starają się zawsze maksymalizować swe rezultaty oraz że postrzeganie nierówności powoduje napięcie psychologiczne prowadzące do trwałych wysiłków na rzecz odbudowania równości. Natomiast teoria wartości statusu dowodzi, że kwestie sprawiedliwości dystrybutywnej powstają jedynie ze względu na stabilne ramy odniesienia oraz że oceny dotyczące sprawiedliwości powstają raczej w odniesieniu do "uogólnionego innego" (-jaźń), a nie konkretnych jednostek. Berger twierdził, że poprzez wymianę społeczną (-teoria wymiany) jednostki rozwijają normatywne oczekiwania dotyczące poziomu wynagrodzenia, związane zwykle z ogólnymi klasami ludzi; w momencie więc gdy jednostka postrzega siebie jako część pewnej ogólnej klasy, rodzi się w niej oczekiwanie podobnego wynagrodzenia. Innymi słowy, w rezultacie uogólnionych przekonań co do rzeczywistego podziału nagród powstają normatywne oczekiwania dotyczące podziału sprawiedliwego.
Wiele spośród tych studiów próbowało odkryć pojedynczą regułę sprawiedliwości dystrybutywnej, nawet w postaci wzoru algebraicznego. Ich autorzy mieli świadomość wagi podejmowanych zadań, np. koncepcja sprawiedliwości G. Homansa i S. Adams jest niczym innym jak próbą stworzenia jednolitej teorii interakcji, obejmującej centralne tezy teorii uczenia się, spójności poznawczej, psychoanalizy oraz wymiany społecznej. Obecnie istnieje na ten temat obszerna literatura, która jest przedmiotem licznych omówień (zob. np. E. Walster i in., Eąuity. Theoiy and Research 1978).
Socjologiczne studia s.s. są dużo mniej jednolite i obejmują m.in. badania nad opieką społeczną, rodziną, oświatą i dochodami. (Ich zwięzłe streszczenie daje K.E. Soltan, Empirical Studies of Distributive Justice, "Ethics" 1982) Na przykład W. Alves oraz P. Rossi przeprowadzili ->sondaże w celu zbadania natury sądów o sprawiedliwości w zakresie podziału dochodów w Stanach Zjednoczonych. Dochodzą oni do wniosku, że jednostki nie zgadzają się ani co do tego, jak różne zasady sprawiedliwości należy stosować w praktyce, ani co do ich pozytywnych cech. Zbieżność poglądów dotyczy jedynie stwierdzenia, że reguły te równoważą czynnik umiejętności lub rzeczywistej sprawności z czynnikiem potrzeby (zob. Who Should Cet What?, "American Journal of Sociology" 1978). Podobnie pogłębione wywiady J. Hoch-
schild (Whafs Fair? American Beliefs about Dis-tributiwJustice 1981) sugerują, że "ludzie na ogół stosują normy wynikające z zasady sprawiedliwości w życiu towarzyskim i polityce, a normy wynikające z zasady różnicowania w obszarze gospodarki [...| Dlatego też jednostki wychodzą z założenia, że wszyscy są sobie równi w życiu domowym, szkole, wspólnocie, prawach politycznych oraz w sprawach związanych z polityką lokalną; jednocześnie jednak uważają, że są albo lepsi, albo gorsi - w każdym razie niekoniecznie równi - od innych w kontekście wartości ekonomicznej lub społecznej". Niewiele jest osób albo konsekwentnie egalitarnych (->egalitaryzm), albo konsekwentnie antyegalitarnych, nawet jeśli ograniczymy się do poszczególnych dziedzin. Tak więc zwyczajni obywatele, a także naukowcy i politycy mają skłonność do łączenia ze sobą zasad s.s., które analitycznie wchodzą ze sobą w konflikt, do arbitralnego rozwiązywania dylematów wokół sprawiedliwości oraz do przechodzenia od jednej normy do innej bez przyznawania się do tego.
P.5.
sprawstwo [agency], s. jest zwykle przeciwstawiane strukturze (->strukturacja) i często jest po prostu synonimem działania. Podkreśla jednak pośrednio niezdeterminowany charakter działania ludzkiego, przeciwstawiając się determinizmowi teorii strukturalnych. Niekiedy nadaje mu się szersze znaczenie, aby zwrócić uwagę na psychologiczny i psychospołeczny aspekt aktora i uzasadnić jego zdolność do podejmowania działań zgodnych z własną wolą.
Teorie socjologiczne charakteryzuje się często przez nacisk, jaki kładą na doniosłość s. lub struktury, a więc w kategoriach sporu między s. a strukturą. Niektórzy teoretycy przyłączyli się niedawno do tego sporu, stawiając sobie za cel przezwyciężenie powyższego -dualizmu. Francuski socjolog P. Bourdieu jest tu dobrym przykładem. W świecie anglojęzycznym Bourdieu jest znany przede wszystkim jako twórca pojęć ^kapitał kulturowy oraz ~>habitus, jakkolwiek jego liczne książki i artykuły zawierają dojrzałą teorię ->ładu społecznego. Skupia się ona wokół procesu reprodukcji współczesnej ->kultury (który sprzyja interesom grup dysponujących władzą) za pośrednictwem zróżnicowanej dystrybucji wiedzy w ramach instytucji edukacyjnych. Bourdieu opowiada się za konstrukcjonistycznym podejściem do socjologii (->konstrukcjonizm społeczny), wykraczającym i poza -esencjalizm, i poza wszelkie koncepcje uznające istnienie w sferze życia codziennego (-^socjologie codzienności) niekwestiono-walnych oczywistości. Moc, z jaką dowodzi, iż obiektywne i subiektywne aspekty życia społecznego są ze sobą wzajemnie nierozerwalnie splecione, prowadzi do zakwestionowania dualizmu sfer makro i mikro oraz struktury i s. Por.: Le metier du sociologue (J.-C. Passeron, J.-C. Cham-boredon 1968); Reprodukcja. Elementy teorii systemu
354 sprzeczna przynależność klasowa
nauczania (1970, wyd. poi. 1990); Esguisse d' une theorie de la pratiąue (1972); La distinction. Critique sociale du jugement (1979); Le sens pratiąue (1980); Homo academicus (1984), Choses dites (1987). Nie ma pewności, czy te różnorodne teksty tworzą systematyczny projekt teorii socjologicznej, a tym bardziej czy kryje się w niej rozwiązanie dualizmu struktury i s., istnieją jednak argumenty na rzecz takiego ich odczytania. Zob. R. Brubaker, Rethin-king Classkal Theory. The Sociological Vision ofPierre Bourdieu, "Theory and Society" 1985.
Socjolog amerykański J. Alexander także opowiada się za socjologią wielowymiarową, łączącą to, co metafizyczne, i to, co empiryczne, indywidualną wolę i dominację zbiorowości, działanie normatywne i instrumentalne (zob. jego Theo-retical Logic in Sociology, 4 t. 1984). Dowodzi również, iż T. Parsons byt bliższy osiągnięcia tej syntezy niż jakikolwiek inny teoretyk społeczny. Zob. też teoria działania; strukturacja. A.K.
sprzeczna przynależność klasowa [con-tradictory class location], w latach 70. xx w.
badania nad klasami społecznymi (szczególnie marksistowskie) skupiały się na problemie przyporządkowania pozycji klasowej tym "pośrednim" rolom (takim jak menedżer, zarządca czy najemny specjalista), które nie odpowiadają jednoznacznie ani rolom -burżuazji, ani -^proletariatu, i jako takie rodzą przy konstruowaniu systematyzacji klasowych szereg "problemów demarkacyjnych". Literatura, która wokół tych kwestii narosła (tzw. debata demarkacyjna), a do której znaczny wkład wnieśli tacy autorzy, jak N. ->Poulantzas, G. Carchedi oraz J. i B. Ehrenreichowie, znalazła przekonujące podsumowanie w pracy: N. Aber-crombi, J. Urry, Capital, Labour, and the Middle Classes (1983). Na pewno najkonsekwentniejszą próbą rozstrzygnięcia tych kwestii granicznych była sformułowana przez E.O. Wrighta teoria s.p.k. Wright, amerykański marksista, dowodził, że w każdym ->sposobie produkcji pewne podstawowe klasy społeczne określa polaryzacja klasowa w ramach odnośnych społecznych -> stosunków produkcji. Na przykład w -^kapitalizmie ->klasa robotnicza jest całkowicie pozbawiona środków produkcji, musi sprzedawać burżuazji swą siłę roboczą, a więc jest nie tylko wyzyskiwana przez nią, ale też pozostaje w jej władzy. Jednak gdy brak jest pełnej polaryzacji, pojawiają się w ramach pewnego sposobu produkcji także s.p.k. Menedżerowie mają jako klasa wewnętrznie sprzeczne interesy: z jednej strony, są- podobnie jak robotnicy - eksploatowani przez kapitalistów (którzy czerpią zyski z ich pracy), lecz z drugiej - jak kapitaliści - mają władzę i kontrolę nad robotnikami. Nadto rzeczywiste ustroje społeczne rzadko zawierają tylko jeden sposób produkcji. Tak więc np. w społeczeństwach kapitalistycznych występują z reguły pewne niekapitalistyczne formy stosunków produkcji. Bez wątpienia dziedziczą one formy prostej produkcji towarowej, w których
bezpośredni producenci są zarazem właściciela i zarządcami należących do nich środków prodi cji -jak ->drobna burżuazja czy osoby pracują na własny rachunek, bardziej typowe dla spo czeństw feudalnych. Pewne stosunki klasowe v stępują w obu sposobach produkcji, wytwarzaj sprzeczne relacje między nimi. Na przykład droi przedsiębiorcy są równocześnie drobną burżua; i kapitalistami, z jednej strony bowiem są bezp średnimi producentami pracującymi u siebie, j< nakże są także pracodawcami i dlatego ekspk tatorami siły roboczej innych. Podobnie licz grupa tzw. pracowników półatitonomicznych (r najemni specjaliści) nie posiada własnych środki produkcji, lecz mimo to w znacznym stopr sama decyduje o swojej działalności w proce: produkcji: ma więc s.p.k., określoną przez elem< ty egzystencji zarówno proletariatu, jak i drobi burżuazji,
Głównym celem, jaki stawiał sobie Wright ja marksista, było ustalenie, które z tych s.p.k. mo wyłaniać najbardziej prawdopodobnych soju ników klasy robotniczej w jej walce z kapitał tycznym wyzyskiem i hegemonią. Jego teo udoskonalano zarówno w toku drobiazgów) egzegez teoretycznych, jak i szeroko zakrojone empirycznego programu badań nad klasai w którym brały udział zespoły badawcze z wi< krajów świata (zob. E.O. Wright, Class, Crisis c the State 1978; Class Structure and Income Del mination 1979 oraz Classes 1985).
Dokonane przez Wrighta przeformułowai pojęcia klasy wzbudziło liczne kontrowersje za wno na gruncie marksizmu, jak i poza ni Krytykowano je jako statyczne, mechaniczne, i terministyczne, a także gubiące z oczu czlowiel co miało łączyć je z twierdzeniami większo innych strukturalistów (->strukturalizm). Spotyl ło się jednak również z entuzjastycznym pop ciem, zwłaszcza ze strony tych, którzy widzi w koncepcjach Wrighta panaceum na nadmiei indywidualizm alternatyw iej teorii ->osiągai statusu, zakoi.'.eiiionej w tradycji analiz klasowj w Stanach Zjednoczonych. Praca Wrighta l Debatę on Classes (1989) zawiera staranny przeg] argumentów i olbrzymiej literatury zrodzoi w dyskusjach nad jego propozycją teoretyczi Zob. też klasa średnia. J.S.
sprzeczność [contradiction], początko<
termin logiczny, którym G.W.F. -Hegel postu wal się w wyjaśnianiu natury dialektycznego nic myśli w dziejach: teza zawsze wyłania antyte (przeciwieństwo), co prowadzi do syntezy, w k rej pierwotnie antagonistyczne (sprzeczne) poję zostają zachowane i zarazem rozwinięte. K. -Mai znalazł z czasem własną drogę wyjścia z tego me forycznego sposobu konceptualizacji rozwoju s[ łecznego, z jego ewolucjonistycznymi konotacjai Nie oponował jednak, gdy F. �-> Engels oparł późn na tej metodzie swój "materializm dialektyczn Zastosowanie, jakie termin s. znalazł w praca
stalinizm 355
Engelsa, zyskało w późniejszym ortodoksyjnym dyskursie marksistowskim charakter kanoniczny.
Obecnie pojęcie to jest w teorii socjologicznej używane szeroko i bardziej swobodnie. Na przykład amerykański socjolog D. Bell (Kulturowe sprzeczności kapitalizmu 1979, wyd. poi. 1994) dostrzega w tonie rozwiniętych społeczeństw zachodnich narastającą s., której źródłem jest oderwanie -^struktury społecznej (ekonomia, technika, system zawodowy) od ->kultury (symboliczna ekspresja znaczeń). Sferami tymi rządzą odmienne "zasady osiowe". Ta pierwsza wymaga funkcjonalnej racjonalności, wydajności, opanowania, odkładania gratyfikacji, poświęcenia się karierze, podczas gdy druga zachęca do popisów rozrzutności i hedonizmu. J.S.
SPSS (pakiet statystyczny dla nauk społecznych) [SPSS (The Statistical Package forthe Social Sciences)], jest jednym z najstarszych i najpopularniejszych statystycznych pakietów komputerowych używanych w naukach społecznych. Pakiet napisało w końcu lat 60. trzech absolwentów Uniwersytetu Stanforda (USA): N.H. Nie, C. H. Hull i D. Bent, którzy w 1968 założyli firmę SPSS Inc. Początkowo pakiet działał na dużych komputerach klasy mainframe. W 1984 powstał SPSS/PC+, pierwsza wersja pakietu dla komputera osobistego pracującego pod kontrolą systemu operacyjnego DOS, a wersja dla systemu operacyjnego Windows, nosząca numer 1.0, pojawiła się w 1992. Aktualna wersja pakietu z 2000 nosi numer 10.0.
Pakiet SPSS dostępny jest obecnie w wersji podstawowej (SPSS Base), do której można dołączyć wyspecjalizowane moduły analityczne. Najpopularniejsze z nich to: Advanced Statistics (analiza wariancji i kowariancji), Categories (analiza korespondencji), AnswerTree (klasyfikacja i analiza interakcji), Conjoint (analiza typu conjoint), Exact Test (dokładne testy istotności dla małych prób), Missing Value Analysis (analiza braków danych), Regression (zaawansowane modele re-gresyjne oraz skalowanie wielowymiarowe), Tab-les (wielowymiarowe tabele łącznych rozkładów), Trends (analiza szeregów czasowych), AMOS (^równania strukturalne), Data Entry (wczytywanie danych), Neural Connection (modele oparte na sieciach neuronowych).
Firma SPSS oferuje także zintegrowane z pakietem moduły użytkowe służące do współpracy z Internetem, przedstawiania danych w postaci graficznej, wczytywania danych za pomocą skanera, planowania eksperymentów oraz analizy danych pochodzących z prób powstałych w wyniku złożonych schematów losowania.
Niektóre elementy pakietu SPSS są dostępne w polskiej wersji językowej. Zajmuje się nią polski oddział SPSS Inc., SPSS Polska. H.B.
Stagflacja [Stagflation], połączenie ^inflacji i stagnacji w gospodarce. Sytuacja ta narastała
w Wielkiej Brytanii i innych gospodarkach od końca lat 60. XX w., gdy przyspieszonej inflacji towarzyszyły rosnące ceny i żądania płacowe.
J.S.
Stalinizm [Stalinism], termin zwykle rozumiany jako całość rozwiązań gospodarczych, politycznych oraz społecznych narzuconych narodowi rosyjskiemu po 1929 i trwających do pierwszej próby destalinizacji podjętej pod rządami Chrusz-czowa w 1956. Szczytowy okres stalinizmu rozpoczął się w 1934 wraz z czystkami, które nastąpiły po zamordowaniu Kirowa. Terror fizyczny, obozy koncentracyjne lub obozy pracy, wygnania, przesiedlenia, eksterminacja, głód oraz całkowity upadek społecznych więzi zaufania to tylko niektóre cechy tego okresu. Jedną z najważniejszych spraw była przymusowa kolektywizacja 100 min chłopów, czego konsekwencje są nadal widoczne w niedoborach żywności oraz ubóstwie terenów wiejskich przeważającej części byłego Związku Radzieckiego. Przymusowemu ^uprzemysłowieniu oraz dwóm pierwszym planom pięcioletnim towarzyszyło narzucenie ostrej dyscypliny pracy; w kraju zaprowadzono niemalże wojenny porządek, a dymiące kominy fabryczne stały się symbolem socjalistycznego (->socjalizm) postępu. Wszystko to było nadzorowane przez -gospodar-kę nakazową, która prowadziła do patologii zarówno wśród robotników, jak i kierownictwa.
W aspekcie ideologicznym system ten opierał się na materializmie dialektycznym wjego najbardziej mechanicznej wersji, zakorzenionej w pracach Marksa, Engelsa, Lenina i Stalina - przy czym trzy pierwsze nazwiska wykorzystywano do podkreślenia "kultu jednostki" - Stalina. Realizm socjalistyczny zahamował rozwój sztuki i kultury. Wątpliwe jest nawet to, czy s. pomógł Związkowi Radzieckiemu przetrwać inwazję nazistowską w 1941, ponieważ Stalin popełnił wielki błąd co do intencji jego partnera w pakcie Ribben-trop-Molotow, a poza tym czystki - zwłaszcza wśród kadry oficerskiej - pozbawiły armię przywódców.
S. nie był jedynie autorską konstrukcją jednego człowieka. Jego korzenie sięgają przejęcia przez bolszewików władzy oraz zamknięcia zgromadzenia ustawodawczego w 1918 po niekorzystnych wyborach. Był też poprzedzony okresem "komunizmu wojennego" oraz takimi jego następstwami, jak powstanie kronsztadzkie, X zjazd partii w marcu 1921, zakaz działalności frakcji w ramach partii, jak również pokonanie opozycji lewicowej (L.D. Trocki) i prawicowej (N.l. Bucharin); wszystkie te wydarzenia stworzyły ramy polityczne oraz praktyczne środki implementacji kolejnych zamierzeń Stalina. S. jako terror wiązał się z Jeżowem, Jagodą, Berią oraz aparatem bezpieczeństwa pozwalającym Stalinowi zdystansować się od zbrodni. Dało mu to możliwość stworzenia wizerunku "bohatera wojny ojczyźnianej", "ojca narodów oraz wielkiego stratega", a także uniknięcia od-
356 stan
powiedzialności za 20 min ofiar wojny oraz taką samą liczbę ofiar terroru. Do śmierci Stalina (1953) społeczeństwo sowieckie było przeniknięte podejrzliwością, korupcją, nieefektywnością i marnotrawstwem; pieczę nad nim sprawowały KGB oraz zdemoralizowana partia. ZSRR był jednak światowym mocarstwem nuklearnym otoczonym zniewolonymi narodami; owo poczucie statusu wielkomocarstwowego pozwoliło systemowi neostali-nowskiemu trwać co najmniej do 1991. Zob. też kolektywizm; marksizm. P.Ś.
Stan [estate], warstwa społeczna, do której przypisane są odrębne prawa i obowiązki, mające sankcję prawną. Najbardziej znane przykłady s. to chłopi pańszczyźniani, mieszczanie, duchowieństwo oraz szlachta krajów Europy kontynentalnej w okresie pofeudalnym. Na przykład we Francji od początku okresu nowożytnego niemal do końca XVIII w. wyróżniano szlachtę, duchowieństwo i "s. trzeci". Termin ten stosowany jest często w odniesieniu do systemu -stratyfikacji istniejącego w Europie w okresie feudalizmu, choć budzi to kontrowersje, ponieważ w feudalizmie warstwy w większym stopniu charakteryzowały się osobistymi związkami wasalstwa niż wspólnymi prawami politycznymi i obowiązkami. Należy odnotować, że np. M. ->Bloch, wybitny historyk zajmujący się okresem ^feudalizmu, określa s. w systemie feudalnym jako "klasy".
W stanowych systemach stratyfikacji istnieją sztywne zasady określające powinności ekonomiczne, prawa polityczne i formy zachowań; jednak same s. nie są zazwyczaj zamknięte i przyjmują osoby spoza danego s. W przeciwieństwie do
->kast, przynależność do s. nie musi być dziedziczna, np. w przedrewolucyjnej Francji duchowieństwo było "s. otwartym".
Zastosowanie terminu s. w socjologii wiąże się z wprowadzonym przez F. ->T6nniesa rozróżnieniem s. i klas (lub zbiorowości "wspólnotowych" i "stowarzyszeniowych") |^> wspólnota i stowarzyszenie]. W dziele Gospodarka i społeczeństwo (1922, wyd. poi. 2002) M. ->Webera s. średniowiecznej Europy są wzorcowym przykładem grup statusowych (-^status). Podobne jest ujęcie T.H.
->Marshalla, który definiuje s. jako "grupę ludzi mających jednakowy status, w takim sensie, w jakim termin ten jest stosowany przez prawników. Status jest w tym rozumieniu pozycją, do której przypisany jest szereg praw i obowiązków, przywilejów i zobowiązań, zdolności lub niezdolności do pewnych czynności prawnych, które są powszechnie uznawane i które mogą być określane i potwierdzane przez organy władzy, w tym w wielu przypadkach przez sądy" (The Naturę and Deter-minants of Social Status, w: Class, Citizenship, and Social Development 1964). Jak większość podstawowych pojęć socjologicznych używanych w badaniach systemów stratyfikacji, również pojęcie s. jest przedmiotem dyskusji. A.2.
standaryzacja [standarization], procedu uzyskiwania porównywalności dwóch zmienny< W zależności od metod analizy danych, jal badacz zamierza stosować, wybiera się róż metody s. Najprostszą metodą jest przedstawia: wyników częstości zdarzeń procentowo (współ podstawą jest 100) lub proporcjonalnie do c kowitej sumy traktowanej jako jedność (1). w statystyce matematycznej polega na odjęciu każdego pomiaru średniej dla danej grupy i f dzieleniu tej różnicy przez odchylenie stand dowe dla tej grupy. To postępowanie powtar się dla wszystkich grup, które mają być poro nane. Zob. też indeks. J.K.
status nadrzędny [master status], każ jednostka zajmuje pewną liczbę pozycji status wych; niektóre z nich są przypisane (np. płeć l rasa), a inne nabyte (np. wykształcenie iub zawó< S.n. danej osoby to ten, który w większości I: we wszystkich sytuacjach społecznych przewa lub dominuje nad pozostałymi statusami. Terir został stworzony przez amerykańskiego socjolo E. Hughesa w latach 40. XX w., ze szczególnj odniesieniem do rasy. Zawód, rasa i płeć mo funkcjonować jako s.n. w społeczeństwach : chodnich. Mogą także prowadzić do silnych sprzei ności i dylematów społecznych, gdy ważne po; cje statusowe stoją w sprzeczności z postrzej nymi ->rolami i -stereotypami (kobieta-asti nauta, afroamerykański chirurg). W takich i tuacjach aktorzy społeczni muszą podjąć decyz dotyczące statusu tej jednostki; może to b zaprzeczenie (astronauta zostanie określony jai "nienaturalny", lekarz jako "wyjątkowy"); może też być wyłączenie lub akceptacja nowego s, S.n. ma wpływ na wszystkie aspekty życia, w t) na -^tożsamość. Ponieważ status jest etykie społeczną, a nie wynikiem własnego wybot jednostka ma niewielką kontrolę nad swym s, w danej interakcji społecznej. P.Ś.
status osiągnięty [achieved status], kazi
pozycja społeczna zajęta przez daną osobę w i zultacie jej osobistych osiągnięć w otwartej, fc malnej lub rynkowej rywalizacji z innymi, t przykład pozycje profesora uniwersytetu, lekar: lub mechanika samochodowego uzyskiwane zwykle w drodze współzawodnictwa, które pr wadzi do udanego wejścia na rynek pracy. O różnią się s.o. od przypisanego. Ten ostat to pozycje społeczne, które dana osoba zajmu albo z urodzenia, albo dzięki uwarunkowanie rodzinnym; nie mają na nie wpływu indywiduali osiągnięcia. Przykładem jest status przypisał na podstawie przynależności rasowej, etniczn lub płci.
Rozróżnienie ->osiągnięcia i -przypisania je heurystyczne i bynajmniej nie absolutne. Możi np. dowodzić, że usytuowanie klasowe dań osoby wynika ze s.o. lub przypisanego, w żale ności od tego, czy badacz zdefiniuje klasę w k
tegoriach osiągnięć zawodowych, czy pochodzenia rodzinnego. Podobnie niektóre rezultaty postrzegane jako osiągnięcia (w tym wyniki egzaminów czy osiągnięcia zawodowe) mogą, przynajmniej w części, odzwierciedlać mechanizmy przypisywania - takie jak dyskryminacja ptci lub uprzedzenia rasowe. Zob. też merytokracja. P. Ś.
status społeczno-ekonomiczny [socio--economic Status], każdy wskaźnik, który ma na celu klasyfikację jednostek, rodzin lub gospodarstw domowych według takich wyznaczników, jak zawód, dochód lub wykształcenie. Jednym z pierwszych zastosowań tego pojęcia były wskaźniki klasy społecznej wprowadzone przez Brytyjski Generalny Urząd Stanu Cywilnego (British Registrar-General) w 1911. P.Ś.
status społeczny [social status], w socjologii istnieją dwa podejścia do pojęcia statusu. W swej słabszej formie oznacza on po prostu pozycję danej osoby w -^strukturze społecznej, jak np. pozycja nauczyciela lub księdza. Łączy się ją często z pojęciem ->roli społecznej dla stworzenia idei roli związanej ze statusem.
W znaczeniu mocniejszym status wiąże się z określoną formą stratyfikacji społecznej, w której ramach następuje klasyfikacja i organizacja grup lub warstw społecznych na podstawie kryteriów prawnych, politycznych i kulturowych. Istnieje wiele wersji takiego podejścia do statusu. Na przykład teoretyk praw sir H. ->Maine twierdził, że można ująć historię społeczeństwa zachodniego jako przejście od statusu do kontraktu, tzn. od feudalnej (~>feudalizm) organizacji hierarchicznie zorganizowanych warstw społecznych do stosunków rynkowych (^> rynek) między jednostkami, które połączone są wzajemnie kontraktami. M. ->Weber przyjął podobne spojrzenie historyczne na relacje między klasami, grupami statusu i partiami politycznymi w swym słynnym podziale ->władzy na kategorie w zależności od rozróżnienia pomiędzy klasą, statusem i partią. W dziele Gospodarka i społeczeństwo (1922, wyd. poi. 2002) Weber zdefiniował pozycję zależną od statusu jako "rzeczywiste dążenie do uzyskania poważania społecznego". Pozycje statusowe wiążą się zarówno z przywilejami, jak i wyróżnieniami negatywnymi, a status jest zwykle oparty na określonym ->stylu życia oraz formalnym wykształceniu. Status jest wyrażony i utrzymywany poprzez praktyki wyłączające, np. małżeństwo, konwencje i zwyczaje oraz wspólne rozwiązania mieszkalne. Zbiór osób o wspólnej pozycji statusowej tworzy grupę statusu, która cieszy się wspólnym szacunkiem oraz pewnym, związanym ze statusem, monopolem nad zasobami grupy. Grupy statusowe są konkurencyjne, ponieważ dążą do utrzymania swych przywilejów monopolistycznych przez uniemożliwienie rywalom korzystania z tych zasobów. W końcu w zależności od dominującego wzoru -stratyfikacji społecznej Weber wyróżnia społeczeństwa statusowe i klasowe.
statystyka 357
Krytycy zauważyli, że w socjologii, szczególnie amerykańskiej, pojęcie statusu jako pojęcie kluczowe uległo erozji, ponieważ jego znaczenie ogranicza się już w zasadzie tylko do subie-ktywej oceny przez daną osobę swej pozycji w hierarchii statusu (tzn. "prestiżu"). Konfliktowe i konkurencyjne wobec siebie cechy stosunków między grupami statusu znalazły wyraz w idei dążenia przez jednostki do osiągnięcia określonego statusu (np. "prestiżowa rola", "ranking prestiżu" itd.). Wielu socjologów amerykańskich zaczęło zamiennie używać terminów ->klasa i status, a oba te pojęcia coraz bardziej zbliżały się do siebie, określając subiektywne oceny pozycji w systemie stratyfikacji społecznej.
Podejmowano rozmaite próby uratowania pojęcia statusu dowodząc, że oznacza ono obiektywną organizację uprawnień i przywilejów, w wielu przypadkach gwarantowanych przez prawo i państwo, a nie po prostu subiektywną świadomość bycia poważanym. Najlepszym krótkim wprowadzeniem w rozumienie tego pojęcia jest praca B.S. Turnera Status (1988). Zob. też obywatelstwo; stan; zamknięcie. P.Ś.
status zatrudnienia [employment status], sytuacja prawna i klasyfikacja osoby zatrudnionej (-^zatrudnienie) jako czyjegoś pracownika lub jako kogoś pracującego na własny rachunek. W praktyce większość prób klasyfikacji s.z. w ->statystyce publicznej wykracza poza to proste, dychotomicz-ne rozróżnienie ku bardziej rozbudowanej typologii, w której wyróżnia się wielkich przedsiębiorców, drobnych przedsiębiorców, pracujących u siebie i nie zatrudniających żadnych pracowników, nie opłacanych pracowników przedsięwzięć rodzinnych, np. rodzinnych gospodarstw rolnych czy firm rodzinnych, wspólników w spółkach z osobowością prawną, terminatorów i kierowników oraz zwykłych pracowników.
Socjologiczne rozróżnienie kapitalistów lub ^przedsiębiorców oraz pracowników zbywających swą ->pracę najemną występuje w większości klasyfikacji s.z. w formie ukrytej, gdyż pracodawcy klasyfikowani są z punktu widzenia swego szczególnego statusu prawnego jako pracownicy swych własnych spółek prawnych. Jednakże w niektórych krajach pomija się status prawny i bierze się pod uwagę jedynie realia społeczne. Praktyka ta zmienia się, ponieważ pojęcie s.z. wykracza poza ekonomiczne ramy statystyk rynku pracy. J.S.
Statystyka [statistics], nauka (dział matematyki), której przedmiotem jest ilościowe badanie różnorakich zbiorowości. Podstawowe pojęcia s. to ->populacja (zbiorowość statystyczna), czyli zbiór jednostek obserwacji (np. ludzi, państw, przedsiębiorstw) oraz -zmienna statystyczna, czyli funkcja przypisująca jednostkom obserwacji liczby (np. każdej osobie w jakiejś populacji może być przypisany wiek, zmienną określoną w popu-
358 statystyka indukcyjna
lacji przedsiębiorstw może być liczba zatrudnionych lub roczne obroty itp.). Zadaniem s. opisowej jest sumaryczny opis rozkładu jednej lub wielu zmiennych (-rozkład zmiennej) określonych w populacji. Stosowane są do tego różnego rodzaju miary poziomu wartości zmiennej (~>miary tendencji centralnej), np. średnia arytmetyczna, średnia geometryczna, mediana, ^kwantyle; miary -zmienności statystycznej, czyli rozproszenia lub różnorodności, jak odchylenie standardowe, entropia, a także miary skośności, koncentracji i innych cech rozkładu zmiennej. Opis rozkładu wielu zmiennych obejmuje badanie charakteru i siły zależności pomiędzy zmiennymi, jak np. regresja liniowa, regresja średnich oraz związane z nimi mierniki siły zależności, np. współczynnik korelacji liniowej p Pearsona i stosunek korelacyjny if (~->analiza regresji). Oprócz opisu za pomocą poszczególnych parametrów s. opisowa dostarcza narzędzi do tworzenia skomplikowanych modeli zależności pomiędzy wieloma zmiennymi, pozwalających formułować złożone teorie dotyczące zależności przyczynowych pomiędzy różnymi cechami jednostek obserwacji (^analiza ścieżkowa, modele ->regresji, ->analiza czynnikowa, -^skalowanie wielowymiarowe, modele logliniowe ^analiza logarytmiczno-liniowa] itp.)
Drugim działem s. jest wnioskowanie statystyczne, którego celem jest uogólnianie na całe zbiorowości wyników badań przeprowadzonych na próbach losowych, opierające się na rachunku prawdopodobieństwa oraz znajomości teoretycznych właściwości rozkładów pewnych zmiennych (np. -^rozkład normalny). W zakres wnioskowania statystycznego wchodzi -^weryfikacja hipotez statystycznych (określanie, czy badanie na próbie daje, czy też nie daje podstaw do uogólniania jego wyników na całą populację) oraz estymacja (punktowa lub przedziałowa) parametrów w populacji na podstawie wartości uzyskanych w próbie.
Na pograniczu s. i metodologii nauk leży problem -^-pomiaru. W zależności od typu ->skali pomiarowej (nominalna, porządkowa, interwało-wa) dopuszczalne jest stosowanie różnego typu metod statystycznych; tak np. jeżeli cecha "kolor oczu" będzie reprezentowana przez zmienną przyjmującą wartości 1 (niebieskie), 2 (brązowe) i 3 (zielone), celowe będzie zastosowanie do opisu statystycznego wartości modalnej lub entropii tej zmiennej, natomiast nie będzie miało sensu wyznaczenie jej średniej.
Termin "s." może oznaczać także parametry rozkładu zmiennej w próbie, mówi się więc o s. chi-kwadrat lub statystyce t, s. jest także średnia lub wariancja w próbie. Jeżeli potraktować zbiór wszystkich prób losowych o określonej liczebności, możliwych do wylosowania z danej populacji, jako zbiorowość statystyczną, wartości jakiejś s. (np. średniej w próbie) można traktować jako wartości pewnej zmiennej określonej w zbiorowości prób. Znajomość właściwości rozkładów
zmiennych tego typu stoi u podstaw wnioskowania statystycznego (-^statystyka indukcyjna).
J.H.
statystyka indukcyjna [inferential statis-tics], statystyka, która pozwala badaczowi wyznaczyć, jakie jest prawdopodobieństwo, że wyniki otrzymane na podstawie próby będą prawdziwe dla populacji, z której ta próba pochodzi. Badacz może więc uogólnić wnioski dotyczące próby na całą populację, stosując "testy istotności". Innym rodzajem statystyki, którym interesują się badacze, jest statystyka opisowa, określająca badaną populację i dostarczająca informacji o średnich, korelacjac.i ii j;.. j.K.
statystyka obyczajowa [morał statistics], dane liczbowe uznawane zazwyczaj za wskaźnik ->patologii społecznej. Zalicza się do nich np. dane dotyczące, samobójstw, rozwodów, chorób psychicznych, liczby nieślubnych dzieci i zabiegów usunięcia ciąży. W niektórych społeczeństwach XlX-wiecznych, zwłaszcza we Francji i Anglii, dane tego typu były szeroko cytowane w dyskusjach na temat reform społecznych, chociaż odwoływano się do nich w zgoła niesocjologiczny, uproszczony sposób. A.K.
statystyka publiczna [official statistics], informacje statystyczne otrzymywane, zestawiane i rozpowszechniane przez rządy, ich agendy i organizacje międzynarodowe. Są one prawie zawsze reprezentatywne, gdyż otrzymuje sieje na podstawie - spisów powszechnych lub ogólnokrajowych reprezentacyjnych -sondaży opartych na bardzo dużych próbkach. S.p. zazwyczaj prezentują informacje w układzie zgodnym z międzynarodowymi standardami i klasyfikacjami lub innymi powszechnie przyjętymi konwencjami. Bezosobowy charakter i odporność s.p. na innowacje wyróżnia je spośród danych statystycznych otrzymywanych z innych źródeł: badań rynkowych, badań prowadzonych przez uniwersytety, nieza ^żne instytuty naukowe, specjalizi:pr: się w tym firmy i inne lokalne, regionalne i państwowe ośrodki.
Wyniki badań statystycznych zazwyczaj publikowano w grubych tomach i przechowywano w bibliotekach. Ten sposób ich rozpowszechniania podkreślał ich małą elastyczność i przyczyniał się do raczej ograniczonego ich wykorzystywania: jedynie do obliczenia małej liczby selektywnych wskaźnikowi indeksów statystycznych. Pojawienie się nowych technik informacji spowodowało, że ten sposób przechowywania zaczął ulegać zupełnemu zapomnieniu. Od początku lat 90. dane ze s.p. są coraz częściej rozpowszechniane w postaci zapisów komputerowych: jako anonimowe ->mik-rodane, wybrane informacje na dyskietce lub specjalnie zestawione szeregi czasowe, uaktualniane co miesiąc i rozsyłane za pośrednictwem sieci komputerowych.
Zamiast poszukiwać potrzebnych danych w wydawnictwach drukowanych, osoby zainteresowane
mogą teraz uzyskać je z dyskietki z wbudowanym oprogramowaniem albo połączyć się za pomocą modemu z centrum komputerowym i znaleźć potrzebne informacje w regularnie odnawianych bazach danych.
W wielu krajach odrzucono ideę przyjęcia ustawodawstwa, które pozwala na gromadzenie na wielką skalę danych przez istytucje rządowe. Taki system wymagałby wprowadzenia systemu numerowanych kart identyfikacyjnych dla każdego członka populacji, które nie zmieniałyby się od urodzenia do śmierci. Polityka ochrony danych hamuje wprowadzenie tego rodzaju rozwiązań również w sektorze komercyjnym, chociaż profile społeczno-demograficzne poszczególnych regionów są szeroko wykorzystywane w społeczeństwach zachodnich. Dopóki taki globalny system nie zostanie wprowadzony, jedyny typ informacji, jaką posiadają agendy rządowe, to dane dostarczone im przez samych obywateli albo w odpowiedzi na prowadzone badania, albo stosując się do uregulowań prawnych, nakładających obowiązek rejestrowania niektórych wydarzeń.
Niemal wszystkie dane s.p. pochodziły pierwotnie z rejestracji pewnych zdarzeń: urodzeń, zgonów, ślubów, rozwodów, popełnionych przestępstw, zachorowań na niektóre choroby zakaźne lub inne poważne choroby, jak nowotwory czy AIDS. W podobny sposób powstawały administracyjne zapisy różnych działań nieobowiązkowych, jak np. podania bezrobotnych o zasiłek. Obecnie coraz mniej danych s.p. pochodzi z takich źródeł. Ich podstawową zaletą jest kompletność danych, co decyduje o wiarygodności wniosków formułowanych na ich podstawie, a także ich taniość i aktualność. Podstawową wadą jest to, że niewiele informacji można w taki sposób zebrać. Na przykład stosunkowo łatwo można tą drogą zbierać informacje o zgonach, ale już nie informacje o ich przyczynach lub o innych istotnych i związanych ze zgonem faktach. Niektóre dane w dalszym ciągu uzyskuje się z obowiązkowych rejestrów i zapisów administracyjnych, np. z zapisów szpitalnych, policyjnych rejestrów przestępstw i wykroczeń, z rejestrów osób zwracających się o przyznanie pewnych świadczeń społecznych. Metody te są jednak uzupełniane i w coraz większym stopniu zastępowane przez specjalnie projektowane systemy gromadzenia danych - obowiązkowe spisy całej populacji, gospodarstw domowych i miejsc pracy oraz dobrowolne wywiady przeprowadzane na próbach losowanych z populacji lub z jej części.
Spisy powszechne odbywają się zazwyczaj raz na 10 lat i są uzupełniane sondażami przeprowadzanymi regularnie, w krótszych odstępach czasu - kwartalnie, rocznie, co kilka lat. W większości krajów przeprowadza się coroczne ogólne badania gospodarstw domowych w celu uzyskania informacji o ich sytuacji społecznej i materialnej w okresie pomiędzy kolejnymi spisami powszechnymi. W Niemczech badania takie nazywane są
statystyki przestępczości 359
mikrospisami, w USA noszą nazwę Current Popula-tion Survey, w większości innych krajów - badaniami siły roboczej (Labour Force Survey). Badania te są o wiele bardziej szczegółowe niż spisy powszechne. Prócz nich istnieje jeszcze wiele innych źródeł danych, które pochodzą z wywiadów osobistych, pocztowych lub telefonicznych. Tak otrzymane dane mogą być podstawą do studiów nad wieloma kwestiami: zarobkami i dochodami, handlem, zachorowaniami, zdrowiem, korzystaniem z usług medycznych, warunkami mieszkaniowymi, zmianami pracy, migracjami, strukturą wydatków gospodarstw domowych, indeksem cen detalicznych, stanem oszczędności, wydatkami rządowymi, konsumpcją żywności, przeżyciami ofiar przestępstw, spędzaniem czasu wolnego, podróżami do pracy, w interesach i dla przyjemności, podróżami zagranicznymi, imigracją, emigracją itp. Dodatkowo przeprowadza się mnóstwo sondaży ad hoc na różne ważne społecznie tematy. Niektóre z nich są jednorazowe, inne powtarza się co 5, 10 lub 20 lat.
Liczba takich badań przeprowadzanych na zlecenie rządu zależy od aktualnych potrzeb i okoliczności. W wielu przypadkach przeprowadza się je wspólnie z innymi organizacjami, takimi jak niezależne instytuty naukowe, organizacje międzynarodowe, fundacje charytatywne, firmy komercyjne. Linia podziału między s.p., urzędową a nieoficjalnymi źródłami danych ulega zatarciu na skutek przeniesienia akcentu z rejestracji prowadzonej przez placówki pozostające w gestii rządu na sondażowe badania ankietowe dostępne także dla agencji pozarządowych, które w dodatku mogą być bardziej efektywne. Przykładem takiego badania w Polsce jest Polski Generalny Sondaż Społeczny (PGSS) prowadzony przez Instytut Studiów Społecznych przy Uniwersytecie Warszawskim regularnie od 1992, w latach 1992-95 co rok, a obecnie co 2 lata. J.K.
statystyka ruchu naturalnego ludności
[vital Statistics], statystyka urodzeń, zgonów i małżeństw w skali kraju, które są wykorzystywane w ->demografii. Zawierają zarówno proste współczynniki odnoszące liczbę wymienionych zdarzeń do całkowitej liczebności populacji, jak też bardziej złożone miary płodności czy śmiertelności. Jakość tych statystyk zależy od dokładności rejestrowania urodzeń, zgonów i małżeństw. Obecnie fakty te są zazwyczaj rejestrowane przez organa państwowe (w Wielkiej Brytanii od 1837). Dawniej zajmował się tym niekiedy Kościół.
J.K.
statystyki przestępczości [criminal statis-tics], powstały, by dokładnie informować o liczbie zdarzających się przestępstw; po raz pierwszy sporządzone we Francji w 1827, a regularnie dla Anglii i Walii od 1837. Obecnie, jak wszystkie --^statystyki publiczne, traktowane są ostrożnie. S.p. powstają przez zliczenie zarejestrowanych
360 statystyki społeczne
przestępstw i mogą pochodzić zarówno z danych gromadzonych przez instytucje państwowe, np. sądy i policję, jak z badań kryminologicznych. Niedoskonałość tej metody zostata potwierdzona przez brytyjskie sondaże przestępczości (British Crime Surveys w latach 1982, 1984, 1988), dzięki którym istnieją dane o typowych przestępstwach nierejestrowanych, jak wandalizm. Nawet przy badaniu ofiar przestępstw zdarzają się trudności z zebraniem danych o pewnych przestępstwach, takich jak gwatt czy przemoc seksualna. ^Sondaże lokalne wskazują, że zarówno s.p. tworzone metodą rutynową, jak i sondaże krajowe dostarczają danych znacznie zaniżonych, w szczególności o takich przestępstwach jak gwałt.
Większość socjologów zdaje sobie sprawę z tego, że wady s.p. są rezultatem złożonego procesu ich powstawania. Najpierw dane zachowanie musi zostać społecznie uznane za przestępcze, ale definicja przestępstwa może zmieniać się w czasie i być różnie rozumiana przez różne sądy. ^Przestępstwo zostaje włączone do statystyki, jeśli jest zarejestrowane, ale nie wszystkie przestępstwa są zgłaszane, a zmiany procedury policyjnej, a także zwykłe błędy ludzkie powodują czasem, że mimo zgłoszenia przestępstwo nie zostaje zarejestrowane. Wynik procesu sądowego, będący podstawą statystyki skazań i uniewinnień, również zależy od wielu czynników. Dlatego niektórzy twierdzą, że s.p. nie tyle odzwierciedlają rozpowszechnienie się przestępczości, co raczej są wskaźnikiem tego, jakie przestępstwa są aktualnie przez władze uważane za najważniejsze, czym policji najwygodniej się zajmować i jakiego rodzaju przestępstwa sądy są skłonne karać. Mimo to po okresie krytycyzmu i braku zaufania do s.p. ostatnio ich stosowanie uzyskało szerszą akceptację. Zob. też etnostatystyki; wskaźnik przestępczości. M. T.
statystyki społeczne [social statistics], ilościowe informacje o grupach społecznych, m.in. dane demograficzne (^demografia), ze -spisów powszechnych, wykorzystywane do opisu i wnioskowania. Analizowanie tych danych coraz częściej wiąże się ze stosowaniem modeli pomiarowych, modeli wpływu i ->analizy wielozmiennowej.
J.K.
statystyki zachorowań [morbidity statistics], s.z. są szeroko stosowane w analizach zdrowotności społeczeństw ludzkich. Istnieją dwa rodzaje współczynnika zachorowań: współczynnik występowania i współczynnik zachorowalności. Współczynnik występowania zdaje sprawę z liczby osób cierpiących na daną chorobę w danym czasie, współczynnik zachorowalności zaś informuje o liczbie osób, które zachorowały na daną chorobę w określonym okresie, zwykle w ciągu roku. Współczynniki zachorowań dotyczą zwykle konkretnych chorób i mogą być prezentowane w liczbach absolutnych (np. 200 przypadków wściekliz-
ny) lub w przeliczeniu na 1000 osób, aby utati porównania różnych grup, wyróżnionych względu na płeć, wiek czy zawód. -^Wspótcz; niki śmiertelności są dostępne tylko w -^statysr publicznej, natomiast s.z. można znaleźć w r nych źródłach, np. w urzędowych statystyki chorób zakaźnych lub innych chorób rejestroi nych, danych zbieranych przez szpitale, dań; o wypłacanych zasiłkach chorobowych i w lol nych lub ogólnokrajowych danych sondażów zawierających informacje o zdrowiu respond tów. J. K.
stereotyp, stereotypizacja [stereotyp
Stereocypingj, termin wywodzący się z jęz; greckiego (slereos - stężały, typos - znak), używ; pod koniec XVIII w. jako termin techniczny okr łający robienie z masy papierowej kopii czcior drukarskich. Pojęcie s. rozwinął amerykan dziennikarz W. Lippmann w książce Public Opin (1922), gdzie oznaczało ono utrwalone, ogr; czone "obrazy w naszej głowie", z reguły niełat ulegające zmianie. Terminowi temu nadaje zazwyczaj znaczenie pejoratywne, w przeciwi stwie do socjologicznego procesu typizacji. Z też stereotypy związane z płcią; uprzedzer
/
stereotypy związane z pfcią [genc Sterotypes], są to jednostronne, zniekształcę obrazy kobiety i mężczyzny, stale pojawiające w życiu potocznym. Powszechnie znajdujemy w mediach komunikacji masowej, ponieważ pel funkcję skutecznie oddziałującego, rozumiani przez wszystkich skrótu myślowego. Socjologo' uznają często ten rodzaj stereotypizacji za cz procesu socjalizacji, mającego na celu nauczę
->ról związanych z płcią, skutkiem czego odbi się dorosłym i dzieciom możliwość bardziej ; dywidualizowanego rozwoju. A.K.
stopa aktywności zawodowej [labo
-force participation rai 3], określa liczbę o: pracujących ^.z bezrobotnych w proporcji liczebności określonej kategorii populacji. Wsk niki te mogą różnić się w zależności od tego, zdefiniowana jest ta podstawowa grupa, np. m czyźni, kobiety, osoby dorosłe powyżej lat 16 osoby w wieku produkcyjnym (16-65 lat). Spr; komplikuje się w wypadku wskaźników aktyw ści zawodowej kobiet, zwłaszcza w odniesie do krajów -^Trzeciego Świata, z powodu nie ności definicji pracy kobiet. To samo doty pracy dzieci. J.S.
stosunki patron-klient [patron-client lationship], korzenie tej relacji niektórzy ba cze odnajdywali w zależności plebejuszy od [ rycjuszy w imperium rzymskim. Być może jecli relacja ta jest bardziej oczywista w systei poddaństwa znanym jako -pańszczyzna, kt miała szeroki zasięg w średniowiecznej Euro| Różnorodne systemy dzierżawy, które nastą]
stosunki pracy 361
po upadku antycznych społeczeństw Grecji i Rzymu, charakteryzowały się tym, że duża liczba ludzi pracujących na ziemi nie byta wolna. Byli oni przywiązani do ziemi i do jej właściciela więzami służby. System poddaństwa w Europie był w takim samym stopniu systemem władzy, co przystosowaniem gospodarczym. Prestiż posiadacza ziemskiego wiązał się z posiadaniem jak największej liczby poddanych i zależnych dzierżawców; równorzędne z tym prestiżem były potencjał wojskowy i władza polityczna.
O ile system pańszczyźniany był oparty na prawie, o tyle zależność dzierżawców zapewniały więzi gospodarcze i religijne, które określane są ogólnymi terminami "patronat" i "klientela". Tworzyły one stosunki pomiędzy mającym polityczną i gospodarczą władzę patronem, zwykle posiadaczem ziemskim, oraz słabszym klientem. Stosunki te mogły być nawet uznane przez obie strony za społecznie konieczne i uczciwe, ale ich nierówność czyniła z nich silne źródło ^wyzysku. Raz ustanowione więzi mogły łączyć dwie rodziny przez wiele pokoleń, mogły nawet zostać wzmocnione nagromadzonym zadłużeniem, które pozbawia klienta podstawowej wolności.
Gospodarcze sposoby powstawania s.p.-k. niemal zawsze mają podstawę w systemach własności ziemskiej, np. takich jak dzierżawa za połowę plonu. Rodzinom będącym klientem patron może pożyczyć pieniądze, ziarno lub inne dobra, by mogły przetrwać trudny okres, ale w zamian za bezpłatną pracę członków rodziny klienta. Można to uznać za dobroczynność, ale stanowi także źródło zadłużenia, które może nigdy nie zostać spłacone. Jest to jeden z podstawowych czynników więzów zadłużenia (czasami nazywanych zależną silą roboczą), które są szeroko rozpowszechnione w Indiach, chociaż zostały zabronione przez prawo krajowe i międzynarodowe.
Więzi patron-klientela były podstawową cechą systemu dzierżawy ziemi i produkcji rolnej w Europie feudalnej (->feudalizm); przetrwały dotąd w krajach północnośródziemnomorskich. Clien-teliamo jest podstawą różnorodnych kontraktów w całych południowych Włoszech. Jego istotą jest nie to, co stałe i kontraktowe, ale to co nieformalne i elastyczne. Są to stosunki bezpośrednie i wielu autorów podkreśla ich znaczenie w przyznawaniu klientom pewnego stopnia władzy politycznej przez udzielanie poparcia patronowi w jego zewnętrznych działaniach politycznych.
Zdobywcy i kolonizatorzy Ameryki Łacińskiej importowali wiele wartości i instytucji prawnych feudalnej Europy, w tym s.p.-k. Dominacja katolicyzmu rzymskiego w krajach romańskich wiąże ten system asymetrycznych stosunków politycznych i gospodarczych z systemem znanym jako ->chrześniactwo (compadrazgo), czyli sprawowanie funkcji rodziców chrzestnych. Stosunki rodzic chrzestny-dziecko chrzestne, ustanawiane w trakcie chrzcin, są w rzeczywistości powiązaniem dwóch par rodziców, biologicznych i duchowych.
W systemie chrześniactwa dziecko wiąże potężnego rodzica chrzestnego - który ma zapewnić jego duchowy dobrobyt - z gospodarczo i politycznie słabszymi rodzicami naturalnymi. Więzi współrodzicielskie, po ich ustanowieniu, dają naturalnym rodzicom prawo zwrócenia się do ojca chrzestnego o wsparcie materialne i prawne. W zamian zobowiązują ich do wspierania działań politycznych ojca chrzestnego i pracy dla niego, gdy tego wymaga. Pełnienie funkcji ojca chrzestnego daje prestiż, korzyści gospodarcze i polityczne. Aczkolwiek termin "s.p.-k." nie zawsze jest używany przy opisie chrześniactwa, to jednak z pewnością ma on tu zastosowanie.
Chrześniactwo jest formą fikcyjnego pokrewieństwa, umożliwiającą rozszerzenie rzeczywistych sieci krewnych. W świecie arabskim przejściu od społeczeństwa opartego na pokrewieństwie do bardziej złożonych stosunków panujących we współczesnym państwie towarzyszy również patronat polityczny, chociaż nie ma tam tak silnego elementu wyzysku gospodarczego jak w krajach romańskich. Podkreśla się nie tylko asymetrię s.p.-k., ale i ich treść polityczną: rolę patrona jako pośrednika kulturowego oraz system zobowiązań o moralnym, a nie pieniężnym charakterze. Klienci mogą się wzbogacić, ale nie tracą swego statusu klienta.
Antropologiczną analizę tej formy "wykrzywionej przyjaźni" przeprowadzili J. Pitt Rivers (The People of the Sierra 1954) i M. Kenny (A Spanish Tapestry 1961). P.Ś.
stosunki pracy [labour relations], lub stosunki przemysłowe, jak się je określa w Wielkiej Brytanii, leżą w polu interdyscyplinarnych i słabo sprecyzowanych badań instytucji oraz tworzenia się reguł -> rynku pracy. Ich głównym tematem były zawsze -nikłady zbiorowe między, z jednej strony, ->związkami zawodowymi lub podobnymi organizacjami pracobiorców oraz, z drugiej strony, pracodawcami i ich stowarzyszeniami. Zakres tych analiz jednakże rozszerzał się, ponieważ niezbędne okazało się umieszczenie owych umów między zorganizowanymi pracownikami a pracodawcami we właściwych kontekstach prawnych, historycznych, ekonomicznych, politycznych i socjologicznych. Termin "stosunki pracownicze", pojawiający się coraz częściej w literaturze na temat ^zarządzania, był kiedyś synonimem stosunków przemysłowych; obecnie oznacza zazwyczaj tę część pola badań, w której stosunki między zarządzającymi a związkami zawodowymi odgrywają mniejszą rolę lub są uznawane za niewłaściwe.
Różnice definicji biorą się po części z faktu, że pomimo wielu lat badań naukowych w tej dziedzinie nie powstała wyraźna podstawa opisów i wyjaśniania stosunków przemysłowych, pozwalająca mówić o jednej dyscyplinie. Tak więc dziś przedmiotem analiz pozostają następujące zagadnienia: historia i współczesny stan prawa o umowach pracowniczych; różnica teoretyczna i prak-
362 stosunki produkcji
tyczna między ustalaniem płac na gruncie negocjowanych regut i w wyniku żywiołowych, konkurencyjnych procesów wolnego -rynku; przyczyny wkraczania państwa w s.p., wraz z historycznymi i współczesnymi aspektami polityki negocjacji pomiędzy pracodawcą a pracobiorcą; normatywna podstawa zróżnicowań plac i negocjacji płacowych; historyczne i współczesne przyczyny - konfliktu w przemyśle i ich związek z walką klas; stosunki między zorganizowanymi i niezorgani-zowanymi odłamami mas pracowników; -seg-mentacja rynku pracy i jego dualizm; stosunek polityki -zatrudnienia i plac do -polityki społecznej; ->socjologia szkolenia, ->kwalifikacje i ->bezrobocie.
Kwestiami tymi zajmują się socjologowie, historycy, ekonomiści, psychologowie, prawnicy i inni, często niewiele się wzajemnie na siebie oglądając. Jak się uważa, nieco jedności wniosło w badania tej dziedziny pojęcie systemów stosunków przemysłowych (zob. J.T. Dunlop, Industrial Relations Systems 1958 oraz TA Kochan i in., The Transforma-tion of American Industrial Relations 1986). Krytycy tego pojęcia zarzucają mu jednak, że jest niepełne, beznadziejnie statyczne i zbyt szerokie zakreso-wo, aby służyć jako coś więcej niż tylko narzędzie klasyfikacji o niewielkiej lub wręcz żadnej wartości wyjaśniającej. Zob. też proces pracy; zarządzanie personelem; zaufanie a nieufność. J.S.
stosunki produkcji [relations of produc-tion], gdy tylko K. ->Marks doszedł do wniosku, że tym, co robotnicy sprzedają w ->kapitalizmie, nie jest ich praca, lecz siła robocza (->teoria wartości pracy) i w ten sposób otworzył nowy wymiar analiz, mógł pozbyć się uzależnienia od odziedziczonego pojęcia ->podziału pracy jako środka konceptualizacji tego, co zachodzi w produkcji. W miejsce tego ukuł termin "s.p.", oznaczający stosunki społeczne charakterystyczne dla określonego ->sposobu produkcji, rezerwując "podział pracy" (wówczas "techniczny podział pracy") dla konkretnego strukturalnego układu i organizacji stosunków produkcji.
W 7 rozdziale l tomu Kapitatu Marks wyróżnia dwojakie s.p. właściwe kapitalizmowi. Pierwszy ich typ, stosunki kontroli, charakteryzuje następująco: "Robotnik pracuje pod kontrolą kapitalisty, do którego należy jego praca. Kapitalista pilnuje, żeby praca odbywała się jak należy i żeby środki produkcji były stosowane celowo, żeby więc nie trwoniono materiałów surowych i oszczędzano narzędzia pracy, tzn. niszczono je tylko o tyle, o ile tego wymaga ich użytkowanie w procesie pracy". Drugi rodzaj, czyli stosunki własności, opisany jest w sposób znacznie bardziej ogólny: "Proces pracy jest to proces zachodzący między rzeczami nabytymi przez kapitalistę, między należącymi do niego rzeczami. Toteż produkt tego procesu należy do niego w całości, zupełnie tak samo jak produkt procesu fermentacyjnego w jego piwnicy".
Całkowita suma s.p. składa się na to, co Mai nazywał (nieco wątpliwie) "ustrojem ekonomicznym" społeczeństwa kapitalistycznego lub jego "rzeczywistą podstawą". Jako takie odpowiadają one więc również za podział tego społeczeństwa na ->klasy ("społeczny podział pracy"), co znowu jest nieco wątpliwe, ponieważ natura kontroli i własności zmieniła się znacznie od czasów Marksa. Chociaż sam nie opisywał ich zbyt dokładnie, najwyraźniej sądził jednak, iż można wyróżnić zbiory s.p. charakterystyczne dla innych sposobów produkcji, którym to problemem zajęli się w pewnym stopniu późniejsi autorzy (zob. np. B. Hindess, P Hirst, Pre-capi:alist Modes ofProdm-tion 1975). Zob. też baza. J.S.
stosunki unikania [avoidance relation-ships], ogólny termin stosowany do określenia pewnych, potencjalnie trudnych i rodzących napięcie kontaktów między powinowatymi w ->rodzinach wielkich, W społeczeństwach zachodnich sytuacją archetypiczną jest unikanie teściowej, Stosunki te - w różnym stopniu w różnych społeczeństwach - wiążą się z napięciem, czy to z powodu zagrożenia związkami seksualnymi, czj z powodu nieokreśloności ról partnerów stosunku Zwykle napięcie osłabia się poprzez: unikanie kontaktu fizycznego; kodyfikację stosunku, także staje się on przedmiotem drobiazgowych regulacji, określających zachowanie poprawne i precy żujących wymagania; "personalizację", skutkiem czego od zaangażowanych stron oczekuje si^ stworzenia stosunków "roboczych" odwołujących się wyłącznie do ich dobrej woli i cech osobowo ści. S.u. przyjmują różnorakie formy. Wśród af rykańskich Galia np. mężczyzna nie powinier wymawiać imienia teściowej, pić z filiżanki, które ona używała, ani też spożywać przygotowanegc przez nią posiłku; może jednak bezpośrednio dc niej się zwracać.
S.u. to obyczaj utrzymywania szacunku i dys tansu wobec niektórych kr wnych; współwyst? puje częstii ' -vcz przeciwnym stosunkien poufałości, zwanym zwykle "stosunkiem zaczep nym". Tak np. mężczyznę mogą łączyć stosunk unikania z rodzicami żony, a jednocześnie ->sto sunki zaczepne z jej braćmi i siostrami. A.K.
stosunki w klasie szkolnej [classroorr interaction, classroom behaviour], pojędi
określające formę i treść zachowań lub stosunkóv społecznych w klasie szkolnej. W szczególność chodzi tu o stosunki między nauczycielen a uczniami i ich zależność od płci, klasy społeczne oraz "rasy". W celu zbadania ilości i rodzaji "czasu nauczyciela" poświęcanego różnym gru pom uczniów, stosuje się różnorakie metody dążąc do powiązania badania z różnymi doświad czeniami edukacyjnymi oraz z wynikami poszczę gólnych grup uczniów. Tak np. niektóre badani; pokazują, że nauczyciel poświęca chłopcom nie współmierną ilość czasu, usadowieni są oni wód
stowarzyszenia zawodowe, profesjonalizm, profesjonalizacja 363
miennych miejscach w klasie, a nauczyciele zwracają na nich szczególną uwagę, co może częściowo wyjaśniać zróżnicowanie wyników edukacyjnych mężczyzn i kobiet. Ostatnio większy nacisk kładzie się na badania roli szkoty w kształtowaniu doświadczeń oraz zachowań ucznia poza klasą, w tym znęcania się nad słabszymi oraz agresywności związanej z rasą lub płcią innych osób. Zob. też socjologia oświaty. A.K.
stosunki zaczepne [joking relationships], precyzyjnie określone stosunki polegające na obustronnych, rytualnych, lekko znieważających zachowaniach osób, które nie tylko mogą, ale wręcz powinny zachowywać się w taki właśnie sposób, jaki dla osób nie powiązanych tymi stosunkami byłby obraźliwy lub bolesny. Jest to swoista forma przyjaźni, która ujawnia się poprzez okazywanie delikatnej wrogości. Od partnerów oczekuje się, że nie będą się obrażać, lecz zareagują w podobny sposób.
S.z. są więc odwrotnością -^stosunków unikania i często można je spotkać w takim samym kontekście społecznym. Niekiedy też twierdzi się, że w istocie pełnią one te same funkcje społeczne. A.R. Radcliffe-Brown utrzymuje np., że: "Budowa struktur społecznych wymaga rozwinięcia sposobów unikania, ograniczania, kontrolowania czy likwidowania konfliktów. W sytuacji strukturalnie nowej, wynikającej z małżeństwa [...], gdy istnieje związek męża i żony, obie rodziny [...] pozostają oddzielone, a łączy je tylko powiązanie każdej z nich z tą nową rodziną. Właśnie odrębność obu grup, wraz z potrzebą utrzymywania przyjacielskich stosunków między nimi, powodują, że konieczne staje się stworzenie podstawy dla ich osobistych relacji". W tej sytuacji separacja społecz-
\N\jTaia
symbolicznie przez pozorną wrogość jednej strony i gotowość strony drugiej do nieobrażania się, a oba te zachowania podlegają ścisłym konwencjom. Tak więc np. w agnatycznych (określonych przez więzi w linii męskiej, poczynając od tego samego męskiego przodka) systemach pokrewieństwa często uznaje się za właściwe, aby stosunek syna siostry do jego wuja wyrażał się przez zaczepną, uprzywilejowaną poufałość; z sytuacją taką można się spotkać u Winebago oraz w niektórych plemionach północnoamerykańskich. Podobnie u patrylinearnych Hutu w północnej Ruan-dzie s.z. istnieją między mężczyzną a jego mat-rylateralnymi ->kuzynami przeciwległymi, mężczyznami lub kobietami, natomiast jego zachowanie wobec patrylateralnych kuzynek przeciwległych musi być pełne rezerwy i formalne. A.K.
Stouffer Samuel Andrew (1900-1960), socjo-
log amerykański, specjalista od metod ilościowych; w czasie II wojny światowej kierował badaniami społecznymi w Departamencie Wojny USA. Ukoronowaniem tych badań jest słynna praca S. i współ-
pracowników The American Soldier (2 t. 1949), która wniosła ogromny wkład w -psychologię społeczną oraz metodologię ->sondaży, a także wprowadziła pojęcie względnej ->deprywacji. Zob. też grupa odniesienia. P. Ś.
stowarzyszenia dobrowolne [voluntary associations], organizacje publiczne, istniejące formalnie, nie prowadzące działalności gospodarczej nastawionej na zysk, w których udział jest dobrowolny w danym społeczeństwie. Przykładem jest Kościół, partia polityczna, grupa nacisku, stowarzyszenie hobbystyczne, klub, grupa środowiskowa i - nie zawsze - związek zawodowy oraz stowarzyszenie profesjonalne. W niektórych teoriach ^demokracji podkreśla się ważną rolę, jaką grupy tego typu mogą odegrać w zwiększaniu uczestnictwa w -społeczeństwie otwartym, a przez to w utrzymaniu ładu społecznego.
P.Ś.
stowarzyszenia zawodowe, profesjonalizm, profesjonalizacja [professions, pro-fessionalism, professionalization], odpowiednio: forma organizacji zawodowej, orientacja w stosunku do pracy (->przeżycie pracy) oraz bardzo skuteczny proces kontroli ->grup interesu. S.z. jako forma organizacyjna zawiera: centrum regulacyjne przestrzegające standardu pełnienia ról przez szeregowych członków oraz normy postępowania; zajmuje się też starannym zarządzaniem wiedzą ze swojej dziedziny oraz kontrolą liczby, selekcją i szkoleniem nowych członków. M. ->Weber zestawiając s.z. z ->biurokracją uznał, że są one paradygmatyczną formą władzy kolegialnej, w której panowanie racjonalno-prawne opiera się na demokracji przedstawicielskiej, a przywódcy sąw -Lasad-zie łjveoNsr^rav pośród ró\Nu\jch.
Orientacja profesjonalisty wobec pracy powinna polegać na zabieganiu wyłącznie o wewnętrzne formy nagród i na koncentracji na wypełnieniu zadania; zwykle wiąże się to z usługami osobistymi, mającymi poufny charakter i wymagającymi głębokiego ->zaufania, np. w medycynie, oświacie, religii i prawie. W socjologii pracy i organizacji p. przeciwstawiany jest biurokracji oraz tzw. mentalności biurokratycznej.
Wśród socjologów istnieje obecnie skłonność do traktowania profesjonalizacji jako skutecznej kontroli grup interesu nad klientami, a społecznie skonstruowanych problemów jako metody sprawowania ->władzy w społeczeństwie. Podejście to traktuje etykę profesjonalną jako ideologię, a nie orientację, którą się przyjmuje i która jest istotna dla praktyki. Kontrole udziału i wiedzy funkcjonują jako sposób odmowy przyznania statusu (^zamknięcie społeczne) związanego z uprzywilejowanym i dobrze opłacanym zatrudnieniem. Pod tym względem interesujące jest porównanie organizacji profesjonalnych ze związkami zawodowymi. W zasadzie etyka profesjonalna nie pozwala na zbiorowe negocjacje płacowe (-*układy zbiorowe)
364 Stowarzyszenie do Badań nad Problemami Społecznymi
oraz na -^konflikt w przemyśle, w praktyce jednak wiele s.z. przybiera charakter związkowy, podczas gdy wiele związków praktykuje quox/-profesjonal-ną kontrolę przyjmowania kandydatów do pracy. Literatura mająca znaczenie dla tej problematyki jest ogromna; np. wiele istotnego materiatu znajduje się w pracach dotyczących -rynków pracy,
-płci oraz -^socjologii medycyny. Zob. też: A. Abbott, The System ofProfessions (1988), E. Fried-son, Professional Powers (1986) i (interesujące studium przypadku) P. Starr, The Social Transformation of American Medicine (1982). P.Ś.
Stowarzyszenie do Badań nad Problemami Społecznymi [Society for the Study of Social Problems], północnoamerykańska organizacja socjologów utworzona w 1951 w celu bardziej radykalnego i krytycznego podejścia do dewiacji i problemów społecznych w porównaniu z podejściem Amerykańskiego Towarzystwa Socjologicznego. W pierwszym okresie istnienia byto zdominowane przez teorię -^etykietowania, której przykładem jest praca The Other Side, H.S. Becker (red.) 1963. Brytyjska ^Narodowa Konferencja ds. Dewiacji była pod jej wpływem, a obecnie jest ona ważnym elementem socjologii amerykańskiej. Dobry przegląd aktywności naukowej Stowarzyszenia daje zbiór prac opublikowany z okazji dwudziestej piątej rocznicy powstania (zob. Social Problems 1976). P.Ś.
strajk [strike], forma ~akcji przemysłowej polegającej na zaprzestaniu pracy, a tym samym
- czasowym złamaniu umowy o pracę. Skuteczna akcja strajkowa wiąże się z zapobieganiem użyciu przez pracodawcę alternatywnej siły roboczej, zwykle przez pikietowanie miejsca pracy. W ten sposób powoduje się częściowe bądź całkowite przerwanie produkcji do czasu pozytywnego rozstrzygnięcia przedmiotu sporu. S. jest typową sankcją ->związków zawodowych i w tej formie uznawany jest za narzędzie oficjalne. S. nieoficjalne lub dzikie to spontaniczna, nawet niezor-ganizowana akcja, wywołana przez samozwań-czych przywódców.- S. używa się często także jako metody protestu społecznego lub politycznego w celu wywarcia wpływu na politykę rządu lub państwa. Stąd "s. polityczny" bądź - w przypadku gdy s. ogarnia całą ludność lub jej większość - "s. generalny". Zob. też konflikt w przemyśle. J.S.
strategia pracy w gospodarstwie domowym [household work strategy], ^podział pracy między różnych członków gospodarstwa, zwyczajowy lub będący rezultatem oficjalnych uzgodnień; różne typy tego podziału oparte są na uproszczonej -analizie kosztowo-zyskowej. Jest to pewien plan określający relatywną ilość czasu poświęcanego przez każdego członka gospodarstwa domowego na zajęcia (->zatrudnienie) w trzech dziedzinach: na prace w ramach gospodarki rynkowej, w tym również dodatkowe
prace zarobkowe wykonywane w domu, przyr szące dochód pieniężny, przeznaczany na żaki dóbr i usług na rynku; na działalność produkcyj w gospodarstwie domowym (uprawa warzyw działkach przyzagrodowych, hodowla drobiu), kl rej efekty przeznaczane są na własny użytek gosp darstwa; oraz na prace domowe, obejmujące w twarzanie dóbr i usługi wykonywane bezpośredn w obrębie gospodarstwa na rzecz jego członkó' takie jak gotowanie posiłków, opieka nad dziećn reperacje i remonty domu czy szycie ubrań i robi nie prezentów. Zasady podziału pracy w gospod; stwie domowym zmieniają się w ciągu ->cyk życia, zależą od wieku jego członków i warunkó ekonomicznych; może je ustalać jedna osoba i n rzucać innym lub mogą być wspólnie uzgadnian Termin ten wprowadził R. Pahl w swojej książi DivisionsofLabour(\9&4). W jego ujęciu odnosis on do podziału pracy między członków gospoda stwa domowego; do własnego rozkładu zaj< jednostki, określającego, ile czasu zajmują j prace wykonywane w domu, a ile poza nim; d wszystkich rodzajów prac służących gospodarstw domowemu, w tym prac wykonywanych na jeg rzecz przez krewnych - za darmo lub w raniąc "wymiany usług", oraz wszystkich prac usługi wych, takich jak opieka nad dzieckiem lub sprz; tanie, wykonywanych przez osoby nie należąc do gospodarstwa domowego i otrzymujące za t zapłatę. W ujęciu Pahla termin ten wiąże si ponadto z innymi pojęciami, takimi jak "samów; starczalne gospodarstwo domowe" czy też "prac nieformalna", odwołującymi się pośrednio d pojęć ekonomii na określenie różnego rodzaj prac wykonywanych na rynku pracy i poza niir
A;
strategie pracodawcy [employer stratę gies], wzory podejmowania przez pracodawccn decyzji dotyczących organizacji pracy w firmii (np. form kontroli nad pracownikami, struktur miejsc pracy i systemu płac1. Termin ten zrodzi się w obrębie ir t; ksizmu, gdzie odnosił się d( reakcji pracodawców na konflikty na linii kapi tał-praca. Obecnie pojawia się w literaturze n; tematy -*procesu pracy i ->segmentacji rynki pracy, gdzie służy podkreśleniu ->sprawstwa, czyi czynnej roli (lub interwencji) pracodawców n; rzekomo bezosobowym rynku pracy, oraz różno rodności form ich zachowań decyzyjnych. J.K
stratyfikacja, uwarstwienie [stratifica-
tion], termin "s." jest zwykle stosowany w so cjologii w odniesieniu do badań struktur ->nierów-ności społecznej, tzn. wszelkich systematycznych nierówności między grupami ludzi, które powstają jako niezamierzona konsekwencja procesów i stosunków społecznych. Gdy pytamy, dlaczego istnieje ->ubóstwo; dlaczego czarni lub kobiety w Stanach Zjednoczonych są w niekorzystnej sytuacji w stosunku do białych lub mężczyzn; jakie szansę ma osoba z -> klasy robotnicznej na
uzyskanie pozycji przypisanej -klasie średniej
- stawiamy wówczas pytania dotyczące s. społecznej.
Jest to więc obszar leżący w centrum ^makrosocjologii; obszar badań nad całymi społeczeństwami, w perspektywie porównawczej, w celu zrozumienia procesów stabilności i ->zmiany społecznej. Studia nad s. społeczną rozpoczęty się od Webera, który rozróżnił społeczeństwo bardziej tradycyjne, oparte na -statusie, np. oparte na cechach przypisanych (^przypisanie), takich jak
->stany i ->kasty, lub na ->niewolnictwie i prawnym usankcjonowaniu nierówności, oraz również spolaryzowane, ale bardziej płynne społeczeństwo oparte na podziale na ->klasy (typowe dla współczesnego Zachodu), gdzie silniejszy jest element ^osiągnięcia, gdzie różnice ekonomiczne dominują, a nierówności są bardziej bezosobowe. Formowanie się grup statusowych i formowanie się klas to dwa skrajne rodzaje -^integracji społecznej lub inaczej - sposoby tworzenia sieci relacji między członkami społeczeństwa.
Badania s. społecznej mają trzy cele. Pierwszy -to ustalenie, w jakim stopniu klasa lub status dominują na poziomie społeczeństwa w tym sensie, że decydują o działaniu społecznym. Tak więc stwierdzenie, że Wielka Brytania jest społeczeństwem klasowym, wymaga wykazania, że stosunki klasowe stanowią podstawę dominujących rodzajów działania społecznego i są kluczowymi czynnikami integracji społecznej. Drugim celem jest analiza struktur klasowych i struktur statusu oraz wyznaczników kształtowania się klasy i statusu, np. odpowiedzi na takie pytania, jak: dlaczego w Stanach Zjednoczonych nie ma -^socjalizmu lub dlaczego klasa robotnicza w Wielkiej Brytanii nie doprowadziła do rewolucji komunistycznej (-^komunizm); są to bowiem pytania o stopień ukształtowania klas w społeczeństwie. Liczne badania socjologiczne i historyczne mają na celu wyjaśnienie różnorodności stopnia zaawansowania tego procesu. Trzecim celem badań nad s. jest dokumentowanie nierówności warunków, możliwości i sytuacji grup społecznych oraz sposobów utrzymywania przez nie granic klasowych lub granic statusu. Chodzi tu więc o kwestie -^zamknięcia społecznego oraz o strategie wyłączające, za pomocą których grupy utrzymują swe przywileje, a inni próbują uzyskać do nich dostęp. Między klasą a statusem zachodzą interesujące interakcje. Na przykład klasy uprzywilejowane mogą kształtować cechy charakterystyczne grupy statusowej w celu zrutynizowania, usprawiedliwienia i tym samym utrzymania swych przywilejów: nouveaux riches na całym świecie są notorycznymi wyznawcami tej strategii. Skomplikowane sposoby wyrażania różnic klasy, -rasy, wieku i -płci wzbudzają zainteresowanie u badaczy zajmujących się różnorodnymi procesami s. społecznej we współczesnych społeczeństwach; praca J. Huber jest dobrą ilustracją tej tendencji (Sex Stratification 1983).
LI
stres 365
Tak więc, najogólniej mówiąc, s. społeczna to różne aspekty kształtowania się klas i grup statusowych, traktowane jako klucz do zrozumienia integracji społecznej, czyli tego, że relacje społeczne zarówno łączą, jak dzielą, oraz konsekwencji tego stanu rzeczy dla ->ładu społecznego. Właśnie z tego powodu możemy twierdzić, że klasa i status to pojęcia przede wszystkim socjologiczne. Jak zauważył D. Lockwood, "ponieważ formowanie klasy czy grupy statusowej to sposoby interakcji społecznej, które są nie tylko empirycznie iden-tyfikowalne jako zmienne konfiguracje społeczeństw, ale i analitycznie odróżnialne od gospodarki i organizmu państwowego, zrozumiałe jest, dlaczego w ramach podziału zadań w naukach społecznych �stratyfikacja spoleczna [...] powinna być uważana za oddzielny przedmiot zainteresowań makrosocjologii. Co więcej, ponieważ konsolidacja grup statusu i polaryzacja klasowa mogą być uznane za graniczne przypadki społecznego ładu i konfliktu, nietrudno zrozumieć, dlaczego badanie s. społecznej powinnno być uważane za konkretny wkład socjologii do analizy integracji społecznej (w przeciwieństwie do integracji systemowej)" (zob. Class, Status and Gender, w: Gender and Stratification, R. Crompton, M. Mann [red.) 1986). RS.
stratyfikacja według wieku [agę Stratification], system nierówności związanych z wiekiem. Na przykład w społeczeństwach zachodnich zarówno ludzie starzy, jak i młodzi są postrzegani i traktowani jako stosunkowo mniej kompetentni członkowie społeczeństwa i w związku z tym wyłącza się ich ze znacznej części życia społecznego. Zob. też wiekizm. A.Z.
strefa przejściowa, strefa przemian [żonę of (or in) transition], E.w. ->Burgess, socjolog -szkoły chicagowskiej, zdefiniował ją jako obszar miasta znajdujący się między centralną dzielnicą biurowo-handlową a zewnętrznymi kręgami dzielnic zamieszkiwanych przez klasę robotniczą i średnią. W s.p. znajdują się slumsy, powstające w wyniku wynoszenia się z nich ludzi na skutek ekspansji centralnej dzielnicy biurowo--handlowej. Ich mieszkańcy to ubodzy, mniejszości etniczne i dewiacyjne grupy społeczne. Zob. też teoria stref koncentrycznych. A.Z.
Strefowanie [zoning], oznacza sposób regulowania wykorzystania terenu w Stanach Zjednoczonych. Przepisy prawa publicznego stanowią, do jakich celów można wykorzystywać dany teren. Wprowadzone w 1916 w Nowym Jorku, aby ochronić wartość nieruchomości handlowych, s. jest często wykorzystwywane jako środek przeciwdziałający przenoszeniu się mieszkańców o niskich dochodach na obszary przedmiejskie (->suburba-nizacja). A.Z.
Stres [stress], pojęcie nieostre, rozpowszechnione w języku codziennym i naukowym. Może
366 struktura możliwości
oznaczać zewnętrzne napięcia sytuacyjne (streso-ry) lub odpowiedzi na nie (reakcję na s.), które - jak się zwykle uważa - zawierają elementy fizyczne i psychiczne, jak przyspieszone tętno, podwyższony poziom adrenaliny, uczucia lęku i niepokoju. W obu tych znaczeniach wskazuje się na s. jako na kluczowy czynnik wyjaśniający cielesne i psychiczne zaburzenia zdrowotne, różne formy zachowań dewiacyjnych, obniżenie sprawności. Dla socjologa atrakcyjność tego pojęcia polega na możliwości powiązania cech aktualnej lub niedawnej sytuacji społecznej jednostki z określonym rezultatem.
Wiele dyskusji w socjologii koncentruje się wokót ustalenia i określenia zakresu tego, co jest stresujące. Niektórzy badacze przyjmują, że jedynie zdarzenia negatywne (np. rozwód, bezrobocie) wywołują s.; inni twierdzą, że jego powodem może być każda sytuacja niosąca istotną zmianę (także ślub, awans w pracy, przeprowadzka); niektórzy wtaczają tu tylko wydarzenia życiowe, inni - bieżące kłopoty; jedni stosują kryteria sformalizowane (takie jak skala przystosowania społecznego), inni oceniają sensy subiektywne, twierdząc, że to, co stresujące dla jednej osoby, może nie stresować innej. Subiektywne oceny stresujących doświadczeń są jednak wątpliwe, ponieważ mogą je zamącić uczucia wywoływane przez te doświadczenia, jak to dzieje się w przypadku osób dotkniętych np. kliniczną ->depresją, które retrospektywnie wskazują konkretne wydarzenie życiowe jako źródło s. po to, aby wykazać się współpracą w leczeniu lub ułatwić sobie zrozumienie swej (w przeciwnym razie tajemniczej) choroby. G. Brown i T. Harris w znanej rozprawie Social Origins of Depression (1978) próbują ocenić to znaczenie nie przez pryzmat bezpośrednich subiektywnych ocen, lecz za pośrednictwem kontekstowych danych, dotyczących wartości, celów i okoliczności.
Rosnące zainteresowanie tej dziedziny budzi określenie czynników - takich jak np. oparcie społeczne - które pośredniczą między stresującymi sytuacjami a reakcjami na nie. Brown i Harris nazywają je czynnikami "podatności" bądź przeciwnie, "odporności", badając raczej podatność sytuacyjną niż biologiczną. J.S.
struktura możliwości [opportunity struc-ture], opierając się na teorii ^przestępczości R.K. Mertona, termin ten stworzyli R.A. Cloward i L.E. Ohlin w Delinquency and Opportunity (1960), badając drogi osiągania sukcesu w kulturze amerykańskiej. Kiedy są one zablokowane (np. ze względu na nieskuteczne nauczanie), jednostka może odnaleźć inne s.m., które mogą prowadzić do różnorodnych ->dewiacji. W tej koncepcji, łączącej teorię ->anomii i teorię transmisji kulturowej (-subkultura), istnieją trzy główne przestępcze s.m.: kryminalna, będąca rezultatem wycofania się i konfliktowa. Teza ta oddziaływała
praktycznie na wprowadzanie nowych programów zawodowych w Ameryce Północnej w latach 60,
P.Ś
struktura spoteczna [social structure], termin w luźny sposób stosowany wobec powtarzających się wzorów zachowań społecznych lub, bardziej konkretnie, do uporządkowanych związków między różnymi elementami -systemu społecznego lub -społeczeństwa. Dlatego też np. o związkach pokrewieństwa, religijnych, gospodarczych, politycznych i o innych instytucjach społecznych można powiedzieć, że zawierają strukturę danego ;poi?czeństwa, podobnie jak jego normy, wartości oraz role społeczne. Nie istnieje jednak ogólnie przyjęte znaczenie tego terminu, a próby zaproponowania zwięzłych definicji okazały się wyjątkowo nieskuteczne. Dlatego też np, R. Firth wygłasza jedynie truizm, iż s.s. jest "narzędziem analitycznym, mającym pomagać nair w zrozumieniu, jak ludzie zachowują się w życii społecznym. Istotą tego pojęcia są te stosunk: społeczne, które zdają się mieć kluczowe znacze^ nie dla zachowań członków społeczeństwa; tal więc jeśli stosunki te nie funkcjonowałyby, nie można byłoby nic powiedzieć o istnieniu spole czeństwa w tej postaci" (Elements of Social Or ganization 1951). Istnieje zgoda, że s.s. jestjednyir z najważniejszych, ale i najbardziej nieuchwytnych pojęć w naukach społecznych (zob. W.H. Sewell, A Theory of Structure, "American Journal of Sodo logy" 1992).
Termin ten ma kluczowe znaczenie dla teori funkcjonalizmu strukturalnego, ->strukturalizmi i ->poststrukturalizmu. We wszystkich tych trzed przypadkach stosowany jes.t zarówno w sensif nominatywnym, jak wyjaśninjącym. Tak więc jeśl pewien aspekt życia społecznego określimy jakc s.s., to przyjmujemy, iż ma on również zdolnośi strukturyzowania innych aspektów tego, co spo teczne, gdy np. mówimy, ze płeć określa moż liwości zatrudnienia, religia określa życie rodzin ne, a sposób podukcji - formację społeczną Sewell nie bez racji konkluduje, że s.s. nie jes pojęciem i nie można jej w związku z tym precy zyjnie zdefiniować; funkcjonuje raczej jako meta fora, zarówno dyskursu socjologicznego, jal i w dyskursie socjologicznym.
Tam gdzie s.s. wysuwa się na pierwszy plai dyskusji socjologicznej, ma ona tendencję twe rżenia determinizmu przyczynowego, zatracają cego skuteczność ->sprawstwa. Struktury nie zmiennie zdają się istnieć oddzielnie od urno tywowanego działania społecznego, a jednak ji określają. Stąd wynikają trudności wyjaśniani.
-zmiany: s.s. implikuje stabilność wzorów w cza się, a nawet ich niezmienność. Socjologowi mają świadomość istnienia tych problemów. N przykład właśnie w związku z dualizmem spraw stwa i s.s. A. Giddens zaproponował teorii
->strukturacji, która stwierdza, że struktury maj same w sobie dualny charakter, tzn. stanowi
"zarówno medium, jak i rezultat praktyk, które tworzą systemy społeczne" (A Contemporary Cri-tique of Historical Materializm 1981). Innymi stówy, struktura kształtuje praktyki ludzi, ale praktyki te tworzą i reprodukują systemy spotecze. Niektórzy uznają to sformatowanie za pełen wyobraźni krok naprzód w teorii społecznej; inni podważają jego znaczenie jako jedynie kolejną deskrypcję problemu.
Pozostawmy te kwestie na marginesie; główna różnica w socjologicznych zastosowaniach pojęcia s.s. to traktowanie jej albo jako odnoszącej się do obserwowalnych, uporządkowanych praktyk społecznych (role, normy itp.), które składają się na systemy społeczne i społeczeństwa, albo jako podstawowych (np. stosunek do środków produkcji), które ukierunkowują owe praktyki. Funk-cjonalizm strukturalny jest przykładem tej pierwszej kategorii; strukturalizm (np. strukturalny marksizm) - przykładem tej drugiej. Zob. też funkcjonalizm; ład społeczny; socjologia formalna.
P. S.
struktura zawodowa [occupational struc-ttire], całościowy rozkład ->zawodów w społeczeństwie; są one sklasyfikowane według poziomu umiejętności, funkcji gospodarczej lub statusu społecznego. S.z. kształtują różnorodne czynniki: struktura gospodarki (względne znaczenie poszczególnych przemysłów); -^technologia i -biu-rokracja (rozdział umiejętności technicznych i odpowiedzialności administracyjnej); -rynek pracy (który określa płace i warunki przypisane zawodom) oraz ->status i prestiż (na które wpływają
-�zamknięcie społeczne danego zawodu, związany z nim styl życia i wartości społeczne). Trudno określić, który z tych czynników jest przyczynowo pierwotny, a poza tym ich rola w kształtowaniu s.z. zmienia się z czasem wraz ze zmianami społeczeństwa. Na przykład we wczesnej fazie europejskiego -^uprzemysłowienia dominacja
-�wytwarzania przyczyniła się do przewagi zawodów fizycznych, obecnie natomiast ten sektor się kurczy, a powiększa się sektor usług, co przyczynia się do ekspansji zawodów biurowych. Zaciera się również rozróżnienie pomiędzy ^pracą fizyczną i pracą umysłową.
S.z. opisuje się i analizuje przy użyciu różnorodnych schematów klasyfikacyjnych, które grupują zbliżone zawody według takich kryteriów, jak umiejętności, status zatrudnienia lub funkcja. Klasyfikacje takie są też stosowane jako podstawa analiz empirycznych klas wyróżnionych przy zastosowaniu kryteriów społecznych lub gospodarczych. Zob. też klasyfikacja zawodów; sektor produkcji. P.S.
strukturacja [structuration], najważniejsze pojęcie teorii socjologicznej stworzonej przez brytyjskiego teoretyka społecznego A. Giddensa. Teoria s. jest ontologią społeczną; określa, jakiego rodzaju rzeczy istnieją w świecie, ale nie przed-
strukturalizm 367
stawia praw rozwoju ani nie proponuje konkretnych hipotez dotyczących tego, co się rzeczywiście dzieje. Mówi o tym, co obserwujemy, gdy badamy społeczeństwo, nie zaś o tym, jak rzeczywiście funkcjonuje to społeczeństwo. Giddens krytykuje i odrzuca teorie takie, jak ->funkcjonalizm i -rewolucjonizm, które uznaje za systemy zamknięte; podkreśla, że zjawiska i zdarzenia społeczne są zawsze nie w pełni zdeterminowane i nie rozstrzygnięte. Stara się wykroczyć poza tradycyjny w socjologii podział na działanie (-teoria działania) i strukturę, skupiając się na "praktykach społecznych", które - jak dowodzi - wytwarzają struktury i są przez nie wytwarzane. Struktury, zdaniem Giddensa, nie są czymś zewnętrznym wobec aktorów społecznych, ale są regułami i zasobami wytwarzanymi i odtwarzanymi przez aktorów w praktyce. Giddens podkreśla też doniosłość czasu i przestrzeni dla teorii i analizy społecznej; w związku z tym jego historyczna socjologia identyfikuje różne sposoby łączenia tych kategorii w różnych społeczeństwach.
Nie ma jednego klarownego ujęcia teorii s. Giddens rozwija swój projekt, zaczynając od rewizji klasycznej myśli socjologicznej (Capitalism and Modem Social Theory 1971), co prowadzi go do najważniejszych ujęć s. (Central Problems in Social Theory 1979 oraz Stanowienie społeczeństwa 1984, wyd. poi. 2003); jeszcze szerzej rozwija swą koncepcję w dziełach z zakresu socjologii historycznej (A Contemporary Critique ofHistorical Mate-rialism 1981; The Nation-State and Yiolence 1985 oraz The Conseąuences ofModernity 1990). Obecnie powstaje wiele prac nawiązujących do jego teorii (np. I.J. Cohen, Structuration Theory 1989). Kilka dość cierpkich tekstów krytycznych można znaleźć w tomie Anthony Giddens - Consensus and Controver-sy, J. Clark i in. (red.) 1990; ich autorzy zarzucają Giddensowi m.in. "wyważanie otwartych drzwi" w socjologicznej teorii działania, struktury i zmiany; teorii s. zarzucają celową niejasność i pustkę teoretyczną, co upodabnia ją do koncepcji teoretycznych T. Parsonsa. A.K.
strukturalizm [structuralism], w znaczeniu najbardziej ogólnym termin ten jest luźno używany w socjologii do określenia każdego podejścia, w którym uznaje się, że ->struktura społeczna - jawna lub nie - jest istotniejsza niż działanie społeczne.
Bardziej szczegółowo termin ten odnosi się do konkretnej perspektywy teoretycznej, która stała się modna w późnych latach 60. i na początku lat 70. XX w.; została ona przyjęta w wielu dyscyplinach, m.in. w ->antropologii społecznej, językoznawstwie, teorii literatury, ^psychoanalizie i ->socjologii. S. oddziaływał na socjologię na wiele sposobów: poprzez antropologię strukturalną C. Levi-Straussa i, ogólniej, przez se-miotyczną analizę zjawisk kulturowych, za pośrednictwem prac M. ->Foucaulta dotyczących historii idei; poprzez psychoanalizę J. -s-Lacana
368 strukturalizm
oraz za pośrednictwem marksizmu strukturalnego L. ->Althussera.
U podstaw tego podejścia leży idea, że poza często płynnymi i zmiennymi przejawami rzeczywistości społecznej możemy stwierdzić istnienie struktur, stanowiących ich fundament. Modelem dla tego sposobu myślenia jest językoznawstwo strukturalne ->Saussure'a oraz teza, że język można opisać przez określenie podstawowych reguł rządzących kombinacją dźwięków i tworzeniem znaczeń. Według Levi-Straussa i semiotyki (->semiologia) w ogóle te fundamentalne struktury są kategoriami umysłu, dzięki którym organizujemy świat wokół nas. Dla Levi-Straussa - lecz nie dla wszystkich strukturalistów - kategorie te zawsze mają postać opozycji binarnych (np. góra/dół, ciepły/zimny). Marksizm strukturalny zastąpił kategorie umysłowe pozycjami zajmowanymi w ramach danego ->sposobu produkcji (np. pozycją robotnika będącego w opozycji do nierobotnika), a reguły rządzące tworzeniem znaczeń zastąpił różnymi formami stosunku do środków produkcji.
Ta podstawowa zasada jest zapewne najbardziej wyraźna w pracach Levi-Straussa. Przyznawał się on do wpływu trzech dziedzin: geologii, psychoanalizy i marksizmu. Wszystkie one ujawniają istnienie przejawów ukrytych (nieświadomych) praw lub struktur leżących pod sferą powierzchniową. W przeciwieństwie do tradycji stworzonej przez B. ->Malinowskiego Levi-Strauss mniej interesował się szczegółowymi, holistycznymi badaniami konkretnych społeczeństw; ważniejsze były dla niego potencjalnie uniwersalne i powszechne struktury umysłu. Przebadał mnóstwo egzotycznych systemów klasyfikacji i mitów (Mythologiques, 4t. 1964-71), dowodząc, że można je zredukować do binarnych opozycji, ukazując przy tym złożoność i bogactwo wyobraźni różnych ludów. Prace Totemizm dzisiaj (1962, wyd. poi. 1968) oraz Myśl nieoswojona (1962, wyd. poi. 1969) odkrywają ukrytą logikę oraz zadziwiające przemiany tego, co inni badacze mogliby odrzucić jako zwykły przesąd, że tzw. ludy pierwotne dysponują wiedzą konkretu. Podobnie w obszernym i znakomitym dziele Les structures elementaires de la parente (1949, poi. przekł. fragmentów w: Wspótczesne teorie wymiany społecznej, M. Kempny, J. Szmatka [wyb. i red.] 1992) starał się pokazać, że wielość systemów pokrewieństwa można zredukować do dwóch typów- wymiany uogólnionej lub ograniczonej.
Z każdej wersji s. nieodmiennie wynikają pewne implikacje co do natury świata. Po pierwsze, że ukryte elementy struktury są względnie stale, a zmieniające się relacje między nimi prowadzą do wytworzenia różnych języków, systemów idei oraz typów społeczeństwa. Akcent zostaje więc przesunięty z obserwacji odrębnych bytów na relacje między nimi - do tego stopnia, iż twierdzi się, że przedmioty, które wydają się nam odrębnymi bytami, są wytworami tych relacji. To uwydatnienie roli relacji jest jeszcze wyraźniejsze w ->poststrukturalizmie.
Po drugie, przyjmuje się w konsekwencji, że to, co wydaje się nam trwałe, normalne i naturalne, jest faktycznie końcowym rezultatem procesu wytwarzania, mającego swój początek w jednej z form fundamentalnej struktury. Szczególnie uderzające jest to zapewne w krytyce literackiej, gdzie nawet powieść realistyczną uważa się za taki sam wynik procesu produkcji artystycznej jak powieść awangardowa; nie jest to po prostu dobra kopia czegoś, co istnieje "gdzieś tam" w rzeczywistości. Idea ta jest obecnie dość powszechnie uznawana np. w badaniach socjologicznych pici kulturowej, gdzie często się twierdzi, że męskość, kobiecość, homoseksualizm ii d. są konstrukcjami społecznymi. Na tej samej zasadzie dowodzi się, że wiedza naukowa nie jest wiedzą o rzeczywistym świecie zewnętrznym, ale raczej wynikiem określonych procesów społecznych i sposobów myślenia, które nazywamy naukowymi.
Po trzecie, s. przekształca nasze zdroworoz- , sądkowe pojęcie jednostki ludzkiej: ona także ; jest uznawana za wytwór relacji, nie zaś za twórcę , rzeczywistości społecznej. S. zastępuje ontologicz-nie uprzywilejowany podmiot ludzki pozbawioną centrum koncepcją jaźni. Podczas gdy marksizm strukturalistyczny chciałby widzieć w jednostce zaledwie nosiciela stosunków społecznych (stosunków wynikających z własności środków produkcji), inni badacze ujmują jednostkę jako wytwór -dyskursów i relacji między nimi. Tę zmianę perspektywy łączy się często ze stałym postępem naszego rozumienia świata - procesem tzw. de-centracji. l tak dzięki Kopernikowi uświadomiliśmy sobie, że Ziemia nie jest centrum wszechświata; dzięki Darwinowi - że istoty ludzkie nie są centrum stworzenia, lecz wytworem ewolucji; dzięki Marksowi zrozumieliśmy, że ludzie nie są twórcami stosunków społecznych, lecz są przez nie kształtowani, a dzięki Freudowi zdaliśmy sobie sprawę, że jednostki nie są świadomymi podmiotami dokonującymi wyboru, lecz wytworem nieświadomych pragnień. W istocie u szczytu popularności s \,�.do się mówić o śmierci podmiotu - porzuceniu idei jednostki jako działającej i dokonującej wyborów zgodnych z jej wolną wolą. Niektórzy badacze przyznawali ukrytej strukturze rolę sprawczą i mówili o "języku mówiącym ludźmi" czy o "książkach czytających ludzi" itp. Ten dość krańcowy pogląd uległ złagodzeniu wraz z rozwojem poststrukturalizmu.
Wreszcie s. obwieścił zmianę naszej koncepcji historii, rezygnując całkowicie z idei względnie stałego, ewolucyjnego rozwoju, kiedy to jedna forma społeczeństwa prowadzi ku drugiej; przedstawił w zamian za to obraz historii nieciągtej i wyznaczanej przez radykalne zmiany. Przesłanki tej zmiany związane są z rozróżnieniem diachronii i synchronii. Pierwsza dotyczy zmian, których jesteśmy bezpośrednio świadomi. W ->języku np. możemy dostrzec zmiany, gdyż nowe słowa i wyrażenia wchodzą do powszechnego użytku, a inne znikają. Struktura jednak pozostaje ta sama, po-
[aż zmiany są wytworem nowych kombinacji, wynikających z leżących u ich podstaw regut lub zawartych w tych regułach. Stałość ta występuje na poziomie synchronii. Podobnie dzieje się w społeczeństwach: fundamentalne struktury, powiedzmy, kapitalizmu pozostają state i determinują historię widocznych zmian społecznych, tych, których rzeczywiście doświadczamy. Zmiana samego typu społeczeństwa musiałaby zakładać znacznie bardziej dramatyczną przemianę fundamentalnej dla niego struktury.
S. - przynajmniej jego najbardziej skrajne formy - nie jest już tak modny jak niegdyś, aczkolwiek niektóre z powyższych idei zostały przyjęte poza kręgiem strukturalistów. Socjologiczne znaczenie s. omawia wyczerpująco C.R. Badcock, Levi-Strauss. Structuralism and Sociological r/ieory(1975). A.K.
strukturalne dostosowanie [structural
adjlIStment], pakiet programów politycznych związany z pożyczkami dla krajów ->Trzeciego Świata ze strony Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Światowego. Występują w nich trzy elementy: stabilizacja (kontrola ^-inflacji przez ograniczanie stopy wzrostu podaży pieniądza, dokonującego się poprzez deficyt budżetowy); liberalizacja (ograniczanie interwencji rządu w -rynki produktów i środków produkcji, aby utrzymać ceny krajowe na poziomie zbliżonym do światowych); ^prywatyzacja instytucji sektora publicznego w celu poprawienia technicznej wydajności produkcji. Polityka s.d. na krótką metę ma negatywne efekty dystrybucyjne z powodu wzrostu ->bezrobocia i cen, skutki długofalowe zaś bywają różne. J.S.
studium przypadku, metoda monograficzna [case-study, case-study method], projekt badawczy, w którym obiektem badań jest pojedynczy przypadek (stąd alternatywna nazwa tej metody: s.p.) lub kilka wybranych bytów społecznych danego typu, np. społeczności lokalne, grupy społeczne, pracownicy najemni, wielkie wydarzenia, historie życia, zespoły pracowników, rodziny, role czy stosunki, badane następnie za pomocą różnorakich metod. Kryteria decydujące o wyborze przypadku lub przypadków stanowią zasadniczą część projektu badawczego i mają istotne znaczenie dla zachowania rygorów naukowych. S.p. mogą być: raporty opisowe, przedstawiające typowe lub szczególne przykłady danego zjawiska; opis prawidłowych sposobów działania w badaniach z zakresu polityki społecznej; oceny sposobu funkcjonowania programów społecznych po ich wdrożeniu; analizy koncentrujące się na przypadkach skrajnych lub strategicznych; rygorystyczne testy precyzyjnych ->hipotez, możliwe dzięki wykorzystaniu starannie dobranych kontrastowych przypadków; badania -^eksperymentów naturalnych. Metody stosowane w trakcie gromadzenia informacji są po części konsekwencją
subiektywność 369
dostępności informacji oraz zgody badanych. Wykorzystuje się m.in. -^obserwację uczestniczącą lub ->obserwację nieuczestniczącą, -wywiady nieustrukturalizowane z ważnymi informatorami, analizę dokumentów (w tym -dokumentów osobistych) oraz informacji archiwalnych; ->analizę treści zasadniczych dokumentów stworzonych przez obiekt badań, analizę doniosłych wydarzeń zachodzących w okresie badań oraz -sondaże oparte na próbach losowych. Nie istnieją specyficzne dla m.m. sposoby stosowania tych metod, zbierania danych i dochodzenia do wyników, choć warto zauważyć, że analizy ilościowe pojawiają się w tym przypadku znacznie rzadziej niż w analizach sondaży. Zob. też badania społeczności lokalnej; historia przypadku. A.K.
Stygmat [stigma], termin ten ma długą historię; w starożytnej Grecji określał znak, którym piętnowano grupy wyrzucone poza nawias społeczeństwa. Do socjologii wszedł głównie dzięki twórczości E. ^Goffmana (Stigma 1960). Jest to pojęcie formalne, określające raczej umniejszanie czyjejś wartości niż trwałą własność. Goffman wyróżnia trzy typy s.: cielesne, moralne i plemienne, i analizuje sposoby ich oddziaływania na stosunki między ludźmi oraz związane z nimi konsekwencje. A.K.
Styl Życia [life-Style], termin mający różnorodne znaczenia i zastosowania. W socjologii brytyjskiej często korzystano z niego w debacie nad ->burżuazyjnieniem, dotyczącej brytyjskiej struktury klasowej. W tym szczególnym kontekście twierdzi się, że robotnicy coraz bardziej przyjmują zwyczaje i postawy klasy średniej, zmniejszając znaczenie różnic klasowych, gdyż członkowie wszystkich klas zaczynają podzielać podobne wzory konsumpcji i zachowań społecznych.
Termin ten może mieć jednak dużo szersze zastosowanie. Można go np. stosować do odróżnienia odmiennych sposobów życia, w tym życia miejskiego i wiejskiego i wtedy (według G. ->Sim-mla i L. ->Wirtha) ->urbanizm staje się sposobem lub s.ż. Alternatywnie może się on odnosić do kontrastujących sposobów życia, które można zidentyfikować w różnych grupach społecznych, takich jak młodzież, bezrobotni lub dewianci. W swym najczęstszym i najogólniejszym zastosowaniu termin ten odzwierciedla alternatywne sposoby życia, które na ogół można postrzegać poprzez wartości i formy konsumpcji towarzyszące rosnącemu zróżnicowaniu rozwiniętych społeczeństw kapitalistycznych. Uważa się czasami, że zróżnicowania te, w pewnym stopniu podobne do Weberowskich grup statusowych (->status), tworzą główny podział społeczny i zastępują w tej funkcji klasę społeczno-ekonomiczną. Zob. też subkultura. P.S.
subiektywność [subjectivity], perspektywa przyjmowana przez osobę lub ->podmiot, odwołująca się do jej samoświadomości. Jest ona niezmiennie przeciwstawiana -^obiektywności
370 subkultura
i używana w sensie pejoratywnym przez badaczy społecznych o nastawieniu pozytywistycznym (->pozytywizm). Ma natomiast zasadnicze znaczenie dla hermeneutyki. Teorie strukturalistycz-na, marksistowska i psychoanalityczna proponowały pewne rozwiązania problemu konstrukcji podmiotu. Zob. też interpretacja; znaczenie.
AK.
subkultura [subculture], zasadnicza i szeroko akceptowana idea teorii s. wyjaśnia kształtowanie się ich jako formy zbiorowego rozwiązania problemów powstających wskutek zablokowania aspiracji pewnych ludzi lub niejednoznaczności ich pozycji w społeczeństwie. S. różnią się więc od -kultury danego społeczeństwa, ale zapożyczają jej symbole, wartości i przekonania, często je zniekształcając, wyolbrzymiając lub odwracając. Pojęcie to jest szeroko stosowane w socjologii -^dewiacji, zwłaszcza w badaniach kultury młodzieżowej.
W tradycji amerykańskiej największe znaczenie ma przeformułowanie przez R. Mertona koncepcji
-anomii E. Durkheima; ważne jest także oddziaływanie -szkoły chicagowskiej. A.K. Cohen (Delinquent Boys 1955) dowodził, że kultury przestępcze powstały w związku z problemami młodych ludzi związanymi z ich statusem. Opisał frustrację młodych mężczyzn wywodzących się z klasy robotniczej: w szkole wpaja się im aspiracje związane z wartościami klasy średniej, podczas gdy w rzeczywistości wiąże ich pełna ograniczeń
->struktura możliwości swoista dla klasy robotniczej. Wobec braku prawomocnych możliwości podniesienie statusu może się dokonać tylko w ramach s. uznającej wartości opozycyjne: ekspresyjne, hedonistyczne, nieutylitarne. W. Miller (Lower-Class Culture as a Generating Milieu of Gang Delinquency, .Journal of Social Issues" 1958) twierdził, że s. przestępcze zakorzenione są w pewnych aspektach kultury klasy robotniczej; nie będąc prostą reakcją na społeczeństwo klas średnich, są raczej ekspresyjnym podkreśleniem "zasadniczych kwestii" kultury rodziców. R.A. Cloward i L.E. Ohlin (Delinąuency and Opportitnity 1960) połączyli elementy teorii anomii z ->teorią zróżnicowanych powiązań E. Sutherlanda i stwierdzili istnienie "napięcia" wynikającego z postrzeganego braku dostępu do prawomocnych środków osiągania uwewnętrznionych, konwencjonalnych, właściwych klasie średniej celów. Część młodzieży uwalnia się od tego napięcia, zwracając się ku nieprawomocnym strukturom możliwości w ramach lokalnej społeczności robotniczej. Obok możliwości uprawomocnionych oferują one także "kryminalne" lub "konfliktowe" sposoby odniesienia sukcesu. Zachowania polegające na "wycofaniu się" (np. przyjmowanie narkotyków czy alkoholizm) są sygnałem podwójnej porażki w dążeniu do sukcesu - zarówno w sferze poczynań prawomocnych, jak i nieuprawnionych.
Brytyjskie badania s. nawiązywały w znacznej mierze do tradycji amerykańskiej, ale często po-
jawiały się w nich nowe podejścia; badano np, sposoby doświadczania przez młodzież kultur/ brytyjskiej klasy robotniczej (D. Downes, Tfa Delinąuent Solution 1966); hedonizm cyganerii cechujący s. młodzieży z klas średnich (J. Young.Ifo Drugtakers 1971); s. jako arenę "kulturowego oporu poprzez rytuał" (Resistance Through Rituals, S. Hali, T. Jefferson (red.) 1977; odczytywanie sensu stylu w s. (R. Hebdige, Subculture. Jtit Meaning of Style 1979).
S. - przynajmniej zdaniem niektórych auto rów - mogą być formą symbolicznego oporu wrą mach instytucji społecznych, będących odbicien niektórych aspektów organizacji całego spoteczeń stwa, m.in. w szkołach (D. Hargreaves, Sodo Relations in a Secondary School 1967) i w więzieniacl (G. Sykes, The Society ofCaptives 1958). Mogą te: tworzyć szerszą sieć związków między ludźmi którzy dążą do potwierdzenia odczuwanego po czucia odmienności, np. między homoseksualis tami (zob. K. Plummer, Sexuii Stigma 1975). Autc rży o orientacji feministycznej wyjaśniali bra dziewcząt w ulicznych kulturach młodzieży, oc wołując się do kobiecej "s. sypialni" (zol A. McRobbie, J. Garber, Girls and Subcultures, v Resistance Through Rituals, S. Hali, T. Jefferso [red.] 1977).
Teorię s. można krytykować z kilku powodóv Przerysowuje ona często różnice między grupan określonymi przez np. klasę społeczną lub wiel a w związku z tym wyolbrzymia także homc geniczność tych grup. Trwałą porażką teorii : jest pomijanie grup kobiet i grup niebiałycl Idea s. kryje w sobie założenie odmiennośi od dominującej, nadrzędnej "kultury-gospodarza a przecież pluralizm i fragmentacja kultury m woczesnej i ponowoczesnej kwestionują sarn pojęcie s. Ponieważ ostatnio teoria s. stanę! przed koniecznością ogarnięcia wielu różnyc - i nie w pełni możliwych do pogodzenia - st nowisk teoretycznych, trudno w jej ramach sfo mulować jakieś ustalenia eoretyczne. Mimo t S. Cohen pri.: stawił zdecydowana krytykę koi cepcji "oporu poprzez rytuał", jednej z tradyt brytyjskiej teorii s., dowodząc, że wprawki spn wadzające się do dekodowania i odszyfrowywali stylów s. (punk, skinhead i in.) są polityczn stronnicze i ostatecznie nieprzekonujące, poni waż nigdy nie ukazują bezpośrednich intern samych badanych (zob. Folk Devils and Morał Pani wyd. 2 1980). AK.
SUblimaCJa [sublimation], termin psychoan lityczny (->psychoanaliza), oznaczający nieświ domy proces przekształcania popędu seksualnej w ten sposób, iż wyraża się on przez nieseksualn społecznie aprobowane formy aktywności, n dziecko może chcieć się bawić kalem, ale wobi dezaprobaty rodziców będzie się bawiło piaskie lub lepiło figurki z gliny (zob. C. Brenner, i Elementary Textbook of Psychoanalysis 1974).
A
suburbanizacja [suburbanization], s. to procesy ekspansji miasta w stronę przedmieść, początkowo poprzez migrację ludności oraz aktywności gospodarczej z bardziej zagęszczonych centrów miejskich do mniej zagęszczonych okolic. Rozwój transportu - takiego jak kolej, tramwaj oraz ulepszone drogi - wspomogły s.
Istnieje kilka częściowo rywalizujących ze sobą wyjaśnień tego procesu. Ekonomiści i geografowie podkreślają znaczenie rywalizacji na miejskich rynkach gruntów, wypierającej rodzaje aktywności, które nie są w stanie dłużej funkcjonować w centrum, a także znaczenie rozwoju rynku, który sprawia, że lokalizacje podmiejskie stają się atrakcyjne. Badania socjologiczne pokazały, jak jednostki motywują przeniesienie się na przedmieścia w celu podniesienia jakości życia. Marksiści i inni socjologowie analizują powiązania pomiędzy s. a akumulacją kapitału. Każde z tych wyjaśnień ma pewne znaczenie dla zrozumienia tego złożonego zjawiska społecznego i geograficznego. Zob. też konsumpcja zbiorowa; socjologia miasta; sub-urbanizm; teoria stref koncentrycznych. P. Ś.
suburbanizm [suburbanism], termin ten
odnosi się do społecznych i kulturowych cech, które zdaniem części socjologów charakteryzują mieszkańców obszarów podmiejskich. Wyjaśnienia s. jako sposobu życia są bardzo różne, ale odwołują się zwykle do: dominacji ludzi młodych, z klasy średniej, w życiu zawodowym i społecznym zorientowanych na rodzinę; wysokiego poziomu aktywności społecznej opartej na więzach przyjaźni, a nie pokrewieństwa; oraz znacznego stopnia jednolitości, a nawet identyczności stylów życia. Seria badań - szczególnie amerykańskich socjologów H. Gansa i B. Berger - w dużym stopniu podważyła te twierdzenia, wykazując, że tereny podmiejskie różnią się znacznie strukturą klasową i wieku oraz wzorami życia społecznego; podmiejski styl życia i stosunki społeczne nie są więc wyznaczane lokalizacją, "podmiejskością" jako taką. Nie tylko "wiejski" i "miejski", ale i "podmiejski" jako typ idealny jest w dużym stopniu mitem. Najlepszy ogólny przegląd literatury na ten temat zawiera praca D.C. Thornsa Suburbia (1972). Interesującym studium przypadku procesów kontroli społecznej na obszarach podmiejskich jest praca M.P. Baumgartnera The Morał Order ofa Suburb (1988). Zob. też człowiek organizacji; suburbanizacja. P. Ś.
sukcesja ekologiczna [ecological suc-cession], termin stosowany w -^ekologii miasta i oznaczający zastąpienie jednej dominującej grupy lub formy aktywności przez inną w rezultacie -^inwazji ekologicznej. Zob. też ekologia; ekologia społeczna; teoria sfer koncentrycznych.
RS.
Sumner William Graham (1840-1910), jeden z pierwszych socjologów amerykańskich, wybitny darwinista społeczny (->darwinizm społeczny),
symbol 371
akcentujący zasadę (aissez-/aire. Pod wpływem prac H. ->Spencera twierdził, iż życiem społecznym rządzą prawa naturalne, nie słabiej wiążące niż prawa rządzące światem fizycznym, a najważniejszym z nich jest związana z ewolucją walka o przetrwanie jednostek najlepiej dostosowanych, czyli najbardziej pracowitych i oszczędnych. Dopuszczał możliwość przetrwania w społeczeństwie osób najsłabszych, np. dzięki programom opieki spolecznej, uznawał to jednak za czynnik sprzyjający upadkowi. Poglądy te wywoływały krytykę, w której używano argumentów zwyczajowo kierowanych wobec różnych odmian -^determinizmu gospodarczego. W Naturalnych sposobach postępowania w gromadzie (1906, wyd. poi. 1995) S. bronił relatywizmu aksjologicznego, twierdząc, iż każda grupa ludzka ma odpowiednie dla siebie ^naturalne sposoby postępowania, ->obyczaje oraz
->instytucje, tzn. różne nawyki grupowe, które na zasadzie prób i błędów okazują się najbardziej dostosowane do szczególnych okoliczności danego czasu. S. nie dostrzegał możliwości sprzeczności między tym twierdzeniem a wiarą w uniwersalną wyższość naturalnych sposobów postępowania, wspierających ^gospodarkę wolnorynkową. S. stworzył także szeroko używane terminy: grupa wewnętrzna, ->grupa zewnętrzna i ->etno-centryzm. W ciągu ostatnich dwóch lat życia był przewodniczącym Amerykańskiego Towarzystwa Socjologicznego. A.K.
symbol [symbol], najogólniej jest to każdy czyn lub rzecz, które wyobrażają coś innego. W ujęciu bardziej szczegółowym - najmniejsza cząstka znaczenia występująca w polach semantycznych ->rytuału, marzenia sennego oraz -mi-tu. W ^psychoanalizie s. jest aktem lub przedmiotem wyobrażającym stłumione, nieświadome pragnienie. S. oznaczają zazwyczaj kilka rzeczy, czyli - używając określenia V. Turnera (The Forest of Syrnbols 1967) - są one wielogłosowe (^symbole wielogłosowe). Powiązanie między s. a jego odniesieniem nie zawsze jest arbitralne, jak w wypadku znaku, gdyż może być wywołane przez skojarzenie cech (np. korona jako s. monarchii).
Większość badań dotyczących s. przeprowadzili antropologowie, nie socjologowie. Tak np. w pracy Purity and Danger (1966) brytyjska antropolog M. Douglas wykorzystuje przykłady zaczerpnięte z różnych kultur, w tym z hinduizmu, Starego Testamentu oraz z przekonań Zachodu dotyczących higieny, aby dowieść, że brud jest s. czegoś, na co nie ma miejsca w systemie klasyfikacji znaczeń obowiązujących w danym społeczeństwie. C. Geertz, amerykański antropolog kulturowy i wybitny rzecznik antropologii symbolicznej, twierdzi, że zachowania ludzkie opierają się na podstawach symbolicznych, są więc obciążone
-^znaczeniem ważnym dla aktorów społecznych. Podstawowym zadaniem etnografa jest zrozumienie "tkaniny znaczeń", którą utkali sami ludzie. Tak więc, zdaniem Geertza, antropologia
372 symbole wielogłosowe
- a w związku z tym także socjologia - nie jest nauką eksperymentalną, szukającą uniwersalnych praw, lecz nauką interpretatywną, poszukującą znaczenia. Tekst Deep Play. Notes on the Balinese Cockfight ("Daedalus" 1972) jest klasycznym przykładem analizy symbolicznej Geertza. Zob. też Saussure F. de; semiologia. A.K.
symbole wielogłosowe [multi-vocal sym-bols], symbole, które można interpretować na kilka sposobów; mogą się więc stać przyczyną konfliktu, albowiem różne grupy dążą do tego, aby ich szczególna definicja stafa się standardem interpretacji. A.K.
syndykalizm fsyndicalism], ruch lub ideologia polityczna głosząca wtadzę robotników za pośrednictwem władzy nad warsztatem pracy. Szczególnie silny byt we Francji, Włoszech i Hiszpanii na przełomie stuleci, lecz w latach 30. XX w. został stłumiony. J.S.
Syn krety zm [syncretism], w kontekście religijnym kult jednego boga oddawany za pomocą form i tradycji kultu innego boga. Na przykład żydowscy prorocy stale potępiali oddawanie czci Jehowie za pomocą obrzędów związanych z lokalnymi baalim czy bóstwami. J.S.
synteza [synthesis], połączenie dwóch (lub więcej) sprzecznych zjawisk, z czego rodzi się coś jakościowo nowego. Termin ten wiąże się zwykle z koncepcją logiki dialektycznej (->dialektyka), do której odwołują się niektórzy marksiści, np. z ekonomicznych sprzeczności kapitalizmu i konfliktu klasowego, który one tworzą, rodzi się socjalizm. J.S.
system fabryczny [factory system], system
-^wytwarzania polegający na zgromadzeniu materiałów, kapitału stałego i siły roboczej w jednym lub kilku miejscach pracy. Przyczyny, dla których system ten rozwinął się i praktycznie wyparł rozproszoną drobną wytwórczość, są przedmiotem sporów w historii gospodarczej i społecznej. Jako system produkcji obejmuje on trzy zasadnicze rodzaje zysków z ->wydajności, które stają się udziałem właściciela lub dysponenta: ekonomiczny, płynący z efektu skali, redukcji kosztów dystrybucji surowców i produktu; techniczny- poprzez ->dekwalifikację pracowników oraz zastosowanie maszyn; oraz menedżerski - poprzez zwiększenie zakresu kontroli nad -^kalkulacją wysiłku. Zob. też kapitalizm. RS.
system "na czas" [just-in-time system (JIT)], organizacja produkcji polegająca na dostarczaniu na stanowiska pracy dokładnie takich ilości i rodzajów surowców, części i podzespołów, jakie są niezbędne do kolejnej fazy ->produkcji. System ten, wprowadzony w japońskich firmach, a obecnie bardziej rozpowszechniony, wymaga: elastycznych metod produkcji; krótkich cykli produkcyjnych i szybkich zmian na liniach przetwa-
rzania produktu; zarządzania zapasami uwzględniającego raczej strumień dostawców niż bilans przyszłych potrzeb; sieci małych firm poddostaw-ców. J.S.
system opieki zdrowotnej [health care
system], dość nieprecyzyjnie stosowany termin określający wszystkie instytucje zapewniające opiekę zdrowotną w danym społeczeństwie (zarówno profilaktykę, jak i leczenie), powiązane lub nie w spójny system. Termin ten może obejmować nieformalną i formalną (ptatną) opiekę; także opiekę osób nie legitymujących się specjalistycznym wyksztairenk m, jak i specjalistów. AŻ.
system społeczno-techniczny [socio-te-
chnical system], termin stworzony w celu uniknięcia zbyt upraszczającego ->determinizmu technologicznego przy badaniu głównych problemów -teorii organizacji. Został zaproponowany przez Tavistock Institute '"f Human Relations w Wielkiej Brytanii i znalazł zastosowanie w teorii wyboru organizacyjnego, wokół której prowadzono badania w tym instytucie.
Badacze z Tavistock akceptowali pogląd popularny w socjologii przemysłu i w ->ruchu stosunków międzyludzkich, że wewnątrzzakładowe czynniki techniczne wpływają na jakość stosunków społecznych. Twierdzili jednak także, że technologia jedynie ogranicza ludzkie działanie, z nie wyznacza jednoznacznie konkretnych zachowań, Świadomy wybór może wbudowywać dobre stosunki międzyludzkie w techniczny tok pracy. Dla każdego problemu produkcyjnego istnieje zwykle wiele równoważnych technologicznie rozwiązań, które mają różnorodne implikacje dla stosunków międzyludzkich.
Podkreślając element wyboru oraz wzajemny wptyw technologii i systemu społecznego miejsca pracy, badacze z Tavistock dążyli do odejścia od determinizmu technologicznego w stronę większego uznania przi>z kierów ictwo potrzeby konsultacji, innuv, ;cj., elastyczności oraz otwartości w kształtowaniu procesów oraz procedur pracy, Badawcze prace konsultacyjne i wykonawcze, które doprowadziły do sformułowania idei s.s.-t., przeprowadzono w latach 40. i 50. XX w. w przemysłach wydobywczym i tekstylnym w Wielkiej Brytanii i Indiach; zdawały się one wskazywać, że grupy robocze, które prowadziły elastyczną alokację zadań i prac notowały wyższą -wydajność, niższą absencję oraz mniejszą liczbę wypadków niż grupy robocze ze sztywnym podziałem pracy oraz nieelastycznymi, "segregowanymi" zadaniami roboczymi.
Badania z Tavistock krytykowano za to, że nie przywiązywały należytej wagi do trudności pogodzenia efektywności ekonomicznej, technicznej i społecznej. Idea s.s.-t. - chociaż nie sam ten termin - stała się częścią konwencjonalnego myślenia na temat organizacji pracy, elastyczności oraz wpływu zmiany technicznej. PS.
system społeczny fsocial system], pojęcie "system" pojawia się we wszystkich naukach społecznych i przyrodniczych; istnieje już obszerna literatura na jego temat (ogólna ^teoria systemów). Systemem jest każdy schemat relacji między elementami. Uważa się, że system ma pewne cechy wtasne niesprowadzalne do cech elementów i że ma on wewnętrzną tendencję do ^równowagi, a analiza systemów to analiza mechanizmów, które utrzymują równowagę zarówno wewnętrzną, jak i zewnętrzną w stosunku do innych systemów.
->Funkcjonalizm T. ->Parsonsa stanowi najpełniejsze wykorzystanie teorii systemów w socjologii (zob. zwłaszcza The Social System 1951). Par-sonsowski s.s. może oznaczać stabilne relacje pomiędzy dwoma aktorami społecznymi, społeczeństwo jako całość, systemy społeczeństw oraz każdy możliwy poziom pośredni. Wszystkie systemy są w tej teorii rozpatrywane od strony ich tzw. aspektów cybernetycznych, tzn. jako systemy wymiany informacji i kontroli, w których równowaga utrzymywana jest poprzez symboliczną wymianę z innymi systemami, poprzez granice systemów. Na przykład w systemach gospodarczych wymiana nie jest zwykle bezpośrednia, a czynnikiem pośredniczącym jest pieniądz. W systemach politycznych środkiem wymiany jest władza.
Bardziej współcześnie A. Ciddens (Central Prob-lems in Social Theoiy 1979) poddał krytyce powyższą koncepcję s.s., twierdząc, że systemy nie mają cech własnych istniejących poza i ponad aktorami społecznymi, którzy je tworzą; są one raczej tworzone i reprodukowane przez zinstytucjonalizowane i zrutynizowane praktyki społeczne. Stałe cechy s.s. wynikają raczej z natury działania społecznego, a nie z samego systemu. P.S.
system światowy [world-system], teoria s.s. to historyczny opis wzrostu kapitalistycznego (^kapitalizm) systemu gospodarczego, od centrum ku peryferiom, oraz wpływu tego wzrostu na społeczeństwa kapitalistyczne i przedkapitalistycz-ne. Związana jest głównie z pracami 1. Waller-steina i jego kolegów z Fernand Braudel Centre for the Study of Economies, Historical Systems and Civilizations przy State University of New York w Binghampton (zob. zwłaszcza The Modern World-System, 3 t. 1974-1989, The Capitalist World--Economy 1979).
Oczywiste braki ->teorii zależności doprowadziły do powstania w latach 70. dwóch innych ujęć: teorii ->kolonializmu wewnętrznego i teorii centrum-peryferii. Ta ostatnia, ściśle mówiąc, nie jest w ogóle teorią; stanowi raczej -narzędzie heurystyczne, sugerujące, że zmiany struktury spoleczno-gospodarczej społeczeństwa wiążą się ze zmianami w jej strukturze przestrzennej. Jest to w istocie połączenie idei wziętych z teorii centrum geograficznego, klasycznej ekonomii politycznej, marksizmu i teorii rozwoju regionalnego. Ogólnie, jest to wysoce deskryptywna postać
szansę życiowe 373
-analizy obszarów społecznych, w której cechy populacji są katalogowane i odniesione do miejsca zamieszkania. Teoria s.s. natomiast nadaje socjologiczny pozór takim wyjaśnieniom, gdyż dokumentuje ekspansję kapitalizmu w świecie. Jej centralne tezy mówią, że kapitalizm jest zorganizowany globalnie, a nie narodowo, że w dominujących rdzennych regionach kapitalizmu tworzą się zaawansowane systemy przemysłowe, które eksploatują surowce znajdujące się na peryferiach, że podstawą współczesnego świata jest międzynarodowy porządek ekonomiczny oraz różnorodne systemy polityczne, podczas gdy przed-nowoczesne imperia charakteryzują się cechami przeciwnymi.
Chociaż praca Wallersteina jest sugestywna i popularna, poprzestaje na skierowaniu uwagi na relacje między centrum a peryferiami tej ekspansji, postulując analizę całościową, ale jej nie proponując. Liczni analitycy s.s. stosowali metaforę centrum-peryferia w ramach różnych teorii, by wyjaśnić obserwowane relacje. Sam Wallerstein wcześniej opierał się na kategoriach neofunkcjo-nalistycznych, później przyjął marksistowską ekonomię polityczną. Między zwolennikami powyższego podejścia istnieje także spór w kwestii, jakie czynniki wyjaśniają stwierdzone tendencje centralizujące. Krytycy - których jest wielu - sugerują także, że teoria s.s. zaniedbuje wpływ czynników endogenicznych, a w szczególności kultury, w wyjaśnianiu zmiany społecznej (zob. A. Bergesen, The Critique of World-System Theoiy, w: Sociological Theory 1984, R. Collins [red.) 1984 oraz 1. Wallerstein, World-SystemsAnalysis, w: Social Theory Today, A. Giddens, J.H. Turner [red.] 1987). Zob. też globalizacja; model centrum i peryferii. P.S.
szamanizm [shamanism], termin wywodzący się z kultur Syberii, używany do opisu różnych czynności religijnych w społeczeństwach o prostej technologii. Szaman jest pracującym od czasu do czasu i nie związanym z żadną instytucją charyzmatycznym (->charyzma) specjalistą do spraw religii. Jego władza wywodzi się z widocznych zdolności - często wzmacnianych narkotykami
- kontaktowania się z zewnętrznymi siłami duchowymi, znajdowania za ich pośrednictwem rozwiązań technologicznych, politycznych i społecznych problemów swego społeczeństwa. A.K.
szansę życiowe [life-chances], termin używany przez M. ->Webera w analizie ->klasy i ->statusu, zwłaszcza w związku z pojęciem "położenie klasowe". Posiadanie własności i dysponowanie dobrami i usługami na rynku, będące rezultatem dystrybucji -władzy w społeczeństwie, wyznaczają "szansę" realizacji celów jednostki w działaniu społecznym.
Termin ten był później powszechnie stosowany, zwłaszcza w analizach ~>ruchliwości społecznej, kiedy zamknięty charakter społeczeństwa
374 szara strefa gospodarki
zmniejsza szansę awansu klas społecznych, kobiet lub mniejszości etnicznych czy rasowych. Dotyczy on szans uzyskania wykształcenia, zachowania zdrowia, zdobycia dóbr materialnych i wyższego statusu. A.Z.
szara strefa gospodarki [black econo-
my], ta część -^.zatrudnienia w gospodarce rynkowej, której nie obejmuje w petni -^statystyka publiczna, co wynika w pewnym stopniu z zaniżania danych o zatrudnieniu, na ogót po to, by uniknąć płacenia podatków. Niestety, statystyki gospodarcze są niedoskonałe, a różnice i sprzeczności mogą wynikać z jakości procedur gromadzenia danych, a nie wiązać się z nie wykazywaną w sprawozdaniach działalnością sz.s.g. Szacunki dotyczące rozmiaru sz.s.g. są sztucznie powiększone o znaczną liczbę osób pracujących w gospodarce nierynkowej i pewną liczbę osób pracujących w ^gospodarce nieformalnej. A.Z.
szeregi czasowe [time-series data], dane o jednym lub kilku zjawiskach społecznych uporządkowane według czasu. W socjologii najczęściej spotyka się sz.cz. w przypadku danych ze -spisów powszechnych lub ->badań panelowych, chociaż -^badania opinii publicznej i niektóre zapisy administracyjne także dają możliwość utworzenia sz.cz. Niekiedy ->sondaże zawierające podobne pytania i przeprowadzone na podobnych populacjach pozwalają na opracowywanie ich metodami analizy sz.cz. W Wielkiej Brytanii Centralne Biuro Statystyczne (Central Statistical Office) ma bank danych czasowych, zawierający ponad 2 tyś. zmiennych. J.K.
szkockie Oświecenie [Scottish Enligh-tenment], okres intensywnych poszukiwań i aktywności intelektualnej wśród elity kulturalnej Szkocji w końcu XVIII i początkach XIX w. To niezwykłe ożywienie objęło takie dziedziny jak malarstwo (A. Ramsay, H. Raeburn i in.), architektura (R. Adam oraz jego bracia John i William), literatura (R. Burns, W. Scott i in.), technika (J. Watt, Th. Telford.J. Rennie i inni. konstruktorzy silników parowych, kanałów i mostów). Doniosłym nurtem myśli była refleksja nad człowiekiem jako istotą społeczną i stadną. Na tych kwestiach skupiało się zainteresowanie filozofów sz.O., takich jak D. ->Hume, A. ~Smith, W. Robertson, A. -Ferguson i J. ->Millar. Byli oni czołowymi literat! formacji, którą zasadnie można uznać za odrębną, szkocką szkołę filozofii społecznej i zaliczyć do ważnych źródeł myśli socjologicznej (zob. A. Swingewood, Origins ofSociology. The Case of the Scottish Enlightentnent, "British Journal of Sociology" 1970).
Szkotów łączył sprzeciw wobec tezy ->Hob-besa, iż społeczeństwo powstało w wyniku ^umowy społecznej zawartej przez jednostki w celu własnej ochrony przed egoistycznymi pierwotnymi popędami wszystkich innych. Przeciwnie, uważali oni, że ludzie są z natury istotami stadnymi, że
ich zdolności poza kontekstem społecznym nie mają sensu, a społeczeństwa są naturalnym sti-nem ludzkości. Pogląd ten był wsparty na rewolucjonizmie, który zakładał postęp ludzkości od stanu "prymitywnego" do "złożonego", jakkolwiek dla Szkotów ten ruch w czasie niekoniecznie oznaczał poprawę. Trzecią cechą charakterystyczną szkoły szkockiej było przekonanie, że społeczeństwo należy badać całościowo i zajmować si( "wszystkim, co ludzie robią w społeczeństwach" - od gromadzenia własności prywatnej do uprawiania muzyki. Luminarze tej szkoły nie zgadzali się jednak między sobą co do ogólnych zasad, za pomocą których nożna por-.ądkować i systematy zować historię.
Uznaje się powszechnie, że szkoccy filozofowi! wnieśli ważny, niezależny wkład w myśl ekonomi czną XIX w., wywarli wpływ na marksistowski ekonomię polityczną i na krystalizowanie sit pojęcia ->burżuazji oraz jej miejsca w ustroji kapitalistycznym (-^kapitalizm). Ferguson był be; wątpienia prekursorem ->teorii konfliktu. J.S
szkota "Annales" [Annales School],wpiy
wowa szkoła historyków francuskich skupion; wokół pisma "Annales: economie, socier.es, dviii sations", które stworzyli L. Febvre oraz M. ->Blod na uniwersytecie w Strasburgu w 1929. Sz."A" dążyła do rozwinięcia "historii całościowej", po jmowanej jako krytyka istniejącej metodolog! historii, która zaledwie stwarzała możliwość od tworzenia chronologii wydarzeń. Należący do nie historycy przenieśli swe zainteresowania z histori politycznej ku makrohistorycznej analizie spole czeństw widzianych z perspektywy dtugookreso wej. Do sz."A". należeli m.in. M. Halbwachs A. Siegfried, F. -Braudel, F. Le Roy Ladurie ora C. Duby. Charakteryzuje się ona interdyscyplinai nością, zainteresowaniem badaniami bardzo dk gich okresów historycznych (la longue duree) i stn ktury społecznej, niekiedy wykorzystaniem meto ilościowych, badaniem zait :ności między środę wiskiem geogJtlkznym, kulturą materialną i spc łeczeństwem.
Dla początkowego okresu sz."A". reprezer tatywna jest twórczość M. Blocha, który podj; próbę całościowej analizy społeczeństwa średnic wiecznego w swym Społeczeństwie feudalnym (2 1939-40, wyd. poi. 1981). W okresie powojennyr szczególny wpływ na rozwój nauk spotecznyc miały dwie prace: dzieło Braudela o Morzu Śróc ziemnym (Morze Śródziemne i świat śródziemnomo ski w czasach Filipa II 1949, wyd. poi. 2 t. 1976-7; oraz analiza życia XIV-wiecznej wsi, dokonań przez Le Roy Ladurie (Montaillou, wioska heretyka 1294-1324 1975, wyd. poi. 1988). Prace sz."A wywarły wpływ na rozwój socjologii historyc; nej, zwłaszcza na teorię ->systemu światoweg I. Wallersteina (zob. The Modern World Systen 3 t. 1974-89). Krytycy zarzucali historykom sz."A brak zainteresowania procesami politycznymi. Ni jest również jasne, czym jej podejście różni si
szkoła kultury i osobowości 375
pod względem zakresu badań i interdyscyplinarności np. od -^materializmu historycznego lub socjologii historycznej M. ->Webera z The Agrarian Sociology ofAncient Civilisations (1988) czy wreszcie od socjologii figuratywnej N. ->Eliasa z jego Die tidfische Gesellschaft (1969), jakkolwiek wydaje się, że podejście sz."A". jest znacznie mniej abstrakcyjne niż te trzy koncepcje. A.K.
szkoła chicagowska [Chicago sociology, Chicago School], tradycja socjolologiczna związana z uniwersytetem w Chicago przez pierwsze 40 lat XX w. i dominująca w socjologii amerykańskiej w tym okresie. Na uniwersytecie tym powstał pierwszy amerykański wydział socjologii (zatożyt go A.W. -Small 1892). Wkrótce potem, w 1895, powstało pierwsze ważne czasopismo socjologiczne, "American Journal of Sociology". W 1905 powstaje Amerykańskie Towarzystwo Socjologiczne, a w 1921 R. ->Park i E. ->Bur-gess publikują pierwszą ważną książkę, Introduc-tion to the Science of Sociology. Nowy wydział organizuje na dużą skalę kształcenie na poziomie magisterskim i wydaje ważną serię monografii badawczych. Szczegółowe opisy tych spraw znaleźć można w wielu historycznych monografiach sz.ch.; do najlepszych należą: R.E.L. Faris, Chicago Sociology 1967 i M. Bulmer, The Chicago School of Sociology 1984.
Najważniejszymi elementami tradycji sz.ch. są: -pragmatyzm filozoficzny, bezpośrednia obserwacja rzeczywistości i szczególne zainteresowanie problematyką miasta. Sz.ch. jest najczęściej określana właśnie poprzez te trzy elementy.
Pierwszą i najszerzej znaną cechą sz.ch. był jej związek z ->pracą w terenie i badaniami empirycznymi, w przeciwieństwie do bardziej abstrakcyjnych, systematyzujących i teoretycznych skłonności wcześniejszych amerykańskich socjologów, szczególnie darwinistów społecznych (-darwinizm społeczny). R. Park, jedna z najważniejszych postaci sz.ch., powiedział studentom: "usiądźcie na kanapie w recepcji luksusowego hotelu i w poczekalni domu noclegowego, w leżaku na słonecznej plaży i w ciemnym kącie gdzieś w slumsach, w filharmonii i teatrzyku rozrywkowym. Jednym słowem, wysiadujcie tam aż do zdarcia sobie spodni". Dyrektywy takie doprowadziły do powstania wielu klasycznych obecnie prac empirycznych, zob. F. Thrasher, The Cang 1927; C. Shaw, The Jack Roller 1930; N. Anderson, The Hobo 1923; H. Zorbaugh, The Cold Coast and Slum 1929), a także do znacznego rozwoju metod badawczych: warto tu zwłaszcza wymienić -^obserwację uczestniczącą i ->studium przypadku.
Mylne byłoby jednak mniemanie, że badacze ze sz.ch. stworzyli tylko metody jakościowe. Byli oni także pionierami ->sondaży, badań statystycznych i faktograficznych opisów społeczności lokalnych oraz map wskaźników zjawisk społecznych. W Chicago powstała też silna tradycja metod
ilościowych, związana szczególnie z nazwiskiem W. ->0gburna. W ramach sz.ch. rozwijano też teorię. E.C. Hughes, jeden z wybitniejszych reprezentantów tej szkoły i pionier badań nad zawodami w latach 40., wprowadził wprost teorię socjologiczną w późniejszym okresie sz.ch. On sam napisał kilka klasycznych dziś artykułów poświęconych subiektywnym skutkom pracy oraz strategiom poszukiwania statusu i zwiększania zarobków (zob. E. Hughes, H. McGill Hughes, Men and Their Work 1958).
Drugim centralnym tematem sz.ch. było miasto. Właśnie tam, w jednym z najszybciej rozwijających się miast amerykańskich, gdzie wystąpiły już wszystkie takie problemy, jak imigracja, ->drobna przestępczość i -^przestępstwa, powstała socjologia miasta, m.in. opis jego struktury, wytyczanie koncentrycznych sfer miasta, próby teoretycznego wyjaśnienia jego wzrostu i zmian.
Również w Chicago narodziła się pewna szczególna postać psychologii społecznej, częściowo pochodząca także z wydziału filozofii tego uniwersytetu i szczególnie związana z pracami G.H.
->Meada. Chodzi o badania nad powstawaniem i organizacją poczucia ->jaźni, które później, w związku z pracami H. -Blumera określono jako -Mnterakcjonizm symboliczny. Zob. też ekologia miasta; Frazier E.F.; socjologia formalna. MT.
szkoła kultury i osobowości [Culture and
PerSOnality School], kierunek badań ->socja-lizacji, który rozwinął się głównie w Stanach Zjednoczonych w latach 30. XX w. Teoria ta połączyła elementy psychologii, antropologii i socjologii, głównie jednak opierała się na zastosowaniu
-^psychoanalizy do interpretacji materiału etnograficznego (^etnografia). Odwołując się do teorii Freuda (Kultura jako źródto cierpień 1930, wyd. poi. w: Cztowiek, religia, kultura 1967), teoria ta podkreślała znaczenie formowania osobowości przez kulturę i koncentrowała się na rozwoju jednostki. Dowodzono, że zróżnicowanie typów osobowości powstaje podczas socjalizacji, a szczególnie ważne są tu wychowanie dzieci, karmienie, odłączenie od piersi i trening czystości. Podejście to najpełniej ukazują prace antropologów: G. Batesona, R. ^>Be-nedict, G. Gorera i M. ->Mead. Zwłaszcza to ostatnie nazwisko łączy się z podstawową tezą sz.k.i o., że różne kultury (lub społeczeństwa) wytwarzają odmienne typy osobowości skutkiem stosowania odmiennych praktyk socjalizacyjnych. Kontrowersyjne ustalenia M. Mead - zwłaszcza zaś twierdzenie, że -role związane z płcią są bardziej determinowane kulturowo niż biologicznie - skłoniły całą generację socjologów amerykańskich do ponownego przemyślenia założeń dotyczących ról mężczyzn i kobiet w społeczeństwie.
Liczne studia innych badaczy zawierają zbliżone ujęcie tego tematu. W Psychological Frontiers of Society (1945) A. Kardiner obserwował, w jaki sposób typy osobowości ujawniają się we wzorach
376 szkoła, nauka szkolna
kulturowych. Kardiner i jego współpracownicy dowodzili, że religia i polityka są ekranami, ukazującymi podstawowe typy osobowości w danym społeczeństwie. W Anthropology and the Abnormal (.Journal of General Psychology" 1934) R. Benedict analizowała dewiację społeczną, zwracając uwagę, że typ osobowości wysoko ceniony w jednym społeczeństwie, może być uznany za dewiacyjny w drugim. Twierdziła zarazem, że różne społeczeństwa dysponują odmiennymi środkami radzenia sobie z zachowaniami uznawanymi za anormalne, a środki te zmieniają się w czasie.
Sz.k.i o. odegrała szczególną rolę w prowadzonych podczas II wojny światowej badaniach charakteru narodowego, mających na celu zrozumienie charakteru uosabianego przez rządy państw osi - a na tej podstawie ich strategii. Jednym z rezultatów tych badań jest klasyczny wizerunek Japończyków (R. Benedict, Chryzantema i miecz. Wzory kultury japońskiej 1946, wyd. poi. 1999)). Podobne ujęcie cech Amerykanów opublikowała M. Mead w pracy pt. And Keep Your Powder Dry (1942). Po 1950 większą wagę przypisywano statystyce jako narzędziu dowodzenia związków między wychowaniem dzieci, osobowością i ->kulturą. Tak np. w pracy Child Training and Personality (1953) J. Whiting i 1. Child wykorzystali wielkie próby badanych z różnych kultur, aby wykazać związek między doświadczeniami wczesnego dzieciństwa a systemami leczenia chorób.
W okresie powojennym sz.k.i o. coraz częściej krytykowano za nadmierne podkreślanie spójności typów osobowości w ramach danego społeczeństwa, za niedocenianie znaczenia związków między różnymi kulturami, a najbardziej za skłonność do reifikacji kultury, co uniemożliwiało ujmowanie jej jako procesu społecznego konstruowania. Trudne okazało się również dowiedzenie związków między wychowaniem dzieci we wczesnym okresie ich życia a późniejszymi cechami dojrzałej osobowości. Badania sz.k. i o. budzą we współczesnej antropologii i socjologii niewielkie zainteresowanie, nawet w Stanach Zjednoczonych, do których zasadniczo
ograniczał się ich wpływ. A przecież oddziaływanie tego kierunku nie zanikło całkowicie. A.K.
szkoła, nauka szkolna [school, schoo
ling], zarówno instytucja, jak i metoda nauczania; proces nauczania i przekazywania wiedzy uznawanej w danym społeczeństwie, opierający się na ustalonym programie i sposobie nauczania, na opłacanych, profesjonalnych wychowawcach, przymusowej obecności ucznia, a także związanj z istnieniem różnych typów sz. A.K.
szlachta [gentry], warstwa lokująca się bezpośrednio za arystokracją (-s klasa wyższa) w hierarchii spoleczntj Wielkiej Brytanii u schyłku średniowiecza i w początkach okresu nowożyt nego. Pozbawiona tytułów szlachta była grupć pośrednią, a jej zamożność wynikała z posiadani; ziemi, praw do określonych kapalń lub czynszi z nieruchomości miejskich. Była ona luźno zwią zana z arystokracją poprzez małżeństwa i zbliżon; styl życia, z -^klasą średnią zaś poprzez więź rodzinne i zainteresowanie prowadzeniem gos podarstw rolnych. W różnych okresach ta doś rozproszona warstwa społeczna odegrała kluczo wą rolę w angielskiej historii; np. przez wspierani rewolucji rolnej i komercjalizacji rolnictw w XVII w. oraz - z drugiej strony - stanowią "szlachetny przykład" dla synów XIX-wiecznyc: przemysłowców; to właśnie uważa się czasem z jedną z przyczyn względnie słabego rozwój1 wytwórczości w Wielkiej Brytanii. P.Ś.
szok kulturowy [culture shock], termin stw< rzony w latach 60. XX w. przez badaczy chorób zawodowej, na którą cierpiały osoby przeniesień nagle do -> kultury bardzo różnej od swej własne Sz.k. polega na negatywnej reakcji jednostki n konieczność funkcjonowania w ramach noweg społeczeństwa lub między jednym a drugim; nii którzy autorzy zauważyli jednak, iż może to b) dla jednostki również korzystne. Osoby, któi zanurzyły się częściowo lu � całkowicie w nowi kulturze, ino^; iJ.czuwać i.wrotny sz.k., gdy pi nownie wracają do swego społeczeństwa. A.i
ścieżki kształcenia [tracking, streaming], praktyka powszechna w amerykańskim systemie szkól podstawowych i średnich. Tworzenie ś.k. ma na celu ujednolicenie klas szkolnych poprzez przydzielanie do nich uczniów niezbyt różniących się między sobą, o czym orzeka się według różnych kryteriów, np. rezultatów testów umiejętności, wyników szkolnych, ujawniania zdolności i aspiracji, a także pochodzenia społecznego i etnicznego. Różne ścieżki proponują zazwyczaj odmienne programy, zróżnicowane formy stosunku uczeń-nauczyciel, a także odrębne sposoby nauczania i pomoce dydaktyczne. Bardziej zaawansowane ś.k. w szkołach średnich stawiają większe wymagania intelektualne, mają wyższy poziom nauczania, a nastawienie nauczycieli wobec uczniów jest bardziej życzliwe. Badania wykazały, że istnienie ś.k. ma negatywne konsekwencje psychologiczne u osób przypisanych do niższego poziomu, wzmacnia segregację etniczną i związaną z pochodzeniem społecznym oraz utrwala nierówności społeczne. System ten w Wielkiej Brytanii określany jest jako "strumienie kształcenia". A.K.
środki produkcji [means of production], środki wytwarzania dóbr i usług, w tym także stosunki społeczne między robotnikami, technika i inne zasoby. Jest to jedno z głównych pojęć marksistowskiej teorii, jako że Marksowska (-Marks) charakterystyka -^kapitalizmu opiera się na odróżnieniu tych, którzy posiadają ś.p. (kapitaliści), od tych, którzy nie mają nic do sprzedania poza własną siłą roboczą (proletariusze). J.S.
środowisko [erwironment], dosłownie "to,
co nas otacza, co jest wokół nas"; termin odmiennie stosowany w różnych dyscyplinach akademickich. W biologii i psychologii ś. przeciwstawia się -^dziedziczności, drugiej możliwej przyczynie zróżnicowań cech istot żyjących. Dziedziczność
jest tym wszystkim, co jest genetycznie przekazywane, ś. -tym, co jest dane z zewnątrz. Większość dyskusji dotyczy względnej wagi ś. i dziedziczenia, a treść samego pojęcia ś. nie jest zwykle dokładnie sprecyzowana. W innych ujęciach ś. jest po prostu ograniczonym otoczeniem społecznym, w którym żyje jednostka lub organizm, a nacisk kładzie się na kwestie adaptacji i dostosowania od tego ś.; takie podejście występuje m.in. w pracach J. ->Piageta na temat rozwoju poznawczego.
Ś. naturalne - mimo swego potencjalnego znaczenia dla socjologii jako teren ludzkich działań i mimo że te działania je zmieniają - rzadko staje się przedmiotem opisu socjologicznego i dopiero od niedawna kategoria ta odgrywa pewną rolę w myśleniu wykraczającym poza dyskusję: ś. a dziedziczność. Co ciekawe, rozważania nad społecznymi i politycznymi aspektami ś. dotyczą świata fizycznego: miast, domów, krajobrazu i zasobów naturalnych, takich jak powietrze i woda
- mimo iż dostrzeżono, że ś. jest nie tylko sprawą natury, lecz i oddziaływań człowieka. W takiej interpretacji termin ten jest przeciwstawieniem:
-^-wspólnoty, -^społeczeństwa, ->grupy społecznej, które opisują raczej stosunki społeczne niż warunki fizyczne i materialne. Zainteresowanie się swoistością świata materialnego, jego wpływem i sposobem społecznego konstruowania go stwarza nowe możliwości rozwoju socjologii ś.
A.K.
świadczenia selektywne a powszechne
[selective versus universal benefits], zasadniczy spór dotyczący organizacji pomocy społecznej oraz kwestii, czy należy zapewniać ją wybiórczo jedynie potrzebującym, czy też powszechnie, w odpowiedzi na roszczenia jednostek jako członków społeczności. Rzecznicy pierwszej strategii argumentują, że ś.s. są przeznaczone dla osób znajdujących się w największej potrzebie, są więc najskuteczniejszą pomocą w cierpieniu. Przewaga drugiego podejścia ma polegać na tym, że pomija
378 świadomość klasowa
ono sprawdzanie, czy taka potrzeba występuje, tzn. unika się biurokratycznego - i tym samym upokarzającego - badania i taksowania dochodu i majątku, które mają na celu ustalenie zasadności zasiłku. Zwolennicy powszechności świadczenia utrzymują też, że umacnia ono solidarność społeczną, przeciwnie niż selektywność, która pobudza indywidualizm. Powszechna dostępność pewnych dóbr i ustug socjalnych może jednak mieć niezamierzone konsekwencje; np. wyznaczenie górnej granicy czynszu może zniechęcać właścicieli nieruchomości do wynajmu; w sektorze komunalnym zagwarantowanie prawa użytkowania mieszkania i dopłat do czynszu stwarza pokusę korzystania z tych beneficjów niezależnie od potrzeby. Zob. też kolektywizm. J.S.
świadomość klasowa [class conscious-ness], podczas przejścia od "klasy w sobie" (grupa ludzi, których stosunek do środków produkcji jest taki sam) do "klasy dla siebie" (grupa połączona aktywnym dążeniem do realizacji swych
-^interesów) wśród robotników kształtuje się, zdaniem marksistów (-^marksizm), rewolucyjna ś.k. Istnienie "klasy w sobie" wymaga z reguły spełnienia pewnych warunków środowiskowych (koncentracja w fabrykach, komunikacja, mechanizacja), odrębnego stylu życia i własnego życia kulturalnego, co w sumie prowadzi ->klasę robotniczą do konfliktu z innymi klasami ("praca kontra kapitał"). Dopiero jednak gdy te obiektywne odrębności spowodują ukształtowanie się świadomości wspólnych interesów zakorzenionych w procesie produkcji i gdy prowadzą do praktycznego działania za pośrednictwem politycznej reprezentacji, można mówić o ś.k. w sensie marksowskim.
->Marks badał powiązania między tymi dwoma analitycznie odrębnymi etapami, a łatwa dwu-biegunowość przeciwstawienia ->proletariatu i ->burżuazji (Manifest komunistyczny 1848, wyd. poi. 1883) w późniejszych pismach tego autora ustępuje miejsca skomplikowanym związkom między ideologią, kulturą i reprezentacją polityczną (np. w 18 Brumaire'a Ludwika Bonaparte 1852, wyd. poi. 1889). W pismach tych "frakcje klasowe", określone przez szczególne cechy ich stosunku do środków produkcji, występują w najróżniejszych kontekstach politycznych, używają zróżnicowanych symboli i argumentów, a wszystko to dzieje się pod auspicjami państwa o wielu twarzach.
Mimo wszystkich uwag o historycznej przypadkowości kształtowania się ś.k. Marks kładł jednak nacisk przede wszystkim na to, że nieunikniona jest obrona własnego interesu - nawet wówczas gdy przypadki sprzyjają i środki same wpadają w ręce - jak w przypadku Komuny Paryskiej. Pisząc o niej, Marks uznał, że robotników i chłopów dzieliły tylko "złudne przesądy", a nie realne interesy i przewidywał, że producenci rolni jako frakcja klasowa wchodzą w okres schyłkowy. Te złożone współzależności między nieuchronnością
ukształtowania się klasy a jej problemami z artykulacją wyraził E.P. Thompson w znanym już aforyzmie: "przeżycia są, jak się wydaje, zdeterminowane, ś.k. - nie".
Większość koncepcji proletariackiej ś.k. opisuje jej rozwój jako eksplozję, związaną zwykle u zdobywaniem jakiegoś Pałacu Zimowego. Przeciwne wnioski wynikają z interesującej próbyj. Elsten (Marxism, Functionalism and Gamę Theory, w: Ttoij and Society 1982), który wprowadził do marksizmu teorię racjonalnego wyboru (->teoria wymiany) i który uważa, że klasa ma ś.k., jeśli rozwiązała problem ->"pasażerów na gapę". Innymi słowy, ś.k. te umiejętność kont 'olowania wewnętrznych walk frakcyjnych przez organizację tej klasy. Jest więc ś.k. cechą organizacji, nie jednostek; jest umiejętnością bycia jednym podmiotem na scenie politycznej. Konieczna jest w tym celu umiejętność organizacji klasowej (np. ->związków zawodowych) mobilizowania członków na rzecz centralnie < organizowanych inicjatyw, a nie partykularnych j interesów, i jednocześnie umiejętność kontrolo-; wania "pasażerów na gapę", czyli grup realizujących własne cele kosztem ogółu. Paradoksalnie i więc według tej koncepcji ś.k. oznacza brak bojo-wości i spontanicznych akcji masowych, gdyż cele klasowe realizowane są w tym przypadku przez silnie scentralizowaną organizację.
We współczesnej literaturze socjologicznej, zwłaszcza amerykańskiej, często spotyka się błąd polegający na nieodróżnianiu ś.k. w sensie wywodzącym się od Marksa i Engelsa od ->świadomośd warstwowej, która jako pojęcie stwarza znacznie mniej trudności. Zob. też działanie zbiorowe; interes klasowy. M.T.
świadomość warstwowa [class aware-ness], termin, w zasadzie synonimiczny z "identyfikacją warstwową", odnosi się do subiektywnego określenia i rozumienia warstwy społecznej. W badaniach socjologicznych nad ś.w. szuka si? więc tych określeń warstw (jeśli one w ogóle występują), k^',-, są w życiu społecznym najpopularniejsze. Bada się także, w jakim stopniu ludzie osobiście identyfikują się z tymi określeniami, jakie czynniki powodują zaliczanie siebie do określonej warstwy i jak wpływa odczuwana przynależność warstwowa na orientację polityczną i na zachowania publiczne. Termin ten jest znacznie popularniejszy w Stanach Zjednoczonych niż w Europie, głównie dlatego że jest mniej obciążony ideologicznie bagażem marksistowskiego pojęcia ->świadomości klasowej, mimo że istnieją oczywiste zbieżności między tymi pojęciami, zauważane zresztą w literaturze. Na przykład R. Vanneman i L.W. Cannon (The American Percep-tion of Class 1987) niezbyt szczęśliwie argumentują, że brak zorganizowanego ruchu robotniczego w Stanach Zjednoczonych nie dowodzi braku u robotników amerykańskich świadomości klasowej, przez którą autorzy rozumieją obrazy klas społecznych i te rodzaje tożsamości, które wpły-
wają na percepcję społeczeństwa, czyli wtaśnie ś.w. Wątpliwe, czy ta minimalistyczna koncepcja świadomości klasowej może być zaakceptowana czy to przez marksistów, czy przez badaczy innych orientacji. Bardziej typowe i prawdopodobnie najlepsze omówienie materiałów amerykańskich zawiera praca: M.R. Jackman, R.W. Jackman Class Awareness in the United States 1983. Zob. też obraz struktury klasowej. M. T.
świadomość zbiorowa [collective cons-
cience], zdefiniowana przez E. ->Durkheimajako "ogót przekonań i uczuć wspólnych przeciętnym członkom społeczeństwa", cechuje się zmienną formą i treścią w zależności od tego, czy mamy do czynienia ze społeczeństwem o solidarności mechanicznej, czy też organicznej. W pierwszym i nich ś.z. ma szeroki zakres, jest silna, ingeruje dogłębnie we wszystkie sfery życia, kontrolując je szczegółowo za pośrednictwem różnorodnych
-religijnych lub innych - tradycyjnych sposobów wymierzania sankcji. Podkreśla również prymat społeczeństwa nad jednostką i jej godnością jako mężczyzny lub kobiety. Wraz z Oświeceniem ś.z. stata się słabsza, zmniejszył się jej zakres oraz władza nad jednostką uległa sekularyzacji, a związane z nią sankcje coraz częściej opierały się na ogólnych zasadach, nie zaś na szczegółowych kodeksach. Rozwój ^indywidualizmu, choćby np. indywidualizmu moralnego w rozumieniu Durk-heima, ograniczył znaczenie ś.z. W procesie przejścia do solidarności organicznej przejawiało się to jako zastąpienie represyjnych systemów prawnych przez systemy restytutywne. Podczas gdy pierwsze karały za pogwałcenie samej solidarności, te drugie miały na celu po prostu podtrzymanie prawidłowych kontaktów i wzajemnych stosunków w społeczeństwie. Durkheim twierdził, że ogólnospołeczna ś.z. może wiązać tylko społeczeństwo o strukturze segmentowej; społeczeństwa bardziej zróżnicowane muszą być utrzymywane w całości za pośrednictwem bardziej zróżnicowanej świadomości moralnej, której źródtem powinny być grupy zawodowe i szczegółowe normy tworzone przez te grupy. Ś.z. staje się w ten sposób rozproszonym, abstrakcyjnym "kultem jednostki", który jako ^-religia świecka dostarcza podstawowych reguł i uzasadnień działań, nie może jednak utrzymać całego ciężaru spójności społecznej. Zob. też anomia; gęstość dynamiczna; podział pracy. A.K.
świat życia, świat przeżywany [life-
-world], fenomenologiczne (->fenomenologia) pojęcie oznaczające świat wspólnego, płynącego nieprzerwanie nurtu przeżyć, z którego konstytuują się przedmioty i -pojęcia abstrakcyjne (por. Th. Luckmann, Life-World and Social Realities 1986). Zob. też intersubiektywność. J.S,
światopogląd [Weltanschauung], stosowany również w języku angielskim termin niemiecki oznaczający "filozofię życia" różnych grup w spo-
świecka religia 379
teczeństwie. Na przykład twierdzi się czasem, że bezrobotni pozostający długo bez pracy mają poglądy fatalistyczne, klasy średnie przejawiają indywidualistyczny stosunek do życia, członkowie klasy robotniczej zaś charakteryzują się przekonaniami i postawami, które wyrażają kolektywizm. Socjologowie postawili w związku z tym zagadnieniem kilka interesujących pytań. Czy poszczególnym grupom społecznym rzeczywiście można przypisać określone ś.? Jeśli tak, to w jaki sposób jednostki wyrabiają sobie specyficzne obrazy społeczeństwa oraz jaki jest związek między przynależnością do jakiejś grupy a subiektywnymi wyobrażeniami o niej jej członka? Głównym problemem socjologicznym jest zdefiniowanie i opis samego ś. Jakie przeświadczenia i wartości tworzą ś.? Czy w ogóle możemy oczekiwać od ludzi konsekwentnych ś., biorąc pod uwagę, że np. z badań nad
->obrazami struktury klasowej wynika, że najczęściej postawy i wartości ludzi są sprzeczne lub niejasne i rzadko tworzą spójną całość? Użycie tego terminu zwykle sygnalizuje pewien brak ścisłości w argumentacji i prawie zawsze wskazuje na pilną potrzebę danych charakteryzujących konkretny przypadek. J.S.
światy społeczne [social worlds], termin często stosowany do oznaczenia "uniwerstim dyskursu", z którego wyłaniają się wspólne symbole, organizacje i działania. Obejmują one sfery kulturowe, które nie muszą być zakotwiczone w sensie fizycznym. Typowymi przykładami mogą być ś.s. surfingu, pielęgniarstwa, polityki i nauki. Wspólnota gejów jest świadomym swej odrębności ś.s. Pojęcie to ma długą, zawiłą historię związaną z ->interakcjonizmem symbolicznym; najdokładniej omawia je A. Strauss (w: Studies in Symbolic Interaction, N. Denzin [red.| 1978).
A.K.
świecka religia [civil religion], w latach 60.
XX w. niektórzy socjologowie amerykańscy
- wśród nich T. ->Parsons, E. Shils i R. Bellah
- wprowadzili rozróżnienie ś.r. i religii instytucjonalnej, której podstawą jest określony Kościół. Stwierdzili oni, że w niektórych społeczeństwach, np. we współczesnych Stanach Zjednoczonych, przypisuje się cechy sakralne pewnym układom instytucjonalnym i wydarzeniom historycznym. Pozostając przy przykładzie Stanów Zjednoczonych: wielka imigracja z Europy jest odpowiednikiem wyjścia Żydów z Egiptu, a wojna secesyjna
- pokutą za grzechy i powtórnym narodzeniem poprzez ofiarę krwi. Przedmiotem amerykańskiej ś.r. są też Amerykanie jako nowy naród wybrany (zob. np. R. Bellah, CMI Religion in America w: Religion in America, W. McLoughlin, R. Bellah [red.| 1968). Podobnie w szeroko znanym i mocno krytykowanym artykule na temat monarchii brytyjskiej E. Shils i M. Young określili jako religijne pewne w oczywisty sposób świeckie elementy
-^rytuału koronacji (The Meaning ofthe Coronation,
380 świecka religia
"Sociological Review" 1953). Podstawową ideą teorii ś.r. jest przekonanie, że w rozwiniętych społeczeństwach przemysłowych, które w rozumieniu kościołów instytucjonalnych są coraz bardziej laickie, rozwijają się formy ś.r. (np. celebracja -^państwa lub ->społeczeństwa obywatelskiego) pełniące te same funkcje (-funkcjonalizm) upowszechniania wartości ogólnospołecznych, wzmacniania spójności społeczeństwa i dostarczania okazji do ekspresji emocjonalnej. Innymi słowy,
ś.r. oferuje "funkcjonalny odpowiednik" lub "funt cjonalną alternatywę" religii instytucjonalnycri, gdyż zaspokaja ona te same potrzeby -system społecznego. Przeciw obu tym poglądom (śi. w szczególności i, ogólniej, alternatywie funkcjonalnej) formułowano zarzuty -^ewolucjonizmti, -teleologii, operowania ->tautologią i niespraw-dzalności empirycznej, podnoszone przeciw normatywnemu funkcjonalizmowi jako całości. Zob, też sekularyzacja. M.T.
#
tabela selekcyjna Kisha [Kish grid, Kish SSlection table], technika szeroko stosowana w badaniach sondażowych (-sondaż). Ankieter, wyposażony w listę adresów gospodarstw domowych, dokonuje na podstawie prostych regut wyboru domownika, z którym następnie przeprowadza wywiad. Pierwszym etapem jest skonstruowanie list osób mieszkających pod poszczególnymi adresami z podziałem według wieku, a selekcji dokonuje się na podstawie numeru porządkowego adresu. System jest tak skonstruowany, że każdy z domowników ma jednakową szansę bycia wylosowanym. Podstawowa trudność wynika z faktu, że zazwyczaj osoba dostarczająca spis domowników nie jest tą, z którą ma być przeprowadzony wywiad. (Zob. L. Kish, A Procedurę for Objective Respondent Selection Within the Household, Journal of the American Statistical Associa-tion" 1949). J.K.
tabele rozkładu łącznego [contingency tables], nazywane też tabelami przecięcia lub tabelami dwu- (trój- itd.) zmiennowymi, to tabele liczebności pozwalające na opis i analizę związków między dwiema lub większą liczbą ->zmiennych w zbiorze danych. Zawierają zmienne definiujące wiersze tabeli na osi poziomej i zmienne definiujące kolumny tabeli na osi pionowej. W komórkach wpisane są liczby wystąpień danego przypadku (osób, gospodarstw domowych lub innych obiektów analizy). Każda komórka odpowiada jednej kategorii ze zmiennych wierszowych i jednej - z kolumnowych. Rozkłady brzegowe ("marginesy") podają liczby wszystkich przypadków w każdej kategorii zmiennych - innymi słowy, są to po prostu sumy wyrazów w kolumnach lub wierszach tabeli. Zazwyczaj dane przedstawia się w postaci procentowej, podstawą procentowania są sumy w wierszach lub kolumnach (zależnie od analizowanego problemu). Te elementy pokazuje tabela:
zmienna kolumnowa kategoria A kategoria B
kate- dane dane suma w
goria X wierszu
kate- dane dane suma w
goria v wierszu
suma w ko- suma w ko- suma cał-
lumnie lumnie kowita
Jest to szablon dla typowej tabeli dwuzmiennowej 2x2 (każda zmienna przyjmuje po dwie wartości). T.r.ł. mogą oczywiście mieć też bardziej skomplikowaną formę, z trzema lub więcej zmiennymi i dużą liczbą kategorii. W takich większych tabelach nie jest łatwo określić związek przyczynowy między zmiennymi ani przedstawić go czytelnikowi. Na przykład trudne może być wyeliminowanie ->zależności pozornych lub ustalenie efektów interakcji potrójnych, tzn. takich, gdy dwie zmienne są powiązane, ale sita i kierunek tych zależności różni się w poszczególnych kategoriach zmiennych. Z tych powodów analizę bardziej skomplikowanych t.r.ł. prowadzi się obecnie przy użyciu ->analizy logarytmiczno-liniowej. Zob. też analiza wielozmiennowa; prezentacja tabelaryczna.
J.K.
tablice wymieralności [life-tables], tablice zawierające informacje dotyczące śmiertelności w różnych grupach wiekowych, oparte na -współczynnikach śmiertelności. Dla każdego wieku x można tam znaleźć dane takie jak: ->przeciętne dalsze trwanie życia oraz prawdopodobieństwo zgonu między wiekiem x a x + 1. Podstawowe dane potrzebne do skonstruowania t.w. to liczebność populacji i liczba zgonów w pięcioletnich grupach wiekowych. T.w. interesują się zazwyczaj demografowie porównujący śmiertelność w różnych krajach lub podgrupach społecznych oraz osoby zajmujące się ubezpieczeniami na życie.
J.K.
382 tabu
tabu [taboo], termin "t." oznacza w języku Tonga (Polinezja) "świętość" lub "nietykalność". Jego współczesne użycie jest jednak szersze, najczęściej bowiem oznacza on społeczny, związany z -^sacrum zakaz nałożony na pewne rzeczy, ludzi lub czyny, który sprawia, że stają się one nietykalne lub nie można o nich mówić. Najsłynniejszą postacią t. jest -tabu kazirodztwa, zakazujące utrzymywania stosunków seksualnych i małżeńskich między pewnymi kategoriami krewnych. Zdaniem zarówno S. -Freuda (Totem i tabu 1938, wyd. poi. 1993), jak i C. Levi-Straussa (Les structures elementaires de la parente' 1949, poi. przekł. fragmentów w: Współczesne teorie wymiany społecznej, M. Kempny.J. Szmatka [wyb. i red.| 1992) początki społeczeństwa jako takiego związane są z t. kazirodztwa. Inni autorzy podkreślali funkcje, jakie t. pełnią w społeczeństwie. R. Firth (Symbols Public and Private 1973) interpretował t. jako mechanizm ->kontroli społecznej. W pracy Purity and Danger (1966) M. Douglas pokazuje, w jaki sposób t. służy jako oznacznik społeczny, tworzący i podtrzymujący klasyfikacje społeczne. A.K.
tabu kazirodztwa [incest taboo], zakaz stosunków seksualnych między bezpośrednimi krewnymi; zwykle dotyczy rodziców i dzieci, a także rodzeństwa. Zakaz ten jest zazwyczaj rozszerzany na osoby adoptowane lub wchodzące w związek małżeński w ramach któregoś z tych podstawowych stosunków pokrewieństwa; przypisuje się go potrzebie ograniczenia aktywności seksualnej do jednego pokolenia wewnątrz malej rodziny (aby uniknąć konfliktów) oraz lękowi przed krzyżowaniem wsobnym. A.K.
tabu/a rasa[fabu/a rasa], tzw. teza "czystej tablicy" lub "niezapisanej kartki papieru", wyrażająca radykalnie empirystyczny (-empiryzm) pogląd na naturę umysłu i poznania, który inspirował tzw. asocjacjonizm w psychologii. Według J. ->Locke'a treść umysłu jest na nim zapisywana przez doświadczenie jak na czystej kartce papieru. Pogląd ten można porównać ze współczesnymi teoriami behawiory-stycznymi (->behawioryzm), które próbują wyjaśniać procesy psychiczne jako produkt działania zewnętrznego bodźca i behawioralnej reakcji. J.S.
Taft Jessie (1882-1960), jedna z pierwszych przedstawicielek ~szkoły chicagowskiej. Tematem jej pracy doktorskiej, napisanej pod kierunkiem G.H. -Meada, był ruch kobiecy z punktu widzenia świadomości społecznej (1913). Najważniejsze spośród jej licznych publikacji dotyczyły -pracy socjalnej (zob. V. Robinson, Jessie Taft. Therapist and Social Work Educator 1962). P. Ś.
Tarde (Jean) Gabriel (de) (1843-1904),
francuski kryminolog, powszechnie uznawany za jednego z twórców psychologii społecznej; żył w czasach E. -Durkheima, z którym dyskutował na temat istoty socjologii. T. uznał, że podstawowymi procesami społecznymi są: imitacja (lub
repetycja), opozycja i adaptacja, socjologię zaś określił jako próbę odkrycia praw społecznych rządzących tymi procesami. Jego analizy doniosłości imitacji (naśladownictwa) zdają się sugerować, że jest ona rodzajem prawa kosmicznego, podobnie jak prawa ewolucji społecznej, a jednocześnie ich alternatywą, gdyż imitacja lepiej niż wspólna linia ewolucyjna (rewolucjonizm) może wyjaśnić -dyfuzję kulturową. T. był nominalistą społecznym; realne dlań były tylko jednostki, a wszystkie zjawiska społeczne dają się w ostateczności zredukować do relacji między dwiemi osobami, ujawniającymi podobne poglądy i pragnienia oraz naśla-lującymi ;ię wzajemnie w toki interakcji. Stąd jego polemika z Durkheimem który był realistą społecznym (-> realizm) i uważał że ->fakty społeczne istnieją niezależnie od jedno stek, a przymus stanowi podstawę porządku spole cznego. Najważniejsze publikacje T.: Les lois ii 1'imitation (1890) oraz Les lois sociales (1899) maj; dziś tylko historyczne znaczenie, aczkolwiek po dejmowano próby określenia ich wpływu na amery kańską socjologię interakcjonistyczną oraz na bada nią -postaw i -^-zachowań zbiorowych. A.K.
tautologia [tautology], w użyciu potocznyn powtórzenie w wypowiedzi tej samej treści lul sensu, np. "Wielka Brytania jest wyspą i otaczaj woda" (wyspa z definicji jest otoczona wodą' Ogólniej w logice t. jest wrażenie lub zdam zawsze prawdziwe. Wyjaśnienie tautologiczne m strukturę kolistą, jest prawdziwe z definicji i dlate go jest niefalsyfikowalne. Wyjaśnienia socjologic2 ne, które tłumaczą pochodzenie instytucji społecz nych ich efektami, mają tendencję do przybierani tej formy. Tak np. niektórzy wcześni antropologc wie funkcjonalistyczni (łącznie z B. ->Malinow skim) skłonni byli dowodzić, że skoro pewn (egzotyczne) praktyki społeczne - np. magia - isl nieją, to muszą mieć jakąś funkcję społeczn; z drugiej strony można przyjąć, że mają tę funkcj właśnie dlatego, r e istnieją J.S.
Tawney Richard Henry (1880-1962), angie
ski historyk gospodarki i społeczeństwa, refoi mator społeczny i eglitarystyczny (->egalitaryzrr filozof społeczny. Był dobrze znany jako history i zwolennik socjalizmu - w obu tych rolach wywai istotny wpływ na socjologię brytyjską po 194!: Jego klasyczne prace Eąuality (1920) oraz Th Acquisitive Society (1913) stanowią przykład angie skiej tradycji ->fabianizmu i -^socjalizmu etyc! nego. Jego najbardziej znanymi publikacjami hi; torycznymi są prawdopodobnie Religia a powstani kapitalizmu (1926, wyd. poi. 1963), Land and Labon in China (1932) oraz Business and Politics Undt James I (1962). Powszechnie znane są także liczn zbiory jego esejów (zob. np. The American Labou Movement and Other Essays 1979). T. był żarliwyr chrześcijaninem, co wpłynęło na jego krytyk wyzysku w -^kapitalizmie. Twierdził, że ->ob) watelstwo, równość możliwości, -kolektywizr
oraz -spoleczeństwo korporacyjne są niezbędne do wykorzenienia niesprawiedliwości związanych z klasą społeczną oraz odziedziczonym majątkiem. Równość społeczna wymaga także, aby zasady wolności, równości i braterstwa funcjono-waty w zakładzie pracy. Jest autorem ciągle aktualnej krytyki nadmiernego -^indywidualizmu, który zagraża w kapitalizmie, oraz nieefektywno-śd, której przykładem jest np. powstawanie -u-bóstwa w gospodarce wolnego -> rynku. P.Ś.
Taylor Frederick Winslow ( 1 856- 1 9 1 5), twó-
rca koncepcji -zarządzania naukowego, w tym kontrowersyjnych teorii intensyfikacji pracy i wydajności w odniesieniu do rozdzieranego konflik-tami amerykańskiego przemysłu stalowego końca XIX w. T. stał się sławny, lecz jego wrogość wobec związków zawodowych, które chciały kontrolować organizację pracy, oraz jego ->tech-nicyzm, zorientowany na interesy finansowe, spotykały się ze sprzeciwem sfer politycznych i przemysłowych. J.S.
technicyzm [technicism], pogląd, iż nokracja jest pożądana lub nieunikniona. Także szeroki ->ruch społeczny, szczególnie wpływowy w Stanach Zjednoczonych w początkach XX w., wzywający do wyeliminowania systemu cenowego na rzecz zarządzania przemysłem i społeczeństwem opartego na zasadach naukowych lub inżynieryjnych. Zob. też technokracja. P.Ś.
technika kuli śnieżnej [snowballing tech-
nique], jedna z metod -doboru próby. Początkiem jest utworzenie małej próby ze znanych elementów. Następnie próba powiększa się o nowych członków, wskazywanych przez osoby już zbadane. Nazwa odwołuje się do analogii z powiększającą się podczas toczenia kulą śnieżną. Próby takie stosuje się, gdy nie jest możliwe wylosowanie próby (np. grupy narkomanów) ze spisu wszystkich elementów ->populacji. Próbki tworzone tą techniką nie są losowe i nie są statystycznie reprezentatywne dla całej populacji. Nie można zatem stosować wobec nich technik wnioskowania statystycznego. J. K.
technokracja [technocracy], rewolucyjna lub
rządząca ->elita składająca się z ekspertów technicznych. Zob. też burżuazja. P.Ś.
technologia [technology], termin używany w socjologii w raczej nieprecyzyjny sposób; oznacza zarówno maszyny, sprzęt, a czasem także związane z nimi techniki wytwórcze, jak i typ stosunków społecznych narzucany przez techniczną organizację i mechanizację pracy. Interesującą analizę porównawczą historycznego i kulturowego znaczenia t. w społecznościach ludzkich zawiera praca J. Goody'ego Production and Re-production (1975). J.S.
technologie dostosowane [appropriate technologies], stały nadmiar siły roboczej
telełączność 383
w krajach rozwijających się skłonił niektórych socjologów i ekonomistów do przekonania, że -produkcja wykorzystująca nowoczesne technologie, drogie i wymagające mało siły roboczej, jest niedostosowana do sytuacji panującej w większości krajów ->Trzeciego Świata. Właściwsze są raczej technologie wymagające dużo siły roboczej i tańsze. Nazwano je "dostosowanymi", używane są też terminy "technologia alternatywna" lub "pośrednicząca". Często cytuje się w tym kontekście przykład Chin, gdzie nadmiar siły roboczej skłonił rząd do budowy dróg przy użyciu wielkiej liczby robotników wyposażonych w proste narzędzia i do rezygnacji z nowoczesnych i drogich buldożerów. Wszystkie produkty i usługi można tworzyć za pomocą technologii pracochłonnych, dzięki którym można też zapewnić pełne zatrudnienie, samowystarczalność i (pośrednio) większą równość społeczną. Kapitałochłonne metody produkcji zapewniają jednak większą wydajność, a co za tym idzie, wyższe tempo wzrostu i dlatego często właśnie one są uważane za lepsze, mimo iż powodują spadek zatrudnienia. Zob. też technologia. M.T.
technologie reprodukcyjne [reproductive
technologies], termin stworzony przez feministki do określenia technologii stosowanych w związku z regulacją reprodukcji biologicznej. Są to technologie antykoncepcji (np. pigułka), aborcji, porodu (kontrola rozwoju płodu) oraz leczenia bezpłodności (np. zapłodnienie in vitro). Termin ten, przeciwstawiający pośrednio technologię naturze, zazwyczaj przywodzi na myśl otwarte, interwencyjne zastosowanie nauki oraz pozbawienie samodzielności zainteresowanych jednostek, zwykle kobiet. A.K.
teizm [theism], wiara w istnienie boskiego bytu, zwłaszcza jedynego osobowego Boga, który jest stwórcą wszechświata. T. wiąże się z ideą boskiego objawienia, przeciwstawia się go więc deizmowi, rozumowej wierze w byt boski wolnej od wiary w prawdę objawioną. Zob. też monoteizm; religia. J.S.
telełączność [telecommuting], forma pracy
urzędniczej pozwalająca na wykonywanie zadań we własnym domu lub w osiedlowym centrum pracy, przy porozumiewaniu się z pracodowcą za pomocą terminalu połączonego z komputerem pracobiorcy albo bezpośrednio, albo poprzez sieć telekomunikacyjną. Uznano ją za renesans systemu pracy chałupniczej i za przykład elastyczności ->rynku pracy, ale na początku lat 90. w Europie praktycznie nie istniały prawdziwe przykłady tego rozwiązania. Większość osób korzystających z komputerów w domu nadal stosowała konwencjonalne metody komunikacji, takie jak usługi pocztowe lub bezpośrednie spotkania z pracodawcami i klientami. Istnieją jednak przykłady stosowania t. przez osoby pracujące w innym kraju lub na innym kontynencie. Przesadzone
i
384 teleologia
opisy stosowania t. można przypisać ponownemu odkryciu coraz ważniejszego zatrudnienia opartego na pracy w domu, co następuje w społeczeństwach uprzemysłowionych. Większość wykonywanych w ten sposób zadań nie wymaga jednak stosowania komputerów ani sieci telekomunikacyjnych. P. Ś.
teleologia [teleology], wyjaśnienie teleolo-giczne tłumaczy bądź proces przez stan docelowy, do którego prowadzi, bądź istnienie czegoś przez funkcję (->funkcjonalizm), którą spełnia. W socjologii to pierwsze podejście występuje zwykle w teoriach celowego działania ludzkiego, podczas gdy to drugie spotyka się w teoriach funkcjonalis-tycznych. Zwykle uważa się, że wyjaśnienia tele-ologiczne są dopuszczalne jedynie w odniesieniu do jednostek i grup, ponieważ tylko one mają wyraźnie sformułowane cele czy zamysły. Natomiast społeczeństwa nie stawiają sobie celów. Teorie ewolucjonistyczne (rewolucjonizm) i ->teorie systemów, podobnie jak teorie zakładające istnienie logiki historycznej lub nieuchronności (np. -^materializm historyczny) krytykuje się często jako niedopuszczalnie teleologi-czne - jakkolwiek podejmowano kontrowersyjne próby wykazania, że nawet te wyjaśnienia dają się przekształcić w zwykłe wyjaśnienia przyczynowe.
J.S.
teodycea [theodicy], w -^metafizyce przedstawienie świata jako dzieła Boga podsuwało metodę uzasadnienia faktu, że świat ten ma pewne cechy przeczące zdrowemu rozsądkowi. Tak więc z dobroci i wszechmocy Boga wynika, że stworzony świat sam musi być dobry, mimo istnienia zła i cierpienia. Filozoficzny optymizm Leibniza i jego zwolenników ("wszystko toczy się jak najlepiej na tym najlepszym z możliwych światów") został bezlitośnie wykpiony przez Wol-tera w Kandydzie. M. Weber, a także inni socjologowie religii zauważyli rolę t. jako pojednawczych, konserwatywnych -^ideologii. T. może mieć jednak również implikacje krytyczne. J.S.
teologia [theology], systematyczne studiowanie wierzeń i systemów myślenia o Bogu (lub bogach), często w ramach danej tradycji, takiej jak -judaizm czy katolicyzm. T. sąsiaduje z -^filozofią i -^socjologią religii, gdy uzyskują w niej prymat rozważania nad sensem i empirycznymi przejawami religii. J.S.
teoria [theory], t. jest formą przedstawienia świata wykraczającą poza to, co możemy zobaczyć i zmierzyć. Obejmuje zbiór wzajemnie powiązanych definicji i związków, który organizuje pojęcia dotyczące świata empirycznego i sposób jego rozumienia. Możemy np. ustalić związek statystyczny między ubóstwem a przestępczością, ale do jego wyjaśnienia potrzebujemy kilku t.: dotyczących ludzkich motywacji, znaczeń społecznych przypisywanych ubóstwu i przestępczości oraz
ograniczeń strukturalnych, które utrzymują pewne segmenty populacji w ubóstwie.
Ogólnie mówiąc, istnieją trzy różne koncepcje t. w socjologii. Niektórzy uważają ją za uogólnienie i klasyfikację świata społecznego. Zakres uogólnienia zmienia się od teoretyzowania na temat określonego zakresu zjawisk do bardziej abstrakcyjnych i ogólnych t. społeczeństwa i historii jako takich. Inni uważają, że tezy teoretyczne powinny być przekładalne na stwierdzenia empiryczne, dotyczące zjawisk mierzalnych lub ob-serwowalnych, co posłuży jako weryfikacja t. Tak więc w powyższym przykładzie powinniśmy testować założenia Hotyczące motywacji, znaczeń społecznych itd. Podejście to jest zwykle określane (niezbyt szczęśliwie) jako -^pozytywizm. Jeszcze inni uważają, że t. powinna wyjaśniać zjawiska, identyfikując mechanizmy przyczynowe oraz procesy, które - choć nie można ich bezpośrednio zaobserwować - ujawniają się poprzez swe efekty, Na przykład marksiści mogą zastosować domniemaną sprzeczność pomiędzy siłami wytwórczymi a stosunkami produkcji (niemożliwymi do zaobserwowania) do wyjaśnienia rozwoju i zmian natężenia walki klasowej (możliwej do zaobserwowania). Pogląd ten określa się czasem jako
-> realizm.
Termin "t. społeczna" jest też stosowany wobec najbardziej ogólnego poziomu t. społecznych
- takich jak -*funkcjonalizm strukturalny, -^fenomenologia czy -->marksizm - które obejmują większość lub całość nauk społecznych. Niektórzy jednak wolą określać ten poziom jako "filozofią społeczną". Zob. też aksjomat; hipoteza. RS.
teoria aliansowa [alliance theory], zwykle
wiązana z nazwiskiem antropologa strukturalisty C. Levi-Straussa; twierdzi on, że w systemach
-^pokrewieństwa dziedziczenie i następstwo w linii pionowej (wyznaczonej przez kolejne pokolenia) są mniej ważne niż więzi poziome (alianse) oraz związki tworzone prze-? wzajemność i wymianę (-teni'i- ." niiany) bt-dące skutkiem małżeństw między osobami z różnych grup. AK.
teoria atrybucji [attribution theory], zajmuje się zasadami, za pomocą których większość ludzi próbuje dociekać przyczyn obserwowanego zachowania. Ludzie mają skłonność do tłumaczenia swego postępowania sytuacją lub okolicznościami, czyli -^środowiskiem społecznym, w którym się znajdują, natomiast zachowania innych przypisują cechom ich -osobowości. Znakomitą socjologiczną analizę tego zjawiska - w kontekście przekonań co do powodów ubóstwa i zamożności - zawiera praca J.R. Kluegela i E.R. Smitha Beliefs about lnequality. Americans' Views of What is and What Ought to Be (1986). J.S.
teoria działania, ramy odniesienia działania [action theory, action frame of refe-
rence], pojęcie t.dz. i pojęcie r.o.dz. nie są wymienne, lecz ściśle się wiążą i mają liczne
teoria elit 385
konsekwencje dla sposobu pojmowania socjologii jako nauki. Zwykle np. przeciwstawia się działanie i strukturę jako alternatywne punkty wyjścia badań socjologicznych. T.dz. to te, które za główny i jedyny przedmiot -^socjologii uznają działanie ludzkie. Ta grupa teorii obejmuje socjologię We-berowską, -^fenomenologię, hermeneutykę (-in-terpretacja), -interakcjonizm symboliczny, -et-nometodologię oraz teorię ->strukturacji. Przedmiotem zainteresowania tych podejść jest nie tylko natura działania, lecz także -znaczenie i-interpretacja. Właściwością definiującą działanie jest to, iż w przeciwieństwie do zachowania kryje ono w sobie subiektywne znaczenie, jakie ma dla podmiotu działającego - aktora. M. ->We-ber wyróżnił cztery typy działań: tradycyjne (zwyczajowe), afektywne (emocjonalne), odniesione do wartości oraz instrumentalne (racjonalnie wiążące środki i cele); historycznie rzecz biorąc, większość analiz socjologicznych koncentrowała się jednak na dwóch ostatnich typach. T.dz. nie traktują więc socjologii jako jednej z nauk przyrodniczych, zajmujących się zewnętrznymi, niezależnymi przedmiotami; z ich perspektywy socjologia jest nauką dlatego, że dostarcza racjonalnych, spójnych ujęć ludzkich działań, myśli i wzajemnych związków.
Pojęcie r.o.dz. jest związane z nazwiskiem T. ->Parsonsa. Punktem wyjścia jego teorii jest systematyczna analiza działania, w której aktor społeczny jest widziany jako podmiot dokonujący wyboru spośród wielu różnych środków i celów w środowisku ograniczającym możliwości tego wyboru zarówno w sensie fizycznym, jak i społecznym. Najważniejsze społeczne ograniczenia wyboru są związane z istnieniem -norm i ^wartości. Przyjmując ten punkt wyjścia, Parsons rozbudowuje szczegółowy model ->systemu społecznego, wskutek czego jego teoria traci - z czym nie wszyscy się zgadzają - charakter woluntarys-tyczny; znaczy to, iż pojęcie aktora dokonującego wyboru zanika na rzecz determinacji strukturalnej, w której decydującą rolę odgrywają normy i wartości.
Przedmiotem zainteresowania współczesnych socjologicznych t.dz., poza teorią Parsonsa, są trzy odmienne kwestie. Pierwsza to istota -racjonalności i działanie racjonalne jako takie. Problem ten wyrasta z typologii Webera i kryje w sobie pytanie o możliwość przyczynowego wyjaśniania działania. Chodzi o to, czy powody sprawiające, iż coś robimy, są w tym samym sensie przyczyną tego pojęcia, w jakim przyczyną rozszerzania się metalu jest jego ogrzanie. Stawia się także w tym kontekście pytanie, czy istnieją absolutne kryteria racjonalności, czy też wyjaśnienia socjologiczne zawsze są w pewien sposób względne. Teoria racjonalnego wyboruj. Elstera podejmuje niektóre z tych problemów w sposób bardziej szczegółowy. Drugą kwestią są uznawane za oczywiste reguły i zasób wiedzy, stanowiące podłoże działania - ten temat rozwijają szczegółowo etnometodo-
logia i fenomenologia. Trzecią kwestią, ku której zwrócił się interakcjonizm symboliczny, jest uczenie się i negocjowanie -^znaczenia, które zachodzi między działającymi aktorami.
Wszystkie t.dz. mają coś do powiedzenia - pośrednio lub bezpośrednio - na temat racjonalności aktora, jeśli tylko zachowuje się on racjonalnie. Zob. też teoria wymiany. A.K.
teoria elit [ślite theory], prace dwóch Włochów żyjących w XIX w. - V. ->Pareta i G. ->Moski
- sprawiły, że nieco banalna obserwacja, iż przez znaczną część pisanej historii człowieka niewielu rządziło wieloma, stała się istotnym wkładem do współczesnej socjologii polityki. Dla Moski, którego praca Element! di scienza politica (1896) była pierwszym sformułowaniem tej teorii, cechą wyróżniającą rządzących i wyjaśniającą ich polityczną dominację nad rządzonymi był doskonalszy sposób organizacji. Tak osiągnięta dominacja miałaby trwać jedynie dopóty, dopóki pozostaje w harmonii z wartościami ("formułą polityczną") danego społeczeństwa. Jeśli nie - istniejąca elita zostaje prędzej czy później zastąpiona inną, przygotowaną do rządzenia w zgodzie z dominującymi wartościami.
Na ogół uważa się, że źródłem koncepcji Pareta były prace Moski. Pareto wprowadził jednak termin "elita", dzięki czemu został uznany za współtwórcę tej teorii. Następnie rozwinął tę ideę jako część złożonego systemu własnego autorstwa. Według niego działanie społeczne jest funkcją jednego z sześciu podstawowych "rezyduów", z których każdy jest z reguły racjonalizowany i przybiera postać idei bardziej intelektualnych (np. demokracji, nacjonalizmu, wolności), nazwanych przez niego "derywacjami". Spośród rezyduów dwa uznał za znacznie ważniejsze od pozostałych: rezyduum utrwalania grupy - sprzyjające odwadze i sile - oraz rezyduum kombinowania, stymulujące przebiegłość i kompromis. Rządzących motywowanych przez pierwsze rezyduum nazwał Pareto, wzorem Machia-vellego, "lwami", motywowanych zaś przez drugie
- "lisami". Następnie zastosował to rozróżnienie do sformułowania swej teorii "krążenia elit". Według niej każde społeczeństwo wywodzi się z przemocy, a więc jest tworzone przez lwy, ale w miarę stabilizowania się potrzeba odwagi i siły maleje. W rezultacie lwy ustępują przed zapotrzebowaniem na subtelniejsze umiejętności lisów, którzy stają się wówczas rządzącymi. Ich panowanie trwa do czasu, gdy tożsamość społeczeństwa oraz poczucie kierunku, w jakim podąża, stają się tak niejasne, że rodzi się ponowna potrzeba władzy o bardziej lwim charakterze.
Pomimo formalistycznej, ahistorycznej i zdecydowanie psychologistycznej natury tych koncepcji były one od czasu Moski i Pareta okresowo przypominane przez badaczy dążących do wypełnienia braków w innych teoriach podziału ^władzy, np. C.W. Mills użył ich w Elicie wtadzy (1956, wyd. poi. 1961) dla przezwyciężenia -^redukcjo-
386 teoria gier
nizmu ekonomicznego ->marksizmu. Stąd również ich wykorzystanie przez zwolenników "elityz-mu demokratycznego" (zob. P. Bachrach, The Theory ofDemocratic Elitism 1967) w latach 60. dla przezwyciężenia zbyt nieokreślonego charakteru teorii pluralistycznych (->pluralizm).
Przegląd obszernej literatury dotyczącej t.e., a także wyników badań nad ->biurokracją, przemysłem, wojskiem i -n-władzą lokalną można znaleźć w: G. Parry, Political Elites (1969). Zob. też elita władzy; Michels R. P.Ś.
teoria gier [gamę theory], ogólna teoria
racjonalnego zachowania dwóch lub więcej osób, w sytuacji gdy ich ->interesy są - przynajmniej częściowo - w konflikcie. W pracy The Theory of Games and Economic Behaviour (1947)J. von Neuman i O. Morgenstern podjęli próbę opracowania jednolitej teorii, obejmującej zarówno gry o sumie zerowej, jak i gry o sumie niezerowej. W tym kontekście "gra" oznacza dowolną sytuację społeczną, w której mamy do czynienia z interakcją przynajmniej dwóch "graczy", konkurujących ze sobą przynajmniej przez pewien czas. Takie sytuacje to np. małżeństwo, wojna, rywalizacja między partiami politycznymi, rynek pracy czy też - bardziej szczegółowo - negocjacje między pracodawcą a pracownikiem. Najważniejsze osiągnięcie t.g. polega na opracowaniu matematycznych modeli, pokazujących, jakie wybory są możliwe lub pożądane w sytuacjach o pewnych wspólnych cechach (np. o ustalonej liczbie graczy, gdy wypłata jest ustalona lub gdy jest zmienna).
Gry o sumie zerowej to sytuacje, w których wygrana jednego uczestnika oznacza przegraną drugiego; innymi słowy, ilość "konfitur" jest ustalona i każdy stara się zdobyć dla siebie jak najwięcej. Gry o sumie zerowej z dwoma graczami były pierwszymi badanymi przez von Neumanna, który pokazał, że w pewnych sytuacjach będzie istniał dość stabilny punkt równowagi (kombinacja minimaks-maksimin), w którym optymalny wybór jednego gracza nie wyklucza optymalnego wyboru drugiego.
W grach o sumie niezerowej albo niestałej wszystkim lub niektórym graczom może się opłacać współpraca w celu zwiększenia ogólnej sumy wypłat. Tak więc analiza dotyczy przede wszystkim możliwych koalicji i ich wyników. Współpraca powiększa ilość "konfitur", ale gracze nie zawsze mogą przewidzieć zachowanie rywali. Najbardziej popularnym przykładem jest ->dylemat więźnia albo nowszy ->problem wspólnego pastwiska. Oba te dylematy dobrze pokazują sytuację, w której chęć maksymalizacji indywidualnego zysku prowadzi do najniższej z możliwych ogólnej sumy wypłat. Jedynie gdy każdy z uczestników podejmie decyzję zgodną z interesem ogółu, a nie z wąsko pojętym interesem własnym, rezultat będzie optymalny dla wszystkich. W eksperymentach laboratoryjnych około dwóch trzecich badanych ujawnia brak zaufania do innych i wybiera orientację
na własny interes, zachowania kooperacyjne zaś zdarzają się rzadko. Przeprowadzano też eksperymenty na wielką skalę z użyciem symulacji komputerowej, mające na celu ocenę efektywności poszczególnych strategii. Okazało się, że nawet w społeczeństwach złożonych wyłącznie z jednostek zorientowanych na własny interes w dłuższej perspektywie czasowej może się rozwinąć współpraca.
Niewielu socjologów stosuje modele matematyczne t.g., a jednak teoria ta miała wpływ na wszystkie gałęzie nauk społecznych, które zajmują się sytuacjami konfliktowymi, konkurencją i potencjalną współpracą 'np. w analizach wojskowych albo w analizach rynku). Zob. R. Gibbons, A Primir m Gamę Theory (1992) i K.G. Binmore, Firn mi Games (1992). J.K.
teoria grafów [graph theory], dziedzina
matematyki zajmująca się przedstawieniem relacji i sieci. Graf składa się ze zbioru punktów (węzłów lub wierzchołków) i binarnych połączeń między : nimi (łuków lub linii, zwanych krawędziami). W za- i stosowaniach socjologicznych węzły reprezentują ; najczęściej jednostki, role lub organizacje, linie zaś przedstawiają relacje społeczne (np. pokrewieństwo, przyjaźń, komunikację bądź władzę), Połączenia mogą wskazywać kierunek (digraf) lub pomijać go (graf nieskierowany), mogą też wyrażać dowolny poziom -^pomiaru. Poza zwykłymi binarnymi grafami (gdy połączenie istnieje lub nie) szczególnie interesujące są m.in. grafy asymetryczne przedstawiające gry; grafy uporządkowane i kraty reprezentujące struktury organizacyjne; drzewa opisujące hierarchie i systemy klasyfikacyjne; grafy oznaczone (+ lub ) określające równowagę strukturalną (->struktura); grafy o wartościach rzeczywistych przedstawiające problemy dystrybucji i przydziału; wreszcie połączenia, które wyrażają prawdopodobieństwo jakiegoś związku (grafy stochastyczne).
T.g. dostarcza tw'erdzeń i a .jorytmów (systematycznych proce.;: ;, dotyczących takich informacji, jak własności pojedynczych punktów grafu (popularność, centralność, pośredniczenie lub łączenie), par (najkrótsza ścieżka między dwoma punktami) lub podgrup (wykrywanie klik, triady) i subgrafów (bloków punktów, które są "strukturalnie równoważne", gdyż mają ten sam schemat połączeń).
W socjologii najważniejsze zastosowania t.g. znajduje w ->socjometrii i wykrywaniu klik, a ostatnio także w opisie ->sieci społecznych, pokrewieństwa, struktur cytowania, "łańcuchów wakatu", w których śledzi się ruch wakatów zawodowych czy mieszkaniowych w jakimś systemie. T.g. znalazła także zastosowanie w badaniu rozległych sieci i w analizie porównawczej rzeczywistej struktury sieci z losowo konstruowanymi grafami.
J.S.
teoria kapitału ludzkiego [human-capital
theory], współczesne rozwinięcie koncepcji
teoria konfliktu 387
A. Smitha wyjaśniającej zróżnicowania placowe tzw. walorem netto (lub jego brakiem) różnych zatrudnień. Koszty zdobywania kwalifikacji zawodowych do określonej pracy są bardzo ważnym składnikiem takiego waloru, a niektórzy ekonomiści, np. G.S. Becker i J. Mincer, twierdzą, że-przy ustaleniu innych elementów - różnice dochodów indywidualnych zależą od wartości inwestycji w kapitał ludzki, tzn. kształcenia i szkolenia podejmowanego indywidualnie i zbiorowo przez pracowników. Przyjmuje się też, że inwestowanie w kapitał ludzki kształtuje pewien poziom kwalifikacji siły roboczej niezbędny dla -wzrostu gospodarczego. Twierdzi się np., że szybkie tempo odbudowy państw pokonanych w II wojnie światowej było możliwe dzięki przetrwaniu rezerwuaru kapitału ludzkiego.
Kapitał ludzki powstaje z wszelkiej działalności służącej podnoszeniu --> wydajności pojedynczego pracownika. W praktyce za główny przykład takiej działalności uważa się - zbyt łatwo - edukację szkolną. Dla pracowników inwestycja w kapitał ludzki oznacza ponoszenie zarówno kosztów bezpośrednich uzyskanych zarobków, jak i kosztów odłożonych. Pracownicy podejmujący tego rodzaju decyzje inwestycyjne oceniają atrakcyjność alternatywnego przyszłego dochodu i standardów konsumpcji - której charakter sam niekiedy może tworzyć warunki dla wzrostu przyszłych dochodów - w porównaniu ze zwiększonymi kosztami bieżącego szkolenia i wyrzeczeniami związanymi z odłożeniem konsumpcji. Kalkulacji rentowności społecznego inwestowania w kapitał ludzki można dokonywać w zasadzie w analogiczny sposób. Krytycy t.k.l., także w ekonomii, wskazują na trudności pomiaru kluczowych kategorii, w tym wartości przyszłego dochodu i samego kapitału ludzkiego. Z punktu widzenia pracodawców lub rynku nie wszystkie inwestycje w naukę zapewniają wzrost wydajności. W szczególności istotną trudnością jest równoczesne oszacowanie wydajności robotnika oraz przyszłego dochodu związanego z -karierą zawodową, jeśli pominąć niemal tautologiczną metodę korzystania z rzeczywistych różnic wynagrodzeń, tych właśnie, które teoria usiłuje wyjaśnić. Z badań empirycznych zdaje się wynikać, że chociaż część z obserwowanych różnic zarobków może mieć związek z wyuczonymi kwalifikacjami, to jednak proporcja niewyjaśnionych odchyleń pozostaje nadal wysoka i wiąże się zapewne z niedoskonałościami struktury i funkcjonowania -rynku pracy, nie zaś z wydajnością indywidalnych pracowników.
T.k.l. spotkała się z ostrą krytyką ze strony socjologów wychowania i nauki. W okresie renesansu marksizmu, jakim byty lata 60., t.k.l. atakowano za sankcjonowanie tzw. burżuazyjnego -in-dywidualizmu, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, gdzie się narodziła i rozwijała. Oskarżano ją także o przerzucanie winy za defekty systemu na jednostki, robienie z robotników pseudokapitalis-tów i mistyfikowanie realnego konfliktu -^inte-
resów między tymi dwoma klasami. Pomijając jednak te z gruntu polityczne krytyki, można uważać t.k.l. za rodzaj racjonalnej ->teorii wymiany, podlegającej zwykłej socjologicznej krytyce, z jaką spotykają się indywidualistyczne wyjaśnienia zjawisk społecznych. J.S.
teoria konfliktu [conflict theory], konflikt zawsze był centralnym problemem teorii i badań socjologicznych, ale określenie "t.k." odnosi się do prac powstałych w opozycji do strukturalnego funkcjonalizmu w dwudziestoleciu powojennym. Ich autorzy nawiązali do M. ->Webera i, w mniejszym stopniu, do K. ->Marksa, różnicując naciski na znaczenie konfliktu ekonomicznego (Marks) i o ->władzę (Weber). Podkreślali, że większe znaczenie mają ->interesy niż ->normy i -^wartości i że sposoby realizacji interesów powodują konflikty różnych typów, będące normalnym aspektem życia społecznego, a nie zjawiskiem patologicznym czy dysfunkcjonalnym. Na przykład autor jednego ze standardowych dzieł t.k., R. Dahrendorf (Class and Class Conflict in Industrial Society 1959), choć krytyczny wobec marksows-kiego pojęcia klasy, twierdzi, że w rozwiniętych postkapitalistycznych społeczeństwach Wielkiej Brytanii, Niemiec czy Stanów Zjednoczonych klasy "wywodzą się z pozycji w zrzeszeniach koordynowanych przez władzę" i że społeczeństwa te charakteryzują się dyskusjami nad tym, kto "u-czestniczy w sprawowaniu władzy, kto zaś jest tego pozbawiony".
Zarzuty t.k. wobec ->funkcjonalizmu były stosunkowo umiarkowane w porównaniu z późniejszymi krytykami tego kierunku. Na przykład Dahrendorf twierdził, że funkcjonalizm strukturalny nie tyle myli się, ile jest jednostronny, władza bowiem sprawowana w ramach danego systemu społecznego jest nie tylko czynnikiem integrującym, wypływającym z systemu utrzymywania jego zwartości, lecz także czynnikiem dzielącym, który musi zostać narzucony na skonfliktowane interesy. Jednocześnie twierdził on - też przeciwnie niż Marks - że konflikt społeczny jest wielowątkowy i nie skupia się wokół jednej, centralnej kwestii.
Teoretycy konfliktu nie usiłowali stworzyć ogólnej teorii społeczeństwa. Podkreślali jednak, że ład społeczny wypływa raczej z przymusu niż ->konsensu. J. Rex (zob. Key Problems ofSociological Theory 1961) przedstawił wersję t.k. bliższą Marksowi. Najistotniejszym wkładem w t.k. w tym okresie jest praca D. Lockwooda na temat -^integracji społecznej i integracji systemowej (zob. Social Change, G. Zollschan, W. Hirsch [red.] 1964). Pojęcie integracji systemowej odnosi się do związków między różnymi częściami systemu społecznego, gospodarki oraz systemu politycznego, natomiast integracja społeczna dotyczy norm i wartości. Funkcjonalizm strukturalny skłania się do równoległego traktowania tych dwóch rodzajów integracji, dając przy tym pierwszeństwo integracji społecznej: zakłada, że jeśli integracja społeczna

388 teoria konstruktów osobistych
istnieje, integracja systemowa istnieje również. Lockwood wykazuje, że integracja społeczna może istnieć bez systemowej. Na przykład kryzys gospodarczy wskazuje na konflikt w ramach systemu, ale nie prowadzi automatycznie do załamania się integracji społecznej. L. Coser (The Functions of Social Conflict 1956) traktuje konflikt jako proces zarządzania napięciem lub jako część procesu reintegracji będącej następstwem -zmiany społecznej i w ten sposób próbuje włączyć analizę konfliktu społecznego do funkcjonalizmu strukturalnego. Prace R. Collinsa (Conflict Sociology 1975 i Theoretical Sociology 1988) wyróżniają się zakorzenieniem t.k. w poziomie mikrosocjologicznym, w dążeniach jednostek; przyznaje on zresztą, że jego teoria wyrasta z ^fenomenologii. W latach 80. autor ten zwrócił się ku mikrosocjologii i wprowadził pojęcie rytualnego łańcucha interakcji, które w jego koncepcji stało się podstawą tworzenia ładu społecznego.
W latach 60. główną siłą napędową teorii społecznej stal się ->marksizm, a t.k. zeszła w cień i wtopiła się w ogólniejsze, marksistowskie i we-berowskie koncepcje teoretyczne. W socjologii współczesnej konflikt - ujęty zupełnie inaczej
- zajmuje istotne miejsce w takich pracach, jak np. teoria ->strukturacji A. Giddensa czy teoria racjonalnego wyboru (->teoria wymiany). M. T.
teoria konstruktów osobistych [personal
construct theory], teoria psychospołeczna rozwinięta przez G.A. ->Kelly'ego w The Psychology of Personal Constructs (1955); dowodził on, że "procesy, którym podlega dana osoba, są kanalizowane psychologicznie w taki sam sposób, w jaki antycypuje ona wydarzenia". Podobnie jak -fenomenologia, -konstrukcjonizm społeczny i ->inter-akcjonizm symboliczny teoria ta bada sposoby konstruowania ->znaczeń przez ludzi. W tym wypadku oznacza to nastawienie ku przyszłości. Twierdzi się bowiem, że konstrukty osobiste danej osoby, czyli swoiste kategorie, za pomocą których porządkuje ona swe bliskie stosunki z innymi, lub konstrukty ról stanowią antycypację przyszłych wydarzeń w kategoriach wydarzeń podobnych doświadczanych w przeszłości. Kelly stworzył "technikę siatki repertuaru" (uogólniona wersja wcześniejszego "testu repertuaru konstruktu ról"), która ma służyć ujawnianiu badaczowi swych osobistych konstruktów. Badane osoby są proszone o wyróżnienie w -triadach złożonych ze znanych im osób par osób podobnych oraz jednostek odmiennych niż para, a także o wyjaśnienie swych wyborów; na tej podstawie buduje się serię binarnych rozróżnień swoistych dla danego respondenta, za pomocą których - jak się twierdzi
- antycypuje on zdarzenia. Uznaje się też, iż struktura tych kategorii - wyprowadzona następnie metodami matematycznymi ze zbioru tych rozróżnień - odpowiada strukturze przestrzeni psychologicznej, wykorzystywanej przez jednostkę w danym momencie. Technikę tę początkowo
stosowano do wykrywania zaburzeń psychicznych, potem jednak znalazła szersze zastosowanie.
AK.
teoria kontyngencji [contingency theory], gałąź teorii organizacji (-^socjologia organizacji), i znana także jako "podejście racjonalnego systemu", związana z nazwiskami T. Burnsa.J. ->Wood-ward, P. Lawrence'a ij. Lorsch, których jednoczyło przekonanie, że nie istnieje struktura organizacyjna zdecydowanie bardziej efektywna niż wszystkie inne. Ponieważ organizacje różnią się ze względu na zadania oraz na środowisko, w którym działają, odpowiedni;; strnktira organizacyjna jest w każdym przypadku funkcją takich czynników, jak technologia, rynek i możliwość przewidzenia przyszłych zadań.
W Management of lnnovation (1961) T. Burns i G. Stalker badali wpływ innowacji technicznej na firmy branży elektronicznej, a różnice w zdolności przystosowawczej przypisywali różnym systemom zarządzania. Opracowali oni typologię "mechanicznych" i "organicznych" systemów zarządzania. W systemach mechanicznych decyzje podejmuje się w ramach ściśle kontrolowanego i znanego sytemu normatywnego, w którym pracownicy są odpowiedzialni za wykonanie dobrze zdefiniowanych zadań, funkcje są precyzyjnie określone, władza, kontrola i komunikacja są zhierarchizowane, interakcje między członkami organizacji są ściśle pionowe, istnieje nacisk na lojalność i posłuszeństwo względem przełożonych oraz większą wagę przywiązuje się do bliższych (wewnętrznych lokalnych) niż do dalszych (zewnętrznych, krajowych, światowych) źródeł doświadczenia i umiejętności. Systemy organiczne charakteryzują się cechami, które są przeciwieństwem wyżej wymienionych: ciągłe dostosowywanie i redefinicja zadań poprzez interakcje z innymi; sieciowe struktury kontroli, władzy i komunikacji; raczej poziomy niż pionowy system komunikowania się, w tym częste komunikt .vanie się osób na różnych stanowi; i, r:,, kiedy ma ono raczej charakter konsultacji niż nakazów itd. Burns i Stalker argumentowali, że ten pierwszy typ organizacji jest odpowiedni tylko dla "koncernów, których warunki techniczne i rynkowe są bliskie stabilności". Zmieniające się warunki rynkowe i technologiczne, przynoszące niespodziewane problemy i zadania, których nie można było wcześniej opisać i rozdzielić między pracowników, wymagają organicznego systemu zarządzania.
Podobnie Lawrence i Lorsch (Organization and Environment 1967) na podstawie badań prowadzonych w Stanach Zjednoczonych w dziesięciu różnych firmach z trzech branż (plastik, żywność, opakowania) stwierdzili, że stopień niepewności w trzech obszarach - rynkowym, techniczno-eko-nomicznych i naukowym - wiąże się ściśle z rodzajem organizacji wewnętrznej. Im większa niepewność, tym większa potrzeba zróżnicowania działów sprzedaży, produkcji, badań i rozwoju
teoria krytyczna 389
wewnątrz firmy. Ze wzrostem zróżnicowania wewnętrznego rośnie jednak potrzeba mechanizmów służących do integracji i rozwiązywania konfliktów między segmentami.
Podobnie jak u Woodward i Burnsa, główne przesłanie książki Lawrence'a i Lorsha sprowadzało się do stwierdzenia, że nie ma jednego najlepszego sposobu zorganizowania procesu technologicznego. Było to wyzwanie rzucone -^zarządzaniu naukowemu, według którego nauka zawsze potrafi znaleźć najszybszy i najlepszy sposób wypełnienia określonych zadań. Był to również krok naprzód w teorii organizacji (naukowe podejście do zarządzania), która - jak zarządzanie naukowe - zakładała, że organizacja funkcjonuje bez problemów jako bardziej lub mniej zamknięty system. J.K.
teoria krytyczna [critical theory], w socjologii t.k. najbliższa jest tzw. szkole frankfurckiej, choć początków t.k. można szukać już u Heg-la i w zachodnim marksizmie. Obecnie t.k. to bardzo szczególny nurt ->marksizmu, który wciągu pół wieku podlegał różnym wpływom, m.in. ^psychoanalizy i ->teorii systemów.
Podstawowe zasady t.k. można najlepiej określić przez kontrast wobec zasad XX-wiecznego
-�pozytywizmu. Dla zwolenników t.k. pozytywizm był zresztą niejednokrotnie negatywnym punktem odniesienia. Zdaniem pozytywistów źródłem wiedzy jest doświadczenie zmysłowe, t.k. jest rodzajem -racjonalizmu i za źródło wiedzy oraz wspólnego nam człowieczeństwa uważa fakt, że jesteśmy istotami racjonalnymi.
-Hegel stwierdził, że to, co rzeczywiste, jest racjonalne. T.k. uważa, że to, co rzeczywiste, powinno być racjonalne. Racjonalność w tym kontekście nie oznacza posługiwania się logiką formalną, lecz dialektyczny proces myślenia, w którym całość jest większa niż jej części, a przeciwieństwa w sposób ciągły pojawiają się i zanikają w nowych syntezach. Dla Hegla historia nieustannie zmierza ku racjonalnemu celowi, marksistowska adaptacja heglizmu stopniowo rezygnowała z idei nieuchronności i wiązała ten proces z praktyką (->prox/s). Najpełniejsze przedstawienie tych poglądów można znaleźć w pracach G. ->Lukacsa.
T.k. zawiera zwykle pewne utopijne (->utopia) projekty dotyczące państwa przyszłości, chociaż ma się czasem wrażenie - szczególnie w pracach przestawicieli szkoły frankfurckiej - że utopijne państwo istniało raczej w przeszłości. Z idei racjonalności można wydedukować główne formy społeczeństwa racjonalnego, czyli takiego, w którym wszyscy uczestniczą w tworzeniu i przekształcaniu środowiska człowieka. To stwierdzenie jest też kryterium oceny społeczeństw istniejących obecnie: te, które wykluczają pewne grupy z życia gospodarczego i politycznego lub systematycznie wpychają je w bezsilność, są irracjonalne. Najwybitniejszy współczesny przedsta-
wiciel t.k. J. Habermas jest nieco innego zdania. Punktem wyjścia jest dla niego nie to, że wszyscy jesteśmy potencjalnie racjonalni, lecz że wszyscy używamy języka. Jego utopia to "idealny świat słowa", w którym wszyscy mają równy dostęp do informacji i debaty publicznej W t.k. teoretyzuje się dialektycznie: nie przez przeciwstawianie jednego zespołu twierdzeń innemu, lecz przez poszukiwanie wewnętrznych sprzeczności i luk w systemie myślowym i prowadzenie tych sprzeczności do punktu, w którym wynika z nich coś istotnie nowego. Taki sposób rozumowania bywa czasem nazywany krytyką wewnętrzną.
Instytut Badań Społecznych we Frankfurcie powstał w 1923 jako socjalistyczne centrum badawcze. Z nastaniem hitleryzmu główni reprezentanci tego instytutu wyemigrowali do Stanów Zjednoczonych, gdzie po wojnie niektórzy z nich pozostali. Najważniejsze postacie to Th.W. ->Ad-orno, M. -Horkheimer i H. -Marcuse, a także L. Lówenthal, K. Wittfogel i E. Fromm. Od początku szkoła frankfurcka była krytyczna wobec oficjalnego marksizmu, proponując analizę ideologii i polityki zamiast tradycyjnych wyjaśnień ekonomicznych. Dla założycieli szkoły frankfurckiej głównymi celami ataku były tzw. rozum instrumentalny i szczególna forma totalitarnego (-totalitaryzm) panowania, która ich zdaniem powstawała w rozwiniętych społeczeństwach przemysłowych. Rozum instrumentalny widzi świat i innych ludzi jedynie przez pryzmat możliwości ich wykorzystania, zakłada oddzielenie faktu od wartości, a wartościom odmawia istotnego znaczenia dla wiedzy i życia. Ten sposób myślenia jest zdaniem t.k. typowy dla społeczeństwa przemysłowego i nieodłącznie związany z istnieniem struktur panowania.
Frankfurcka t.k. jest uważana za pesymistyczną. Przeciw jej poglądom wysuwa się argument, że kapitalizm potrafił przezwyciężyć wiele swych sprzeczności i włączył klasę robotniczą w system. Marcuse twierdził, że istnieją jednak grupy mniejszościowe - etniczne, a może także studenci - sytuujące się na obrzeżach systemu i będące potencjalnym punktem ogniskowania się opozycji. Adorno nie widział oznak nadziei poza awangardową kulturą, która przynajmniej zmusza ludzi do myślenia. W niektórych najbardziej znanych pracach t.k. (T.W. Adorno i in., The Authoritarian Personality 1950; H. Marcuse, Eros i cywilizacja 1953, wyd. poi. 1998) korzysta się z psychoanalizy, by wyjaśnić nie tylko, jak dochodzi do panowania jednych ludzi nad innymi, ale także dlaczego niektórzy ludzie takiego panowania potrzebują.
Prace Habermasa są nieco inne i znacznie bliższe systematycznej teorii T. ->Parsonsa, utrzymują jednak krytyczny ton. Od pierwszej generacji przedstawicieli t.k. odróżnia Habermasa dążenie do stworzenia systematycznej teorii społecznej i do uwzględnienia w niej myślenia instrumentalnego jako zjawiska nie tylko negatywnego. Na przykładzie psychoanalizy Habermas pisze o "na-
390 teoria modernizacji
uce emancypacyjnej", nie tylko tworzącej wiedzę, ale i pozwalającej człowiekowi zyskać samoświadomość i możliwość zmieniania siebie, a w ten sposób usuwać nierówności społeczne i trudności porozumiewania się. W dziele Erkentnis und Inte-resse (1968) wyróżnia trzy wspólne wszystkim ludziom nastawienia poznawcze: techniczne (znajomość i umiejętność kontrolowania otoczenia, które dają początek wiedzy empirycznej, przede wszystkim przyrodniczej), praktyczne (wzajemne rozumienie się i umiejętność współpracy, dające początek wiedzy hermeneutycznej) i emancypacyjne (chęć pozbycia się zniekształceń we wzajemnym rozumieniu i komunikowaniu się, dające początek wiedzy krytycznej, np. psychoanalizie).
Stoi za tym dość radykalna rewizja ortodoksyjnie marksistowskich poglądów na istotę człowieka. Habermas uważa pracę za element istotny, ale związany tylko z pierwszym z trzech nastawień. Równie ważne jest to, że jesteśmy istotami posługującymi się symbolami, co tworzy pozostałe dwa nastawienia. Zdaniem Habermasa oznacza to, że nie można upierać się przy żadnej formie ekonomicznego determinizmu, może z wyjątkiem krótkiego okresu wczesnego kapitalizmu.
Nawiązując do wielu dyscyplin, tworzy on szeroko zakrojoną ewolucyjną teorię historii. Etapy tej ewolucji wyznaczone są przez kolejne, coraz wyższe poziomy uniwersalizmu, z których każdy stawia nowe problemy i daje nowe możliwości. Każdemu właściwy jest określony typ społeczeństwa i rządzącego nim kompleksu instytucji. Na przykład społeczeństwo plemienne zdominowane było przez instytucje związane z pokrewieństwem, późny kapitalizm zaś - przez instytucje państwowe. Habermas identyfikuje też szereg kryzysów, przez które przechodził ustrój kapitalistyczny. We wczesnym okresie, o którym pisze on bardzo podobnie jak Marks, kryzysy gospodarcze były głównym problemem. Interwencja polityczna związana z nimi doprowadziła do "kryzysu racjonalności", wynikającego z niemożliwości stworzenia stabilnego ładu społecznego opartego na niestabilnej gospodarce rynkowej, co z kolei prowadzi do kryzysu legitymizacji - utraty legitymizacji przez państwo, które nie potrafi podołać sprzecznym oczekiwaniom, wynikającym z konieczności planowania systemu gospodarczego. W przypadkach, w których państwo potrafi wywiązać się z tego zadania, degradacji ulegają ->etyka pracy i konkurencyjność, co prowadzi do kryzysu motywacyjnego, również zagrażającego integracji społecznej.
Wizja Habermasa nie opiera się na pojęciu społeczeństwa racjonalnego, jak wcześniejsze prace t.k., lecz na koncepcji idealnego świata słowa. Wszyscy ludzie są istotami posługującymi się symbolami i pracującymi razem, a więc ideałem jest sytuacja, w której komunikacja między ludźmi jest wolna i nie zniekształcona przez nierówności społeczne, ucisk zewnętrzny lub represje wewnętrzne. Wiele z tych idei można znaleźć w pra-
cach Legitimationsprobleme im Spatkapitalismus (1973) oraz Communication and the Evolution oj Society (1979). f Najlepszym wprowadzeniem do teorii krytycz- f nej jest praca D. Helda Critical Theory (1980), Drobiazgową dokumentację historii szkoły frankfurckiej przedstawia M. Jay (The Dialectical Imagr nation 1973). Rzetelne uwagi krytyczne, szczególnie dotyczące prac autorów najważniejszych dla t.k. - Horkheimera, Marcusego, Adorna i Habermasa - znajdują się w artykule A. Honnetha Critical Theory (w: Soda/ Theory Today, A. Ciddens, J.H. Turner [red.| 1987). Najważniejszy wydaje się zarzut "filozofi-zno-hibiorycznego redukcjonizmu" - nieustannej skłonności do uciekania z "obszaru empirycznych nauk społecznych" na "ekskluzywny teren filozofii". M.T.
teoria modernizacji [modernization theory], podejście ustandaryzowane na początku lat 60. w Stanach Zjednoczonych w rezultacie wysiłków grupy specjalistów do spraw rozwoju, zmierzających do stworzenia alternatywy dla marksistowskiego podejścia do rozwoju społecznego.
W swojej najbardziej wyrafinowanej odmianie teoria ta wyjaśnia modernizację, cofając się do początków procesu, który T. -Parsons nazywa -*różnicowaniem strukturalnym. Proces taki może zostać uruchomiony ria wiele różnych sposobów, najczęściej jednak jego przyczyną są zmiany technologii lub wartości (jak w schemacie "zmiennej wzoru" Parsonsa). W rezultacie tego procesu powstają nowe instytucje, proste struktury tradycyjnych społeczeństw przekształcają się w złożone struktury społeczeństw nowoczesnych, a wartości stają się uderzająco podobne do uznawanych w latach 60. w Stanach Zjednoczonych.
Dobrym przykładem tego rodzaju teoretyzo-wania jest praca amerykańskiego .socjologa kom-paratysty A. Inkelesa, znanego przede wszystkim z wielu studiów nad tymi aspektami modernizacji, które wiążą się z określoną poszwą. Stosując sondaże i testy psyciiuiogiczne, badał on "proces, poprzez który ludzie zmieniają osobowość tradycyjną w nowoczesną" (Industrial Mań, "American Journal of Sociology" 1960, a także książkę, której jest współautorem: Becoming Modern 1974). Do jego badań nad charakterem narodowym i typami osobowości również obecnie niektórzy badacze zgłaszają wątpliwości. Zob. też socjologia rozwoju. P. S.
teoria normatywna [normative theory], hipotezy lub innego rodzaju stwierdzenia dotyczące tego, co jest właściwe, a co niewłaściwe, pożądane lub niepożądane, słuszne lub niesłuszne w społeczeństwie. Większość socjologów uważa, że przechodzenie od wyjaśniania do oceny jest nieuprawnione. Ich zdaniem socjologia powinna zachowywać status nauki wolnej od wartościowania, obiektywnej, lub przynajmniej powinna unikać jawnego wyrażania sądów wartościujących (-war-
teoria równowagi 391
tość). Jest tak, ponieważ - zgodnie z najpopularniejszymi kierunkami nauk społecznych - sporów na temat wartości nie można rozstrzygnąć opierając się na faktach. Nie można obiektywnie wykazać, że wypowiedzi o moralności są prawdziwe lub fałszywe, ponieważ sądy wartościujące są wyrazem subiektywnych preferencji i nie podlegają racjonalnemu badaniu. M. ->Weber przedstawił słuchaczom swoje stanowisko na temat roli wartości w badaniach socjologicznych w następującym, klasycznym stwierdzeniu: "jeśli znowu budzi się w Państwu Tołstoj, który pyta: �Kto w takim razie, skoro nie jest w stanie tego dokonać nauka, odpowie na pytanie: co mamy czynić? Jak mamy urządzić nasze życie? [...] - należy mu odpowiedzieć: może być on tylko prorokiem albo zbawicielem" (cyt. za: Nauka jako zawód i powołanie 1919, wyd. poi. w: Polityka jako zawód i powołanie 1998).
Większość rozważań socjologicznych ma więc charakter analityczny i wyjaśniający. Nie stawia się w nich normatywnych pytań w rodzaju .jakie wartości powinny zapewniać zachowanie porządku społecznego?" ani "w jaki sposób społeczeństwo powinno się organizować?". (Oczywiście, ta generalizacja nie obejmuje socjologów marksistowskich, ponieważ na ogół reprezentują oni inny pogląd na związek faktów i wartości, powtarzając za -Marksem, że "filozofowie jedynie interpretowali świat na różne sposoby [...] rzecz w tym, aby go zmienić").
Niektórzy współcześni socjologowie (niemarksis-towscy), nie uzurpując sobie prawa do roli proroków, próbują jednak znaleźć nierelatywistyczne podstawy, dzięki którym można rozstrzygać kwestie etyczne, identyfikując np. (w imię takich wartości jak ^-sprawiedliwość czy ->postęp) te zasady moralne, które powinny rządzić stosunkami społecznymi i instytucjami. D.L. Phillips (Towards ajustSocial Order 1986) wysunął kontrowersyjny argument, że skoro twierdzenia dotyczące prawdy i wiedzy (jak i twierdzenia na temat tego, co powinno być) opierają się na konsensie społeczności badaczy, to zarówno teorie wyjaśniające, jak i normatywne mają ten sam status epistemologiczny (^epistemologia), a zatem na gruncie obydwu równie uprawnione jest dokonywanie racjonalnego uzasadniania.
Ten rodzaj myślenia w kategoriach normatywnych nie znalazł dotychczas wielu zwolenników w socjologii, jakkolwiek sami socjologowie często spotykają się z zarzutami, że ich analizy mają normatywny charakter (choć nie bezpośrednio): opowiadają się bowiem za pewnymi wartościami lub są naginane do celów politycznych. Na przykład francuski socjolog R. -Aron stwierdził kiedyś, że problem ze znaczną częścią socjologii brytyjskiej polega na tym, że obsesyjnie koncentruje się ona na problemach intelektualnych brytyjskiej Partii Pracy. A.Z.
teoria pola [field theory], koncepcja, którą pod wpływem psychologii postaci (-gestaltyzm) rozwijał w latach 50. XX w. amerykański psycholog
niemieckiego pochodzenia, K. ->Lewin. Zgodnie z t.p. zachowanie jednostki zdeterminowane jest przez całość jej sytuacji -jej pole psychiczne czy przestrzeń życia. Zamyka ona indywiduum w kręgu ->celów, ->potrzeb oraz postrzeganego ->śro-dowiska, a całość tę można także przedstawić w postaci mapy wektorów. J.S.
teoria poznawcza [cognitive theory], duża grupa teorii w -psychologii społecznej, które badają związki między procesami umysłowymi (np. percepcja, pamięć, postawy, podejmowanie decyzji) a zachowaniami społecznymi. Teorie te przeciwstawia się -H>behawioryzmowi, utrzymują one bowiem, że istoty ludzkie aktywnie selekcjonują bodźce, konstruują znaczenia oraz nadają sens światom, w których żyją. Istnieje wiele odmian teorii poznawczej, w tym teoria równowagi poznawczej F. -H>Heidera, teoria ->dysonansu poznawczego L. Festingera, ->teoria konstruktów osobistych G.A. Kelly'ego oraz ->teoria atrybucji (zob.J.R. Eiser, Cognitive Social Psychology 1980). A.K.
teoria regulacji [regulation theory], niezbyt ścisła, empirycznie zorientowana teoria ekonomiczna, która zrodziła się we Francji w latach 70. XX w. jako efekt szerzej zakrojonej próby przezwyciężenia ograniczeń marksistowskiego ^redukcjonizmu ekonomicznego. Zgodnie z koncepcjami kręgu naukowego, który nazywa się czasami szkolą paryską, niezbędne do tego zadania są następujące pojęcia: "reżim akumulacji", czyli organizacja zarówno konsumpcji, jak produkcji; "sposób wzrostu", który wiąże reżim akumulacji z -^międzynarodowym podziałem pracy; wreszcie "sposób regulacji", tzn. krajowa i międzynarodowa, instytucjonalna i ideologiczna struktura umożliwiająca reprodukcję poszczególnych reżimów akumulacji i sposobów wzrostu. Najbardziej znana teza regulacjonistów głosi, że w efekcie użycia tych pojęć można wyróżnić w historii XX-wiecz-nego kapitalizmu dwa kolejne sposoby regulacji:
->fordyzm i postfordyzm. Wśród najbardziej reprezentatywnych dla tej formacji prac anglojęzycznych można wymienić: M. Aglietta, A Theory of Capitalist Regulation. The US Experience (1976); M. Davis, Prisoners of the American Dream (1986); D.M. Gordon, R. Edwards, M. Reich, Segmented Work, Divided Workers. The Historical Transformation of Labour m the United States (1982); A. Lipietz, Mirages and Miracles (1987). J.S.
teoria równowagi [balance theory], opisuje więzi uczuciowe (dodatnie lub ujemne) między węzłami (tj. jednostkami lub grupami) ->sieci poprzez badanie łącznego efektu wewnątrz każdej
-triady. Triada jest zrównoważona, jeśli znak iloczynu wszystkich więzi wewnątrz niej jest dodatni, i niezrównoważona w pozostałych przypadkach. Twierdzenie o równowadze mówi, że jeśli wszystkie triady są zrównoważone, to system jest spolaryzowany na dwie antagonistyczne grupy. J.K.
392 teoria stref koncentrycznych
teoria stref koncentrycznych [concent-
ric-zone theory], diagram struktury ekologicznej, który, jak stwierdził jego autor, "przedstawia idealne ujęcie tendencji wszystkich miast do promienistego powiększania się, poczynając od położonego w centrum rejonu handlu i interesów" (R. Park, E. Burgess, The City 1925). Teoria ta lokuje wokół centrum koncentryczne strefy, określone przez skład ich mieszkańców: od strefy biedy i dewiacji społecznej (wewnętrzna ->strefa przejściowa) do peryferyjnego podmiejskiego pierścienia zamieszkanego przez ludzi dojeżdżających do pracy do centrum.
Sam -Burgess twierdził, że taka struktura jest wynikiem rywalizacji między użytkownikami ziemi, procesu analogicznego do ^rywalizacji ekologicznej o terytorium, występującej między gatunkami biologicznymi. W społeczeństwach ludzkich procesy "biotyczne" zostają ukryte przez procesy kulturowe, ograniczające konflikt i dezorganizację społeczną, które może spowodować nieskrępowane współzawodnictwo o terytorium. Podział populacji na odrębne grupy, wydzielone na zasadzie wspólnoty etnicznej, statusu zawodowego i pozycji ekonomicznej, jest elementem kontroli społecznej. Grupy zajmują wewnątrz każdej strefy określone ->obszary naturalne, tworząc tym samym "miejską mozaikę" społeczności lokalnych. Ruchliwość społeczna i ekonomiczna powoduje zmiany układu obszarów naturalnych poprzez ekologiczne procesy inwazji, dominacji i przejmowania.
Model ten jest -typem idealnym. Geografowie i ekonomiści stworzyli później znacznie bardziej skomplikowane diagramy struktury miasta i typologie obszarów naturalnych, korzystając z wielkich banków danych i technik komputerowych. Tak pojmowana -analiza obszarów społecznych pomija jednak szersze kwestie związane z procesami i ze strukturą społeczną, którymi interesował się Burgess i jego współpracownicy, wiele wnosząc do socjologii miasta. Zob. też klasy zamieszkania; model inwazji-sukcesji; socjologia miasta; szkoła chicagowska. A.K.
teoria systemów, analiza systemów [sy-stems theory, systems analysis], pojęcie
systemu nie jest specyficzne dla socjologii; używane jest w każdego rodzaju analizie naukowej, gdy badacz stara się poznać wzór czy strukturę związków między zespołem elementów lub jednostek. System zatem to ustrukturyzowane lub mające pewien wzór związki między dowolną liczbą elementów tworzących całość lub jedność. Zakłada się, że system ma swoje ->środowisko, co pociąga za sobą konieczność ^utrzymywania granic. Między systemem a jego środowiskiem zachodzi wymiana. T.s. oparta na podejściu cybernetycznym analizuje te wymiany w kategoriach gromadzenia i kontroli informacji. Zakłada się ponadto, że systemy dążą do stanu ->równowagi, czyli homeostazy. Wreszcie systemy zmieniają
się, w miarę jak postępuje ich wewnętrzne zróżnicowanie. Pojęcie systemu odgrywa ważną roi; w naukach przyrodniczych, zwłaszcza w biologii,
W socjologii pojęciem systemu społecznegt posługiwali się autorzy tacy jak H. -Spencei i V. -Pareto, jakkolwiek współczesny sposób jego użycia ukształtował się w dużej mierze pod wply wem filozofii społecznej L.J. Hendersona, zainspirowanego dziełem Pareta (zob. L. Henderson Pareto's General Sociology 1935) oraz prac biologa W.B. Cannona (The Wisdom of the Body 1932) Z pojęciem t.s. powszechnie wiązane jest nazwisko T. -Parsonsa, który na Uniwersytecie Harvard) pozostawał pod wpływem Uendersonowskiej interpretacji Pareta i który stworzył teorię ->funk-cjonalizmu strukturalnego.
Parsons dowodził (The Stnicture of Social Actim 1937), że podstawowym elementem działania społecznego jest działanie jednostkowe, obejmujące aktora, cel działania, sytuację, na którą składają się warunki i środki działania, oraz normy i wartości, na podstawie których aktor dokonuje wyborów celów i środków. System działania jest ustrukturyzowanym zbiorem czynów jednostkowych. Następnie Parsons zdefiniował system społeczny jako "sposób organizacji elementów działania odnoszących się do zachowania systemu lub uporządkowany proces zmiany wzorów interakcji w zbiorowości indywidualnych aktorów" (The Social System 1951). Zdaniem Parsonsa system społeczny musi poradzić sobie z dwoma podstawowymi problemami. Pierwszy (zewnętrzny) to problem produkcji i alokacji rzadkich zasobów; drugi (wewnętrzny) to problem ustanowienia ładu społecznego lub integracji. Ta idea stanowiła podstawę słynnej Parsonowskiej koncepcji czterech podsystemów, które odpowiadają zewnętrzny!? i wewnętrznym "wymogom funkcjonalnym sys temu działania", a mianowicie adaptacji (gos podarka), osiągania celu (polityka), integracji (zbio rowość społeczna) oraz latencji (utajonego kuł tywowania wzorów - socja .zacja). Był to modę systemu spotf �,.nego, okręcany jako AGIL. Pod systemy te są połączone przepływami "wkładów i "wytworów", które Parsons nazywał "środkam wymiany" (Economy and Society 1956). Środki te t< pieniądze (A), władza (G), wpływ (l) oraz zobowią zania (L). Równowaga systemu społecznego zależ od kompleksowych wymian odbywających sii między różnymi podsystemami.
T.s. społecznego wzbudziła wiele krytyk. Za rzucano jej, że opiera się na ->analogii organic2 nej, co jest niewłaściwe; przyjmuje perspektyw konserwatywną, badając ->lad społeczny, a ni konflikt społeczny (->teoria konfliktu); nie stanów dobrej teorii, na której gruncie można wyjaśnia -zmianę społeczną, ponieważ jedynie opisuj procesy różnicowania; nie wypracowała zadów; łającej interpretacji -^stratyfikacji społeczne zwłaszcza w kategoriach klas społecznych; że je; tautologiczna (->tautologia), gdyż pojęcie funkc nie ma żadnej rzeczywistej treści; że wypracował
teoria wartości pracy 393
formalną terminologię, która zaciemnia zjawiska społeczne, zamiast je objaśniać; wreszcie że zało-żeń tej teorii nie można zoperacjonalizować (->o-peracjonalizacja).
Mimo że socjologowie w większości zgadzają się z tymi zarzutami, w latach 80. odżyto zainteresowanie t.s. Neofunkcjonaliści amerykańscy (zob. J.C. Alexander, Neofunctionalism 1985) wskazywali, że możliwe jest zastosowanie teorii Parsonsa do wyjaśnienia zmiany społecznej i konfliktu. Również w Niemczech rozwija się podejście w kategoriach systemów społecznych. Na przykład N. Luhmann odrzuca koncepcję mówiącą, że jednostki ludzkie są elementami systemów społecznych, które definiuje jako systemy aktów komunikowania się. Zdaniem Luhmanna funkcją systemów jest redukowanie złożoności znaczeń. W konsekwencji zajmuje się on systemowymi problemami skutecznego komunikowania się dzięki stosowaniu kodów. Sądzi, że głównymi środkami komunikowania się są prawda, miłość, pieniądze i władza. Luhmann zastosował te koncepcje do analizy tak różnych zagadnień, jak prawo (Rechtssoziologie, 2 t. 1972), zróżnicowanie społeczne (Soziologische Aufklariing 1970), miłość (Semantyka mitości. O kodowaniu intymności 1986, wyd. poi. 2003) i religia (Funkcja religii 1977, wyd. poi. 1998). A.Z.
teoria systemów rodzinnych [family sys-
tems theory], zastosowanie ogólnej ->teorii systemów do rodziny. T.s.r. podkreśla istnienie wzajemnych powiązań między członkami rodziny, trudność zrozumienia jednego z nich, jeśli izolujemy go od innych, oraz nieliniowe zależności przyczynowe; tworzy ona podstawy analityczne ->terapii rodzinnej dla niektórych - choć w żadnym razie nie dla wszystkich - typów rodziny.
A.K.
teoria średniego zasięgu [middle-range theory], za operowaniem takimi teoriami opowiada się wybitny amerykański socjolog R.K. Mer-ton w pracy Teoria socjologiczna i struktura społeczna (1949, wyd. poi. 1982); ma to połączyć ograniczone teoretycznie hipotezy empiryczne (->empi-ryzm) z wielką abstrakcyjną teorią w rodzaju teorii T. ->Parsonsa. Charakteryzuje on t.ś.z. jako "teorie, które się znajdują pomiędzy niezbyt doniosłymi, lecz koniecznymi hipotezami roboczymi powstającymi w nadmiarze w toku codziennej pracy badawczej i najogólniejszymi konsekwentnymi próbami rozwinięcia jednolitej teorii, dzięki której można byłoby wyjaśnić prawidłowości widoczne w zachowaniach organizacji oraz zmianie społecznej". Merton konsekwentnie popierał i demonstrował niezbędność tego rodzaju pracy w długiej serii przekonujących esejów socjologicznych, dotyczących takich dziedzin, jak funkcjona-lizm strukturalny, socjologia nauki, socjologia dewiacji, socjologia organizacji i socjologia zawodów. Wiele pojęć stworzonych w tych teoriach stało się częścią podstawowego słownika socjolo-
gicznego, np. wycofanie, rytualizm, funkcje jawne i ukryte, struktura możliwości, paradygmat, grupa odniesienia, wiązka ról, samospełniające się proroctwo oraz niezamierzone konsekwencje. Idea t.ś.z. wywarła istotny bezpośredni lub pośredni wpływ na postrzeganie przez socjologów swej pracy. Dyskusję, która rozwinęła się pod wpływem pracy Mertona, najlepiej oddaje doskonały zbiór komentarzy Robert K. Merton. Consensus and Cont-roversy,]. Clark i in. (red.) 1990. P.Ś.
teoria uczenia się [learning theory], dziedzina wiedzy formułująca prawa i zasady procesu uczenia się; utożsamia się ją zazwyczaj z powstałym na gruncie ->behawioryzmu modelem, traktującym uczenie się jako wytwarzanie związków między bodźcami a reakcjami, w którym główną rolę odgrywa proces -^warunkowania. Współcześnie jednak psycholodzy traktują uczenie się jako proces obejmujący -poznanie i umiejętność posługiwania się informacjami, i na ogół nie zajmują się rozwijaniem bardzo ogólnych t.u.s.
A.Z.
teoria ugruntowana [grounded theory], idea przedstawiona po raz pierwszy przez B. Gla-sera i A. Straussa (The Discovery ofCrounded Theory 1967), według której ->teoria powstaje na podstawie obserwacji świata. W przeciwieństwie do formalnej lub abstrakcyjnej teorii, która powstaje poprzez dedukcję (zgodnie z regułami logicznymi) hipotez, następnie sprawdzanych przez obserwację, t.u. powstaje w sposób indukcyjny (^indukcja), czyli bezpośrednio na podstawie analizy danych. Glaser i Strauss argumentują, że taka teoria powinna tworzyć "uwrażliwiające pojęcia", stale operować porównaniami z innymi obszarami zjawisk ("metoda ciągłego porównywania") i powinna posługiwać się próbami celowymi, np. wybierając przypadki skrajne. To podejście wiąże się ściśle z ->interakcjonizmem symbolicznym i jest jednym z kilku podejść do badań jakościowych (^badania jakościowe a ilościowe). Inne podejście to np. -^wnioskowanie analityczne. J.K,
teoria wartości pracy [labour theory of
value], idea, że praca jest podstawowym źródłem bogactwa - powszechna wśród wczesnych ekonomistów (^ekonomia polityczna). Na przykład, A. ->Smith dowodził, że w społeczeństwie rynkowym (-> rynek), w którym robotnicy posiadają własne środki produkcji, ceny towarów byłyby proporcjonalne do ilości pracy niezbędnej do ich wyprodukowania. Gdy jednak klasa niepracujących kapitalistów najmuje pozbawioną własności klasę robotników do wykonywania pracy, wówczas konkurencja na rynku ustala średnią stopę zysku, tak więc kapitaliści wyznaczają ceny towarów na takim poziomie, że mogą zapłacić swym robotnikom uczciwą płacę i zatrzymać zysk równy średniej rentowności kapitału. W ten sposób Smith, a potem D. Ricardo tłumaczyli istnienie własności prywatnej i przywileje z nią związane.
394 teoria wymiany
Później przedstawiciele -ekonomii neoklasycz-nej z pewnym zakłopotaniem dystansowali się od tej teorii, zarzucając jej metafizyczny i niewymierny charakter. Miast tego twierdzili, że ceny nie mają nic wspólnego z rolą pracy w procesie produkcji, lecz po prostu odzwierciedlają subiektywne potrzeby ludzi lub odczucia tzw. użyteczności. Natomiast K. -Marks przeformulowat pierwotną teorię w taki sposób, że stata się ona podstawą nowego poglądu na społeczeństwo oraz krytyki samego systemu własności prywatnej.
Pomiędzy pierwszym użyciem przez Marksa tego pojęcia a jego rekonstrukcją w 1 tomie Kapitału (1876, wyd. poi. 1884) upłynęło trzydzieści lat. Pojawia się ono w rozdziale 6 i jest to moment krytyczny w całym tekście. Wcześniejsze rozdziały przygotowują jego zastosowanie, późniejsze zaś opierają się na nim. Marks powiedział (nieco szowinistycznie) o żonie niejakiego doktora Kugelmana, że jeśli zdoła zrozumieć ten rozdział, to może nawet ona potrafi pojąć resztę Kapitatu.
Pewne wyobrażenie o satysfakcji, jaką Marks czerpał z tego przeformułowania, daje sposób, w jaki - po przedstawieniu krytyki - zostaje ono znienacka, niczym królik z kapelusza magika, zaprezentowane jako rozwiązanie problemu, któremu uprzednio Marks usilnie stara się nadać pozór nierozstrzygalności. Jest to problem następujący: dlaczego ci, którzy mają pieniądze, w ogóle inwestują w produkcję, jeśli cała wymiana towarowa - ucieleśniana przez istnienie pieniądza -jest wymianą ekwiwalentów? Marks odpowiada, że w tym, co było dotąd "ukrytą siedzibą produkcji", inwestor może znaleźć i nabyć jedyny w swoim rodzaju towar, który użyty, wytwarza więcej wartości, niż sam kosztuje. Tym towarem jest siła robocza. Te wyjątkowe właściwości ma ona dlatego, że z nastaniem kapitalistycznego ->sposobu produkcji wytwórcy ostatecznie stracili wszelkie prawa do swych środków produkcji i aby żyć, musieli i mogli sprzedać swą siłę roboczą tym, którzy posiadali środki produkcji.
Tak więc zastosowanie w dziedzinie produkcji praw rynku, że wszystkie towary wymienia się za ich ekwiwalenty, daje taki rezultat, że robotnicy nie są opłacani za to, co wyprodukują, lecz odpowiednio do tego, ile żywności i innych niezbędnych dóbr potrzeba, aby oni sami i ich potomstwo mogli nadal stawać do pracy. Tu kryje się możliwość "wartości dodatkowej" - ponieważ środki egzystencji robotnika ("praca niezbędna") w normalnych warunkach zostają wytworzone w czasie krótszym niż całkowita liczba godzin pracy. W efekcie kapitał ma w swej dyspozycji pewną ilość "pracy dodatkowej", której produkt może wyzyskać dla swej własnej wyłącznej korzyści.
Jak większość innych elementów marksistowskiej doktryny, także ta teoria okazała się wysoce kontrowersyjna. W zasadzie została w znacznej mierze zdyskredytowana, ponieważ nie tylko ekonomiści głównego nurtu, lecz także wielu marksistów wykazało jej braki techniczne. Na przykład
jest oczywiste, że koszty utrzymania zmieniają się historycznie i kulturowo, a więc nie istnieje żadna bezwarunkowa definicja "niezbędnego czasu pracy". Ilościowy związek między pracą i cenami, zakładany w marksistowskiej ekonomii, okazał się skrajnie trudny do sprecyzowania. Tak więc nawet niektórzy marksiści dowodzą, że przyznawanie tej teorii centralnej pozycji w marksistowskiej doktrynie jest nieuzasadnione i w istocie niekonieczne, ponieważ sprawna marksistowska analiza eksploatacyjnego charakteru stosunków własności jest możliwa bez odwoływania się do rzeczonej koncepcji. Niemniej jednak t.w.p. (choć niekoniecznie w jej Marks >wskiej wersji) pozostaje główną alternatywą wobec ortodoksyjnydi teorii wartości odwołujących się do ->użyteczno ści, a dyskusja toczy się nadal - choć dziś glównif w wysoce specjalistycznych pracach ekonomicz nych. -J.S.
teoria wymiany [exchange theory], t.w
postrzegają ->lad społeczny jako nieplanowan; wynik aktów wymiany pomiędzy członkami spo łeczeństwa. Istnieją dwa główne warianty te teorii. Teoria racjonalnego wyboru (lub racjonal nego działania) umiejscawia źródło istniejącegi porządku w osobistej korzyści, jaką jednostk zyskują poprzez kooperatywną wymianę. Antrc pologiczna t.w. stwierdza, że zarówno ład spc łeczny, jak i poszukiwanie indywidualnej korzyśi są efektami leżącego u ich podstaw ->rytual oraz symbolicznej natury wymienianej rzecz) W obu wersjach ->konflikt społeczny (czyli żabi rżenie ładu) jest prostą konsekwencją rozpad procesu wymiany.
Źródła teorii racjonalnego wyboru sięgaj w przeszłość aż do klasycznej -^ekonomii poi tycznej XVIII w., przede wszystkim zaś do teor A. ->Smitha ->podziału pracy, wyłożonej najpien w Badaniach nad naturą i przyczynami bogactw narodów (2 t. 1776, wyd. poi. 1954). Wedlu Smitha niewidziana ręka v. olnego ->rynku spr; wia, że rozważne i dbające o własny intere jednostki przyczyniają się też do publiczneg dobrobytu, chociaż nie było to ich intencją. Nowi czesna ekonomia, która powstała z ekonom politycznej, rozwinęła wysoce abstrakcyjną i con bardziej zmatematyzowaną wersję teorii racjona nej wymiany, według której ceny i alokację ogr; niczonych zasobów można wyjaśnić racjonalr maksymalizacją ^użyteczności mierzonej w 01 niesieniu do nakładów finansowych, do któr dążą aktorzy działający na rynku. Widoczny suka tej wyrafinowanej i stosunkowo spójnej konstrul cji teoretycznej nie mógł nie zachęcić do z stosowania tej metody do szerszego obszai socjologii. Szczególnie w Stanach Zjednoczonye termin "t.w." niemal wyłącznie oznacza te właśn próby wyjaśnienia życia społecznego metodar racjonalnego wyboru. Przyldadem mogą być koi trowersyjne prace G. -HHomansa i P. Blaua on ekonomisty G. Beckera; na różne sposoby prób
teoria wymiany 395
wali oni zastosować ideę wyrachowanego działania indywidualnego akurat w tych dziedzinach życia społecznego, w których na pierwszy rzut oka wydaje się to najbardziej nieodpowiednie, np. wobec rodziny, miłości, zbiorowego altruizmu czy zobowiązania.
Autorem jednego z najbardziej wyrafinowanych opracowań jest P. Blau (Exchange and Power in Social Life 1964, poi. przekł. fragmentów w: Współczesne teorie wymiany spotecznej, M. Kempny, J. Szmatka [wyb. i red.] 1992). Proponuje on "strukturalną" wersję t.w., która wykracza poza psychologiczny redukcjonizm takich autorów jak G.C. Homans, gdyż stawia tezę, że "wzajemna wymiana zewnętrznych korzyści" pomiędzy uczestnikami rynku może nie istnieć lub być niepełna, np. gdy w grę wchodzą relacje siły. Czyni to t.w. - przynajmniej dla tych, którzy przyjmują, że znaczną częścią zachowania społecznego rządzi wymiana - socjologicznie bardziej wiarygodną (zob. P.P. Ekeh, Social Exchange Theory. The Two Traditions 1974).
Nowsze opracowania odeszły od t.w. i próbowały powiązać racjonalny wybór z innymi, bardziej socjologicznymi tradycjami teoretycznymi, np. z -teorią działania. Miało to na celu uzyskanie modeli dających się weryfikować (zob. J.S. Cole-man, Foundations of Social Theory 1990) oraz teorii ->sieci i teorii organizacji (^socjologia organizacji) w pracach K. Cook (Social Exchange Theory, K. Cook [red.] 1987). Koncepcje racjonalnego wyboru entuzjastycznie przyjęto w -tnaukach politycznych, gdzie np. A. Downs i M. Olson badali kalkulacje stojące za zobowiązaniami politycznymi, sposobem głosowania, ruchami protestu oraz zarówno dobrowolnymi, jak i przymusowymi organizacjami.]. Elster.J. Roemer i inni próbowali przeformułować marksistowską teorię klas w kategoriach racjonalnego wyboru (zob. zwłaszcza j. Elster, Making Sense of Marx 1985). Elster definiuje teorię racjonalnego działania jako "po pierwsze i przede wszystkim normatywną. Mówi nam ona jak najbardziej precyzyjnie, co powinniśmy zrobić dla osiągnięcia swych celów. W podstawowej wersji nie mówi nam natomiast, jakie powinny być nasze cele [...] Z wyjaśnienia normatywnego możemy wyprowadzić teorię wyjaśniającą, przyjmując, że ludzie są racjonalni w normatywnie właściwym sensie". Teoria ta wyjaśnia przede wszystkim działania. Powinny one być najlepszym sposobem optymalizacji jednostkowych dążeń, założywszy istnienie określonych przekonań, przy czym dążenia te i przekonania muszą być same w sobie racjonalne (lub przynajmniej wewnętrznie spójne). Tworząc system swych przekonań, ludzie powinni podbudować je dowodami, a postępowanie to również musi być podporządkowane kanonom racjonalności. Innymi słowy, "racjonalne działanie obejmuje trzy operacje optymalizujące: dobór działania najlepszego przy określonych przekonaniach i dążeniach; przyjęcie przekonań najlepiej uzasadnionych przez zebrany materiał dowodowy; zebranie odpowiednich dowodów dla
danych dążeń i uprzednich przekonań" (zob. Salomonie Judgements. Studies in the Limitations of Rationality 1989).
W tym umiarkowanym wiariancie trudno zrozumieć, co socjologowie mogliby mieć przeciwko programowi badań opartemu na pojęciu racjonalnego wyboru - Elster stara się przecież określić granice i niepowodzenia racjonalności w wyjaśnianiu działań, np. gdy działanie jest nieinstru-mentalne i opiera się raczej na ->normach społecznych lub preferencji wobec -^sprawiedliwości społecznej. Wielu socjologów podtrzymuje jednak swe dosyć sceptyczne nastawienie do prób zastosowania teorii racjonalnego wyboru w socjologii (tym bardziej w formie opartej na wymianie) z co najmniej trzech przyczyn. Po pierwsze, sukces teorii ekonomicznej zależy od istnienia w wymianie rynkowej określonej waluty, o wartości takiej samej dla badacza, jak dla osoby działającej na rynku, dzięki czemu można zastosować ją jako niezależny miernik relacji między działaniem a korzyścią. Szczęście, akceptacja społeczna, prestiż i wpływ są w socjologii takimi funkcjonalnie ekwiwalentnymi nieekonomicznymi walutami. Ale jako indywidualne cele są one często w stanie wzajemnej rywalizacji, a wyjaśnienie porządku społecznego wymaga wyjaśnienia, w jaki sposób dokonywany jest wybór między tymi fundamentalnymi -wartościami. Przy tym wyjaśnienie to nie może być błędnym kołem; innymi słowy, różnych uporządkowań wartości nie można wyjaśniać poprzez korzyść, jaką mogą one przynieść jednostce. Po drugie, teoria jest niepodatna na odrzucenie, ponieważ działania jednostek traktowane są przez teoretyków racjonalnego wyboru zarówno jako przedmiot wyjaśnienia, jak i element dowodowy teorii: jakiekolwiek działanie zachodzi, nawet gdy ma nieprzyjemne konsekwencje dla działającego, z definicji przynosi ono większe korzyści niż jego zaniechanie. (Innymi słowy, teoria zmierza w kierunku -tautologii). W końcu ważna dla socjologii tradycja traktuje wymianę pomiędzy jednostkami jako efekt, a nie przyczynę ładu społecznego, ponieważ stabilne związki wymiany zależą od poprzedzającego je minimum ->zaufania i praworządności. (Doskonały przegląd kwestii z tym związanych daje H.C. Bredemeier, Exchange Theory, w: A History ofSociologicalAnalysis, T. Bottomore, R. Nisbet |red.] 1979).
Antropologiczna t.w. zrodziła się z faktu, że instytucje rynkowe w społeczeństwach nieuprze-mysłowionych mają zwykle skromniejszy wymiar niż istniejące we współczesnych gospodarkach rozwiniętych. Wymiana istnieje, ale zawiera istotny element zobowiązania, podczas gdy transakcje rynkowe są z definicji motywowane wyborem. Porównanie obu tych sytuacji prowadzi do tezy, według której uporządkowane życie kolektywne jest warunkiem wstępnym, a nie konsekwencją wyboru czynionego w imię interesu własnego. Przy formułowaniu tej tezy wykorzystuje się twierdzenie Durkheima, iż nie wszystko w kontrakcie
l t
396 teoria zależności
ma charakter kontraktowy. Oznacza to, że racjonalna wymiana (w przedsiębiorczości) nie może sama w sobie być źródłem trwałego, uregulowanego moralnie porządku społecznego, ale raczej z góry zakłada jego istnienie. Uczucia społeczne muszą kryć się w -^symbolach (lub w -wyob-rażeniach zbiorowych) obowiązkowych reguł i nakazów funkcjonujących w społeczeństwie, które ograniczają obszar poszukiwań indywidualnego interesu.
Liczne badania nad społecznościami przed-przemysłowymi zidentyfikowały dwie główne formy obowiązkowej wymiany: wzajemna wymiana przez -^dar oraz redystrybucyjna wymiana polityczna. Siostrzeniec E. Durkheima, M. ->Mauss (Szic o darze [1923-24], wyd. poi. w: Socjologia i antropologia 1973) jako jeden z pierwszych przeanalizował ceremoniały wręczania podarunków w społeczeństwach plemiennych i dawnych, ucieleśniające zjawisko określane odtąd jako norma wzajemności. Ceremoniały te to uroczysty ->krąg kula wyspiarzy trobriandzkich oraz potlacz amerykańskich Indian. W tych i wielu innych przypadkach czysto utylitarna wymiana miała drugorzędny charakter wobec obowiązku wręczania podarunków ciążącego na całych klanach, plemionach lub rodzinach, a podarunkami tymi mogty być także grzeczności, zabawy, rytuały, wsparcie wojskowe, kobiety, dzieci, tańce i biesiady. Podarunki i płatności nie były nigdy oddzielane od osób darczyńców lub beneficjentów: wspólnota i związek, które tworzą, są nierozerwalne, a wymiana zawiera przez to istotny element instrumentalny. Symbolizują one przymus odwzajemnienia otrzymanych darów i pomocy w razie potrzeby, może nawet z naddatkiem. Z tych rozważań i równolegle do nich powstaje ekonomia społeczna barteru oraz wymiany gospodarczej. Prace Maussa zainicjowały obszerne badania oraz rozwój teorii antropologicznej, które unaoczniły złożoność stojącą za ceremonialną wymianą. Warto tu wymienić znaną pracę B. Malinowskiego na temat etnografii kręgu kula, a także bardziej współczesne badania H. Codere poświęcone po-tlaczowi. We Francji badania nad związkami między symbolami, rytuałem a strukturą społeczną ukształtowały tzw. szkołę antropologii strukturalnej. Znanym przykładem prac tej szkoły jest przeprowadzona przez C. Levi-Straussa binarna analiza wymiany panien młodych u aborygenów, wyrażająca i symbolizująca wcześniejsze zasady klasyfikacji i organizacji oparte na ->pokrewieńs-twie. (Przegląd literatury antropologicznej pod kątem tego tematu zob. M. Harris, The Rise of Anthropological Theory 1968).
Wymiana redystrybucyjna wymaga istnienia politycznego centrum administracyjnego ściągającego podatki i cła, które ulegają następnie realokacji. Zasada ta stoi również za ideą współczesnego ->państwa opiekuńczego, choć była też szeroko praktykowana w społeczeństwach pre-industrialnych, aczkolwiek rzadko z tak daleko
sięgającymi celami. Redystrybucja polityczna czp to poprzedzała lub była alternatywą alokacji dób i zasobów przez rynek, ale od czasów A. Strato liberalni zwolennicy oświeconego interesu wlas nego, nieregulowanej wymiany rynkowej on wolnego społeczeństwa mają do niej stosunek pogardliwy. Zob. też strukturalizm. P.S.
teoria zależności [dependency theoryj, grupa teorii, według których niepowodzenie państw -^Trzeciego Świata w dochodzeniu do adekwatnego i możliwego do podtrzymania poziomu rozwoju jest rezultatem ich -^uzależnienia od rozwiniętego świata kapitalistycznego.
T.z. powstały w opozycji do optymistycznych tez -teorii modernizacji utrzymujących, że słabiej rozwinięte państwa są w stanie odrobić dystans dzielący je od Zachodu. Podkreślały, że w interesie społeczeństw zachodnich leży utrzymanie swej uprzywilejowanej pozycji w stosunku do krajów słabiej rozwiniętych i że mają one potrzebne do tego środki finansowe i techniczne. W ramach t.z powstały różnorodne interpretacje stosunkró pomiędzy dobrze a słabiej rozwiniętymi państ wami - od stagnacjonizmu i teorii "drenażu nad wyżki" A.G. Franka (która błędnie przewidywała że Trzeci Świat nie będzie w stanie osiągnął istotnego poziomu -^uprzemysłowienia), d< ostrożniejszego pesymizmu tych, którzy zakładali iż możliwy jest pewien wzrost gospodarczy opart] na "związkach zależności" z Zachodem.
Duży wkład w rozwój t.z. wniósł niewątpliwii Frank, niemiecki ekonomista specjalizujący sii w kwestiach rozwoju, który zaproponował i im propagował termin "rozwój niedorozwoju", opi sując zniekształcone i zależne, jego zdaniem gospodarki państw peryferyjnych, "satelitów" bat dziej zaawansowanych "metropolii". W publikacj Capitalism and Underdevelopment in Latin Americ (1969) stawiał tezę, że Trzeci Świat jest skazan na stagnację, ponieważ nadwyżka, którą prodt kuje, jest przejmowana prz z rozwinięte państw kapitalistycz.'.. ^jprzez takie agendy, jak koi poracje międzynarodowe. Frank twierdził, ż wzrost gospodarczy można osiągnąć jedynie pt przez zaostrzenie stosunku do kapitalizmu i real zację autocentrycznych, socjalistycznych strateg rozwoju.
Wadą t.z. był nadmierny nacisk na czynnil ekonomiczne oraz obecna w niektórych jej we: sjach logika konieczności, oparta na koncepc "drenażu nadwyżki" (transfer i przejęcie zyskóv krajów słabiej rozwiniętych do państw bogatyc i wpływowych. Niemniej dzięki tej teorii zwrócon uwagę na międzynarodowy wymiar procesó' rozwoju, a także dokonano przeglądu relacji sil pomiędzy państwami. Wyłonienie się państw n< wo uprzemysłowionych jako grupy, która niedav no osiągnęła rozwój gospodarczy, podważył słuszność podstawowych założeń t.z., wykazująi że późne uprzemysłowienie jest w pewnych ok( licznościach możliwe, oraz sugerując potrzeb
bardziej wyrafinowanego i szczegółowego podejścia do kwestii rozwoju Trzeciego Świata. Zob. też socjologia rozwoju. RS.
teoria zróżnicowanych możliwości [dif-ferential opportunity theory], teoria -��przestępczości stworzona przez R.A. Clowarda i L.E. Ohlina. W książce Delinquency and Opportunity (1960) próbują oni powiązać Mertonowską teorię
->anomii z tradycją badań ->szkoty chicagowskiej nad transmisją kulturową i ->teorią zróżnicowanych powiązań w celu stworzenia ogólnej teorii
-�subkultur przestępczych powiązanej ze zróżnicowanymi możliwościami popełnienia zbrodni. Zob. też struktura możliwości. P.S.
teoria zróżnicowanych powiązań [diffe-
' rential association theory], teoria przestęp-
{ czości (->przestępstwo, -^drobna przestępczość), l której pionierem w latach 30. XX w. byt E. Suther-j land. Byta to odpowiedź na dominujące wówczas 1 wieloczynnikowe podejście do przyczyn prze-; stępstw, związane w szczególności z pracami E. '. i S. Ciuecków. Sporządzali oni długie listy czynników mogących wpływać na przestępczość; Su-; therland natomiast dążył do skonstruowania całościowej socjologicznej teorii, podkreślającej, że przestępczość jest w zasadzie zachowaniem wyuczonym. Teorię tę Sutherland przedstawił i rozwinął w licznych wydaniach bardzo popularnego podręcznika Principles ofCriminology (później we współpracy z D. Cresseyem). Można ją przedstawić w formie dziewięciu tez, z których główna mówi, iż "człowiek zostaje kryminalistą, ! ponieważ istnieje przewaga określeń sprzyjających naruszaniu prawa nad określeniami nie sprzyjającymi naruszaniu prawa". Jednostka uczy się zachowań przestępczych, wówczas gdy styka się z sytuacjami, w których przestępczość jest określana przychylnie. Dlatego można powiedzieć, że jest to zarówno teoria zróżnicowanych określeń, jak t.z.p. Teoria ta wywarta duży wpływ na badania nad
-�dewiacją i przestępczością, gdyż sprawiła, że wyjaśnianie przestępczości stało się w dużej mierze kwestią zwyczajnego procesu uczenia się, a nie predyspozycji biologicznej. T.z.p. często atakowano za zbytnią ogólność i nieskuteczność w stosunku do przestępstw indywidualistycznych, takich jak defraudacja. Jej zwolennicy bronili jej, czyniąc ją bardziej precyzyjną i sprawdzalną, a także możliwą do zastosowania wobec szerszego zakresu zjawisk dewiacyjnych; często posługiwali się -^słownikami motywów, by wyjaśnić społeczną naturę nawet pojedynczych przestępstw. P.S.
teorie sektora nieformalnego [informal
sector theories], dominujące modele wyjaśniania zjawisk -ubóstwa i ->nierówności w miastach ->Trzeciego Świata. Od pierwszej propozycji w 1971 pojawiło się wiele wersji, z których wszakże większość koncentruje się na różnicach
terapia rodzinna 397
-��wydajności oraz zarobkach w wielkich i drobnych przedsiębiorstwach. Zatrudnienie w tych pierwszych, formalnych przedsiębiorstwach wiąże się z wysokimi płacami, wysokimi kwalifikacjami, nowoczesną technologią, obecnością związków zawodowych, ochroną socjalną, podczas gdy drobne, nieformalne przedsiębiorstwa są tych cech pozbawione. Określenia "formalna" często używa się w odniesieniu do pracy najemnej i kontraktowej, natomiast "nieformalna" odnosi się do pracy na własny rachunek, firmy jednoosobowej, produkcji rzemieślniczej i usług domowych. Należy jednak odnotować, że w t.s.n. oba te terminy odnoszą się do płatnego, oficjalnie zarejestrowanego zatrudnienia, chociaż w rozwiniętych społeczeństwach przemysłowych za pracę "nieformalną" uznaje się działalność nie zgłoszoną w urzędach pracy lub podatkowym, może więc ona obejmować nawet nieopłacaną pracę w gospodarstwie domowym. Zob. też gospodarka nieformalna; segmentacja rynku pracy. J.S.
teorie zbyt niskiej konsumpcji [theories
Of Under-consumption], pojęcie zbyt niskiej konsumpcji odnosi się do stałego spadku popytu na dobra konsumpcyjne, który powoduje nadprodukcję i stagnację w gospodarkach kapitalistycznych (->kapitalizm). Zjawisko to jest rezultatem konfliktu między dążeniem kapitalistów do ograniczenia wzrostu dochodów realnych a ich potrzebą osiągnięcia nadwyżki poprzez sprzedaż dóbr. Termin ten wiąże się z teoriami ^imperializmu i ^-zacofania gospodarczego, gdyż czasem dąży się do wchłonięcia przez rynki
->Trzeciego Świata nadwyżki dóbr wyprodukowanych w Pierwszym. P.S.
terapia awersyjna [aversion therapy], terapia oparta na klasycznym ->warunkowaniu, podczas którego zachowanie nie służące adaptacji (np. picie alkoholu czy palenie papierosów) zostaje skojarzone z nieprzyjemnym zdarzeniem, np. szokiem elektrycznym. Obecnie t.a. spotyka się rzadko, gdyż zastąpiły ją inne formy terapii, bardziej zgodne z uznawanymi w społeczeństwie wartościami. Zob. też behawioryzm. A.K.
terapia grupowa [group theraphy], technika psychoterapii; w t.g. na ogół bierze udział 6-8 pacjentów prowadzonych przez 1-2 psycho-terapeutów. Istnieją różnego rodzaju t.g., jednak
- jak wskazuje M. Avelin (The Group Therapies in Perspective, "Free Association" 1990) - większość technik tej terapii opiera się na założeniu, że przyczyną problemów psychicznych jednostki są złe stosunki międzyludzkie. A.Z.
terapia rodzinna [family therapy], forma
leczenia preferowana przez niektórych pracowników socjalnych (->opieka środowiskowa) oraz psychoterapeutów(-->psychoterapia). Przenosi ona uwagę z problemów jednostki na rodzinę, widzianą jako system wzajemnie powiązanych elemen-
i.
398 terapia zachowania
tów. Leczenie polega na analizowaniu i interpretowaniu dynamiki relacji wewnątrzrodzinnych. Feministki dowodzą, że t.r. pomija nierówność wtadzy w stosunkach między płciami, sprzyjając tym samym tendencji do obwiniania, pomniejszania wartości i podporządkowywania kobiet.
A.K.
terapia zachowania [behaviour therapy], forma ->psychoterapii wywodząca się z ->beha-wioryzmu i oparta na technikach klasycznego i instrumentalnego ->warunkowania. Terapeuta stara się zmienić warunki podtrzymujące nieadap-tacyjne zachowania. Obecnie jednak w t.z. coraz większą uwagę poświęca się myślom i procesowi myślenia. J.S.
test apercepcji tematycznej [Thematic Aperception Test (TAT)], opracowany w Stanach Zjednoczonych w latach 30. XX w. test projekcyjny, składający się z 20 jednobarwnych, nieprecyzyjnych obrazków ludzkich działań. Respondenci opisują, co się na nich dzieje, co do tego doprowadziło oraz co nastąpi później. Opowiadania te, o których zakłada się, że ujawnią (poprzez -^projekcję) pewne cechy ^-osobowości respondenta, są następnie interpretowane w relacji do obowiązujących ->norm. A.K.
test badania stanu aktualnego [Present State Examination (PSE)], test opracowany
przez psychiatrę]. Winga i jego współpracowników w Maudsley Hospital w Wielkiej Brytanii w latach 60. XX w. Miał on ułatwić standaryzowaną identyfikację przypadków psychiatrycznych (->psychiatria) i udoskonalić klasyfikacje psychiatryczne. (Wingjest zwolennikiem chorobowego modelu dysfunkcji umysłowych). Test ten jest stosowany do określania aktualnego stanu psychicznego jednostki (pytania dotyczą tylko ostatniego miesiąca) i ma na celu identyfikację objawów -^patologii umysłowej. Obejmuje standardową listę problemów, choć możliwa jest pewna elastyczność dzięki pytaniom uzupełniającym. Osoby przeprowadzające wywiad muszą być przygotowane, lecz nie muszą być psychiatrami.
Analiza odpowiedzi na pytania, w której pewną rolę odgrywa ocena kliniczna, umożliwia przekształcenie danych w szereg ostatecznych wyników testu, określających pojedyncze symptomy i ich syndromy. Do postawienia diagnozy psychiatrycznej konieczne są dodatkowe informacje o historii i etiologii choroby; istnieje program komputerowy (CATEGO) wspomagający tę procedurę.
Test PSE jest szeroko stosowany jako ->narzę-dzie selekcyjne w psychiatrycznych badaniach epidemiologicznych także poza Wielką Brytanią. Ma on przewagę nad prostszymi instrumentami badawczymi, mierzącymi "nasilenie przypadków" na jednowymiarowej skali, gdyż pozwala zmierzyć uszeregowanie syndromów, jakkolwiek nie obejmuje zaburzeń zachowania, np. alkoholizmu czy
zespołów organicznych. Test ten wykorzystali G. Brown i T. Harris do identyfikacji -depresji w próbach z dużej zbiorowości, analizowanych w ich dyskusyjnej książce Social Origins ofDeprts-sion (1978). A.K.
test dwudziestu stwierdzeń [Twenty Sta-tements Test (TST)], miara postaw wobec samego siebie, opracowana na podstawie prac G.H. -Meada przez M. -Kuhna z Universityol Iowa. Osoby badane są proszone o udzielenie 2( odpowiedzi na pytanie: "Kim jestem?". Twierdz się, że odpowiedzi ujawniają społeczne deter minanty ->jaźni. A.K.
test inteligencji Stanforda-Bineta [Stan ford-Binet Intelligence Test], najczęściej sto sowany test inteligencji, służy do pomiaru zdo! ności umysłowych dzieci. A. Binet był glównyn autorem jego pierwszej wersji, powstałej w Francji na początku XX w. w celu identyfikac tych dzieci w wieku szkolnym, które wymagał specjalnych metod kształcenia. Porównywał o osiągnięcia każdego dziecka ze średnią lub norm określoną dla wieku tego dziecka. Później badacz z Uniwersytetu Stanforda w Stanach Zjednoczc nych przekształcili test Bineta, wprowadzają pojęcie ilorazu inteligencji (IQ) i standaryzują wyniki testu względem średniej, której wartoi ustalono na 100. Wyniki te wyrażają cechę uwi żaną za inteligencję dziecka, odniesioną do ii teligencji rówieśników w danej populacji. Dziel standaryzacji można porównywać osiągnięcia dzii ci z różnych kohort wieku lub osiągnięcia tej samego dziecka w różnym czasie. Pytania testu; od czasu do czasu zmieniane, by uwzględn przemiany spoleczno-ekonomiczne i kulturowe Stosuje się także kilka innych, podobnyi testów inteligencji. Wszystkie tego typu instr menty są przedmiotem krytyki z powodu obdążs kulturowych, klasowych, rasowych bądź zwiąż nych z płcią, a cala dziedzina testowania i teligencji WV�T U,'e znaczn.- kontrowersje zaró\ no w kręgacn akademickich, jak i politycznyc
A
test relacji przedmiotowych [Object Ri lations Test (ORT)], test projekcyjny (->proje cja), opracowany w latach 50. XX w. w Tavistoi Glinie w Londynie, oparty na teoriach psych analitycznych M. -Klein. Klein twierdziła, ; dzieci uwewnętrzniają jako "dobre rzeczy" i jal "złe rzeczy" te obrazy danej osoby, które skojarzone z sytuacjami, w których doznały grał fikacji, bólu bądź deprywacji. Po jakimś czasi gdy rozwój przebiega normalnie, dokonuje s zespolenie tych oddzielnych obrazów w jedi przedmiot, obejmujący zarówno elementy dóbr jak złe. Sam test składa się z 12 obrazków, i których znajduje się jedna lub więcej niewyra nych postaci; do nich dodana zostaje jedna pus postać. Osoby badane opowiadają historyjki o tyi co się dzieje. Zakłada się, że ich odpowied
ujawniają świadomą osobowości. A.K.
nieświadomą dynamikę
test Rorschacha [Rorschach Test], szeroko stosowany ->test projekcyjny stworzony przez H. Rorschacha (1884-1922), oparty na podejściu psychoanalitycznym (-psychoanaliza), a zwłaszcza koncepcji swobodnych skojarzeń. Test bada ^osobowość człowieka, analizując jego reakcje na stosunkowo nieustrukturyzowane bodźce - dziesięć symetrycznych plam atramentowych. Na podstawie zróżnicowanych systemów punktacji ocenia się umiejscowienie, treść, użycie formy i koloru i porównuje wyniki z ustalonymi normami. A.Z.
testy nieparametryczne [non-parametric
t8Sts], testy statystyczne (->weryfikacja hipotez statystycznych), w których - w odróżnieniu od
->testów parametrycznych - nie przyjmuje się żadnej szczególnej postaci rozkładu a priori ^zmiennych. Do najpopularniejszych t.n. należą test chi-kwadrat, służący do weryfikacji hipotez o postaci rozkładu jednej lub wielu zmiennych, w tym hipotez o niezależności stochastycznej (-^niezależność statystyczna), test U-Manna-Whit-neya (odpowiednik parametrycznego testu t-Stu-denta), test Smirnowa-Kołmogorowa (dla hipotez o rozkładzie zmiennej).
Brak dodatkowych założeń t.n. sprawia, że można je stosować tam, gdzie nie można użyć
->testów parametrycznych. Wielu statystyków uważa, że wymagania stawiane przez testy parametryczne są w naukach społecznych na tyle rzadko spełniane, że zawsze korzystniejsze jest korzystanie z t.n. J.H.
testy parametryczne [parametric tests], testy statystyczne (->weryfikacja hipotez statystycznych), przyjmujące pewne założenia co do rozkładu obserwowanych zmiennych (np. założenie, że zmienna ma ->rozkład normalny). Do grupy tej należy wiele często stosowanych testów statystycznych, np. test t-Studenta (służący do weryfikacji hipotez o równości dwóch średnich) i test F-Snedecora (służący do weryfikacji hipotezy o równości dwóch wariancji oraz hipotez o wartości współczynników korelacji [analiza wariancji]). Oba wymagają przyjęcia założenia, że obserwowane zmienne mają rozkład normalny.
Stosowalność t.p. jest ograniczona do przypadków, gdy wspomniane wyżej założenia są spełnione, co - zwłaszcza w naukach społecznych
- często nie jest możliwe. Akceptuje się z reguły pewne odchylenia, np. w przypadku testu t-Stu-denta, jeśli próba jest odpowiednio duża, założenie o normalności rozkładu traci na znaczeniu. Jeżeli jednak odchylenia od przyjmowanych przez test założeń są zbyt duże, należy stosować -testy nieparametryczne. Te jednak są najczęściej słabsze od t.p., tzn. przy tym samym poziomie istotności częściej prowadzą do popełniania błędu II rodzaju, czyli nieodrzucania hipotezy zerowej, mimo że prawdziwa jest hipoteza konkurencyjna. J.H.
teza Halśvy'ego 399
testy projekcyjne [projective tests], rodzaj testów stosowanych głównie przez psychologów klinicznych. T.p. przeznaczone są do mierzenia dynamiki osobowości, a nie poszczególnych jej cech lub wymiarów, i polegają na wykonywaniu przez badanych zadań o stosunkowo luźnej strukturze, takich jak uzupełnianie zdań albo opisywanie niejednoznacznych form i obrazów. Zakłada się, że jednostki odpowiadając na postawione zadania w reakcji na bodziec projektują własne poglądy i uczucia. Uważa się, że różnice reakcji odzwierciedlają różnice ^osobowości.
U podstaw t.p. - nazwę tę wprowadzono dopiero pod koniec lat 30. XX w. - leżą koncepcje zaczerpnięte z -^psychoanalizy, zwłaszcza idea ->projekcji oraz zasada swobodnych skojarzeń. Najwcześniejszym bodaj t.p. był test skojarzeń słownych, opisany przez F. Galtona w 1879, w którym badany po usłyszeniu wyrazu z listy ma powiedzieć pierwsze słowo, jakie przychodzi mu na myśl. Klasycznym testem projekcyjnym jest bez wątpienia ->test Rorschacha, którego pierwsza wersja powstała w 1921, jest to test plam atramentowych. Inne t.p. to -n-test apercepcji tematycznej, ->test relacji przedmiotowych oraz różnego rodzaju testy uzupełniania zdań.
Analiza odpowiedzi osoby badanej obejmuje ich interpretację psychodynamiczną i porównanie z normami dla populacji. Jakkolwiek podejmowane są próby stworzenia zestandaryzowanych systemów ocen, krytycy zarzucają testom niski poziom standaryzacji, przyjmowanie niewłaściwych norm oraz niską trafność i uważają je za nienaukowe narzędzie badawcze. Zwolennicy testów dowodzą, że właśnie to bogactwo, zarówno odpowiedzi, jak i możliwości ich interpretacji klinicznej i ocen, stanowi o wartości testów w badaniu dynamiki osobowości. A.Z.
teza Halevy'ego (Halevy thesis), pogląd
historyka E. Halevy'ego (A History of the English People in the Nineteenth Century 1962), według którego stabilność społeczeństwa angielskiego na przełomie XVIII i XIX w., gdy reszta Europy doświadczała przewrotu rewolucyjnego, była w wysokim stopniu wynikiem wpływu metodyz-mu, który wpoił klasie robotniczej burżuazyjne cnoty zapobiegliwości, wstrzemięźliwości i dążenia do -^osiągnięć. Opowiadając się za indywidualnym, a nie zbiorowym zbawieniem oraz przemianą osobową, a nie polityczną, metodyzm prowadził do rozbicia w zarodku tendencji do zbiorowego buntu. Zdaniem Halevy'ego dawał on wiele możliwości uczciwym członkom niższych warstw społecznych i przyczynił się do zapobieżenia społecznej i ideologicznej polaryzacji społeczeństwa angielskiego w trakcie procesu ->u-przemysłowienia. Jest to więc pewien wariant tezy o -H>burżuazyjnieniu; pogląd ten okazał się nie mniej kontrowersyjny dla historyków niż jego późniejszy i bardziej znany odpowiednik socjologiczny. P.Ś.
400 teza o końcu ideologii
teza o końcu ideologii [end-of-ideology thesis], ta bardzo kontrowersyjna teza jest zwykle wiązana z nazwiskiem amerykańskiego socjologa D. Bella, który w 1960 opublikował zbiór esejów pt. The End of Ideology; jednak nie on pierwszy ją sformułował. Na główny element tej tezy wskazuje podtytuł książki Bella: "O wyczerpaniu się koncepcji politycznych w latach 50.". Bell twierdzi, że wielkie ~>ideologie polityczne XX w., zwłaszcza ->liberalizm i ->socjalizm - z których każda jest, jego zdaniem, "zestawem przekonań, pełnych pasji i stawiających sobie za cel przekształcenie całego sposobu życia" - straciły w końcu zdolność mobilizowania rozwiniętych -społeczeństw przemysłowych w latach 50. Są tego dwa główne powody. Po pierwsze, ideologie te nie zdołały zapobiec wojnie, załamaniu gospodarczemu i uciskowi politycznemu. Po drugie, kapitalizm został zmodyfikowany w kierunku ->państwa opiekuńczego. Bell uznawał znaczenie (a nawet wzrost) ideologii we "wschodzących państwach Azji i Afryki", jednakże w państwach uprzemysłowionego Zachodu, jego zdaniem, poprawa warunków bytu będzie i może być jedynie rezultatem procesu, który później określił jako "�stopniową zmianę w kierunku socjaldemokratycznym". P.Ś.
ThomaS Dorothy Swaine (1899-1977), amerykańska uczona zajmująca się socjologią demograficzną i ludnościową. Wśród jej prac warto wymienić rozprawy na temat ewakuacji i przesiedlenia Amerykanów pochodzenia japońskiego w czasie II wojny światowej (The Sahage 1952; The Spoilage 1969). W 1935 wyszła za mąż za W.l. Thomasa. W 1952 została pierwszą kobietą przewodniczącą Amerykańskiego Towarzystwa Socjologicznego. J.S.
Thomas William Isaac (1863-1947), student,
wykładowca, a wreszcie wybitny profesor Univer-sity of Chicago, który współpracował z F. Znaniec-kim podczas tworzenia studium Chtop polski w Europie i Ameryce (5 t. 1918-20, wyd. poi. 1976); w książce tej po raz pierwszy zostały wykorzystane ->dokumenty osobiste oraz zapisy ->historii życia. Jego koncepcja "definicji sytuacji" zwraca uwagę na to, iż "gdy ludzie określają jakieś sytuacje jako rzeczywiste, w swych konsekwencjach stają się one rzeczywiste". W 1927 pełnił funkcję przewodniczącego Amerykańskiego Towarzystwa Socjologicznego. A.K.
Titmuss Richard Morris (1907-1973), kluczowa postać w dziedzinie -polityki społecznej i administracji socjalnej (->badania administracji socjalnej) w okresie powojennym. T. należał do grupy brytyjskich naukowców (pozostałymi godnymi uwagi byli B. Abel-Smith i P. Townsend), którzy wnieśli ogromny wkład do badań ->potrzeb społecznych oraz form działania ->państwa opiekuńczego. Nie miał formalnego wykształcenia akademickiego, a polityką społeczną zaintereso-
wał się w trakcie pracy w biurze ubezpieczeniowym w latach 30.; rozpoczął wtedy prace nad publikacjami Poverty and Population (1938) oraz Our Food Problem (1939). Sprawiły one, że T. w 1942 mianowano oficjalnym historykiem rządowym. Napisał wówczas pracę The Problems ofSocial Policy, opublikowaną w 1950. W tym samym roku mianowano go profesorem administracji społecznej oraz szefem wydziału w London School of Economics and Political Science, gdzie stworzył silne podstawy organizacyjne i zespół badaczy, których praca określiła podejście administracji państwowej do polityki społecznej. Był również aktywny w życiu politycznym oraz publicznym, działając w różnorodnych komisjach rządowych oraz pełniąc funkcję doradcy Partii Pracy. Wśród jego następnych publikacji znajdowały się Essays on the Welfare State (1958), Income Distribution and Social Change (1962) oraz The Cift kelationship (1970). Ta ostatnia, słusznie ciesząca się dużym uznaniem - to studium porównawcze, przedstawiające przekonywającą krytykę wykorzystania rynku do zaopatrzenia szpitali w krew, a także ważna analiza altruizmu. Był przeciwnikiem systemu pomocy określanego przez środki (^świadczenia selektywne); uważał też, że usługi opieki społecznej nie mogą rozwiązać problemów nierówności społecznej, mogą jedynie wpłynąć na ich ograniczenie.
P.Ś.
ttum [crowd], przedmiot zainteresowania wczesnych psychologów społecznych (G. Le Bon, G. Tar-de), którzy uważali, że tworzenie się t. wynika z instynktów stadnych i z masowego naśladownictwa. Obecnie badania socjologiczne nad t. są częścią studiów nad -^zachowaniami zbiorowymi. T. to zwykle duża liczba ludzi znajdujących się blisko siebie i zainteresowanych tą samą sprawą. Mogą oni być skoncentrowani na określonym celu, np. uczestnicząc w imprezie masowej, lub dążyć do ekspresji uczuć, jak np. t. tańczący podczas karnawału. Różnica ta nie za /sze jest jasna, co widać np. pode' is zamieszes: niektórzy autorzy uważają, że są one czysto emocjonalną ekspresją bezsensownej wściekłości i destrukcji, inni - że uczestnicy zamieszek działają instrumentalnie, dążąc albo do celów politycznych, albo do kradzieży i niszczenia. Rozróżnienia te nie zawsze są jasne. Istnieje też, nie mniej dwuznaczne, rozróżnienie t. zogniskowanego (mającego określony cel) i t. rozmytego (niepewnego, podatnego na sugestię i plotkę). R.H. Turner i L.M. Killian w książce Collective Behaviour (1957) omawiają wiele takich istotnych klasyfikacji. Zob. też normy sytuacyjne. M.T.
Tocqueville (Charles) Alexis (Henr! Mau-rice Clerel) de (1805-1859), jeden z pierwszych socjologów francuskich, który w latach 1831-32 podróżował po Stanach Zjednoczonych i obserwował, jak funkcjonuje -^demokracja amerykańska. W klasycznym dziele O demokracji w Ameryce
(2 t. 1835-40, wyd. poi. 1996) T. stwierdził, że w obrębie demokracji istnieje konflikt między zasadą równości a wolnością, które trudno jest pogodzić. Ponieważ demokracja podważa hierarchiczny układ społeczny, tym samym osłabia proces tworzenia się ugrupowań pośredniczących między jednostką a społeczeństwem i w ten sposób sprzyja tendencjom indywidualistycznym i procesowi centralizacji, które -jeśli nie zostaną poddane kontroli -prowadzą do powstania państwa autorytarnego. To twierdzenie zostało zilustrowane analizą porównawczą obejmującą Francję i Stany Zjednoczone. Historia po rewolucyjnej Francji dowiodła, jakie niebezpieczeństwa wiążą się z narzucaniem zasady równości, jeśli najpierw nie zostanie wprowadzona wolność ustanawiania samorządu: centralizm administracji prowadzi do tyranii rewolucyjnej. W przypadku Stanów Zjednoczonych nienaruszalna konstytucyjna zasada ->federalizmu sprzyjała powstawaniu różnego rodzaju organizacji pośredniczących, tworzonych przez samych obywateli, oraz zdecentralizowanemu systemowi rządów, do których ludzie mają łatwy dostęp i w których mogą uczestniczyć. W obu wypadkach T. ostrzegał przed groźbą "tyranii większości", w której "każdy obywatel, wchłonięty przez masę pozostałych, gubi się w tłumie". Praca T. jest zatem punktem wyjścia wielu rozważań na temat charakteru -społeczeństwa masowego (por. m. in. D. Riesman, Samotny ttum 1950, wyd. poi. 1971 oraz R. Bellah, Habits ofthe Heart 1985). A.Z.
Tónnies Ferdinand Julius (1855-1936), socjolog niemiecki i założyciel Niemieckiego Towarzystwa Socjologicznego. Najbardziej znane jest jego rozróżnienie wspólnoty (Gemeinschaft) i stowarzyszenia lub społeczeństwa (Gesellschaft). Podział ten odnosi się do różnych typów więzi społecznych mających charakteryzować małe i duże społeczności. W małych społecznościach, w których ludzie są stosunkowo immobilni, statusy są przypisane (->status, ->przypisanie), a rodzina i religia odgrywają ważną rolę w zachowywaniu jasno określonego zespołu przekonań, rozwija się między jednostkami typ stosunków oparty na związkach emocjonalnych i współpracy. Wieś i mała społeczność lokalna są zatem przykładem więzi wspólnotowych. Pod wpływem jednak postępującego ->podzialu pracy więzi te przekształcają się w więzy umowy, a stosunki między ludźmi stają się bezosobowe i w ten sposób w wielkich organizacjach i w społecznościach miejskich zaczynają przeważać więzi typu stowarzyszeniowego. T. ubolewał nad zanikiem -^społeczności lokalnej i nad tym, co postrzegał jako przewagę ^konkurencji i -indywidualizmu w nowoczesnych społeczeństwach zurbanizowanych. W tym sensie był on krytykiem ->utylitaryzmu, pesymistą i konserwatystą. Rozróżnienie wspólnoty i stowarzyszenia odpowiada podziałowi wprowadzonemu przez E. -Durkheima na solidarność mechaniczną i organiczną i wykazuje podobne słabości. Jako
totalitaryzm 401
teoria -^zmiany społecznej podział ten jest nadmiernie upraszczającą dychotomią. A.Z.
totalitaryzm [totalitarianism], termin ten, jak
się zdaje, powstał wśród włoskich faszystów w czasach Mussoliniego, przy udziale filozofa G. Gentile. W znaczeniu "powszechne, wszechobejmujące, wszystko przenikające, totalne państwo" mianem tym opatrywano różne imperia i systemy władzy oraz w ogólności reżimy prawicowe; w okresie zimnej wojny zyskał on nowe znaczenia. Jednym z bardziej osobliwych zastosowań jest określenie nim powszechnego opiekuńczego państwa szwedzkiego.
Pojęcie to łączy jednak cechy, które można określić obiektywnie, z konotacjami emocjonalnymi, trudnieszymi do zbadania, jak np. określenie "imperium zła". Politolodzy C. Friedrich i Z. Brzeziński jako pierwsi uznali, że termin ten może służyć nie tylko do opisu reżimów faszystowskich (->faszyzm), ale również oznaczać paradygmat stalinowskiego Związku Radzieckiego. Sześć definiujących go elementów, które wymieniają, miało ich zdaniem wspierać się wzajemnie i tworzyć organiczną całość. Są to: zawiła totalna -^ideologia, głosząca chiliastyczne (->chiliazm) przepowiednie i obietnice utopijnej (->utopia) przyszłości; jedna masowa partia, z zasady kierowana jednoosobowo; system terroru fizycznego i psychicznego; monopol środków komunikacji; monopol posiadania broni; centralne kierowanie i kontrola gospodarki poprzez biurokratyczną (-biuro-kracja) koordynację (zob. Totalitarian Dictatorship and Autocracy 1963).
Podejście to wywołało reakcję ze strony tych, którzy twierdzili, że system sowiecki - zarówno politycznie, jak i jako całość społeczną - lepiej daje się zinterpretować w kategoriach ->grup interesu, konkurujących ->elit lub nawet w kategoriach realnego socjalizmu rozwinął formę rządów jednej partii, z tendencją do kultu jednostki, ze szczególną, teleologiczną ideologią, cenzurą i terrorem, państwową gospodarką i monopolem przemocy- system, dla którego niewiele można znaleźć porównań w innych typach społe-
402 totemizm
czeństw, nawet najbardziej represyjnych. Zbadanie jego dziedzictwa staje się możliwe, w miarę jak dotknięte nim społeczeństwa budują demokrację i rynki na gruncie ustroju praw obywatelskich.
J.S.
totemizm [tOtemism], związek między grupami ludzkimi lub jednostkami a pewnymi zwierzętami lub roślinami, którego konsekwencją są praktyki rytualne, a niekiedy nawet zakazy spożywania tych gatunków. Na termin ten, wywodzący się z języka amerykańskich Indian Algonkinów, po raz pierwszy zwrócił uwagę ludzi Zachodu J. Long (Voyages and Travels 1791). Późniejsza debata na jego temat to historia antropologii.
J.F. McLennan poszukiwał początków t., dowodząc, że jest on pozostałością animizmu (wiary, że obiekty naturalne, ożywione i nieożywione, są wyposażone w duchy lub dusze, które wywołują ważne dla społeczeństwa konsekwencje). W. Ro-bertson Smith twierdził, że ludzie mają totemy, ponieważ spodziewają się z ich strony jakichś korzyści. J. ->Frazer dowodził, że t. istnieje tam, gdzie "dzicy" nie mają żadnej wiedzy na temat roli mężczyzny w poczęciu. E. ->Durkheim traktował t. jako najbardziej elementarną formę życia religijnego i sugerował, że jest to sposób, w jaki klan czci sam siebie. B. -*Malinowski przedstawił wyjaśnienie praktyczne; by przeżyć, ludzie musieli mieć szczegółową wiedzę i możliwość kontroli zwierząt i roślin, szczególnie tych najbardziej niezbędnych. E.E. ->Evans-Pritchard zakwestionował wyjaśnienie odwołujące się do użyteczności funkcjonalnej. Przedmiotem opieki rytualnej bowiem mogą się stać zwierzęta najmniej użyteczne. Stosunki między istotami ludzkimi a zwierzętami należy więc traktować w kategoriach metaforycznych. M. ->Fortes powiązał znane relacje między ludźmi a zwierzętami z relacjami między żyjącymi ludźmi a ich przodkami. C. Levi-Strauss stwierdził, że ludzie wykorzystywali różnice między zwierzętami lub roślinami do potwierdzania różnic między nimi samymi. Zwierzęta były przydatnym modelem do myślenia o sprawach ludzkich i były jednym z przykładów ludzkiej potrzeby klasyfikacji. Twierdzenia Levi-Straussa pobudziły dalsze badania symbolizmu zwierzęcego zarówno w społeczeństwach niezachodnich, jak i zachodnich. A.K.
tożsamość [identity], chociaż termin "t." (identyczność) ma długą historię - wywodzi się z łacińskiego idem, oznaczającego identyczność i ciągłość - dopiero w XX w. pojawił się w potocznym użyciu. Dyskusje na temat t. toczyły się dwoma zasadniczymi nurtami: psychodynamicznym i socjologicznym. Dyskusje psychodynamiczne wywodzą się z teorii identyfikacji -Freuda: przez identyfikację dziecko przyswaja sobie (czyli uwe-wnętrznia) zewnętrzne osoby i przedmioty; zwykle jest to superego rodzica. Teoria psychodynamiczna podkreśla znaczenie wewnętrznego rdzenia struk-
tury psychicznej, mającego trwałą - choć często konfliktową -1. Psychohistoryk (-psychohistoria) E. Erikson uznawał t. za proces "usytuowany" w rdzeniu jednostki i jej kultury jako członka społeczności i dzięki temu tworzący więź między społecznością a jednostką. W czasie II wojny światowej Erikson stworzył termin ->kryzys tożsamości, odnoszący się do pacjentów, którzy stracili "poczucie identyczności i ciągłości historycznej", a następnie uogólnił to pojęcie, nazywając w ten sposób jeden z etapów życia, będący częścią jego epigenetycznego modelu ośmiu etapów życia. Jest to młodość, którą model ten uważa za okres ogólnego kryzysu i potencjalnego chaosu t. Później termin "kryzys t." przeniknął do języka potocznego,
W tradycji socjologicznej teoria t. wiąże się z -interakcjonizmem symbolicznym i wywodzi się z pragmatycznej teorii -jaźni W. -Jamesa i G.H. ->Meada. Jaźń jest cechą wyróżniającą człowieka; daje mu możliwość odnoszenia się do swej własnej natury i do świata społecznego za pośrednictwem komunikacji i języka. Zarówno James, jak i Mead uznają jaźń za proces, w którym występują dwie fazy: ,ja podmiotowe" (ang. /), będące fazą poznawczą, wewnętrzną, subiektywną, kreatywną, determinującą i niepoznawalną, oraz "ja przedmiotowe" (ang. Me), będące fazą bardziej uchwytną, zewnętrzną, zdeterminowaną, społeczną. Identyfikacja jest procesem nazywania, lokowania siebie samych w ramach społecznie skonstruowanych kategorii, a najważniejszą rolę odgrywa w tym procesie język. W późniejszej twórczości E. ->Goffmana i P. Bergera t. zostaje określona jako "nadawana społecznie, potwierdzana społecznie i przekształcana społecznie" (zob. P. Berger, Zaproszenie do socjologii 1966, wyd. poi. 1988).
Dyskusje na temat t. odgrywają w socjologii doniosłą rolę i przyczyniły się do powstania ogromnej literatury, w tyrn dzieł dramaturgicznych i powieści, których głównymi wątkami są poszukiwanie t. lub załamanie się jaźni. T 'órców odmiennych koncepcji mc; i \ .^liczyć dc dwóch obozów: zwolenników wizji optymistycznej i pesymistycznej. Zdaniem optymistów nowoczesny świat przyniósł ze sobą wzrost indywidualizmu i poszerzenie się możliwości wyboru t. Tym samym ludzie częściej mogą dążyć do -samorealizacji: odkrywania wewnętrznej jaźni, która nie została sztucznie narzucona przez tradycję, kulturę lub religię; rozwijania dążeń mających na celu większy indywidualizm, rozumienie samego siebie, elastyczność i odmienność. W przeciwieństwie do tego pesymiści tworzą portret wyobcowanego -^społeczeństwa masowego, składającego się z ludzi wyobcowanych, np. tradycja psychodynamiczna ukazuje zanik granic między jaźnią a kulturą i powstanie osobowości narcystycznej (^narcyzm); socjologowie zaś dostrzegają nasilenie się fragmentacji, poczucia braku zakorzenienia, poczucia braku sensu i opłakują upadek znaczenia autorytetów w świecie publicznym, będący skut-
transinstytucjonalizacja 403
kiem wzrostu egoizmu i narastającego skupiania się ludzi na sobie samych.
Z tych powodów trudno mówić o istnieniu we współczesnej socjologii jasnego pojęcia t. Używa się go w szeroki i swobodny sposób w odniesieniu do czyjegoś poczucia jaźni, czyichś uczuć i poglądów dotyczących jego samego, jak np. w terminach "t. ptci" lub "t. klasowa". Niekiedy zakłada się, że nasza t. jest pochodną oczekiwań przypisanych do ->ról społecznych, które pełnimy, a które następnie internalizujemy, tak więc kształtuje się ona poprzez proces ^-socjalizacji. Innym razem zakłada się, że konstruujemy nasze t. w sposób bardziej aktywny, korzystając z materiałów, z którymi mamy kontakt w toku socjalizacji lub pełnienia ról. E. GofFman - zwłaszcza w książce Człowiek w teatrze życia codziennego (1959, wyd. poi. 1981) - ukazując złożoność sposobów przedstawiania samych siebie innym, co można nazwać posługiwaniem się t., podejmuje też zasadniczą, nie rozwiązaną dotychczas kwestię. Jest to pytanie, czy poza różnymi maskami, które pokazujemy innym ludziom, istnieje jakaś autentyczna jaźń lub t. Zob. też psychoanaliza. A.K.
tradycja, tradycje [tradition, traditions], zbiór praktyk społecznych, mających na celu oddanie czci pewnym ->normom i ->wartościom beliawioralnym oraz ich wpojenie, co ma służyć zachowaniu trwałego związku z rzeczywistą lub wyobrażoną przeszłością; zazwyczaj praktyki te wiążą się z powszechnie uznawanymi ->rytuałami bądź innymi formami zachowań symbolicznych (->symbol). Badania ujawniły, że liczne t. uznawane powszechnie za wielowiekowe są w rzeczywistości pomysłem stosunkowo nowym. Wśród przykładów można wymienić odrębność kultury górali szkockich (krótkie spódniczki męskie, materiały w kratę szkocką oraz tzw. kobzy), będącą wytworem schyłku XVIII i początku XIX w. oraz rzekomo rodzime t. polityczne i gospodarcze wielu społeczeństw afrykańskich, w rzeczywistości wymyślone przez kolonizatorów, by powiązać lokalne systemy społeczne i prawne z imperialnym. Kilka fascynujących studiów przypadku pokazujących te procesy opublikowali E. Hobsbawm, T. Ranger w tomie The Imention of Tradition (1983).
A.K.
trafność [validity], własność prawdziwości, prawdziwe odbicie postaw, zachowań lub cech. Narzędzie oceny (np. pytanie, seria pytań czy test) uważa się za trafne, gdy sądzi się, że mierzy ono pojęcie lub własność, której pomiar ma na celu. Na przykład można wątpić, czy odpowiedzi na pytanie o satysfakcję czerpaną z pracy są trafnym wskaźnikiem alienacji we współczesnym społeczeństwie lub czy posiadanie przez kobietę płatnej pracy jest trafnym wskaźnikiem jej świadomości feministycznej albo czy współczynnik rozwodów w Stanach Zjednoczonych jest trafnym wskaźnikiem stopnia społecznego stresu w tym społe-
czeństwie. T. skali postaw lub odpowiedzi uzyskiwanych na pytanie zadane w wywiadzie jest ostatecznie sprawą oceny, lecz istnieją techniki uzupełniania subiektywnych opinii badacza, które to opinie mogą nie być reprezentatywne.
Istnieją praktyczne reguły pozwalające całkowicie wykluczyć pewne typy pytań. Na przykład generalnie uważa się za bezcelowe badanie w długi czas po wydarzeniu postaw i powodów stojących za decyzją lub wyborem podjętym wiele lat wcześniej, ponieważ poglądy wykazują tendencję do dopasowywania się do takiej retrospekcji. Kryteria t. wykluczają wywiady pośrednie we wszystkich kwestiach, ewentualnie z wyjątkiem danych o najbardziej podstawowych faktach, jak np. czyjś zawód. Uprawomocnienie logiczne, sprawdzające "t. naoczną" wyrażoną w kategoriach teoretycznych czy zdroworozsądkowych, pozostaje najważniejszym narzędziem, tym skuteczniejszym, im więcej ludzi podlega sprawdzianom. Można do nich wciągnąć zespoły ekspertów, biegłych czy arbitrów, którzy skądinąd są zwykłymi ludźmi, blisko zaznajomionymi z tematem, a jednocześnie potrafią ocenić, czy pytania i rodzaje odpowiedzi pokrywają wszystkie możliwe sytuacje oraz czy są odpowiednio sformułowane. Inne podejście polega na zastosowaniu narzędzia badawczego do grup ludzi, których poglądy i doświadczenia są znane, i sprawdzeniu, czy rozróżnia ono odpowiednio te grupy. Jednakże najwyższym sprawdzianem jest to, czy narzędzia badawcze i osiągnięte rezultaty zostają uznane za trafne przez innych uczonych. Rzadko zdarza się, aby badacze sami poddawali swą pracę osądowi respondentów, chociaż czasami dzieje się tak w badaniach polityki. -Spisy ludności wyróżnia to, że po każdym z nich przeprowadza się ->sondaże sprawdzające wiarygodność i ogólną jakość danych. Zob. też rzetelność; zmienna. J.S.
transcendentalizm [transcendentalism], wiara, że Bóg istnieje poza światem, którego jest stwórcą, i niezależnie odeń. Zazwyczaj t. przeciwstawia się immanentyzmowi - wierze, iż Bóg zamieszkuje w świecie. Doktryna immanencji jest składnikiem panteizmu, w którym istoty ludzkie i natura są przejawami wszechogarniającej bosko-ści. -^Monoteizm ma natomiast zwykle charakter transcendentalistyczny. Zob. też religia; teizm.
J.s.
transinstytucjonalizacja [transinstitutio-nalization], proces, skutkiem którego osoby, w ramach programu ->opieki środowiskowej pozbawione są więzi z pewnymi instytucjami, np. chorzy wypisani ze szpitala psychiatrycznego, trafiają w końcu nie do własnych domów, lecz do innych instytucji - np. chorzy psychicznie często dostają się do więzień, pensjonatów, zakładów dla rekonwalescentów czy domów opieki dla ludzi starych. A.K.
404 transseksualista
transseksualista [transsexual], osoba, która
w ciągu swego życia zmienia pfeć, co wymaga chirurgicznej zmiany organów płciowych oraz treningu umożliwiającego opanowanie roli związanej z nową ptcią. Ideałem dla wielu t. jest pełne i niezauważalne przejście do przeciwnej płci i ->płci kulturowej. Transseksualizm został rozpoznany klinicznie w połowie XX w.; jest to zjawisko niezwykle interesujące z punktu widzenia socjologicznych badań płci kulturowej i dewiacji. Zob. transwestytyzm. A.K.
transwestytyzm [transvestism], przebieranie się w odzież lub noszenie ubrań pici przeciwnej. Termin ten jest zazwyczaj stosowany wobec mężczyzn, którzy ubierają się przez jakiś czas jak kobiety; nie należy go mylić z ->transseksualiz-mem i ->homoseksualizmem. Przebieranie się w odzież drugiej płci przybiera różne formy w różnych kulturach. Diagnostyczny opis tego zjawiska powstał na Zachodzie w końcu XIX w. T. jest ważnym przedmiotem badań dla studiujących sposoby kulturowego prezentowania płci, gdyż często cechuje mężczyzn, chcących uchodzić za kobiety i występujących w przebraniu. W sensie ogólniejszym t. jest ważny dla socjologii ubioru (zob. np. D. Feinbloom, Transvestites and Trans-senuals 1975). A.K.
tranzyt Trzeciego Świata [Third World
entrepót], termin ten ma trzy odrębne (choć podobne) znaczenia: pierwotnie, port przeładunkowy, który państwo kolonialne wykorzystywało do magazynowania towarów przeznaczonych do sprzedaży gdzie indziej; czasami określa się tak miasta, do których napływają emigranci z mniej rozwiniętych krajów; często nazywa się tak miasta lub regiony, zazwyczaj w biedniejszych państwach, żyjące z eksportu surowców z głębi kraju. J.S.
trend spoteczny [social trend], zauważalna prawidłowość zmian w czasie, obrazowana przez
-wskaźnik społeczny lub -indeltriada [triad], grupa trzyosobowa, często jest uznawana za najmniej trwałą z małych grup, ponieważ przejawia tendencję do podziału na
->diadę oraz osobę osamotnioną; dwaj słabsi członkowie mogą również stworzyć koalicję przeciwko trzeciej, silniejszej, albo też najsłabszy z członków może zdobyć władzę przez poróżnienie dwóch pozostałych. A.K.
triangulacja [triangulation], użycie co najmniej trzech, a lepiej większej liczby badań, teorii, rozumowań i zbiorów danych dotyczących jednego tematu. W szczególności połączenie badań w skali mikro i makro, i stosowanie ich do wzajemnego uzupełniania się i weryfikacji w celu
otrzymania dobrze uzasadnionych, wiarygodnych wyników badań. To podejście rozwinął szczególnie Norman K. Denzin. J.K.
Trocki Lew Dawidowicz, wfaśc. L.D. Bronstein [Trotsky Leon, Lev Davidovich Bronstein] (1879-1940), bolszewicki przywódca rewolucyjny, minister spraw zagranicznych i komisarz wojny po rewolucji 1917, usunięty przez Stalina z władz państwa sowieckiego w 1927, wygnany z kraju w 1929 i zamordowany w Meksyku w 1940. W 1938 założył tzw. Czwartą Międzynarodówkę, która miała przeciwstawić się Stalinowi. Pamięta się gr głównie :ako teoretyka "permanentnej rewolucji" i krytyka ZSRR jako "zwyrodniałego państwa robotniczego", w którym ~>biurokracja funkcjonuje jako nowa klasa rządząca j-elita). J.S.
TroeltSCh Ernst (1865-1923), niemiecki filozof i teolog, bliski przyjaciel M. Webera. Wniósł on znaczący wkład w socjologię religii (Die Soziallehren der christlichen Kirchen und Cruppen 1912 oraz Die Bedeutung des Protestantismus fiir die Entstehung der modernen Welt 1906). Tak jak Webera - na którego wywarł znaczny wpływ - również T. interesował wzajemny związek elementów materialnych i idealnych w życiu społecznym. Podobnie jak Weber, krytykując Marksa T. utrzymywał, że wierzenia religijne mogą działać jako niezależny czynnik wpływający na rozwój sfery materialnej. Jego typologię "kościół-sekta" stosowano później w opisach ruchów religijnych. Zob. też sekta. J.S.
Trzeci Świat [Third World], na mocy analogii z "trzecim stanem" z czasów rewolucji francuskiej: grupa państw niezależnych od dwóch głównych obozów epoki zimnej wojny. Po raz pierwszy termin ten został użyty w końcu lat 40. XX w. jako określenie potencjalnie neutralnego bloku w Europie, lecz od początku lat 60. odnosi się do krajów świata rozwijającego się, w odróżnianiu od świata "pierwszego", kapitaHrty.znego (lozwiniętego), oraz "drugiego", komunistycznego. J.S.
Turner Victor Witter (1920-1983), brytyjski antropolog społeczny, który badał -rytuały i ->symbole. Swoje główne badania terenowe prowadził wśród Ndembu w Afryce; dzięki nim przedstawił drobiazgowe interpretacje symboli koloru, ->obrzędów przejścia oraz ceremonii uzdrowienia, a także mikroanalizy polityki na poziomie wsi (zob. Schism and Continuity in an African Society 1957 oraz The Forest of Symbols 1967). Nawiązując do idei limen, czyli progu, przedstawionej przez A. Van Gennepa, T. rozwinął pojęcie ^fazy liminalnej w odniesieniu do pielgrzymek i do społeczeństwa zachodniego w książce Ritual Process (1969). A.K.
twierdzenia o wymianie [exchange pro-
positions], formułując swoją behawiorystyczną teorię wymiany G. ->Homans (Social Behaviour. Its
Elementary Forms 1974) dowodzi), że struktury społeczne można analizować jako serie wymian społecznych zachodzących między jednostkami i że jednostki te wymieniają dobra materialne i niematerialne według pięciu powiązanych wzajemnie zasad (lub twierdzeń), zaczerpniętych w dużej mierze z psychologii Skinnera. Twierdzenia te mówią, że: "w przypadku każdego działania jednostki im częściej jest ono nagradzane, tym bardziej prawdopodobne jest podjęcie przez nią tego działania" (twierdzenie o sukcesie); .Jeśli w przeszłości działanie jednostki zostało nagrodzone, w sytuacji gdy wystąpił jakiś bodziec lub zespół bodźców, to im bardziej obecny bodziec jest podobny do tych z przeszłości, tym bardziej jest prawdopodobne, że jednostka podejmie to lub podobne działanie" (twierdzenie o bodźcu); "Im większą wartość ma dla jednostki wynik jej działania, tym bardziej jest prawdopodobne, że podejmie ona to działanie" (twierdzenie o wartości); "Im częściej w nieodległej przeszłości jednostka otrzymywała określoną nagrodę, tym mniejszą wartość ma dla niej każda następna jednostka tej nagrody" (twierdzenie o deprywacji i nasyceniu); Jeżeli jednostka za swe działanie nie otrzymuje oczekiwanej nagrody lub otrzymuje karę, której się nie spodziewała, to zareaguje ona gniewem, a w gniewie rezultaty zachowania agresywnego będą miały wartość nagradzającą [...] Gdy jednostka wskutek swego działania otrzyma oczekiwaną nagrodę, a zwłaszcza nagrodę większą, niż się spodziewała, lub jeśli nie otrzyma kary, której się spodziewała, to zareaguje zadowoleniem; staje się bardziej prawdopodobne, że zachowa się w aprobowany sposób, a rezultaty takiego zachowania będą miały dla niej większą wartość" (twierdzenie o agresji-aprobacie). Zob. też teoria wymiany. A.Z.
twierdzenie Thomasa [Thomas Theo-rem], klasyczny aforyzm sformułowany przez W.I. Thomasa: .Jeśli ludzie definiują sytuację jako rzeczywistą, to staje się ona w swych konsekwencjach sytuacją rzeczywistą". Zob. też samospeł-niające się proroctwo. A.K.
tworzenie wrażeń [impression formation], termin z zakresu psychologii społecznej, określający sposób, w jaki nie znające się dotychczas osoby tworzą obrazy partnera. Istnieje długa tradycja badań - w większości eksperymentalnych - nad wpływem wrażeń początkowych; w badaniach tych zidentyfikowano takie zjawiska, jak ^efekt pierwszeństwa oraz ->efekt halo. A.K.
tygiel społeczny [melting-pot], społeczność złożona z imigrantów pochodzących z różnych kultur, religii i grup etnicznych (->etniczność), w której kształtują się nowe, mieszane formy społeczne i kulturalne; przypomina to tygiel, w którym w wysokiej temperaturze topi się metale i tworzy nowe stopy, łączące zalety surowców wyjściowych. Zob. też asymilacja. J.S.
typ idealny 405
Tylor sir Edward Burnett (1832-1917), angielski antropolog epoki wiktoriańskiej, który jako pierwszy, poczynając od 1884, wykładał w Oksfordzie -^antropologię społeczną pod tą właśnie nazwą. Najbardziej znany jako twórca pierwszej słynnej definicji -kultury, będącej według niego "złożoną całością, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawo, obyczaje oraz wszelkie inne zdolności i nawyki nabywane przez człowieka jako członka społeczeństwa". W Cywilizacji pierwotnej (2 t. 1871, wyd. poi. 1896-98) T. rozwija narzędzia do badań porównawczych religii, zwłaszcza teorię animizmu (->totemizm), który traktuje on jako początkową formę religii pierwotnych. T. był rzecznikiem rewolucjonizmu; uznawał niektóre aspekty kultury za pozbawione funkcji przeżytki przeszłości, inne elementy zaś za strategie przetrwania. Jedno z jego słynnych twierdzeń na ten temat głosiło, iż w dziejach ewolucji społeczeństw często pojawia się wybór "poślubić albo umrzeć": poprzez tworzenie sojuszy opartych na małżeństwie między osobami z różnych grup potencjalnie zagrażające grupy ulegają kooptacji. T. był prekursorem zastosowań arytmetyki społecznej - stosował statystykę do analizy społeczeństw. Za jej pomocą wykazał przekonująco, że unikanie więzi powinowactwa przez córki lub synów było oparte na wyborze miejsca zamieszkania w czasie małżeństwa. Jeśli mamy do czynienia z rezydencją uxorilokalną, możemy się spodziewać, że związki powinowactwa zawiesi syn, jeśli jednak występuje rezydencja virilokalna, takie zachowanie będzie bardziej prawdopodobne u córki. Opierając się na tych faktach, T. dążył do wyjaśnienia innych obyczajów, w tym związanych ze stosowaniem pewnych kategorii pokrewieństwa. Styl analizy T., ujawniający splatanie się odrębnych praktyk kulturowych, przyczynił się do powstania ->funkcjonalizmu, który później stał się pierwszym wielkim paradygmatem współczesnej brytyjskiej antropologii społecznej. A.K.
typ idealny [ideał type], pojęcie to w socjologii wiąże się przede wszystkim z nazwiskiem M. ->Webera; jako metoda badawcza i wyjaśniająca jest częściej obecne w ekonomii, np. w koncepcji idealnego rynku. Dla Webera t.i. był bezspornie ->narzędziem heurystycznym, czyli metodą badawczą. T.i. nie jest ani uśrednieniem, ani prostym opisem najczęściej spotykanych cech świata rzeczywistego. Dlatego też t.i. ->biurokracji nie konstruuje się poprzez określenie cech rzeczywistych wspólnych strukturom biurokratycznym. Termin "idealny" nie ma w tym przypadku sensu normatywnego, określającego pożądany cel. Najlepszym chyba sposobem myślenia o t.i. jest rozważanie ich jako "typy idei", tzn. coś, co socjolog wypracowuje w swoim umyśle w odniesieniu do świata rzeczywistego, dokonując jednocześnie selekcji elementów najbardziej racjonalnych lub pasujących do siebie w najbardziej racjonalny sposób. Dlatego też t.i. biurokracji
406 typologia
obejmuje te aspekty prawdziwych organizacji biurokratycznych, które pasują do siebie w ramach spójnego łańcucha środków-celów.
W pracy Webera zawarta jest implicite idea, że konstruowanie t.i. jest sposobem poznawania świata rzeczywistego. Należy ona do racjonalis-tycznego postrzegania nauk o człowieku: wszyscy posiadamy zdolność bycia racjonalnym, a fakt, że potrafimy myśleć i działać racjonalnie, nadaje światu porządek. Dlatego też konstruując racjonalny t.i. zdobywamy wiedzę o sposobie funkcjonowania świata. Możemy ją następnie powiększyć, porównując t.i. z rzeczywistością, obserwując, czym i dlaczego rzeczywista np. biurokracja różni się od t.i. Nie poprzestajemy na modelu rzeczywistej biurokracji ani tego, czym być powinna, ale dowiadujemy się, czym będzie, jeśli zacznie ją cechować pełna racjonalność. W ten sposób możemy się wiele nauczyć przez obserwację oczywistej irracjonalności, jaka cechuje prawdziwe biurokracje.
Metoda ta jest trudna i zawdzięcza wiele neokantowskiej (->neokantyzm) tradycji filozoficznej, z której wyszedł Weber. Socjologowie anglosascy mają z nią problemy i często traktują t.i. jako rodzaj hipotezy, którą można zweryfikować; w ten sposób nadają koncepcji Webera charakter pozytywistyczny (-^pozytywizm). Najlepszym
opracowaniem jest praca S.J. Hekman, Max Y/eim and Contemporary Social Theory (1983). Zob. też wizje społeczeństwa. P.Ś.
typologia [taxonomy], t. jest klasyfikacją. Sklasyfikowanie zjawisk społecznych nie jest równoznaczne z ich wyjaśnieniem. Na przykład socjologowie religii często posługują się t. organizacji religijnych, która obejmuje kategorie takie jak: kościół, wyznanie, sekta, kult. W ten sposób klasyfikujemy grupy religijne zgodnie z ich struk- i turą organizacyjną (np. biurokratyczne - niefor- j malne), stosunek do otaczającej rzeczywistości j (odrzucające świa' - przekształcające świat itd.) i główny sposób rekrutacji nowych członków (członkostwo przypisane przez urodzenie lub uzyskiwane przez dobrowolne przystąpienie). Ta klasyfikacja nie wyjaśnia, dlaczego pewne jednostki uczestniczą w praktykach religijnych, a inne nie, ani też nie formułuje teorii na temat powstawania i rozwoju organizacji religijnych. Wiele t. socjologicznych zakłada jednak implicite pewne związki przyczynowe, np. dobrze znana Durk-heimowska (E. ->Durkheim) klasyfikacja typów -^samobójstw (egoistyczne, altruistyczne, anemiczne i fatalistyczne) - to typologia, która zawiera również teorię wyjaśniającą, dlaczego ludzie dobrowolnie się zabijają. J.K.
ubezpieczenia społeczne [social insu-
rance], administrowany przez państwo składkowy system zasiłków, zapewniających dochód na wypadek bezrobocia, choroby i po przejściu na emeryturę, niekiedy także w innych przypadkach. Systemy te różnią się w różnych państwach: niektóre poza składkami czerpią z powszechnego opodatkowania; zasiłki na ogół przysługują raczej na czas określony niż nieograniczony; wiele systemów stawia dodatkowe - poza opłacaniem składek - warunki, które wykluczają z nich wiele kobiet i młodych ludzi. J.S.
ubezpieczenie społeczne [social security],
administrowane przez państwo i posiadające gwarantowane środki systemy podtrzymywania dochodów, które mają na celu przeciwdziałanie popadaniu ludzi w ->ubóstwo lub pozostawaniu w nim. Funkcjonowanie niektórych z tych środków jest oparte na wymogu obywatelstwa, inne na wymogu zamieszkania. Zob. też państwo opiekuńcze. RS.
UbÓStWO [poverty], stan braku środków materialnych, niekiedy także kulturowych. Zazwyczaj odróżnia się u. absolutne i względne. U. absolutne oznacza stan, w którym jednostce brakuje środków koniecznych do istnienia. U. względne - które jest pojęciem częściej stosowanym, zwłaszcza w badaniach u. w rozwiniętych społeczeństwach przemysłowych - to brak środków odczuwany przez jednostki i grupy porównujące się z innymi członkami społeczeństwa. Innymi słowy, u. względne dotyczy względnego standardu życia. Ponieważ u. względne jest konsekwencją różnic w ilości posiadanych dóbr materialnych, czyli nierówności podziału, miary u. względnego mogą być nie mniej obiektywne niż miary u. absolutnego. U. względne to nie tylko kwestia subiektywnych odczuć, chociaż uczucia takie mogą mieć duże znaczenie, gdy analizujemy konsekwencje u.
Kategoria u. absolutnego ma znaczną wartość w badaniach -> Trzeciego Świata. Badania między-
narodowe pokazują, że ogólny poziom u. mierzonego w ten sposób jest tam bardzo wysoki; sugeruje się nawet, że prawie połowa obywateli krajów o niskim dochodzie żyje w absolutnym u. Bardzo wysoki poziom u. jest tam faktem, nawet jeżeli trudno określić dokładne miary u. w tych społeczeństwach, w których dochody są tylko przybliżonym wskaźnikiem dostępu do środków przetrwania. W klasycznych badaniach u. w Wielkiej Brytanii, prowadzonych przez Ch. ->Bootha i S. -Rown-treego, także stosowano definicje oparte na możliwości przetrwania i stwierdzono poziom u. dość wysoki, choć niższy niż obecnie w krajach Trzeciego Świata. Booth w 17-tomowym studium The Life and Labour of the People in London (1889-1903) stosował jako miarę u. poziom dochodów. Wprowadzając pojęcie ->linii u. (poziomu, poniżej którego rodzina nie jest w stanie przetrwać), dowiódł, że prawie jedna trzecia ludności Londynu żyła w nędzy. Rowntree, badając u. w Yorku na przełomie XIX i XX w., także odwoływał się do kategorii środków koniecznych do przeżycia, dążył jednak do większej precyzji. Określił podstawowe pożywienie konieczne do przeżycia, a następnie obliczył dochód konieczny do jego nabycia, przeznaczając przy tym dodatkowe sumy na odzież i mieszkanie. Z jego danych wynika, że ok. 15% populacji Yorku żyło na poziomie podstawowego u., mając dochody niewystarczające do zaspokojenia podstawowych potrzeb. Dodając do tego grupę osób żyjących w u. wtórnym (gdy dochody są wystarczające, ale przeznacza sieje na inne cele), Rowntree stwierdził, że prawie 28% ludności żyło w oczywistym niedostatku lub u. Sondaż Rown-treego z 1936, w którym stosowano inne, zmodyfikowane miary, ustalił te liczby odpowiednio na poziomie poniżej 7 i 18%. Rozwój państwa opiekuńczego spowodował, że w Wielkiej Brytanii lat 50. u. zdawało się zaniknąć. Rowntree ustalił w tym okresie, iż w u. żyło mniej niż 2% osób.
W latach 60. jednakże u. zostało ponownie odkryte. W Wielkiej Brytanii autorzy tacy jak
408 uktad ramowy, obramowywanie, analiza uktadów ramowych
B. Abel-Smith i P. Townsend stwierdzili, że miary u. stosowane wcześniej, np. przez Rowntreego, nie zostały zmodyfikowane tak, by uwzględnić zmiany sity nabywczej, co powodowało niedo-szacowanie skali u. wynikającego z braku środków do przeżycia. (Podobnie byto w Stanach Zjednoczonych; bardziej szczegółowo przedstawiają to prace cytowane na końcu hasta). Byli oni przekonani, że kategorie relatywne lepiej niż absolutne definiują u. Niektóre rodziny bowiem mogty mieć wystarczające środki do przetrwania, ale nie byto ich stać na zapewnienie sobie ogrzewania czy zakup trwałych środków konsumpcyjnych (np. telewizora, lodówki), które stawały się coraz bardziej konieczne, a także na udział w życiu społecznym lub spędzanie wolnego czasu podobnie jak inne rodziny. W konsekwencji były one wykluczane ze sfery "zwykłego życia zbiorowego społeczności". Abel-Smith i Townsend używali jako wskaźnika względnego u. faktu korzystania z opieki społecznej i ustalili, że prawie 15% populacji żyje w u. Kolejne studia, np. monumentalna praca Townsenda Poverty(1978), udoskonalały miary u. względnego i potwierdzały, że znaczna część społeczeństwa żyje w u. Odsetek ten zdawał się rosnąć w latach 80. wraz ze wzrostem nierówności i spadkiem nakładów na pomoc socjalną. Ostatnie badania wskazują, że prawie jedna piąta ludności Wielkiej Brytanii żyje w u., choć wyniki te są kontrowersyjne. Podobnie jest prawie we wszystkich rozwiniętych krajach przemysłowych.
Bezpośrednie przyczyny u. zmieniają się w czasie i w ciągu trwania życia. Booth i Rowntree stwierdzili, że jego głównym powodem są niskie i nieregularne dochody. (Rowntree pokazał, że prawie połowa u. podstawowego w latach 1897-98 była spowodowana niskimi płacami, a prawie jedna piąta wynikała z wielkości rodziny). Jednakże badanie Rowntreego z 1936 sugerowało, że ^bezrobocie oraz sędziwy wiek stały się przyczynami ważniejszymi niż wcześniej. W okresie badań Townsenda najważniejszymi bezpośrednimi powodami u. okazały się niskie płace, odejście żywiciela rodziny, słabe zdrowie, bezrobocie, starszy wiek, a podstawowymi grupami żyjącymi w u. były osoby stare, samotni rodzice, ludzie przewlekle chorzy i inwalidzi, osoby nisko opłacane i bezrobotni. Nieproporcjonalnie wyższy był też wśród biednych udział kobiet, co skłoniło niektórych autorów do mówienia o feminizacji nędzy.
Te zmiany bezpośrednich przyczyn u. pokazują, że najważniejsze są czynniki gospodarcze i strukturalne, nie zaś słabość indywidualna, np. lenistwo czy zaniedbania. Pełne zrozumienie u. wymaga zbadania ogólnego rozkładu bogactwa i ->nierów-ności w społeczeństwie. Starają się to zrobić liczne teorie. Neoklasyczne ujęcia liberalne kładą nacisk na rolę ^rynku w dystrybucji dochodów zależnie od talentów, umiejętności i motywacji, dowodząc przy tym, że u. jest konieczne, by
zapewnić istnienie systemu bodźców do wysiłki indywidualnego: ci, którzy popadają w u., m mają właściwych talentów i umiejętności. Finansowe wspieranie biednych może więc utrudni sprawne funkcjonowanie rynku. Stanowisko to, choć zwraca uwagę na własności strukturalne, wiąże się często z założeniem, że jednostki powinny za swe u. obwiniać wyłącznie siebie, swoje postawy, poglądy i zachowania. Ten argument zastosowano nie tylko wobec jednostek, lecz także wobec rodzin i grup społecznych. Wskazuje na to pojęcie "kultura nędzy", określające środowisko cechujące się fatalizmem, rezygnacją i knistwen , a więc t) m wszystkim, cojesl przeciwieństwem osiągnięć, ciężkiej pracy i wiar)1 w siebie. Skłonności warunkujące kulturę nędzy są często przekazywane z pokolenia na pokolenie. Poglądy te zakwestionowano jednak w wielu pracach empirycznych dotyczących życia ludzi biednych.
Natomiast podejście marksistowskie podkreśla rolę ^kapitalizmu i interesów kapitalistycznych w tworzeniu u. zarówno w skali narodowej, jak i międzynarodowej. Twierdzi się, że kapitalizm opiera się na wyzysku tak w skali poszczególnych narodów, jak i globalnej. W zależności od poziomu rozwoju kapitalizmu i czynników szczególnych maksymalizację zysku może zapewnić albo tania siła robocza, albo wysokie bezrobocie, albo minimalizacja zasiłków opieki społecznej. Tak więc poziom u. zależy od ustroju gospodarczego, od dystrybucji dóbr i opieki społecznej, nawet jeśli zrezygnujemy z marksistowskiej interpretacji tych czynników. U. nie tyle jest potrzebne do sprawnego funkcjonowania rynku, co korzystne politycznie i gospodarczo dla grup mających władzę i prowadzących politykę zwiększania, a nie zmniejszania nierówności i u.
Obszerna literatura socjologiczna na temat u. częściowo pokrywa się z literaturą na temat rasy (-^socjologia rasy), -etniczności, -subkultur,
->podklas i ogólnie -stra yfikacji, w Stanach Zjednoczonych jardziej jeszcze niż w Wielkiej Brytanii (zob. R.H. Haveman, Poverty Policy and Powity Research 1987). Na temat "ponownego odkrycia u." w Stanach Zjednoczonych w latach 60. zob. W.J. Wilson, R. Aponte, Appendix. Urban Poverty. A State-of-the-Art Review ofthe Literaturę, w: The Truły Disadvantaged, j. Wilson (red.) 1987.
A.K.
układ ramowy, obramowywanie, analiza uktadów ramowych [frame, framing, fra-
me analysis], w pracy Frame Analysis (1974, poi. przekł. fragmentów w: "Teksty" 1977, nr 5/6 oraz w: Kryzys i schizma, E. Mokrzycki [wyb.], t. 1) E,
->Goffman określa u.r. jako "definicje sytuacji stworzone w zgodzie z zasadami organizacji, która porządkuje zdarzenia - zwłaszcza społeczne - i nasze indywidualne zaangażowanie w te zdarzenia" A.u.r. dotyczy więc organizacji doświadczeń, Istnieją liczne badania - głównie w psychologii
społecznej, lecz także w socjologii - pokazujące, że odpowiedzi ludzi na pytania kwestionariusza lub wywiadu zależą po części od tego, w jaki sposób "obramowują" oni te pytania, w szczegól-i ności zaś od tego, czy dana kwestia jest definio-| wana jako odległy problem, ważny z perspektywy ! "makro" lub systemowej, czy też jako sprawa j o skali "mikro", mająca bezpośredni wpływ na jednostki. Podobny "efekt obramowywania" moż-I na zaobserwować w zależności od tego, czy dana sprawa jest definiowana jako powiązana z gospodarką, jaki horyzont czasu uwzględniamy, a także jak zostały określone cele poszczególnych i interakcji (zob. np. W. Arts i in., Income and the l Idea ofjustice: Principles, Judgements and their Fra-\ ming, .Journal of Economic Psychology" 1991).
A.K.
układy zbiorowe [collective bargaining],
I system ustalania z pracodawcą warunków pracy i płacy, w którym konkurencja między pojedynczymi pracownikami na ->rynku pracy zostaje zastąpiona, całkowicie lub częściowo, przez ustalanie reguł. Są one dwojakiego rodzaju: proceduralne, ustalające formy i instytucje, w ramach których odbywają się negocjacje u.z., i rzeczowe, regulujące treść u.z. Zazwyczaj u.z. zawierane są między -> związkami zawodowymi a pracodawcą lub organizacją pracodawców. W XX w. rządy lub stowarzyszenia przemysłowe coraz częściej stają się stroną zarówno proceduralnych, jak i rzeczowych aspektów u.z. U.z. mogą więc być zawierane na poziomie przedsiębiorstwa, regionu geograficznego lub gałęzi przemysłu. W Wielkiej Brytanii nie ma prawnego przymusu zawierania u.z., więc są one rzadko dochodzone przed sądem. J.K.
ukryty program [hidden curriculum],
w oświacie u.p. to sposób przekazywania wartości i postaw kulturowych (np. stosunku do autorytetu, punktualności, zasady odkładania zaspokajania pragnień) poprzez strukturę nauczania i organizację szkół. Jest on czymś innym niż ->program minimalny jawny lub formalny, którego podstawą jest układ przedmiotów i tematów. Ph. Jackson w swej klasycznej pracy Life in Classroorn (1968) wskazuje trzy aspekty u.p.: tłum, pochwałę i władzę. W klasie szkolnej uczniowie są narażeni na ograniczenia i wyrzekanie się samych siebie, co idzie w parze z faktem bycia kimś z tłumu; na bezustanną ocenę i współzawodnictwo z innymi oraz na konieczność jednoznacznego odróżniania silnych i słabych, nauczyciel zaś jest w rzeczywistości pierwszym zwierzchnikiem dzieci. Liczne badania socjologiczne dotyczyły niepożądanych aspektów u.p., skutkiem których szkołom przypisuje się podtrzymywanie nierówności społecznej, poprzez ->seksizm, ->rasizm oraz obciążenia związane z pochodzeniem klasowym.Jeżeli -jak twierdził E. ~>Durkheim - szkoła jest odbiciem szerszego społeczeństwa, to nie dziwi fakt, iż na dobre i na złe u.p. jest odbiciem -^wartości
umowa społeczna 409
przenikających wszystkie inne dziedziny życia społecznego i oddziałujących na oświatę. A.K.
Uległość [deference], jeden z elementów Weberowskiej aparatury pojęciowej dotyczącej ^�legitymizacji. Pojęcie to zdefiniował H. Newby (The Deferential Worker 1977) jako "formę interakcji społecznej zdarzającej się w sytuacjach związanych ze sprawowaniem władzy tradycyjnej". Zachowania uległego - choć, zdaniem Newby'ego, niekoniecznie poparcia normatywnego dla istniejącego porządku - wymaga się od podporządkowanej jednostki lub grupy. U. niekoniecznie musi wiązać się z uzewnętrznieniem postawy posłuszeństwa - może tu chodzić wyłącznie o zgodność zachowań jednostki z oczekiwaniami wobec niej w ramach relacji nierównej władzy.
Jak przy wszystkich typach prawomocności panowania, tak i tym wypadku pojęcie u. musi zawierać odniesienie zarówno do strony, która żąda aż tak wiele, jak i do drugiej strony, która polecenia uznaje za prawomocne. W związku z tym Newby pisze o "dialektyce u." i o tym, jak strona dominująca w tej relacji "określa, ocenia i zarządza tą relacją z góry", podczas gdy druga strona "interpretuje, ocenia i manipuluje tą relacją od dołu". Osobisty charakter relacji u. i oczywista nierówność stron sugerują, że związany z nią tradycyjny ład społeczny opiera się na moralnie silnych wartościach. Własność, także dzięki dziedziczeniu (jak w wypadku gospodarstwa rodzinnego czy warsztatu wiejskiego), wiejska religijność czy respekt wobec sił natury mogą przyczyniać się do tworzenia konstelacji takich wartości. Zanik zachowań okazujących u. wśród robotników przemysłowych wiąże się z zanikiem warunków, w których relacja u. może funkcjonować, a także z upadkiem gospodarczych i moralnych podstaw związanego z nim ładu społecznego. Zob. też posłuszeństwo; wizje społeczeństwa. M.T.
umowa społeczna [social contract], popularna w XVII i XVIII w. teoria ładu społecznego; jej idea wywodzi się od Platona. U .s. jest niepisanym porozumieniem pomiędzy państwem a jego obywatelami, formułującym wzajemne prawa i obowiązki każdej ze stron. T. ->Hobbes, J. -Locke i J.J. ->Rousseau są twórcami trzech najbardziej znanych wariantów tej doktryny; każdy z nich opisywał idealny, a nie rzeczywisty podział władzy. Hobbes twierdził, że bezpieczeństwo i porządek będą panowały jedynie wówczas, gdy wszyscy obywatele oddadzą swą indywidualną władzę pewnemu organowi centralnemu (suwerenowi) w zamian za ochronę życia i własności. Locke proponował niemalże odwrotną strategię: rządu minimalnego, odwoływalnego, ugruntowania u.s. w "prawach naturalnych", czyli w chęci posiadania i w interesie własnym; pogląd ten w niemal niezmienionej postaci stal się podstawą amerykańskiego systemu rządów. Rousseau nakreślił umowę wymagającą całkowitej równości i demokratycz-
<
410 uogólnianie bodźca, generalizacja bodźca
nego uczestnictwa opartego na wyrażaniu "woli powszechnej'". Teoria u.s. ze względu na swój oryginalny i peten wyobraźni charakter nie odpowiada współczesnym przedstawicielom nauk społecznych. Stawia ona jednak wiele interesujących pytań na temat natury i celów rządu oraz cech charakterystycznych idealnego społeczeństwa. P.Ś.
uogólnianie bodźca, generalizacja bodźca [stimulus generalization], w behawiorys-tycznej teorii uczenia (-behawioryzm) pojęcie to oznacza stopień, w jakim reakcja, początkowo warunkowana przez określony bodziec, może zostać następnie wywołana przez bodźce podobne do pierwotnego. A.K.
uprzedzenie, przesąd [prejudice], zwykle
jest to z góry powzięta opinia lub stronnicza ocena - nieprzychylna lub przychylna - osoby lub rzeczy. Choć trzeba pamiętać, że u. może być również pozytywne, to jednak słowo to najczęściej oznacza negatywną czy nieprzychylną -> postawę wobec pewnej grupy lub jej poszczególnych członków. U. charakteryzuje się stereotypowymi (^stereotyp) przekonaniami, które płyną z własnych emocji i nastawień danej osoby, bez próby rzeczywistego ich sprawdzenia. G. ->Allport w swej klasycznej książce The Naturę of Prejudice (1954) definiuje u. jako "antypatię opartą na błędnym i sztywnym uogólnieniu. Może być skrywana lub okazywana. Może być skierowana na grupę jako całość lub na jakiegoś członka tej grupy". Niektórzy ludzie są bardziej niż inni predysponowani do kierowania się u.; teorie psychoanalityczne mówią o typie ~osobowości autorytarnej, który przejawia większą skłonność do nieelastycznych postaw, jakie cechują u.
U. stało się pojęciem bardzo popularnym w psychologii społecznej w latach 20. i 30. XX w., częściowo w związku z rozwojem teorii postaw (oraz nowych technik konstruowania skal postaw, takich jak -^skala Bogardusa dystansu społecznego); częściowo w związku z zaniepokojeniem szerzącą się wrogością wobec mniejszości etnicznych w Stanach Zjednoczonych i narastaniem antysemityzmu w Europie, a częściowo w efekcie ogólniejszego zainteresowania ->grupami mniejszościowymi. Kulminacją tych analiz było ukazanie się dwóch ważnych książek: Th.W. Adorna i in. Authoritarian Personality (1950) oraz G. Allporta The Naturę of Prejudice (1954). Ta pierwsza zawiera drobiazgową analizę osobowościowych przesłanek u., druga natomiast jest próbą syntezy wyników badań psychologicznych, strukturalnych i historycznych podstaw u. Choć nadal prowadzi się szeroko zakrojone badania nad u., to jednak pojęcie to nie uniknęło ostrej krytyki na gruncie socjologii, zwłaszcza za swe indywidualistyczne konotacje.
Socjologiczne definicje tego terminu podkreślają na ogół, że u. narusza pewne normy społecz-
ne, takie jak racjonalność, sprawiedliwość czi tolerancja. Nieadekwatna generalizacja, przesad, odmowa uwzględnienia różnic indywidualnydi i posługiwanie się stereotypami przeczą racjonalnemu myśleniu. Podobnie ponieważ na skutek u, jednostka lub grupa może ponosić niezasłużoną szkodę, jest ono z istoty swej niesprawiedliwe.! Wiąże się również z nietolerancją, a nawet po-' gwałceniem godności ludzkiej. Z. Bauman stwierdza w Socjologii (1990, wyd. poi. 1996), że u prowadzi do podwójnych standardów moralnych. To, na co członkowie własnej, wewnętrznej grup; słusznie zasługują, będzie aktem łaski i dobrej woli w stoiunku ci ->grupy zewnętrznej. Twierdzi dalej, że "co najważniejsze, własne okrucieństwo wobec członków innej grupy nie wydaje sit kłócić z sumieniem moralnym". Identyczne postępowania są różnie nazywane, raz chwalone, innym razem potępiane, zależnie od tego, której strony dotyczą. Czyn wyzwoleńczy jednej osoby jest aktem terroryzmu innej.
U. jest zarówno skutkiem, jak i utwierdzeniem istnienia grup wewnętrznych i zewnętrznych, ucieleśniającym różnicę pomiędzy "my" i "oni". Postawy wobec grupy wewnętrznej i grupy zewnętrznej są wzajemnie powiązane: to, co jest uczuciem pozytywnym wobec grupy wewnętrznej, staje się niechęcią wobec grupy zewnętrznej i vice versa. Można niemal powiedzieć, że jedna strona : buduje swoją tożsamość na opozycji wobec dni- l giej. W tym sensie grupa zewnętrzna jest niezbędna dla spójności i emocjonalnej pewności grupy wewnętrznej i gdyby nie istniała, trzeba j byłoby ją wymyślić. Klasyczny, choć etycznie niepokojący eksperyment tworzenia obu grup opisa- : nyjest w pracy M. i C. Sherifów/\n OutlineofSodal Psychology (1956). Autorzy tak zorganizowali zajęcia na obozie dla chłopców, że dwa specjalnie stworzone kluby musiały współzawodniczyć ze sobą o nagrody. Członkowie każdego z nich szybko zaczęli przejawiać wzajemną wrogość i posługiwać sif ftf reotypam przeciwników - mimo że początkowo wszyscy byli kolegami. Autorzy konkludują, iż stereotypy te musiały być wytworzone, nie zaś wyuczone.
Grupy zwierają także szeregi, gdy wróg jest w pobliżu. U., które wyolbrzymia jego wady, powoduje, że nie obowiązują już normy sprawiedliwości i tolerancji. U. nie zawsze prowadzi do wrogiego działania, lecz gdy się ujawnia, może przybierać formę od - w najlepszym razie - unikania lub dyskryminacji aż do masowej eksterminacji, jak to się stało w przypadku Holokaustu. J.S.
uprzemysłowienie, industrializacja, in-dustrializm [industrialization, industria-lism], oba terminy oznaczają zmianę metod ->produkcji, dzięki którym nowoczesne społeczeństwa mogły osiągnąć znacznie wyższy poziom zamożności niż tradycyjne. Należy zauważyć, że jakkolwiek u. rozumie się na ogół jako coś, co
oddziałuje na produkcję fabryczną (^wytwarzanie) dóbr, to można, a nawet należy stosować ten termin do nowoczesnych metod podnoszących -�wydajność w rolnictwie i innych sektorach produkcji oraz w kontekście zarządzania. Należy ponadto dodać, że u. nie jest tożsame z -^kapitalizmem, ponieważ - chociaż kapitalizm byt pierwotnym i głównym warunkiem u., nie jest warunkiem jedynym. Kapitalizm istniał wcześniej niż u., a jego podstawowe formy są znacznie bardziej zróżnicowane i zmieniające się w czasie i w zależności od społeczeństwa.
Istnieje generalnie zgoda co do typowych cech
u., natomiast spory budzi zagadnienie, które
z nich są najważniejsze. Charakterystyczne cechy
1 u.to: -podział pracy, kulturowa -^racjonalizacja,
. -system fabryczny i mechanizacja, powszechne
i zastosowanie metod naukowych do rozwiązywa-
i nią problemów, dyscyplina czasowa i -gratyfika-
j cja odroczona, ->biurokracja i zarządzanie oparte
j na przepisach oraz mobilna społecznie i w prze-
: strzeni sita robocza.
Każda taka lista cech może jednak budzić ; pytanie, czy konkretna cecha jest związana z u. jako takim, czy też może wiąże się bądź to ; zkapitalizmem, bądź też z faktem, że u. dokonało ; się najpierw w społeczeństwach kapitalistycznych. j Wiele takich wątpliwości dotyczy również nie-j których innych cech nowoczesności, które są j różnie interpretowane i przypisywane raz kapita-i lizmowi, raz u.; takich jak nieograniczona ekspansja rynków, wzrost gospodarki pieniężnej i ukryte pod naukowym racjonalizmem wyrachowanie oraz sam "duch industrialny". Zob. też sektor produkcji; społeczeństwo przemysłowe. AŻ.
uprzemysłowienie substytucyjne [im-port-substitution industrialization], strategia gospodarcza nastawiona na rozwój krajowego przemysłu w celu redukcji importu towarów. W latach 60. program ten starała się realizować Komisja ONZ ds. Ameryki Łacińskiej. Obecnie powszechnie uważa się, że polityka ta - jako pewna strategia -^uprzemysłowienia - nie powiodła się. Zastępowała ją stopniowo polityka uprzemysłowienia nastawionego na produkcję eksportową. J.S.
urbanizacja [urbanization], w węższym ujęciu u. oznacza tworzenie się miasta. Pierwsze miasta powstały około czterech tysiącleci p.n.e. W średniowieczu ekspansja handlu i kapitalizmu merkantylnego stymulowały rozwój głównych miast europejskich. Istnieje poważny spór na temat związku między u., upadkiem ->feudalizmu i rozwojem -^kapitalizmu.
Głównym przedmiotem zainteresowań socjologów jest u. na wielką skalę, która towarzyszy industrializacji i powstawaniu nowoczesnych społeczeństw. Mimo że nie istnieje związek poziomu rozwoju gospodarczego z u., to używa się często terminu "niedostateczna u." dla określenia sytuacji
uszlachetnienie 411
w byłych krajach państwowego socjalizmu, gdzie rozwojowi aglomeracji przemysłowych nie towarzyszył odpowiedni rozwój budownictwa mieszkaniowego i infrastruktury dla siły roboczej. Ponadto używany jest termin "nadmiernej u." w odniesieniu do miast Trzeciego Świata, mających dużą liczbę ludności, której nie może wchłonąć gospodarka jawna. W miarę jak zmiany społeczne związane z u. rozprzestrzeniają się poza granice państw, maleje socjologiczne znaczenie tego pojęcia. W tego typu zurbanizowanych społeczeństwach termin ten może mieć szersze znaczenie i oznaczać, że charakteryzują się one wysoko rozwiniętą gospodarką przemysłową oraz nowoczesną strukturą społeczną. Zob. też urbanizm.
AŻ.
urbanizm [urbanism], u. oznacza wzory życia społecznego, które uważa się za charakterystyczne dla ludności miast. Obejmują one bardzo wyspecjalizowany ^podział pracy, wzrost instrumen-talizmu (->przeżycie pracy) w stosunkach społecznych, osłabienie znaczenia więzów pokrewieństwa, rozwój -^stowarzyszeń dobrowolnych, pluralizm normatywny, -sekularyzację, nasilenie się konfliktów (->konflikt społeczny) i coraz większą rolę środków masowego przekazu (->socjologia mediów). W artykule opublikowanym w 1938 (Urbanism as Way of Life, "American Journal of Sociology") L. ->Wirth analizuje gruntownie te wzory w powiązaniu z trzema uniwersalnymi cechami miast: wielkością, gęstością zaludnienia i heterogenicznością społeczną. Późniejsze badania dowiodły jednak, że próby deterministycznego określania cech społecznych i kulturowych jako skutku umiejscowienia fizycznego są błędne. Zob. też socjologia miasta. AŻ.
USługi [sen/ice Industries], luźno zdefiniowana grupa działań gospodarczych, wymagających dużego zaangażowania siły roboczej i dotyczących finansów, sprzedaży, dystrybucji (transport, handel, handel hurtowy) oraz przedsięwzięć i zawodów związanych z różnymi formami opieki osobistej. Optymistyczne teorie -^uprzemysłowienia przewidują powstanie w przyszłości gospodarki usługowej lub zdominowanej przez u. W myśl bardziej pesymistycznych interpretacji duży sektor u. jest symptomatyczny dla ->deindustrializacji lub przewagi finansów nad -^kapitałem przemysłowym. Zob. też sektor produkcji. P.Ś.
uszlachetnienie [gentrification], podniesienie standardu niszczejących domów mieszkalnych, zwykle położonych w strefie śródmiejskiej. Wiąże się z fizyczną renowacją, zastąpieniem mieszkańców o niższym statusie społecznym grupami o wyższych dochodach oraz (często) zmianą warunków prawnych z wynajmu na własność. Termin ten został po raz pierwszy zastosowany przez brytyjską badaczkę problemów miasta, R. Glass (London. Aspects ofChange 1964). P.Ś.
l *
412 utopia, utopizm
utopia, utopizm [utopia, utopianism], opis wyobrażonego doskonałego społeczeństwa czy idealnej wspólnoty. Stówo to - często używane pejoratywnie na określenie braku realizmu - pochodzi z tytutu dzieta sirTh. More'a Utopia (1516, wyd. poi. 1947), lecz w socjologii zwykle wiąże sieje z socjologią wiedzy K. ->Mannheima. W Ideologii i utopii (1929, wyd. poi. 1992) Mannheim twierdzi, że grupy i klasy podporządkowane mają skłonność do utopijnych wyobrażeń, eksponujących możliwości zmiany i transformacji, podczas gdy dla dominujących klas społecznych z reguły charakterystyczne są poglądy ideologiczne podkreślające stabilność i ciągłość. Jednakże teoria u. Mannheima ma również wymiar filozoficzny i religijny: to właśnie zdolność do u., czyli zdolność do wyobrażania sobie alternatywnych przyszłości, ostatecznie określa -maturę ludzką.
Pogląd Mannheima na związek między u. a ->ontologią człowieka podzielał także marksistowski filozof społeczny E. Bloch, który w pracy Prinzip Hoffmmg (2 t. 1954-59) badał rolę marzeń, bajek, utopijnych filozofii i fantazji w społeczeństwach ludzkich. Dla Blocha u. był rodzajem świadomości przewidującej, która jest wszechobecna. U. mają dwa wymiary- materialny i subiektywny, czyli - jak to wyrażał - Jeszcze--nie-stającego się" oraz ,jeszcze-nie-świadome-go". Idee Blocha zrodziły się z protestu przeciw deformacjom zorganizowanego -^komunizmu w Europie Wschodniej.
Utopijne wątki teorii komunizmu K. -Marksa zachowały się nawet w najbardziej rewizjonistycznych wersjach współczesnego -^neomarksiz-mu. Typowe pod tym względem są prace A. Gorza. Urodzony w Austrii Gorz miał stać się jednym z czołowych społecznych i politycznych teoretyków francuskiej nowej lewicy, a przez pewien czas był redaktorem naczelnym "Les temps moder-nes". Jest autorem wielu krótkich, popularnych artykułów oraz szeregu wpływowych książek, m.in. Ecologie et politique (1978), Adieux au proletariat (1980), Chemins du paradis (1983) oraz Metamor-phoses du travail. Qiiete du sens. Critique de la raison economiąue (1988). Gorz, chociaż wielki wpływ wywarły nań idee Marksa, zwłaszcza zaś Sartre'a, podejmował ciągle próby rewizji tej spuścizny w świetle własnych analiz współczesnych przemian społecznych oraz swej szczególnej wizji możliwej utopijnej przyszłości. Jego wcześniejsze prace proponowały ruchowi robotniczemu strategię opartą na sojuszu między zanikającą "tradycyjną" klasą robotniczą a rozwijającą się "nową" klasą robotniczą. Bezsensowność i alienacja pracy w rozwiniętym kapitalizmie dotykają na równi obu tych różnych grup. Później jednak Gorz odmawia przyznania w jakiejkolwiek formie klasie robotniczej rewolucyjnej roli, jakiej oczekiwał od niej klasyczny marksizm. Zmiany technologiczne zachodzące w zaawansowanych społeczeństwach kapitalistycznych prowadzą do głębokich przemian w strukturze społecznej: "robotnicy-wytwór-
cy" są coraz bardziej wypierani przez niejetto rodną populację pracowników wykonujących prt cę niepewną, nieetatową lub sezonową, inipi słowy, przez "postindustrialny neoproletariat", Równocześnie obsesja wzrostu gospodarczej! i dominacja etyki pracy coraz bardziej zagrażaj zarówno przyrodzie, jak i życiu osobistemu czloo-ków społeczeństwa. Nowe ->ruchy społeczne, zwłaszcza ekologiczne, wskazują drogę ku pri) szłości, która położy kres klasom i dominacji Podstawowy dochód będzie zapewniany niezalei-nie od pracy. Technika zredukuje do minimum� niewdzięczną pracę, która pozostaje konieczni do zaspokojenia potrzeb. Wcześniej zaś ta konieczna praca będzie równo rozdzielana wśróij ludności. Stopniowe skracanie tygodnia roboczego, które umożliwią te przemiany, wyzwoli luda do twórczego, autonomicznego i przyjaznego innym korzystania z własnego czasu i własnej energii.
Koncepcje Gorza poddał wnikliwej krytyce B. Frankel w pracy The Post-lndustrial Utopim (1987). Bardziej ogólną analizę można znaleźć* R. Levitas, The Concept of Utopia (1990). Zob. tei komuna; mesjanizm. J.S.
utrzymywanie granic [boundary main tenance], sposób, w jaki społeczeństwa (lul
->systemy społeczne) podtrzymują rozgraniczeni! między sobą a innymi. Wielu badaczy jest zdania że badanie sposobów u.g. na obszarach peryferyj nych - a więc z natury rzeczy niejasnych i poten cjalnie zagrażających - może przyczynić się d lepszego zrozumienia podstawowych ->wartośi kultury danego społeczeństwa. M.T.
utylitaryzm [utilitarianism], miano, której.!
->Mill nadał czołowemu nurtowi ekonomiczneg
-liberalizmu w filozofii politycznej i moralni oraz w teorii społecznej. Istotę u. jako filozol politycznej i moralnej oddają słowa J. -Bentham "największe szc/eśde naj /iększej liczby ludzi Najbardziej �, : umiętą wersję u. zawierają prai filozofa D. ->Hume'a. Jego argumenty sprow dzające dobro do użyteczności kwestionu A. ->Smith w swych pismach moralnych, choć v współczesnej literaturze socjologicznej często są jest błędnie zaliczany do utylitarystów. U. panów zwłaszcza w myśli brytyjskiej końca XVIII i p czątków XIX w., lecz myśliciele europejscy i arn rykańscy skłaniali się ku podobnym koncepcjoi Bentham i jego zwolennicy dowodzili, że p szczególne "szczęśliwości" jednostek można s mować (tzw. utylitarny rachunek przyjemno; i przykrości) oraz że kryterium oceny dziatar indywidualnego bądź społecznego jest maksyrr lizacja sumy ^użyteczności.
Utylitaryści często błędnie uzasadniali s\ doktryny moralne i poparcie dla polityki leseferj mu (^-gospodarka wolnorynkowa) za porno rodzaju zalążkowej racjonalnej ->teorii wymiai która wywodzi się jeszcze z pism Th. ->Hobbei
a którą czasami określa się jako egoistyczny hedonizm. Głosi ona, że działanie indywidualne jest zawsze rezultatem dążenia do przyjemności, ze swej istoty samolubnej lub odniesionej do siebie samej, oraz unikania cierpienia. Do późnych utylitarystów należą H. ->Spencer i sam J.S. Mili, którego ojciec James Mili był czołowym przedstawicielem tej szkoły w czasach jej rozkwitu. J.S. Mili starał się usunąć niektóre niejasności i uproszczenia, jakimi obarczona była ta moralna i społeczna teoria, a w związku z metodą, którą stosował w swoich pismach, oraz kwestiami, które poruszał, uważa się go czasami za jednego z pierwszych , socjologów. Jednakże większość uznanych twór-! ców socjologii była krytycznie nastawiona do : tradycji liberalnej ->ekonomii politycznej, w której , kontekście zrodził się i rozwijał u. W rezultacie i etykietką u. opatruje się bez wyjątku (zob. np. j T. Parsons, The Structure ofSodal Action 1937) całą tradycję ekonomicznych metod i teorii w nauce o społeczeństwie. J.S.
uzależnienie instytucjonalne, zależność od instytucji, "instytucjonalizacja" [in-Stitutionalization], termin stosowany do określenia niekorzystnych skutków, jakie dla psychiki człowieka ma fakt stałego przebywania w pewnych instytucjach, zwłaszcza długotrwałego pobytu w dużych placówkach, takich jak szpitale psychiatryczne i więzienia. Najczęściej wymieniane konsekwencje (których bezpośrednie przyczyny są przedmiotem sporu) to niezdolność do samodzielnego życia, bierność i apatia. Następstwa te określane są czasem terminem "instytucjonalizm".
A.Z.
uzależnienie, zależność [dependence, dependency], stan, w którym jest się zależnym i podległym komuś lub czemuś; przeciwieństwo samodzielności. Termin ten może pojawiać się w socjologii w różnych kontekstach. W badaniach -wzrostu gospodarczego i w -^socjologii rozwoju odnosi się do sytuacji, w której rozwój
użyteczność 413
gospodarczy krajów zacofanych zależy całkowicie od pomocy krajów wysoko uprzemysłowionych. Może ona mieć różne formy: pomocy finansowej, technicznej, wojskowej, ekspertyz. Przedstawiciele tzw. ->teorii zależności, a także inni badacze są zdania, że u. ogranicza możliwości rozwoju i szkodzi długofalowym interesom gospodarczym i politycznym krajów ->Trzeciego Świata. W rozumieniu medycznym termin ten jest synonimem nałogu i wiązany jest najczęściej z takimi postaciami u., jak narkomania (->narkotyki) i alkoholizm (-nadużywanie alkoholu). W innym kontekście pojawia się czasem w odniesieniu do osób, które są zależne od innych emocjonalnie, finansowo lub politycznie. Wiele badań poświęcono konsekwencjom społecznym u. finansowego żon od mężów, zwłaszcza tych, które nie pracują zarobkowo, i jego wpływowi na ich wzajemne stosunki. Zob. też chrześniactwo; stosunki patron--klient. A.Z.
Użyteczność [Utility], w ekonomii u. definiuje się jako korzyść lub satysfakcję uzyskaną przez jednostkę w wyniku konsumpcji jakiegoś dobra, realizacji zamierzonego celu, wyboru działania. U. jest sposobem opisu preferencji. W kontekście wyborów konsumenckich znaczenie ma jedynie porządek u. - konsument wybierze dobro o wyższej u. U. (satysfakcja) nie muszą być porównywalne międzyosobowe. W kontekście problemów związanych z zasadami sprawiedliwości znaczenie może mieć również intensywność u. W tzw. ekonomii dobrobytu wymagana może być pełna proporcjonalna porównywalność u. W XVIH-wiecz-nej filozofii społecznej pojęcie u. związane zostało zarówno z zasadą maksymalizacji u. (szczęścia) wyjaśnianiającą zachowania indywidualne, jak i z zasadą maksymalizacji u. (korzyści) społecznych wyjaśniającą organizację porządku społecznego. Pierwsi socjologowie, np. E. Durkheim, krytykowali zasadę maksymalizacji u., argumentując, że teoria na niej oparta prowadzi do nieadekwatnego wyjaśniania ->ładu społecznego. J.P.
Van (van) Gennep (Charles) Arnold (Kurr)
(1873-1957), etnolog pochodzenia holendersko--francuskiego, którego Rites de passage (1909) jest klasycznym w antropologii studium rytuału; popierał także rozwój podejścia etnograficznego w badaniach folkloru europejskiego. Zob. też obrzędy przejścia. A.K.
Veblen Thorstein Bundę (1857-1929), czołowy w socjologii krytyk amerykańskiego indust-rializmu; jego prace zainspirowały rozwój tzw. ekonomii instytucjonalnej i wywarty wpływ na twórczość m.in. takich autorów, jak J.K. Galbraith i Ch.W. Mills. Syn imigrantów norweskich; zajmował wiele stanowisk uniwersyteckich, ale jego kariera instytucjonalna załamała się na skutek jego spektakularnego i niekonwencjonalnego sposobu życia. Często ekscentryczne prace V. pełne są gorzkiej satyry i zjadliwej ironii; twierdzi się też, że ich poziom ucierpiał z powodu jego osobistych rozczarowań, choć jest to dyskusyjne. V. przyjął podstawowe zasady ideologiczne późnego XIX-wiecznego ^kapitalizmu przedsiębiorców, zwłaszcza zaś rewolucjonizm i teorię cen, po czym odniósł te zasady do społeczeństwa,
w którym rozkwitały. W Teorii klasy próźniaa (1899, wyd. pól. 1971) zbliżył się ku modr wówczas antropologii ewolucyjnej, porównuj ostentacyjną konsumpcję i ostentacyjne próżni; two (rklasa próżniacza) klas sukcesu finansowe; z wystawnością rytuałów "barbarzyńców" w sp łeczeństwach plemiennych. Był także w pe świadom barbarzyństwa związanego ze statusf kobiet w "cywilizowanych" społeczeństwach 01 ich stałej eksploatacji przez mężczyzn. W pr; The Theory ofthe Business Enterprise (1904) i w li< nych artykułach krytykujących neoklasyczne teo ceny przedstawił systematyczną diagnozę wyv ływania przez mechanizm rynkowy marnotrav twa, oszustwa oraz wyzysku pracowitości i pom Iowości pracowników. Jego pojęcie "interesi biznesu pieniężnego" pod pewnymi wzgleda można porównać z pojęciem kapitału finansowe stworzonym przez współczesnego marksi: R. Hilferdinga. Sam V. odrzucał utopię marksizn wiążąc swe nadzieje polityczne z jakąś odmi: ->technicyzmu. O tym, że V., choć niemodny, przestał być r..: nem ważnym, świadczy fakt, liczne jego idee stały się w naukach społeczn] częścią wiedzy potocznej. A.K.
Ww
Wallis Roy (1945-1990), brytyjski socjolog religii, którego główne prace obejmują znakomite studia nad -ruchami społecznymi (zwłaszcza -�krucjatami moralnymi) oraz miejscem motywacji aktora w analizach socjologicznych. W jednej z pierwszych analiz Kościoła Scjentologii (The Road to Total Freedom 1976) W. przedstawił typologię zbiorowości ideologicznych (por. niżej). Zarówno kulty, jak i sekty są w niej dewiacją religijną w stosunku do normatywnie usankcjonowanego i cieszącego się szacunkiem Kościoła i ortodoksji wyznaniowej. W przeciwieństwie jednak do sekt kulty są "uprawomocnione pluralistycznie" w tym sensie, że udział w nich jest postrzegany jako jedna z różnych możliwych dróg zbawienia. Sekty zaś głoszą, że tylko ich zwolennicy dostąpią tej nagrody.
Typy zbiorowości
Szanowane Dewiacyjne
Uprawomocnione na podstawie jednego źródła
kościół
sekta
Uprawomocnione pluralis- denomi- kult tycznie nacja
Typologia zbiorowości ideologicznych R. Wallisa
W kolejnej analizie współczesnego sektarianiz-mu (->sekta) (The Elementary Forms ofthe Religious Life 1984) W. stworzył trójdzielną typologię nowych ruchów religijnych (->nowe religie), wyróżniając typ "odrzucający świat", typ "afirmujący świat" i typ "dostosowujący się do świata". AŻ.
Ward Lester Frank (1841-1913), jeden z pionierów socjologii amerykańskiej, twórca ewolucjo-nizmu psychologicznego, który (w przeciwieństwie do H. ->Spencera) przyznawał dużą rolę ludzkiej umysłowości w ewolucji. Od wczesnej młodości kształcił się sam; w 1863 zaciągnął się do armii Unii, a w końcu zdobył wyższe wykształcenie na studiach wieczorowych. Był geologiem i paleontologiem do 65. roku życia; wtedy to
przyjął stanowisko profesora socjologii w Brown University (gdzie wykładał do śmierci). U podstaw socjologii W., na którą duży wpływ miały prace Comte'a i Spencera, leży teoria ewolucji (->ewo-lucjonizm). Proces ten opisany jest w terminach faz, które są początkowo rezultatem "genezy" (spontanicznych ślepych sił), a następnie "telezy" (celowych działań człowieka opartych na wiedzy i przewidywaniu następstw). W. rozumiał socjologię jako systematyczne badanie sił społecznych, tych z natury psychicznych, których wynikiem jest ciągły proces "synergii społecznej", oddziałujący na tworzenie się nowych struktur. Znany jest głównie dzięki temu, że jego prace, szczególnie rozważania na temat telezy, wyprzedziły zainteresowania rolą kultury, której ważne miejsce przyznała socjologia XX w. (zob. Dynamie Sociology 1993; Outiine of Sociology 1988; Pure Sociology 1903 oraz Applied Sociology 1906). AŻ.
Warner William Lloyd (1898-1970), czołowy
socjolog amerykański lat 30. i 40. Wśród wielu różnych projektów badawczych W. najważniejsze i najbardziej znaczące jest badanie życia społeczności lokalnej (-^wspólnota) Nowej Anglii, przeprowadzone na początku lat 30. i uwieńczone pięciotomową publikacją (tzw. badania nad Yan-kee City), poświęcone klasom społecznym, społecznościom lokalnym, życiu fabryki, grupom etnicznym oraz religii i symbolizmowi. Pierwszy z tomów (The Social Life of Modern Community 1941) przedstawia szczegółowo ahistoryczny ->funkcjonalizm, leżący u podstaw socjologii W.; uważany za jej największą słabość. Jeden z komentatorów zauważył, że dzieło W. było tak często krytykowane, że nadszedł już chyba czas na ogłoszenie moratorium. Należy jednak również docenić fakt, że W. przełamał akademickie tabu i zapoczątkował dyskusję na temat -^stratyfikacji w Stanach Zjednoczonych - nawet jeśli jego koncepcja klasy połączyła trzy różne pojęcia: klasy, statusu i partii w jeden pionowy wymiar, będący
ł
416 wartość
w istocie miarą prestiżu. Skróconą, jednotomową wersję serii Yankee City opublikowano w 1963.
AŻ.
wartość [value], termin mający kilka różnych znaczeń. W ekonomii teoria wartości -pracy stwierdza, że dobra są wymieniane zgodnie z wielkością włożonej w nie pracy; wyjątkiem jest marksistowska teoria wyzysku, która dowodzi, że pracodawcy zawłaszczają część w. dóbr, tzw. w. dodatkową i utrzymują niskie płace przez tworzenie rezerwowej armii pracy. W badaniach postaw w. to uznawane przez ludzi poglądy na temat tego, co jest moralne lub właściwe, dobre lub złe, pożądane lub zasługujące na pogardę. Przyjmując podobny punkt widzenia, filozofowie uznają problematykę w. za część ->etyki, estetyki i filozofii politycznej.
Przyjmując w badaniu w. perspektywę socjologiczną, odróżniamy w., które są silnymi, niemal niezmiennymi, podstawowymi, niekiedy ukrytymi dyspozycjami, oraz ->postawy, ujawniające się jako raczej płytkie, mało zdecydowane i wysoce zmienne poglądy i opinie. Społeczeństwa na ogół są w stanie tolerować różnorodność tych drugich. Jeśli natomiast przyjmiemy, że konsens społeczny i polityczny kształtuje się dzięki kapitałowi wspólnoty w., wymaga to pewnego stopnia jednolitości i spójności w. uznawanych przez ludzi. Uważa się często, że teorie socjologiczne z kręgu normatywnie nastawionych funkcjonalistów (czyli teoretyków -konsensu), a teoria T. ->Parsonsa w szczególności, przeceniają znaczenie wspólnoty w. dla podtrzymania ->ładu społecznego.
Wszystkie dziedziny -^socjologii interesują się problematyką w., a wielu autorów klasycznych, zwłaszcza zaś E. -Durkheim i M. ->Weber, szczegółowo rozważało rolę w. w badaniach społecznych. Na tym ogólnym, bliskim filozofii poziomie refleksji istnieją, jak się wydaje, dwa typy problemów socjologicznych. Po pierwsze, ponieważ samo społeczeństwo jest po części konstytuowane poprzez w., badania socjologiczne są w pewnej mierze badaniami w. Po drugie, ponieważ socjologowie sami należą do społeczeństwa i przypuszczalnie uznają jakieś w. (religijne, polityczne itd.), ich praca może być uwikłana w kwestie w. czy nawet - jak mogliby stwierdzić marksiści (-marksizm) - w kwestie ideologiczne (->ideo-logia). Istotnie, spotyka się pogląd, że socjologowie z tego powodu są być może niezdolni do zachowania tej neutralności wobec w., której się od nich oczekuje jako od ludzi nauki.
Te dyskusje epistemologiczne (-^epistemologia) o roli w. w naukach społecznych mogą oddziaływać na pracę socjologa w trzech różnych fazach. Po pierwsze, w chwili podejmowania decyzji o wyborze tematu, np. religii lub homosek-sualizmu, kiedy to pojawia się pytanie o w.; po drugie, podczas wykonywania badań, kiedy to ważne stają się kwestie zniekształcenia wyników, neutralności wobec w. oraz -^obiektywności; a wreszcie gdy rozważa się skutki społeczne
konkretnych teorii czy badań. Większość socjoio gów zgadza się, że w praktyce trudno jest tu dokonać ostrych rozróżnień, albowiem te różne kwestie związane z w. nakładają się na siebie.
Jedną z cech definicyjnych filozoficznego -tpo-zytywizmu jest to, że uznaje on naukę - w tym nauki społeczne - za neutralną w sferze w., czyli wolną od w.; oczekuje, że ludzie nauki pozbędą się - lub przynajmniej powinni to zrobić - wszelkich uprzednich założeń czy preferencji na wszystkich etapach badań. Neutralność w kwestii w, jest więc warunkiem koniecznym naukowej socjologii, która powinna mieć charakter czysto "techniczny" - sprawozdani," z faktów, które same w sobie nie są wskazówką do podjęcia żadnych szczególnych działań czy przestrzegania szczególnych w. W przeciwieństwie do pozytywistów marksiści utrzymują, że w każdej fazie analiza socjologiczna jest z konieczności przesycona założeniami i konsekwencjami politycznymi i moralnymi, a tym samym socjologia jest nieodwracalnie przedsięwzięciem ideologicznym. Stanowisko większości socjologów mieści się gdzieś pomiędzy tymi skrajnościami i można je sprowadzić do poglądu, że wybór dziedziny badań musi być związany z w., natomiast postępowanie badawcze musi cechować maksymalna bezstronność, a wyniki należy przedstawiać w sposób neutralny; wówczas jednak problem w. - w postaci polityki - pojawia się w związku ze sposobem wykorzystania tych wyników. Często spotykanym pragmatycznym rozwiązaniem tych zdawałoby się nierozstrzygalnych trudności epistemologicznydi związanych z w. jest pogląd, że socjologia musi jednak zawsze wiązać się z jakąś etyką, polityką i w., a ponieważ nie może się od nich uwolnić socjologowie powinni wprost przedstawiać zwią-zane z tym kwestie dyskusyjne.
W kilku klasycznych debatach na temat w wzięli udział tak znakomici badacze, jak Ch.W Mills, H.S. Becker, A. Gouldner, G. Lundberg R. Lynd i G. Myrdal (prace większości z nich s; omawiane w >��';'n- cii miejscach w tym słowniku) Jednak najważniejsze ustalenia metodologiczni nadal zawierają prace M. Webera z tomu Gesum melte Aufstitze żur Wissenschaftslehre (1922), a zwla szcza te, w których omawia on filozoficzne pod stawy "odniesienia do w." jako zasady tworzeni; pojęć. Weber - nawiązując do epistemologi H. Rickerta (->nauki humanistyczne i przyrodni cze) - dowodzi, iż rzeczywistość jest nieskoń czenie złożona i niewyczerpywalna w sensie po jęciowym; że nauki przyrodnicze i społeczni zwykle używają uogólniających oraz indywiduali żujących sposobów tworzenia pojęć, a także ii przedmiot nauk społecznych jest szczególny z< względu na nasycenie znaczeniem i w. Zdanierr Webera o selekcji faktów w naukach społecznyd i historycznych decyduje ich istotność ze względi na w., oceniana poprzez wydobywanie w. wpisa nych w analizowaną sytuację bądź zjawisko. Oczy wiście zawsze istnieje kilka możliwych interpreta
WeberAlfred 417
cji w., stanowiących fundament zjawisk kulturowych, i w konsekwencji kilka różnych punktów widzenia, które możemy przyjąć, konceptualizując zjawisko (lub jednostkę historyczną"), które ma być wyjaśnione. Skoro jednakjednostkę historyczną tworzy się w toku określonych badań, to "obiektywnie jednostronna" wiedza społeczna staje się możliwa, gdy odkryjemy więzi przyczynowe między zależnym od w. opisem zjawiska a poprzedzającymi je czynnikami historycznymi, ponieważ formowaniem się tych więzi rządzą ustalone reguły procedur naukowych. Jeśli szczególny, wartościujący punkt widzenia, zgodnie z którym ukształtowane zostało rozumienie obiektu badań, nie ułatwia sensownego i adekwatnego przyczynowego wyjaśnienia tego zjawiska, być może powiązanie danego zjawiska z innymi w. umożliwi konstrukcję lepszą do wyjaśnienia. Ta złożona argumentacja została omówiona w pracy Th. Burgera Max Weber's Theory ofConcept Formation (1976). Zob. też teoria normatywna. A.K.
warunkowanie [conditioning], termin stosowany przez psychologów-behawiorystów w modelach uczenia się opartych na mechanizmie bo-dziec-reakcja (S-R). Oznacza proces, w trakcie którego na gruncie tego mechanizmu tworzą się nowe związki.
Behawioryści (->behawioryzm) rozróżniają z re-giity dwa typy w. W w. klasycznym (typ S), odkrytym przez I. Pawiowa w toku jego słynnych eksperymentów z psami, nowy bodziec wiąże się z już istniejącą reakcją. Nowy związek bodziec-reakcja powstaje po dołączeniu nowego, poprzednio neutralnego bodźca do bodźca dawniejszego, któryjuż wywołuje reakcję. W eksperymentach Pawiowa stary, niewarunkowany (czy bezwarunkowy) bodziec (L/CS), w postaci pożywienia w pysku psa, wywołuje odruchową, bezwarunkową reakcję ślinienia się (UCR). Gdy ten bodziec łączy się stale z nowym bodźcem (dźwiękiem dzwonka), to z czasem ten nowy bodziec zacznie wywoływać ślinienie się. W ten sposób powstaje nowy związek między warunkowanym (warunkowym) bodźcem (CS) -dźwiękiem dzwonka, a warunkowym odruchem (CR) - wydzielaniem śliny. W procesie tym wiązanie karmienia z dźwiękiem dzwonka służy wzmocnieniu lub zintensyfikowaniu nowego związku S-R, tzn. zwiększeniu prawdopodobieństwa występowania odruchu wydzielania śliny na dźwięk dzwonka. Częste powtarzanie samego nowego bodźca bez wzmocnienia (pokarm) prowadzi do wygasania odruchu warunkowego.
W aktywnym w. instrumentalnym (typ R) wytwarza się nową reakcję na dotychczas neutralny bodziec. Reakcję tę utrwala się przez stosowanie jakiegoś jej wzmocnienia, ilekroć ona zachodzi. Metoda ta łączona jest powszechnie z nazwiskami dwóch amerykańskich psychologów, E.L. Thorn-dike'a (Animal Intelligence 1898) oraz B.F. Skinnera (Zachowanie się organizmów 1938, wyd. poi. 1995). W znanych eksperymentach Skinnera ze szczurami
umieszczonymi w klatce wyposażonej w przycisk, jego naciśnięciu przez zwierzę towarzyszyło za każdym razem wzmocnienie w postaci otrzymania porcji karmy (bodziec wzmacniający). Wzmocnienie, w którym wykorzystuje się przyjemność, zwane jest pozytywnym. Natomiast jako negatywne określa się wzmocnienie zmuszające do unikania tego, co nieprzyjemne (rażenie prądem, obrzydliwy smak). Gdy bodziec wzmacniający ugruntowuje się przez uczenie się, zwany jest wzmocnieniem wtórnym. Na przykład jeśli szczur uczy się zdobywać żetony zapewniające mu pożywienie, można ich użyć jako wtórnych wzmocnień w w. jakiejś nowej reakcji. W. instrumentalne wykorzystuje się także w terapii ludzi. Pacjent uczy się, iż pewne wzory zachowania przynoszą pożądane skutki, tzn. nagrodę, co zwiększa prawdopodobieństwo, że będzie podobnie postępował w przyszłości.
Spory między teoretykami procesów uczenia się dotyczą w znacznej mierze interpretacji obserwacji empirycznych płynących z badań mechanizmów w. Analizy w. przeprowadzane przez pierwszych behawiorystów sugerowały, że jest to prosty, nieświadomy, automatyczny proces. Liczne eksperymenty dostarczyły jednak przekonujących dowodów, że w powstawaniu związków między bodźcem a reakcją, obserwowanych w badaniach nad w., uczestniczą procesy poznawcze. Od lat 60. XX w. rosnące zainteresowanie psychologii problemami poznania i przetwarzania informacji spowodowało odwrócenie uwagi od badań mechanizmów w. u zwierząt i ludzi oraz od prób tłumaczenia procesów uczenia w kategoriach modeli bodziec-reakcja. J.S.
Webb (Martha) Beatrice, lady Passfield (1858-1943), Webb Sidney James, baron
Passfield (1859-1947), słynni autorzy klasycznej pracy Dzieje organizacji zawodowej w Anglii (1894, wyd. poi. 1901) czołowi myśliciele i działacze socjalistycznego ruchu ->fabianizmu, którzy wnieśli istotny wkład w rozwój brytyjskiej Partii Pracy i ukształtowali jej charakter. Praca W. na temat -związków zawodowych wyraża niechęć do silnej w Wielkiej Brytanii tradycji pracy rzemieślniczej i oczekiwanie, że w przyszłości, wraz z wprowadzeniem przez państwo płac minimalnych i ubezpieczeń społecznych, związki zawodowe nie będą już potrzebne. ->Socjalizm W. cechowało przekonanie o konieczności tworzenia socjalistycznych instytucji demokratycznych poprzez ciągły proces nadbudowywania nowych instytucji na gruncie starych. Porozumienie partii politycznych w Wielkiej Brytanii w kwestii zabezpieczeń społecznych, osiągnięte po 1945, jest w dużej mierze zasługą koncepcji W. A.Z.
Weber Alfred (1868-1958), ekonomista niemiecki (brat M. ->Webera), który wniósł wkład do teorii wyjaśniających terytorialne wzory lokalizowania zakładów przemysłowych. Twierdził, że są one wynikiem rywalizacji o najkorzystniejsze lo-
418 Weber Max
kalizacje (z punktu widzenia minimalizacji kosztów i maksymalizacji zysków); w ten sposób przyczynił się do rozwoju geografii jako nauki społecznej. Socjologowie znają go jednak raczej z prac poświęconych socjologii kultury (Kulturge-schichte als Kultursociologie 1935), w których analizuje on związek między rozwojem wiedzy (zwłaszcza nauki i techniki) a kulturą (lub "duchem") cywilizacji. A.Z.
Weber Max (1864-1920), wraz z E. Durkheimem jest powszechnie uważany za twórcę współczesnej socjologii jako samodzielnej nauki społecznej. Prace W. są jednak bardziej złożone, ambitniejsze i wciąż stanowią bogate źródło interpretacji i inspiracji. Życie W. również wzbudza pewną fascynację. Po załamaniu psychicznym w 1897 przeżył czteroletni okres intelektualnej bezczynności. Jego żona Mariannę była feministką, a Weberowie stanowili w początkach XX w. centrum kręgu intelektualnego wzbudzającego największe uznanie w Niemczech; zbierał się on na regularne coniedzielne seminaria w ich domu w Heidelbergu. Wkład W. do socjologii był ogromny. Dostarczył on podstaw filozoficznych dla nauk społecznych, ogólnych ram pojęciowych dla socjologii oraz przeprowadził pogłębione badania dotyczące wszystkich wielkich religii świata, społeczeństw antycznych, historii gospodarczej, socjologii prawa i muzyki oraz wielu innych dziedzin.
Podjęta przez Durkheima próba stworzenia socjologii jako nauki oparta była na ówczesnym naukowym -^pozytywizmie; wykształcenie intelektualne W. opierało się głównie na neokantow-skiej (->neokantyzm) szkole filozofii związanej z nazwiskami W. ->Windelbanda i H. Rickerta (->nauki humanistyczne i przyrodnicze), dominującej w Niemczech w owym czasie. Filozofia ta zdecydowanie rozróżniała zjawiska (świata zewnętrznego, który obserwujemy) oraz noumena (postrzegającą świadomość). W socjologii W. było to rozróżnienie nauk przyrodniczych i społecznych, przy czym te drugie dotyczyły form naszego rozumienia świata. Dlatego też ustalanie uniwersalnych praw - będące na miejscu w naukach przyrodniczych - nie jest zadaniem nauk społecznych; powinny one raczej interesować się przyczynowym {-przyczyna) wyjaśnianiem i rozumieniem działań społecznych w konkretnych kontekstach historycznych. Jednocześnie społeczeństwo ludzkie nie jest kwestią przypadku, lecz "prawdopodobieństw", a istnienie nauk społecznych jest możliwe dlatego, że istoty ludzkie działają racjonalnie, przynajmniej przez większość czasu.
Właściwym przedmiotem nauk społecznych jest więc działanie społeczne: działanie skierowane ku znaczącym innym ludziom; działanie, któremu przypisujemy subiektywne -^znaczenie. Socjologia próbuje dokonać interpretującego wyjaśnienia tego działania, stosując metodę -typów idealnych. W. stworzył czteropolową klasyfikację działań społecznych: działania tradycyjne podejmo-
wane dlatego, że były zawsze wykonywane; działania afektowe, kierowane emocjami; działania racjonalne pod względem wartości i skierowane ku -^-wartościom ostatecznym oraz działania racjonalne z punktu widzenia celów, czyli instrumentalne.Jedynie ostatnie dwa rodzaje można określić jako działania racjonalne. Co prawda W. twierdził stanowczo, że nie istnieje racjonalność wyboru celów ani ostatecznych wartości, ale w momencie gdy zostaną one przyjęte, można do nich dochodzić sposobami mniej lub bardziej racjonalnymi. W. postrzegał rozwój współczesnych społeczeństw jako proces wzrostu -nacjonalizacji w którym świat trici swą tajemniczość. Powstanii ogromnych współczesnych --^biurokracji stanów główną część tego procesu i jednym z zarzutóy W. wobec socjalizmu jest, że doprowadzi on di "odczarowania" życia.
Osiągnięciem filozoficznym W. była teoria wól ności od wartościowania; ta skomplikowana koń strukcja jest często mylnie interpretowana jaki naiwna wiara w obiektywność. Zdaniem W. wybó dokonywany przez naukę i przez socjologię jes wyborem wartości, nie dającym się uzasadni racjonalnością instrumentalną. Tak jest równie przy wyborze tematu badań. Jednak gdy wybór te zostaną już dokonane, badania socjologiczn mogą być wolne od wartości w tym sensie, że ic spójność myślowa może być przedmiotem kryty! ze strony wspólnoty naukowej. To, co wydaje si racjonalne, jest jednak otwarte na zmiany histc ryczne. W tym sensie naukowe prace socjologie; ne są obudowane wartościami nie tylko uznaw; nymi przez poszczególnych socjologów, ale takż charakteryzującymi socjologiczną wspólnotę nai kową i dominującą kulturę jako całość.
Przyjęło się porównywanie W. z Marksei i określanie go jako twórcy alternatywnej s< cjologii, jednocześnie bardziej naukowej i bardzii burżuazyjnej. Tymczasem W. miał licznych i ró; norodnych poprzedników. Na przykład formułuj; tezę o -etyce protestancki j (często uważaną 2 alternatywę M rasistowskiego wyjaśnienia pi wstania ->kapitalizmu), W. jednoznacznie opier; się na wcześniejszych teoriach kapitalizmu i pi< niądza W. Sombarta i G. Simmla. W. stwórz jednak ważną alternatywę dla marksistowskie koncepcji klasy i polityki. Jego zdaniem kła: określa nie stosunek do środków produkcji, le< wspólna pozycja na rynku, prowadząca do jei nakowych ->szans życiowych. Takie postawień sprawy umożliwia dyskutowanie np. o klasae mieszkaniowych (właściciele-lokatorzy, wynajm jacy prywatnie itd.) lub o klasach zdefiniowanyt przez posiadanie umiejętności i inne aktywa daj ce możliwość funkcjonowania na rynku. W. stW' rzyl też pojęcie grup statusowych (->status) jak ważnego elementu stratyfikacji, tj. grup wyro nianych według pozytywnych lub negatywny! kryteriów honorowych i mających wspólny st życia (np. grupy etniczne |-etniczność] lub ->ka ty). Twierdził także, że zorganizowane konflik
weryfikacja hipotez statystycznych 419
wokół ->wladzy są istotnym aspektem życia społecznego, niekoniecznie powiązanym z gospodarczym konfliktem klasowym.
Istnieje duża rozbieżność stanowisk w kwestii poglądów politycznych W., ambiwalentnych i złożonych, podobnie jak wiele jego analiz socjologicznych. Niektórzy twierdzą, że byt on prekursorem faszyzmu; inni - co wydaje się dużo bliższe prawdy - widzą w nim wyrafinowanego liberała. Problemem jest to, że dzieła polityczne W., jak i znaczna część jego pozostałych prac, nie pasują do uproszczonych kategorii, w jakich przedstawiciele teorii społecznej próbują je obecnie umieścić.
Jego publikacje są równie obszerne, jak różnorodne, ale najważniejsze prace W. to: Gospodarka i społeczeństwo (1922, wyd. poi. 2002); Etyka protestancka a duch kapitalizmu (1904-05, wyd. poi. 1994); Wirtschaftsgeschichte (1923); Dzielą zebrane z socjologii religii (3 t. 1920-21, wyd. poi. 2000) oraz prace metodologiczne zebrane w tomie Gesam-melte Aufsatze żur Wissenschaftslehre. Fascynująca biografia męża napisana przez M. Weber (Max Weber. Ein Lebensbild 1950) jest klasyczną pracą socjologiczną, choć często oszczędną w podawaniu faktów o prywatnym i publicznym życiu W. Najlepszym krótkim wprowadzeniem do głównych elementów prac socjologicznych W. jest książka F. Parkina (często bardzo krytyczna) Max Weber (1982). Zob. też absolutyzm; charyzma; feudalizm; hinduizm; interpretacja; legitymizacja; panowanie; patrymonializm; racjonalność formalna; socjologia prawa; społeczeństwo przemysłowe; socjologia religii; teoria działania. PS.
weryfikacja [verification], w filozofii empirys-tycznej (->empiryzm) twierdzenia poznawcze uważa się za naukowe tylko wtedy, gdy są sprawdzalne. W. twierdzenia polega na przedstawieniu dowodu o charakterze empirycznym lub obserwacyjnym, dającego podstawę do uznania go za prawdziwe. W empiryzmie logicznym znaczenie twierdzenia traktowano jako równoznaczne z jego metodą w. i jedynie sądy weryfikowalne uznawano za sensowne. W nieempirystycznych filozofiach nauki oraz w mniej skrajnych formach empiryzmu przyjmuje się, że dowód może dawać dostateczne powody do przekonania o prawdziwości twierdzenia, chociaż może nie być w. w sensie niezbitego wykazania tej prawdziwości. Zob. też Koło Wiedeńskie. J.S.
weryfikacja hipotez statystycznych [sta-tistical hypothesis testing], dział wnioskowania statystycznego (-statystyka indukcyjna). Celem w.h.s. jest stwierdzenie, czy wyniki przeprowadzonego na próbie losowej badania upoważniają do odrzucenia, z wystarczająco dużą pewnością, pewnej hipotezy (tzw. hipotezy zerowej) na rzecz hipotezy konkurencyjnej. Z reguły hipoteza zerowa głosi, że zaobserwowane w próbie zjawisko (np. zależność pomiędzy dwiema zmiennymi) ma charakter jedynie przypadkowy,
wynikający z mieszczących się w normie błędów próby losowej, hipoteza konkurencyjna zaś zakłada, że zjawisko zaobserwowane w próbie zachodzi także w całej populacji. Jeżeli procedura w.h.s. nie pozwoli nam na odrzucenie hipotezy zerowej na rzecz hipotezy konkurencyjnej, oznacza to, że nie możemy uogólnić wyników badania na próbie na całą populację - brak nam bowiem wystarczającej pewności, że nie mają one jedynie charakteru przypadkowego. Z drugiej strony nie-odrzucenie hipotezy zerowej nie oznacza automatycznie, że jest ona prawdziwa, ale raczej że badanie nie dało podstaw do rozstrzygnięcia postawionego problemu.
W przypadku badań reprezentacyjnych (opartych na próbach losowych) nigdy nie jest możliwe uzyskanie całkowitej pewności, że zastosowany test w konkretnym przypadku prowadzi do właściwego wniosku. Można natomiast dla określonej procedury w.h.s. wyznaczyć prawdopodobieństwo niesłusznego odrzucenia hipotezy zerowej, w sytuacji gdy jest ona prawdziwa (tzw. błąd I rodzaju); w niektórych przypadkach możliwe jest także określenie prawdopodobieństwa nieodrzucenia hipotezy zerowej, mimo że prawdziwa jest hipoteza konkurencyjna (tzw. błąd 11 rodzaju). Dobierając procedurę w.h.s., musimy określić akceptowalny poziom ryzyka popełnienia błędu l rodzaju, tzw. poziom istotności testu. Jeżeli np. przyjmiemy poziom istotności równy 0,01, oznacza to, że akceptujemy procedurę w.h.s., która na 100 przypadków, gdy prawdziwa jest hipoteza zerowa, w tylko jednym doprowadzi nas do jej niesłusznego odrzucenia. W naukach społecznych stosuje się na ogół testy o poziomie istotności 0,05 lub niższym. Jeżeli dostępne są różne procedury w.h.s., które gwarantują prawdopodobieństwo popełnienia błędu I rodzaju nie wyższe niż przyjęty poziom istotności, należy spośród nich wybrać tę, która charakteryzuje się najniższym prawdopodobieństwem popełnienia btędu II rodzaju (reguła Neymana-Pearsona).
Dla różnego rodzaju hipotez statystycznych opracowano szereg różnych procedur ich weryfikacji, tzw. testów istotności. W zależności od tego, czy test zawiera dodatkowe założenia co do charakterystyki populacji (np. o normalności rozkładu jakichś zmiennych), mówimy o ->testach parametrycznych (np. test t-Studenta służący do w.h.s. o równości dwóch średnich) i ->testach nieparametrycznych (np. test chi-kwadrat, służący m.in. do weryfikacji hipotez o niezależności stochastycznej).
Zastosowanie testu istotności polega na obliczeniu określonej ->statystyki (np. statystyki chi-kwadrat w przypadku testu chi-kwadrat), będącej miarą różnicy pomiędzy stanem zakładanym dla populacji przez hipotezę zerową a stanem zaobserwowanym w próbie, a następnie sprawdzeniu w odpowiednich tablicach, jakie jest prawdopodobieństwo, że z populacji, w której prawdziwa jest hipoteza zerowa, zostanie wylosowana
Ił M
420 Westermarck Edvard (Edward) Alexander
próba, w której statystyka ta będzie większa bądź równa uprzednio obliczonej wartości - a zatem na określeniu prawdopodobieństwa, że zaobserwowany wynik w próbie zostałby osiągnięty w przypadku prawdziwości hipotezy zerowej. Jeżeli prawdopodobieństwo to jest mniejsze niż przyjęty poziom istotności, hipotezę zerową odrzucamy na rzecz hipotezy konkurencyjnej, jeśli jest ono większe - hipotezy zerowej nie możemy odrzucić.
W praktyce większość testów wykonuje się, stosując standardowe komputerowe ->pakiety statystyczne, jak ->SPSS lub Statistica. W takim przypadku rola badacza ogranicza się do sformułowania hipotez, wyboru właściwego testu oraz interpretacji otrzymanego wyniku. Z reguły programy komputerowe nie formułują bezpośredniego wniosku o odrzuceniu lub przyjęciu hipotezy, podają natomiast, przy jakim poziomie istotności hipoteza zerowa mogłaby zostać odrzucona. Nie należy utożsamiać tej wartości z "siłą" czy "wartością" hipotezy, tak np. w przypadku dużej próby istotna statystycznie na poziomie istotności bliskim O będzie nawet bardzo słaba korelacja pomiędzy dwiema zmiennymi, podczas gdy w przypadku użycia próby o niewielkiej liczebności nawet relatywnie silna korelacja może zostać uznana za nieistotną (tzn. nie będzie można odrzucić hipotezy głoszącej, że w populacji zmienne te są niezależne). J.H.
Westermarck Edvard (Edward) Alexan-
der (1862-1939), socjolog, antropolog i filozof fiński, który - jako profesor London School of Economics - byt jednym z twórców socjologii akademickiej w Wielkiej Brytanii. Najbardziej znaną pracą W. jest The History of Human Maniage (1891), w której, wykorzystując wczesne antropologiczne badania porównawcze, próbował obalić tezę (później bardzo modną), że nasi najstarsi przodkowie żyli w seksualnym promiskuityzmie. Wraz z F. -Boasem, W. był pionierem badań terenowych (w Maroku); starał się poznać język ludzi będących przedmiotem jego badań, aby bezpośrednio z nimi rozmawiać i przynajmniej obserwować ich kulturę lub nawet uczestniczyć w niej osobiście. Jego porównawcza metoda badawcza, abstrahująca od konteksu, zmierzająca do odkrycia związków między instytucjami w różnego rodzaju społeczeństwach przez wydzielanie ich z ->systemu społecznego, do którego należą, została w latach 20. i 30. wyparta przez podejście funkcjonalne (->funkcjonalizm), które analizowało społeczności lokalne jako funkcjonujące całości. W rezultacie jego opus magnum jest już dzisiaj tylko przemiotem zainteresowań historyków. Inne prace W. to m.in.: The Origin and Devehpment of Morał Ideas (1912) oraz The Future of Marriage in Western CMIization (1936). AŻ.
wędrówki sezonowe [transhumance], sezonowe ruchy stad zwierząt wraz z ludnością je
hodującą zależne od zmian dostępności pastwisk, często między górami i nizinami. Ludy pasterskie, np. Saami w arktycznej Skandynawii i Nuerowie w Sudanie, tym się różnią od ludów koczowniczych, że ich wędrówki są regularne, coroczne i sezonowe, nie są zaś migracjami. A.K.
Wiązanie [bonding], termin określający wzajemne utożsamianie się matki i dziecka oraz warunki, w jakich się ono dokonuje; niekiedy jest stosowany do opisu kształtowania się innych bliskich stosunków. A.K.
wiązka statusów [status set], zestaw pozycji społecznych (np. robotnica fabryczna, matka, chodząca do kościoła) występujący u jednej osoby. Termin ten wprowadził R.K. Merton w pracy Teoria socjologiczna i struktura spoteczna (wyd. 2 1957, wyd. poi. 1982). P. Ś.
wiedza zdroworozsądkowa [common-
sense knowledge], rutynowa wiedza, jaką mamy o naszym codziennym świecie i działalności, Istnieją różne stanowiska socjologiczne wobec w.z. Jest ona pojęciem centralnym socjologii fe-nomenologicznej (-fenomenologia) A. Schiitza, gdzie odnosi się do zorganizowanych, "stypizo-wanych" kompleksów wiedzy uznawanej za oczywistą, na której opieramy nasze działania i której w "naturalnym nastawieniu" nie kwestionujemy. Idea ta stanowi też podstawę ogólnej teorii społeczeństwa P. Bergera i Th. Luckmanna (Spoteczne tworzenie rzeczywistości 1967, wyd. poi. 1983). Dla etnometodologów (~>etnometodologia) w.z. (albo, jak sieją często określa, "milcząca") jest pewnym stałym rezerwuarem gromadzącym niewyartyku-łowane zasady, mówiące Jak postępować", a towarzyszy temu poczucie uporządkowania i spójności. A. Giddens wbudowuje to pojęcie w swą teorię ->strukturacji (Stanowienie społeczeństwa 1984, wyd. poi. 2003). Przedstawiciele -^interak-cjonizmu symbolicznego i u łych wariantów socjologii rozun: HIX>J traktują analizę w.z. mniej rygorystycznie, a za główny cel socjologii uznają artykułowanie i interpretację ludzkich wyobrażeń na temat świata społecznego, tak więc analiza socjologiczna zawsze musi być w tych wyobrażeniach zakorzeniona.
Niektórzy socjologowie uważają, że w.z. jest czymś odrębnym od rozumienia socjologicznego, jeśli nie przeciwnym mu. Według E. ->Durkheima socjologia musi uwolnić się od zdroworozsądkowych postrzeżeń (przesądów), zanim przystąpimy do tworzenia naukowej wiedzy na temat świata społecznego. Według marksistów duża część w.z. ma charakter ideologiczny, w każdym razie pojmowanie świata, jakie z niej wynika, jest bardzo ograniczone. Przedstawiciele tych stanowisk podkreślają naukowy charakter socjologii, marksiści zaś jeszcze ponadto wielką rolę rewolucyjnej partii w organizowaniu klasy robotniczej i prowadzeniu jej właściwą drogą. J.S.
WJekizm [ageism], przez analogię do takich terminów jak "rasizm" i "seksizm", dyskryminacja oraz wyznawanie irracjonalnych poglądów i przesądów dotyczących jednostek lub grup i opartych na ich wieku. Przyjmuje się stereotypowe (-ste-reotyp) założenia na temat fizycznych lub umysłowych cech ludzi z określonej grupy wiekowej i zwykle wyraża się je w sposób poniżający. Najczęściej w. kieruje się przeciwko ludziom starym. Istnieją organizacje (np. Szare Pantery w USA) stawiające sobie za cel walkę o -> prawa ludzi starych i przeciwko ich ->dyskryminacji.
M. T.
wielka teoria [grand theory], termin zaproponowany przez C.W. ->Millsa (The Sociological Imagination 1959) dla określenia formy wysoce abstrakcyjnego teoretyzowania, w którym formalne zorganizowanie teorii i układ -^pojęć są ważniejsze niż rozumienie świata społecznego. Sformułowanie Millsa odnosiło się przede wszystkim do teorii systemów Parsonsa. P.S.
wieloczynnikowa skala diagnostyczna (WISKAD), wieloczynnikowy inwentarz osobowości (WIO) [Minnesota Multipha-sic Personality lnventory (MMPI)], test osobowości opracowany w latach 40. XX w. do celów klinicznych, ale stosowany także przez socjologów amerykańskich w latach 50. i 60. Osoby badane określają opisowe stwierdzenia zawarte w teście jako albo prawdziwe, albo fałszywe w odniesieniu do nich lub wybierają możliwość "nie mam zdania". Wyniki uzyskiwane na 14 skalach składają się na profil osobowości; -> rzetelność i ->trafność testu oraz możliwość jego standaryzacji są zapewne niewielkie. A.K.
więzi ekspresyjne i instrumentalne [ex-pressive ties and instrumental ties], określenia stosowane niekiedy w celu rozróżnienia stosunków społecznych będących celem samym w sobie oraz nastawionych na realizację jakiegoś innego celu. W.e. polegają np. na zaangażowaniu się w sprawy innej osoby rodzącym się na podłożu pokrewieństwa lub uczucia miłości, natomiast w.i. implikują współpracę tylko wtedy, gdy służy ona osiągnięciu jakiegoś ograniczonego i bezpośredniego celu; przykładem jest stosunek lekarz-pa-cjent. A.K.
więzy krwi [consanguinity], związek polegający na pochodzeniu od wspólnego męskiego lub żeńskiego przodka. Stosunek tego rodzaju niekoniecznie jednak musi być związkiem krwi. Antropologowie społeczni wskazują, że przy ustalaniu w.k. związki umowne mogą być równie ważne jak rzeczywiste więzi biologiczne (jak w przypadku ->klanów). A.R. -Radclife-Brown dowodził, że termin ->pokrewieństwo jest lepszy niż termin "w.k.", ponieważ niekoniecznie zakłada związek krwi. J.S.
Wittgenstein Ludwig Josef Johann 421
Windelband Wilhelm (1848-1915), wybitny przedstawiciel niemieckiego ->neokantyzmu. W. jest znany głównie za sprawą swej monumentalnej Lehrbuch der Geschichte der Philosophie (l 892), w której zarysowuje klasyczne już rozróżnienie podejścia idiograficznego i nomotetycznego w nauce (->podejście idiograficzne a nomotetyczne). J.S.
WinnJCOtt Donald WoodS (1896-1971), pediatra i psychoanalityk (^psychoanaliza) brytyjski, którego prace poświęcone więzi między matką a dzieckiem zwróciły uwagę na znaczenie środowiska w rozwoju dziecka oraz rolę "właściwej opieki matczynej". Często omawiany przez współczesnych autorów feministycznych zajmujących się zagadnieniem rodzicielstwa, a jego najbardziej poczytną pracą jest The Child, the Family and the Outside World (1964). AŻ.
Wirth LOUJS (1897-1952), urodził się w Niemczech, studiował w Stanach Zjednoczonych, gdzie w latach 30. został czołową postacią ->szkoły chicagowskiej. W 1925 ukazała się jego rozprawa doktorska The Ghetto; w ciągu kariery naukowej W. nieprzerwanie zajmował się życiem miasta, grupami mniejszościowymi i środkami masowego przekazu, wywierając znaczny wpływ na rozwój socjologii. Najbardziej znaną pracą W. jest klasyczny (i ciągle budzący dyskusje) esej Urbanism as a Way of Life. Wybór jego prac (z obszerną bibliografią) znajduje się w książce On Cities and Social Life (1964).Zob. też socjologia miasta; urbanizm. A.Z.
Wittgenstein Ludwig Josef Johann (1889-
-1951). Chociaż urodził się w Wiedniu i mieszkał w Austrii do 1912, często uważa się go za najważniejszego anglojęzycznego filozofa XX w. Nadzwyczajność jego dzieła polegała na tym, że w czasie swej stosunkowo krótkiej kariery akademickiej stworzył dwie wielkiej wagi, choć wzajemnie niezgodne koncepcje filozoficzne.
Na wczesne prace filozoficzne W. wywarły wpływ Principles of Mathematics B. Russella. Najpełniejszym wyrazem tego okresu dociekań W. był słynny Tractatus logico-philosophicus, opublikowany najpierw po niemiecku (1921), później po angielsku (1922, wyd. poi. 1970). Rdzeniem tej pracy jest koncepcja ->języka i ->znaczenia, zgodnie z którą każde zdanie jest obrazem pewnego możliwego stanu rzeczy. Zdania są związkami nazw, które w ostatecznej analizie muszą odnosić się jednoznacznie do prostych przedmiotów. Aby ten stosunek przedstawiania pomiędzy rzeczywistością, językiem a myśleniem był możliwy, muszą one mieć wspólną formę logiczną. Nie jest ona jednak w sposób oczywisty zawarta w świecie, a więc nie może sama być przedstawiona w języku. Podobnie wartości moralne i stosunek jaźni do świata nie są stanami rzeczy, które mogą być przedstawione w języku. Są to kwestie metafizyczne (->metafizyka), o których nic sensownego nie można powiedzieć i o których trzeba milczeć. Wczesne prace W. często interpretuje się błędnie
422 wizje społeczeństwa
jako sympatyzujące z antymetafizycznym weryfi-kacjonizmem ->Koła Wiedeńskiego. W odróżnieniu od adherentów tej szkoty W. uznawał powagę i głębię problemów metafizycznych, choć negował możliwość odpowiedzi na nie.
Późniejsza filozofia W. powstawała fragmentami w notatkach zapisywanych w latach 30. i 40. oraz w jego wykładach w Cambridge, wygłaszanych w tym samym okresie. Przyjęła formę druzgocącej krytyki tej właśnie koncepcji języka i znaczenia, za którą opowiadała się jego wcześniejsza filozofia. Głównym wyrazem tej późniejszej filozofii jest praca Dociekania filozoficzne (opublikowana pośmiertnie w 1953, wyd. poi. 1972).
Rozpoczyna się ona od opisów wyimaginowanych "gier językowych", za pomocą których W. stara się rozwiać potężną pokusę, aby sądzić, że musi istnieć jakaś jedna podstawowa istota wszelkiego języka, że istota ta polega na jakiejś relacji wyobrażenia świata oraz że funkcja słów polega głównie lub wyłącznie na nazywaniu. W opisie W. gry językowe są opartymi na pewnych regutach praktykami ludzkimi, w których wypowiedziom znaczenie nadaje rola, jaką odgrywają w kontekście tych praktyk. Ogólnie znaczeniem stówa lub zdania jest jego użycie w takiej praktyce, a zatem znaczenia są tak zróżnicowane, jak praktyki i cele, w których ludzie je stosują. Podobnie reguły rządzące językiem nie są w żaden sposób ustalone raz na zawsze przez definicję lub formułę logiczną, lecz określa je praktyka społeczna. Podanie znaczenia stówa polega na opisaniu praktyk, w których jest ono używane, rozważeniu sposobu uczenia się go oraz okoliczności, w jakich można skorygować jego niewłaściwe użycie.
Na tym z kolei opiera się jeden z najbardziej sugestywnych i kontrowersyjnych argumentów W. Jeśli znaczenie zależy od użycia, a ono samo jest określone przez kontekst praktyki społecznej, w której niewłaściwe użycie można wykryć i skorygować, a zatem nie istnieje nic takiego jak logicznie prywatnyjęzyk. Ważną konsekwencją tej konstatacji jest to, że trzeba odrzucić szereg sposobów myślenia o języku, którym mówimy o naszym wewnętrznym, subiektywnym życiu. W ten sposób rozpowszechnione pojmowanie języka jako zewnętrznego wyrazu naszych wewnętrznych myśli zostaje uznane za całkowicie błędne. W. twierdzi, że jeśli język, którym mówimy o naszych myślach, marzeniach, wyobrażeniach, uczuciach itd., jest w ogóle sensowny, to może tak być jedynie za sprawą istnienia jakiegoś powszechnie dostępnego sposobu uczenia się, jak poprawnie go używać, poprawiać błędy itd. Jak to ujmuje, wewnętrzny proces potrzebuje zewnętrznego "kryterium".
W. często przedstawiano błędnie jako beha-wiorystę (-^behawioryzm). Był jednak daleki od zaprzeczania, że istnieje życie wewnętrzne ludzi i że możemy o nim sensownie rozmawiać; przedstawia natomiast sugestywne wyjaśnienie, dzięki czemu jest to możliwe. Możliwość ugruntowania praktyk rozmawiania o subiektywnym życiu i ucze-
nia się ich przez dzieci zasadza się na repertuarze naturalnych ekspresji bólu, przyjemności, wstrętu itd., które są niezawodnie i zgodnie rozpoznawane w toku przeżywania wspólnej "formy życia". Tutaj interpretacje dzielą W. różnią się. Czy owa wspólna forma życia należy do powszechnej historii naturalnej, która określa i różnicuje gatunki (pisma W. zawierają często zabawne przykłady psychologicznych zdolności psów lub lwów), czy też odnosi się do -^kultury jakiegoś ludu, jak w antropologii? Niektórzy zwolennicy tej ostatniej interpretacji skłaniają się ku relatywizmowi kulturowemu w kwestiach języka, znaczenia i racjonalności. Interpretacja pierwsza jest zgodna z bardziej naturalistycznym podejściem, wiążącym możliwości społecznego i kulturalnego życia ludzi j z pewnymi faktami naturalnej historii gatunku. !
Późna filozofia W, wywarła głęboki wpływ na wszystkie nauki humanistyczne i społeczne. Jego analiza znaczenia w kategoriach regularnej praktyki społecznej dostarczyła ważnego narzędzia przywrócenia komunikacji między filozofią a naukami społecznymi i rzuciła prawdziwe wyzwanie pozytywistycznym (-->pozytywizm) formom metodologii nauk o społeczeństwie. Jest także niewątpliwe, że odrzucenie przez W. ->esencjalizmu, usunięcie przedstawienia z pozycji głównego wzorca myślenia o językowym znaczeniu oraz sposób traktowania ludzkiej subiektywności antycypowały pewne kluczowe tematy -postmodernizmu.
Dobrym wprowadzeniem w dzieło Wittgen-steina jest praca A.C. Graylinga, Wittgenstein (1988). J.S.
wizje społeczeństwa [images of society], brytyjski socjolog D. Lockwood opublikował w "The Sociological Review" (1966) artykuł Sources of Yariation in Working-Class Images of Society, w którym zebrał rezultaty licznych badań dotyczących wyobrażeń społecznych, zachowań wyborczych, socjologii przemysłu i życia społeczności lokalnych. Na ich podstawie .tworzył typologię "światopoglądów" c>y "świadomości społecznej" pracowników fizycznych, która wywarła wpływ na wiele późniejszych badań. Lockwood wyróżnił następujące typy: "tradycyjnych proletariuszy", "uległych tradycjonalistów" oraz "sprywatyzowanych instrumentalistów".
Pierwszy typ często występuje w górnictwie, stoczniach i w pokrewnych gałęziach przemysłu, sprzyjających tworzeniu solidarnych społeczności, względnie izolowanych od szerszego społeczeństwa. Robotnicy stają się tam członkami "społeczności zawodowych", tzn. układów społecznych, dla których charakterystyczny jest duży stopień ->zadowolenia z pracy, silne przywiązanie do pierwotnych grup pracowniczych i zaangażowanie w stosunki międzyludzkie w miejscu pracy, przenoszone w sferę wypoczynku. Te grupy pracowników fizycznych żyją w ramach "tradycyjnych społeczności klasy robotniczej", w których istnieją zwarte grupy kolegów z pracy, będących także przyjaciółmi,
wtadza 423
ł
l
sąsiadami i krewnymi. Okoliczności te sprzyjają wzajemnej pomocy, życiu towarzyskiemu, poczuciu spoistości i ->kolektywizmowi. A wreszcie w tej grupie robotników rozwija się świadomość robotnicza, zakorzeniona w takiej w.s., która ogniskuje się wokót kategorii wtadzy i w której dokonuje się prostego przeciwstawienia "my" i "oni".
Ulegli tradycjonaliści natomiast proponują oparty na prestiżu, hierarchiczny model społeczeństwa; ludzie są tu uszeregowani zgodnie ze -statusem. Co charakterystyczne, pracownicy fizyczni należący do tej kategorii czują szacunek do tych, którzy są od nich "lepsi" zarówno pod względem społecznym, jak i politycznym; przejawem tego jest np. głosowanie na tradycyjne partie prawicowe w przekonaniu, że stare elity będą chronić interesy narodowe, nie zaś środowiskowe czy klasowe. Zdaniem Lockwooda ten światopogląd jest powszechny wśród pracowników małych firm rodzinnych lub w tych miejscach pracy, w których dominują pater-nalistyczne (->paternalizm) formy autorytetu przemysłowego, np. wśród robotników rolnych. Zazwyczaj robotnicy należący do tej grupy żyją w małych społecznościach, w których obowiązuje "lokalny system statusu", a ludzie mają skłonność do przypisywania pozycji oddzielnie poszczególnym jednostkom w ramach lokalnie ustanowionej hierarchii prestiżu, gdzie "każdy zna swoje miejsce".
Wreszcie istnieją sprywatyzowani instrumentaliści, cechujący się merkantylnym stosunkiem do pracy oraz stylem życia, którego centrum stanowi dom i rodzina, żyjąca na przedmieściu i skupiona na sprawach prywatnych; w ich wizji społeczeństwem kieruje pieniądz, a podziały klasowe są określone głównie w kategoriach dochodu i własności materialnej. Dla tej grupy robotników praca zawodowa jest ważna głównie z przyczyn zewnętrznych, materialnych; rzadko są oni członkami solidarnych grup pracowniczych i tylko niekiedy utrzymują stosunki towarzyskie z kolegami z pracy. Ich powiązania ze związkami zawodowymi oraz lewicowymi partiami politycznymi nie mają podłoża solidarystycznego; są bardziej instrumentalne i wykalkulowane niż u tradycyjnych proletariuszy, "brak tu bowiem jakiegokolwiek poczucia współuczestnictwa w ruchu klasowym dążącym do strukturalnych zmian społeczeństwa". Powiązania te mają charakter warunkowy i zależą od tego, czy dana organizacja lub partia może poprawić materialne warunki bytu robotników; występuje tu swoista środowiskowa bo-jowość, którą Lockwood nazwał "kolektywizmem instrumentalnym".
Lockwood miał wątpliwości co do statusu metodologicznego swej argumentacji; twierdził, że przedstawił serię -> typów idealnych, które są raczej pojęciami socjologicznymi niż historycznymi, równocześnie jednak pisał, iż w.s. charakterystyczna dla sprywatyzowanych instrumentalistów okresu powojennego dobrobytu jest "prototypem" światopoglądu wszystkich pracowników fizycznych, gdyż światopogląd oparty na pieniądzu
szybko zastępuje w.s. tradycyjnych proletariuszy oraz uległych tradycjonalistów czasów wcześniejszych. Niemniej jednak zarówno typologia Lockwooda, jak i jego niezwykle oryginalna synteza licznych tematów powojennej socjologii brytyjskiej stanowiły przez ponad dekadę miarę jakości dla niezliczonych badań życia brytyjskiej klasy robotniczej; analizy Lockwooda są i dziś uwzględniane przez badaczy społeczeństwa po obu stronach Atlantyku. Zob. też burżuazyjnienie; przeżycie pracy, uległość. A.K.
Władza [pOWer], w. to pojęcie znajdujące się w centrum problematyki -stratyfikacji społecznej. Nie dziwi więc duża liczba sporów ojej definicję, w tym także sporów, co mieli na myśli dawniejsi socjologowie pisząc o w.
Najbardziej chyba znaną definicję w. podał M. -Weber w Gospodarce i spofeczeristwie (ks. 2, rozdz. 8, ż 6,1922, wyd. poi. 2002). Weber uważał w. za pojęcie podstawowe dla stratyfikacji, przy czym -*klasa, ->stan i partia są trzema oddzielnymi, czasem wiążącymi się ze sobą wymiarami. Klasy są rezultatem podziału w. gospodarczej (w terminologii Webera: stosunków rynkowych); stan jest rodzajem normatywnie zdefiniowanej w. społecznej; a partie - grupami aktywnymi w sferze politycznej w dążeniu do rozmaitych celów. Weber zdefiniował zatem w. ogólnie jako prawdopodobieństwo, że wola (osoby lub grupy) zostanie wypełniona, nawet jeśli napotyka to sprzeciw. Należy zauważyć, że w. jest w takim razie relacją społeczną. Tak więc zdaniem Webera nierówny rozdział w. prowadzi do sytuacji, w której ->szanse życiowe są także nierówno rozdzielone, co oznacza, że zdolność uzyskania zasobów gospodarczych, społecznych i politycznych jest niejednolita. Według słynnego stwierdzenia Webera: "Przejawami podziału władzy w ramach wspólnoty są �klasy, �stany i �partie". Stanowisko Webera wiązało się z jego sprzeciwem wobec ówczesnego mało subtelnego -marksizmu, który zbyt łatwo czynił zbitkę z kontroli gospodarczej i rządów politycznych. Zależało mu na podkreśleniu, że w. nie musi zależeć od posiadania zasobów gospodarczych
- stąd znaczenie pojęcia statusu oraz rozliczne obserwacje Webera dotyczące tej kwestii w innych jego pismach.
Weber poczynił też pewne obserwacje dotyczące natury w. Niewiele grup opiera swą w. tylko na sile lub potędze wojskowej. Grupy rządzące zabiegają raczej o legitymizację swej w. oraz przemieniają ją w coś, co Weber nazwał -^panowaniem lub -jak tłumaczy to pojęcie T. ->Parsons
- autorytetem. Zdaniem Webera istnieją trzy podstawy panowania: tradycyjna, racjonalno-praw-na oraz charyzmatyczna.
Czy istnieją bardziej adekwatne niż Weberow-skie sposoby rozumienia zjawiska w.? S. Lukes (Power. A Radical View 1974) twierdzi, że koncepcja w. będzie zawsze przedmiotem kontestacji; innymi słowy, jej definicja i zastosowania będą
424 wtadza kolektywna i dystrybutywna
zawsze przedmiotem sporu pomiędzy socjologami. Sposób definiowania i ->operacjonalizacji pojęcia "w." będzie zależeć od orientacji oraz od wartości uznawanych przez badacza. Czy jednak akceptując ten pogląd, można ulepszyć proponowaną przez Webera koncepcję w.?
Analiza definicji Webera wykazuje, że z pewnością zostało w nią wbudowane pojęcie konfliktu i intencji. Pojęcie intencji widoczne jest w sformułowaniu o osobie lub grupie "realizującej swoją wolę". Implikuje to świadome, racjonalne i wykal-kulowane działania na rzecz osiągnięcia określonego celu. Może to z powodzeniem charakteryzować niektóre stosunki w., ale czy cechuje wszystkie? Czy w. można sprawować nieświadomie? Czy nie powinniśmy uważać w. za pojęcie związane raczej z osiąganiem - intencjonalnym lub nie - preferowanych celów, a niekoniecznie z realizowaniem woli? Kolejnym problemem w definicji Webera jest założenie konfliktu lub antagonizmu, które jest jej częścią. Jak zauważyli rozliczni krytycy, definicja sugeruje, że A ma władzę nad S w stopniu, w jakim przezwycięża opór 6, jeśli on wystąpi, implikując, że - przynajmniej przez część danego okresu - interesy 6 są poświęcane na rzecz interesów A. Weber z pewnością interesował się przede wszystkim w. w sytuacjach konfliktu interesów. Wielu socjologów od jego czasów zakładało, że w. zawsze zawiera - a nawet prowokuje - opór podwładnych, który musi być przezwyciężony przez zwierzchników. Czy oznacza to, że w. nie można nigdy sprawować w kontekście konsensualnym, tj. tam gdzie podwładni akceptują jej prawomocne sprawowanie? Tutaj należy być bardziej konkretnym co do natury sprawowanej władzy. Tam gdzie podwładni przypisują rzeczywistą prawomocność (-^legitymizacja) swoim rządzącym, możemy mówić o autorytecie lub przekonaniu. Jest to niewątpliwie sytuacja odmienna niż opieranie się na sile lub manipulacji. Musimy jednakże pamiętać, że wszystkie te cztery terminy odnoszą się do stosunków w.
Idea w. sprawowanej w sposób konsensualny prowadzi również do pewnych problemów. Na przykład w odniesieniu do legitymizacji: czy przechodzi ona od osób podległych do zwierzchników, co implikuje autorytet (jak stwierdziliby Parsons i niektórzy politologowie); czy też legitymizacja jest narzucana z góry poprzez "wahnięcia" norm społecznych, co sugeruje manipulację (pogląd ten jest silnie zakorzeniony w marksizmie, zwłaszcza w Gramsciego pojęciu -^hegemonii ideologicznej)? Jak zauważył A.W. Gouldner (The Corning Crisis of Western Sociology 1970, poi. przekł. fragmentów w: Czy kryzys socjologii?, J. Szacki [wyb.] 1977), "władza jest m.in. zdolnością egzekwowania własnych żądań moralnych. Posiadający władzę mogą więc konwencjonalizować swe braki moralne". Oczywiście jest to część tego, co Weber rozumiał przez pojęcie statusu społecznego.
Z wszystkich tych powodów należy pamiętać stwierdzenie D. Lockwooda; komentując trudność
badania w., zwłaszcza gdy przyznajemy, że w. jest siłą ukrytą, zaobserwował on, że "władza nie może odnosić się tylko do zdolności realizacji własnych dążeń w sytuacji konfliktowej na przekór woli innych; musi ona także, a nawet przede wszystkim obejmować zdolność przeciwdziałania tworzeniu się opozycji. Słyszymy często, że studia nad w. powinny skupiać się na podejmowaniu i dochodzeniu do istotnych decyzji. Ale w. jest najsilniejsza wówczas, gdy sprawujący ją może, poprzez manipulację, zapobiec zbliżaniu się do punktu, kiedy trzeba podjąć decyzję" ( � The Distribution of Power m Industrial Society. A Comment, w: Power :n Kritaia, J. Urry, j. Wakeford |red.| 1973). Tak więc w. to nie tylko podejmowanie decyzji, ale także jej niepodejmowanie; nie tylko aspekty dostrzegalne, ale także niewidoczne.
Wreszcie musimy rozważyć zasoby w. W. jest pojęciem dyspozycyjnym: bardziej odnosi się do możliwości podjęcia pewnego działania niż do jego rzeczywistego wystąpienia. Tak więc w. jest cechą potencjalną relacji społecznej i jako taka opiera się na dostępie aktorów społecznych do zasobów w. W rozwiniętym społeczeństwie kapitalistycznym zasoby gospodarcze - takie jak bogactwo czy kontrola nad miejscami pracy- są rzeczą decydującą, ale istnieje również wiele innych zasobów w., np. zdolność organizacyjna, poparcie liczbowe, kompetencje, wiedza ekspercka, kontrola informacji, zajmowanie pewnych pozycji społecznych, kontrola instrumentów siły i reputacja samej w. Ten ostatni czynnik jest szczególny: nie zależy od rzeczywistego dysponowania w., lecz od przekonania innych, że się nią dysponuje. Podobnie nie jest rzeczą niezbędną posiadanie zasobów w., a jedynie sprawowanie nad nimi kontroli; wyżsi urzędnicy służby cywilnej oraz menedżerowie stanowią tu właściwy przykład. Pomiędzy wszystkimi tymi możliwościami w. oraz jej przejawami znajduje się chęć i umiejętność skorzystania z niej. W. potencjalna to pewne cechy; natomiast w. manifestowana to raczej ocwna relac a społeczna, a wiec związek z defu; iji dwukierunkowy. Dlatego też sprawowanie w. zawiera sprzężenie zwrotne: A działa, B reaguje, A reaguje na reakcję 6 itd. Podwładni muszą wywierać pewien wpływ na rządzących, jeśli ma istnieć jakikolwiek związek - stwierdził już dawno temu G. Simmel.
Zaczynamy więc rozumieć, jak złożone i trudne do stosowania jest pojęcie w. Gdy tylko próbujemy posługiwać się nim w praktyce, szybko doceniamy obserwację Lukesa dotyczącą jej z istoty swej kontestowalnej natury. Ta sprawa i większość innych tu poruszonych jest przedmiotem dyskusji w publikacji D. Wronga Power (1979). Zob. też biurokracja; Foucault M.; Michels R.; państwo; partie polityczne; posłuszeństwo; teoria organizacji; władza lokalna; władza przez odniesienie; zasięg organizacyjny. RS.
władza kolektywna j dystrybutywna [col-lective and distributive power], w artykule
władza przez odniesienie 425
The Distribution of Power in American Society (w: Structure and Process in Modern Societies 1960) T. ->Parsons rozróżnia dwa aspekty -> władzy: dystrybutywny (wtadza A nad B) i kolektywny (władza A i fi razem). Ten pierwszy uwidacznia się, gdy relacje między A i B są grą o sumie zerowej; innymi słowy, do zdobycia jest określona ilość władzy i wygrana jednej strony musi wiązać się ze stratą strony drugiej. Z aspektem drugim mamy do czynienia, gdy współpraca między dwoma stronami może zwiększyć ich władzę nad trzecią stroną. M.T.
władza lokalna [community power],
M. ^Weber określił -władzę jako "możliwość realizowania swej woli w działaniu dotyczącym pewnej wspólnoty, nawet wbrew woli innych osób uczestniczących w tym działaniu". Ciągle trwają dyskusje nad tą definicją, a analizy funkcjonowania w.l. - czyli władzy sprawowanej w lokalnej społeczności w ustroju demokratycznym - są głównym źródłem argumentów dla różnych teorii władzy.
Jeden z poglądów głosi, że w.l. sprawują lokalne ->elity - urzędnicy, politycy i ważniejsi przedsiębiorcy - podejmując publicznie i prywatnie decyzje dotyczące spraw publicznych (zob. klasyczną pracę F. Huntera Community Power Structure 1953). Niektórzy politologowie odrzucają jednak tę "teorię stratyfikacyjną" i przeczą poglądowi, że elita klasy wyższej rządzi w swym własnym interesie poprzez podporządkowanych sobie oficjalnie uznanych przywódców politycznych i społecznych. Badania przeprowadzone w New Haven przez R. Dahla (Who Governs? 1961) wskazują, że ustrój demokracji reprezentatywnej spowodował przemieszczenie się władzy od elit ku różnym zorganizowanym grupom interesu, czyli od oligarchii do -^pluralizmu: rządzą grupy różnie ukonstytuowane, zależnie od tego, jaką sprawę mają rozwiązać.
Wspólna obu tym podejściom i definicji Webera jest orientacja definicji władzy na działanie: A ma władzę nad B o tyle, o ile jest w stanie zmusić go do pojęcia pewnych działań. Zgodnie z tą orientacją studiując w.l. badamy proces podejmowania decyzji i szukamy tych, którzy wpływają na jego wynik. W swej szeroko znanej pracy S. Lukes (Power. A Radical View 1974) określa takie podejście jako jednowymiarowe, natomiast P. Bachrach i M. Baratz (Power and Poverty. Theory and Practice 1970) dowodzą, że jednowymiarowe traktowanie władzy jest podejściem nieadekwatnym. Wymiar drugi - "niedecydowanie" - to "mobilizacja tendencyjności", czyli takie manipulowanie sferą polityczną przez potężne grupy, które sprawia, że istotne sprawy nie ujawniają się i nie stają się przedmiotem decyzji.
Lukes proponuje uwzględnienie także trzeciego wymiaru władzy, niezauważonego przez wyżej cytowanych autorów z powodu przyjęcia orientacji behawioralnej, czyli utożsamienia władzy z podejmowaniem decyzji. Pisze, że władza może
być także zapobieganiem niezadowoleniu, czyli "takim formowaniem percepcji, preferencji i poznania ludzi, by akceptowali oni swą rolę w istniejącym porządku rzeczy". W ten sposób pewne sprawy nigdy nie wychodzą na światło dzienne i nie ma politycznego problemu ich rozpatrywania. Lukes twierdzi też, że różne koncepcje władzy odzwierciedlają różne wartości moralne i polityczne związane z pojęciem ->interesu. Władza jest więc "pojęciem z istoty swej kontestowal-nym", podatnym na nierozstrzygalne dyskusje między teoretykami uznającymi odmienne wartości. Radykalizm Lukesa widoczny jest w jego przeciwstawieniu się poglądowi, iż interesy są po prostu świadomie wyrażanymi chęciami. Te ostatnie bowiem mogą być kształtowane przez system społeczny, który służy mającym władzę w ten sposób, że utrudnia ludziom poznanie ich rzeczywistych interesów. (Zauważmy analogię z marksistowskim pojęciem ->fałszywej świadomości).
Jak jednak socjolog może określić domniemane rzeczywiste interesy ludzi, którzy ich sobie nie uświadamiają? Lukes analizuje "dwuwymiarowe" studium lokalnych reakcji na skażenie powietrza, wskazujące, jego zdaniem, że rzeczywiste interesy można czasami określić empirycznie, gdy zajdzie sytuacja kontrfaktyczna (^twierdzenie kontrfak-tyczne), czyli wówczas gdy procesy i struktury przeciwdziałające wyrażaniu rzeczywistych interesów z jakichkolwiek przyczyn czasowo nie działają. (To zjawisko opisał J. Gayenta w pracy Power and Powerlessness 1980). W swej mocno krytykowanej pracy Lukes wykroczył więc poza problematykę w.l. i omawiał raczej naturę każdej władzy społecznej.
Podsumowanie najważniejszych wyników badań w.l., a także raport z starannego studium lokalnych walk politycznych w okręgu londyńskim zamieszcza P. Saunders w pracy Urban Polities (1979). Zob. też badania społeczności lokalnej; eksperyment naturalny. M.T.
władza pieniądza [cash nexus], sprowadzenie (w ^kapitalizmie) wszystkich stosunków między ludźmi, a szczególnie stosunków produkcji, do wymiany pieniężnej. Termin ten występuje najczęściej w pismach K. ->Marksa, a obecnie posługują się nim głównie marksiści. Zob. też kapitał. J.S.
władza przez odniesienie [referent power], jedna z wielu istniejących typologii ->władzy. J.R.P. French i B. Raven (The Bases of Social Power, w: Studies in Social Power, D. Cartwright [red.| 1959), opierając się na kryterium źródła władzy, wyróżniają jej pięć typów: władzę opartą na nagrodzie; władzę opartą na przymusie; władzę posiadającą legitymizację, czyli wypływającą ze sprawowania funkcji, z którą wiąże się uznane prawo podejmowania decyzji dotyczących innych, czyli rządzenie; "władzę ekspercką", będącą rezultatem posiadania rzadkich zdolności
426 własność
lub dostępu do szczególnej wiedzy oraz w.p.o., czyli zdolność do wpływania na innych ze względu na stopień identyfikowania się ich z daną osobą. Podobnie jak przy innych typologiach wtadzy niełatwo jest stwierdzić, czy ta typologia jest wyczerpująca; pomija ona np. władzę będącą rezultatem kontroli nad strategicznym kanałem komunikacji. P.Ś.
Własność [property], w. i prawa w. są centralnym atrybutem społeczeństw kapitalistycznych (^�kapitalizm). Socjologowie poświęcają im stosunkowo niewiele uwagi, być może dlatego że traktuje się je w interesującym ich kontekście jako coś oczywistego. Dla porównania: filozofowie polityki i ekonomiści dyskutowali nad każdym aspektem w. i zawsze spierali się ostro o jej źródła (zob. F. Snare, The Concept of Property, "American Philosophical Quarterly" 1972 oraz E.G. Furubotn, S. Pejovitch, Property Rights and Economic Theory, .Journal of Economic Literaturę" 1972).
Prawdopodobnie najbardziej znanym nowożytnym wyjaśnieniem pochodzenia w. prywatnej jest teoria praw naturalnych J. ->Locke'a, która głosi, że w. opiera się na ->prawach człowieka do korzystania z zasobów przyrody, co jest konieczne do zaspokojenia potrzeb, oraz posiadania wszystkiego, na co wydatkowana była praca, pod warunkiem że nie jest to marnotrawione. Według teorii Locke'a są więc trzy kryteria sprawiedliwego
- w świetle uprawnień naturalnych - podziału w.: istnienie potrzeby (lub przynajmniej chęci), wydatkowanie pracy (w czym zawiera się twórcza przedsiębiorczość) oraz użytek (interpretowany przez niektórych jako eksploatacja i akumulacja).
Ponieważ w świetle teorii Locke'a w. jest tym, w czym człowiek zawarł "domieszkę swojej pracy", poglądy jego stanowiły potencjalne wyzwanie dla wczesnonowożytnego status quo, jakkolwiek sam Locke starał się go bronić. Nasuwała się bowiem myśl, że nie jest ani naturalne, ani sprawiedliwe, iż nieliczni uprzywilejowani w społeczeństwie korzystają z nadwyżki wytworzonej przez pracę wielu innych. Wyzwanie to podjął
-H>utylitaryzm, który dowodził, że w. prywatna i prawa do niej nie mają żadnych innych źródeł i usprawiedliwienia niż ->użyteczność; zasady w. rodzą się z konwencji, których użyteczności w tworzeniu warunków ludzkiego szczęścia dowiodło doświadczenie. Na przykład D. -Hume wymieniał jako główne zasady ustalania tytułu do w. stwierdzenie obecnego posiadania, pierwszego posiadania, długotrwałego posiadania, wejścia w posiadanie i sukcesji. Dowodził, że sprawiedliwość tych zasad ugruntowana jest w dziejach doświadczenia społecznego. Obecny system jest "słuszny", ponieważ wyraźnie rozwijał się w odpowiedzi na potrzeby ludzi. Ponieważ podejście to dostarczało nie tylko wyjaśnienia, ale też usprawiedliwienia istniejącego sposobu dystrybucji w., stało się w XIX w. osią filozofii klasycznego
-^liberalizmu.
Konserwatywna (-^konserwatyzm) reakcja na tę filozofię w. przeciwstawiała zasadzie użyteczności tradycję, doświadczenie i gospodarność. Konserwatyści pojmowali w. jako partnerstwo między pokoleniami, ucieleśnione w ciągłości trwania majątku ziemskiego, którego właściciel jest gospodarzem bardziej służącym w. niż posiadającym ją, zobowiązanym dochować wierności status Przedstawiciele szkockiej ekonomii politycznej
- J. ->Millar, A. ->Ferguson i A. -Smith - rozszerzyli analizy stosunków w. o kwestię kształtowania się ->klas. To z kolei zachęciło K. -^Marksa do p )dje;ia próby piei�vszego systematycZ' nego socjologicznego wyjaśnienia znaczenia w. podkreślającego związki między posiadaniem panowaniem politycznym a wyobrażeniami ideo logicznymi. Zdaniem Marksa, w. to władza, a je różne formy określają "społeczne warunki egzys tencji", na których bazie powstaje ->nadbudow;
->państwa, ->społeczeństwa obywatelskiego i ->i deologii. Nieco później także M. Weber twierdzi! że "własność i brak własności są [...] podstawowy mi charakterystykami wszystkich usytuowań kła sowych", jakkolwiek uznawał, że klasy posiadając! są wysoce zróżnicowane pod względem typów w i znaczenia, jakie przywiązują do jej użytkowania
Ta ostatnia obserwacja otwiera kwestię, któn zdominowała współczesne socjologiczne dyskusji wokół w. Nie dotyczą już one ideologii w. i spo tecznej organizacji warstw posiadających, lec; koncentrują się na ->konsumpcji w., zwłaszcza ni sposobach, w jakie posiadanie pewnych typów w (np. domów, samochodów, odzieży) ksztattuji relacje i sensy społeczne oraz wpływa na for mowanie się ->tożsamości społecznych.
Większość socjologów interesuje się w. prywat na. Niekapitalistycznymi formami w., w tym w symboliczną, zajmowali się dotychczas szczegó łowo antropologowie, socjologowie zaś niedawni rozszerzyli swe analizy na w. państwową i zbioro wą oraz na dziedziczenie. Najlepszego zwięzłegi wprowadzenia w ten temat dostarcza książki A. Reeve'a Property (1986). Zob. też P. Saunders A Nation ofHome Owners (1989), która to praca jes empirycznym studium socjologicznym materiał nego i symbolicznego znaczenia w. Zob. te: burżuazja; dar; dobro publiczne; konsumpcja zbio rowa; krąg kula; prywatyzacja; sektory konsumpcji socjologia konsumpcji. J.S.
wnioskowanie analityczne [analytic in
duction], metoda badań ilościowych, w które stosuje się systematyczne i wyczerpujące badani' ograniczonej liczby przypadków w celu później szego uogólnienia wniosków z tego badania D. Cressey, który stosuje tę metodę w pracy Othe People's Money (1953), proponuje następujące etap wnioskowania: zdefiniowanie obszaru zaintereso wania, postawienie hipotezy, przestudiowanii jednego przypadku dla sprawdzenia, czy pasuji do hipotezy, modyfikacja hipotezy lub definicj
w świetle rezultatów tego studium, przejrzenie pozostałych przypadków. Zdaniem Cresseya "procedurę badania przypadków, przeformutowywania hipotez i przedefmiowywania zjawiska należy powtarzać dopóty, dopóki nie znajdzie się uniwersalnego związku". Zob. też indukcja; interakcjo-nizm symboliczny; teoria ugruntowana. J.K.
WOJna totalna [total war], forma działań wojennych charakterystyczna dla współczesnego
->spoteczeństwa przemysłowego, charakteryzująca się maksymalnym podporządkowaniem społecznych i ekonomicznych zasobów kraju konfliktowi zbrojnemu i zwykle pociągająca za sobą wystawienie ludności cywilnej i gospodarki na ataki nieprzyjaciela. Odróżnia sieją więc od wojny regionalnej czy lokalnej, a także od wojny nuklearnej, która jest w ogóle konfliktem innego rodzaju niż wojny konwencjonalne (zob. M. Shaw, Dialectics of War. Ań Essay in the Social Theory of Total War and Peace 1988). J.S.
wokacjonalizm [yocationalism], (od ang. yocation - zawód, zajęcie) założenie oświatowe lub pedagogiczne przyjmujące, że treść programów nauczania powinna być określona przez ich użyteczność zawodową lub gospodarczą oraz przez wartość rynkową kapitału ludzkiego (^teoria kapitału ludzkiego) stworzonego w wyniku nauczania. Zob. też socjologia szkolenia. J.S.
woluntaryzm [voluntarism], pojęcie zwykle
przeciwstawiane ->determinizmowi, wyrażające założenie, że jednostki są podmiotami swych działań i mają pewną kontrolę nad tym, co czynią. Odwoływanie się w. do działania odróżnia go od deterministycznego zaabsorbowania strukturą. Uznanie przez w. ludzkiej nieprzewidywalności komplikuje analizę socjologiczną, choć z pewnością czyni ją bardziej interesującą. Teorie wolun-tarystyczne wysuwają na czoło badania socjologicznego kwestie decyzji, celu i wyboru. W The Structiire of Social Action (1937) T. Parsons rozwija woluntarystyczną teorię działania, określaną tak, ponieważ uwzględnia ona elementy normatywne, kategorie subiektywne, możliwość wyboru środków i celów oraz wysiłek.
W. w nauce o społeczeństwie wprowadza filozoficzną kwestię wolnej woli: przekonanie, że wybór wiąże się z wolnością, w tym sensie, że jednostki mają swobodę chcenia tego, czego chcą. Większość socjologów - nawet uznających w.
-przyznaje, że ludzie mogą postępować inaczej, niż postępują, tylko w pewnych granicach, mających być może charakter kulturowy lub psychologiczny. Tak więc zakłada się jakąś pozostałość determinizmu, chociaż działania społecznego z zasady nie redukuje się do zmiennych fizycznych czy biologicznych. J.S.
Woodward Joan (1916-1971), brytyjska profesor socjologii przemysłu; kierowała grupą badawczą z South-East Essex podczas badań firm produk-
wskaźnik przestępczości 427
cyjnych tego regionu w latach 50. Pośród licznych jej publikacji znajdują się The Dock Worker (1955), The Saleswoman (1960, wczesne i zapomniane studium pracowników sektora usług) oraz ważna praca Industrial Organisation, Theory and Practice (1965).
W. stawia tezę, że różnice pod względem organizacji pracy i zachowań w pracy (liczba poziomów zarządzania, zakres odpowiedzialności osób nadzorujących, podział funkcji pomiędzy specjalistami, jasność definiowania ról i obowiązków, zakres komunikacji pisemnej itp.) można zwykle przypisać bezpośrednio sytuacji panującej w samym zakładzie pracy. W szczególności w badaniach z Essex okazało się, że różnice ->techno-logii wyjaśniają liczne różnice struktur organizacyjnych. W. opracowała - szeroko później dyskutowaną - typologię systemów produkcyjnych, opartą na stopniu ich technicznej złożoności: od produkcji jednostkowej i maloseryjnej, poprzez wielkoseryjną i masową, do najbardziej złożonych form procesu produkcji. Często oskarżane - niesprawiedliwie - o determinizm technologiczny, prace W. byty kluczowe dla określenia nowych standardów badań empirycznych w socjologii organizacji oraz dla zademonstrowania możliwości badań porównawczych w tej dziedzinie, w której uprzednio dominowały badania poszczególnych przypadków. Zob. też teoria kontyngencji.
RS.
Wootton Barbara Frances, baronessa Wootton Of Abinger (1897-1988), z wykształcenia ekonomistka, wykładowca i profesor nauk społecznych w Bedford College (Londyn), od 1958 członek Izby Lordów; wniosła ogromny wkład do polityki społecznej. Była członkiem licznych komisji publicznych, w tym czterech komisji królewskich, autorką wielu prac w zakresie planowania, polityki płac, pracy socjalnej, nierówności oraz wykroczeń. W The Social Foundations ofWage Policy (1955) antycypuje ona wiele przyszłych nurtów socjologicznej krytyki czysto ekonomicznego wyjaśniania ->inflacji. W Social Science and Social Patho-logy (1959), która jest prawdopodobnie jej najbardziej znaną książką, stosuje -nitylitaryzm i metody socjologii empirycznej do problemu oświeconego zarządzania społeczeństwem, zgodnie z angielską tradycją etycznego ->socjalizmu. P.Ś.
wskaźnik [indicator], miara ilościowa, która odzwierciedla zmiany jakiegoś elementu rzeczywistości gospodarczej albo społecznej, jak np. -^współczynniki śmiertelności, miary segregacji zawodowej lub w. czytelnictwa. W latach 60. i 70. czyniono pewne wysiłki dla opracowania systemu w. społecznych pozwalających mierzyć i oceniać efektywność -^polityki społecznej. J.K.
wskaźnik przestępczości [crime-rate],
miernik zmian rejestrowanej przestępczości w danym okresie czasu, oparty na -^statystyce publicznej przestępstw lub przestępców. W.p. umoż-
428 wskaźnik rozwodów
liwia porównywanie różnic między natężeniem poszczególnych przestępstw, zmian na danym obszarze lub dotyczących danego przestępstwa (np. kradzieży samochodu), jest też ogólnym miernikiem przestępczości. W.p. oparte na rejestrowanych przestępstwach są krytykowane jako nierzetelne z powodu zniekształceń personalnych lub instytucjonalnych, zmian prawa, zmian praktyki działania policji i zjawisk ->paniki moralnej spowodowanej np. przez nagte rozpowszechnienie się napadów ulicznych. Zob. S. Hali i in" Polidng the Crisis (1978). Zob. też indeks przestępczości; statystyki przestępczości. M.T.
wskaźnik rozwodów [divorce-rate], wskaźnik informujący o częstości ->rozwodów w danym społeczeństwie. Podstawowy w.r. to iloraz liczby rozwodów w ciągu roku w określonej populacji przez średnią liczebność tej populacji w tymże roku; iloraz ten mnoży się następnie przez 1000. Tak skonstruowany w.r. - podobnie jak podstawowy wskaźnik przyrostu naturalnego - nie uwzględnia struktury wieku w danej populacji, a więc i liczebności populacji, której dotyczy ryzyko rozwodu. Dokładniejszy wskaźnik otrzymuje się przez podzielenie liczby rozwodów przez liczbę małżeństw zawartych w danym roku (razy 1000).
W.r. używa się czasami do obrazowania napięć społecznych panujących w społeczeństwie. Jednakże w krajach, gdzie separacja poprzedza zwykle formalny rozwód, w.r. są coraz mniej adekwatnym wyrazem rzeczywistych doświadczeń ludzi. Zob. też małżeństwo. P.Ś.
wskaźniki społeczne [social indicators],
łatwe do określenia i pomiaru cechy społeczeństwa zmienne w czasie i odzwierciedlające pewne istotne aspekty rzeczywistości społecznej. Na przykład wskaźnik cen detalicznych można uważać za odzwierciedlenie poziomu -^inflacji, która z kolei może być wskaźnikiem stanu gospodarki. Najczęściej stosowane wskaźniki pochodzą ze ^statystyki publicznej i dotyczą -^bezrobocia, zdrowia i śmiertelności oraz przestępczości. Często w.s. stosuje się do oceny rozwoju społecznego, a także do przewidywania przyszłych wydarzeń. Są one ważnym aspektem badań nad polityką wewnętrzną i stosuje się je szeroko w pracy administracji rządowej. Jest to więc dobrze zdefiniowany obszar, mający swe specjalistyczne pismo poświęcone projektowaniu i ocenie poszczególnych w.s. Zob. też indeks. P.Ś.
Wspólnota [community], pojęcie w. dotyczy ukonstytuowanego w szczególny sposób zespołu relacji opartych na czymś, co łączy ich uczestników - zazwyczaj jest to poczucie wspólnej tożsamości. Jest ono - parafrazując T. Parsonsa - najczęściej używane do oznaczenia szeroko rozumianych relacji solidarności we wszelkich sprawach dotyczących życia i interesów. Zdaniem R. Nisbeta (The Sociological Tradition 1966) w. była najbardziej
podstawową i najważniejszą spośród idei, któS wyznaczyły podstawy socjologii, głównie dlatego że zainteresowanie zanikiem w. było w XIX-wiecZ' nej socjologii najważniejsze. Socjologiczna tres kategorii w. pozostała jednakże przedmiotem nif kończących się sporów.
Źródłem tych sporów jest to, co Nisbet określi jako na nowo odkryty przez myśl XIX-wieczn; symbolizm w., który utożsamił tę formę związki społecznego z ideą "dobrego społeczeństwa" ora; ze wszystkimi rodzajami związku charakteryzują cymi się znacznym stopniem bliskości osobistej głębią emocjonalną, zaangażowaniem wewnętrz nym, spójnością społeczna i ciągłością w czask Obawiano się, że te właśnie cechy zanikają w okre się przejścia od społeczeństwa, którego podstaw była wieś, do społeczeństwa miejsko-przemy; łowego. Ten domniemany upadek w. miat pot stawowe znaczenie dla F. -Tonniesa, uznawani go za twórcę teorii w. W pracy Wspólnota i stów rzyszenie (1887, wyd. poi. 1988) Tónnies prze< stawił w postaci typów idealnych obrazy obu tyć form związku społecznego, przeciwstawiając opa te na solidaryzmie stosunki społeczne w typi pierwszym, rozległym i bezosobowym relacjoi charakterystycznym dla społeczeństw uprzemy tawiających się.
Pierwsza trudność, którą napotyka socjolog w. wywodząca się z tych źródeł intelektualnyd polega na tym, że pojęcie w. jest często używar jednocześnie do identyfikacji i do aprobaty szcZ' gólnej formy związku społecznego. Druga polej na tym, że cechy charakterystyczne stosunkó społecznych, stanowiące o istnieniu solidarystyc nych relacji typowych dla w. (w przeciwieństw do stowarzyszenia), nie są jasno i obiektywn zdefiniowane. Obciążenie wartościami oraz tru< ność stwierdzenia istnienia w. wyjaśniają w znać nej mierze trzecią trudność: empiryczną idę; tyfikację w. Termin ten jest używany w literatur; socjologicznej do określenia typów osiedli takk jak wsie czy te? oparte la bliskości fizyczn formy sasieii.-< < ,i w mieście, gdyż sposób żyć w takich miejscach uważany jest za zgodny z t pem idealnym. Stosuje się go także wobec zwią ków społecznych, których członkowie mają pewi wspólne cechy niezależnie od miejsca zamieś kania, np. przynależność etniczną lub zawó Często termin "w." obejmuje wszystkie wymi nione wyżej elementy, np. w wyrażeniu "tradycj ne, swoiste dla miasta wspólnoty klasy robc niczej". Zob. też antyurbanizm; badania spotec ności lokalnej; władza lokalna. A.K.
wspólnota i stowarzyszenie [Gemeii
SChaft i Gesellschaft], terminy te, występująi zwykle łącznie, odnoszą się do klasycznej typ logii F. -T6nniesa (zob. Wspólnota i stowarzysza, 1887, wyd. poi. 1988); jej drugi człon jest czasai tłumaczony jako "społeczeństwo". Według p glądów Tonniesa na europejską modernizac przejście od wspólnoty do stowarzyszenia odbyv
się poprzez proces racjonalizujący, obejmujący zamianę relacji opartych na rodzinie i cechu na relacje oparte na racjonalności i kalkulacji. Gemein-schaft byt światem bliskich, emocjonalnych i bezpośrednich więzów, przyzwyczajenia do miejsca, przypisanego statusu społecznego oraz homogenicznej i uregulowanej wspólnoty. Gesellschaft wiąże się z miastem, przemysłem, ruchliwością, heterogenicznością i bezosobowością. Rozróżnienie to mocno wpłynęło na dyskusję o -^wspólnocie (zob. C. Bell, H. Newby, Community Studies 1971).
Pojęcia te to ->typy idealne, podobnie jak pojęcia tradycji i nowoczesności. W rzeczywistości elementy ich obu obecne są w różnych proporcjach w większości relacji społecznych i społeczeństw. Intelektualna tradycja odróżniania społeczeństw tradycyjnych i nowoczesnych
- według przeważającej opinii - wywodzi się z Durkheimowskiego (E. -Durkheim) rozróżnienia solidarności mechanicznej i organicznej (wraz z towarzyszącymi im formami -świadomości zbiorowej). Można ją również odnaleźć (być może jeszcze wyraźniej) w pracach M. -We-bera, gdzie status, wspólnota małżeńska, wspólnota stała i styl życia kontrastują z interesami, grupami ekonomicznymi i klasami. Określone przez stosunek do wartości orientacje Parsonsa
- np. rozróżnienie partykularyzmu i uniwersalizmu czy przypisania i osiągnięcia - także zrodziły się z tej podstawowej pary spolaryzowanych pojęć zmierzających do zrozumienia istoty zmian instytucji i -sprawstwa towarzyszących modernizacji (->teoria modernizacji). Zob. też Parsons T. P.Ś.
wspólnota moralna [morał community], termin stosowany przez E. ->Durkheima do opisu tradycyjnych wspólnot wiejskich, przeciwstawianych miastom; charakteryzuje ją integracja społeczna (szerokie i bliskie powiązania) oraz integracja moralna (zbiór wspólnych przekonań dotyczących moralności i zachowania). We współczesnym zastosowaniu tego terminu każda mała grupa mająca te cechy, np. sekta religijna lub oddział wojskowy, może być nazwana w.m. A. K.
wspólnotowe systemy produkcji [com-
munal production Systems], termin stosowany niekiedy wobec różnych form wymiany dóbr i usług w sferze pośredniej pomiędzy produkcją sformalizowaną a gospodarstwem domowym; ci, którzy ponoszą koszty produkcji, oczekują niesformalizowanych, nawet symbolicznych rekompensat swych wysiłków. Chodzi tu np. o opiekę nad dziećmi, pożyczenie samochodu (co już zbliża się do sfery formalnej, gdyż wymaga niekiedy wymiany quos/-pieniężnej i ustaje, gdy w określonym czasie wymiana nie zostanie dokonana), zespoły zajmujące się drobnymi naprawami domowymi oraz przygotowaniem posił-
wspótczynnik realizacji próby 429
ków dla chorych sąsiadów (co jest formą wymiany podobną jak w gospodarstwie domowym).
A.K.
współczynnik płci [sex-ratio], liczba mężczyzn przypadająca na 1000 kobiet w danej populacji. Każdego roku rodzi się więcej chłopców niż dziewczynek, ale przewaga chłopców stopniowo maleje skutkiem wyższego ->współczynnika śmiertelności mężczyzn, aż do pewnego wieku, kiedy liczba kobiet zaczyna przewyższać liczbę mężczyzn. W większości krajów ogólny w.p. ma wartość poniżej 1000, a kobiet jest więcej niż mężczyzn. Od czasów II wojny światowej w wielu społeczeństwach przemysłowych w.p. wzrósł tak, iż przewaga kobiet występuje obecnie tylko w starszych grupach wieku. W Wielkiej Brytanii np. wiek zrównania się śmiertelności kobiet i mężczyzn wzrósł od wieku 25 lat w latach 1901-10 do 47 w latach 1930-32 oraz do 57 w 1980-82. Dzięki poprawie opieki zdrowotnej oraz względnemu brakowi wojen liczba mężczyzn w większości kategorii wiekowych jest większa od liczby kobiet. Innymi czynnikami oddziałującymi na wysokość w.p. są selektywne ze względu na pleć wzory migracji oraz zabijanie dzieci płci żeńskiej, praktykowane w wielu krajach, gdzie kobiety są uznawane za mniej wartościowe społecznie.
W.p. uważa się za ważny wskaźnik społeczny; wpływa on na współczynniki zawierania małżeństw, współczynniki udziału kobiet w rynku pracy, a także -jak się twierdzi - na role związane z płcią. A.K.
współczynnik realizacji próby [non-re-
sponse], odsetek osób, które zostały zbadane, mierzony w stosunku do liczby wszystkich wylosowanych osób. Odsetek ten z reguły nie sięga 100%, gdyż część wylosowanych osób odmawia uczestnictwa lub nie uczestniczy z innych powodów. Ta ostatnia wielkość obejmuje wszystkie możliwe przypadki nieuczestniczenia: odmowę, czasową nieobecność (np. z powodu urlopu), nienawiązanie kontaktu z innych powodów. Osoby, które pozostały poza zasięgiem badania, są klasyfikowane jako niebadalne. Do tej grupy trafią ludzie, którzy zmarli, przeprowadzili się do miejscowości leżącej poza zasięgiem badania, zlikwidowane firmy, nie istniejące adresy. Różnica między 100 a w.r.p. jest dobrą miarą skrzywienia próby, niereprezentatywności wyników badania - im ta liczba jest wyższa, tym mniej reprezentatywne są odpowiedzi tych, którzy zgodzili się jej udzielić. Zdroworozsądkowe oceny akceptowalnego minimalnego odsetka uzyskanych odpowiedzi różnią się między sobą: 60% jest zazwyczaj uważane za minimum, 75% - za rezultat dobry, a więcej - za bardzo dobry. W.r. p. mniejszy niż 60% daje zazwyczaj podstawy do zakwestionowania otrzymanych wyników, jako że liczba osób nie uczestniczących w badaniu jest zbliżona do liczby zbadanych.
i l

430 współczynnik rodności
Analiza w.r.p. polega na porównaniu cech respondentów uczestniczących i nie uczestniczących w badaniu. Ogranicza się ona zazwyczaj do informacji pochodzących ze spisu, na podstawie którego losowano próbę, takich jak pteć czy miejsce zamieszkania. Jeśli spis ten zawiera dodatkowe informacje, prawdopodobnie będzie możliwe dokładniejsze oszacowanie skrzywienia uzyskanych wyników. W społeczeństwach przemysłowych obserwuje się okresowe spadki w.r.p. w badaniach ankietowych; wniosek ten znajduje potwierdzenie we wszystkich głównych ogólnokrajowych -sondażach. Spadkowi w.r.p. przeciwdziała się za pomocą nowych metod zachęcania ludzi do uczestnictwa w badaniach i rozwiewania wątpliwości dotyczących anonimowości i późniejszego wykorzystania danych. Zjawiska te jednak mogą wskazywać, że metoda sondażowa jest nadużywana, ludzie zaś są coraz lepiej poinformowani o badaniach socjologicznych i ich wykorzystaniu. Zob. też błąd próby; dobór próby.
J.K.
współczynnik rodności [birth-rate], miara pozwalająca porównywać płodność różnych populacji, zwykle używana w analizach demograficznych. Istnieje kilka w.r. różniących się stopniem złożoności. Najlepiej znany - "surowy w.r." -jest po prostu liczbą żywych urodzeń w ciągu roku przypadających na 1000 mieszkańców (szacując liczbę ludności w połowie roku). Ta miara nie bierze pod uwagę struktury wiekowej populacji, która wpływa na liczbę kobiet będących w stanie urodzić dziecko w danym roku, nie pozwala więc na dokładne porównania. Mnożąc surowe w.r. przez "czynniki porównywalności obszarów" otrzymamy współczynniki uwzględniające różnice w strukturze wieku i płci i pozwalające na porównywanie różnych obszarów geograficznych lub różnych grup społecznych. "Ogólny współczynnik płodności" jest współczynnikiem urodzeń na 1000 kobiet w wieku reprodukcyjnym, obliczanym jako liczba urodzeń żywych podzielona przez liczbę kobiet w wieku 15-44 lat i pomnożona przez 1000. Bardziej skomplikowane współczynniki uwzględniają wpływ takich czynników, jak struktura według wieku, ale im bardziej skomplikowana jest miara, tym więcej danych na temat populacji potrzeba do jej obliczenia. J.K.
współczynniki płodności, płodność [fer-tility ratę, fertility], charakterystyka liczby dzieci urodzonych przez jednostkę lub w populacji. Istnieją różne sposoby mierzenia p. populacji. Najprostszą miarą jest zwykły -^współczynnik rodności, który jest stosunkiem liczby urodzeń żywych w roku do wielkości populacji w tym roku. Bardziej złożone miary odnoszą liczbę urodzeń żywych do bardziej ograniczonej populacji, np. w.p. odnosi ją do liczby kobiet w wieku reprodukcyjnym. Mianownikiem może być liczba wszystkich kobiet w wieku reprodukcyjnym (zwyk-
le jest to przedział 15-44 lat) lub liczba kobi w jakiejś węższej grupie wiekowej (w.p. dla gn wiekowych); licznikiem jest liczba dzieci urodi nych przez tę grupę kobiet. W.p. można łączyć -^współczynnikami śmiertelności, aby otrzym miernik przyrostu naturalnego.
Miary odnoszące p. do liczebności popula (całkowitej lub jej części) w danym roku są na; wane współczynnikami okresowymi. Z pewne punktu widzenia bardziej wartościowe dla obs wowania tendencji p. są tzw. współczynniki koh towe (->kohorta). Mierzą one p. kobiet np. u dzonych w tym samym roku (kohorta wieku) l kobiet, które z?warły małżeństwo w tym sam; roku (kohoita małżeństwa). Kohortowe miary mogą wykazywać różnice wieku rozrodczego ro dzy różnymi kohortami i dawać odpowiedź pytanie, czy zmiany okresowych miar p. są s| wodowane zmianami odległości czasowych rr dzy urodzeniem kolejnych dzieci, czy są wyniki ogólnej zmiany wielkości rodziny (wyniki końco uzyskuje się dopiero po dłuższym okresie obs wacji). �
Historycznie mamy do czynienia z długol minowym spadkiem p. w społeczeństwach pr myślowych. Spadek ten wiąże się z rozwój gospodarczym, spadkiem śmiertelności wśi dzieci, zmianą gospodarczego i społecznego z czenia dzieci, a także ze zmianami pozycji spole nej kobiety. J.K.
współczynniki śmiertelności, śmiert ność [mortaiity ratę, mortality], miary lic zgonów, zwykle standaryzowane ze względu wiek i płeć, aby umożliwić porównania region i grup społecznych. Są miarą ryzyka zdrowotne a także zmian jakości opieki medycznej w różn grupach społecznych. Współczynniki te są uw; ne za dobre mierniki zmian społecznych i ż podarczych oraz wskaźniki poziomu życia. L wają ich też epidemiolodzy interesujący się rj kiem zgonu w rastępstwi chorób zakaźnych z innych pr? t i;; n. Stosuje się wiele w.ś., zależ od celu badawczego. Najważniejszy z nich ogólny współczynnik zgonów, który wykorzysl się do porównań obszarów geograficznych i g społecznych. Podstawowy współczynnik zgor to liczba zgonów w ciągu roku w przeliczeniu 1000 mieszkańców. Nie ma on wielkiej warti informacyjnej, gdyż w dużym stopniu zależy struktury populacji pod względem płci i wie Mnożąc ten współczynnik przez "czynniki por nywalności obszarów", otrzymamy współczyn skorygowane, które są porównywalne z s i nadają się do bezpośredniego porównyw; obszarów. Częściej używa się współczynnil zgonów standaryzowanych ze względu na v i obliczanych oddzielnie dla kobiet i mężcz; standaryzowane w.ś. służą porównaniu śmiei ności na danym obszarze ze średnią śmiertelne w całym kraju, oddzielnie dla poszczególn grup wieku. Są one ilorazem rzeczywistej lic
wytwarzanie 431
zgonów w danej grupie i oczekiwanej liczby zgonów, wyrażonym w procentach. (Oczekiwana liczba zgonów jest to liczba zgonów, która wystąpiłaby, gdyby śmiertelność w danej grupie była taka sama jak średnia śmiertelność dla całego kraju). Zwykle stosuje się 5- lub 10-letnie grupy wieku, czasem większe. W.ś. oblicza się także dla konkretnych przyczyn śmierci, takich jak zachorowania na niektóre choroby (cholera, rak) czy samobójstwa albo w celu kontrolowania chorób zakaźnych, obserwacji poprawy opieki medycznej czy społecznych konsekwencji bezrobocia.
Niektóre w.ś. są z definicji standaryzowane ze względu na wiek. Współczynnik umieralności niemowląt jest liczbą zgonów w ciągu pierwszego roku życia na 1000 urodzeń żywych w tym samym roku. W.ś. noworodków jest liczbą zgonów w ciągu pierwszych czterech tygodni życia na 100 urodzeń żywych w tym samym roku. W.ś. perina-talnej jest liczba urodzeń martwych oraz zgonów w ciągu pierwszego tygodnia życia na 1000 urodzeń (żywych i martwych) w tym samym roku. W.ś. matek (przy porodzie) jest liczbą zgonów matek na 1000 urodzeń. Zob. też statystyki zachorowań; tablice wymieralności. J.K.
współdecydowanie [co-determination],
termin (pochodzący od niem. Mitbestimmung), oznaczający tę formę uczestniczenia robotników w ->zarządzaniu, która praktykowana jest w Niemczech od 1951. Uchwalona wówczas ustawa daje wybieralnym przedstawicielom robotników prawo uczestniczenia nie tylko w zarządzaniu swym przedsiębiorstwem, lecz i firmą jako całością. Model ten stał się inspiracją dla wielu podobnych rozwiązań w całej Europie z wyjątkiem Wielkiej Brytanii. Zob. też demokracja przemysłowa.
M.T. wydajność [productivity], stosunek produktu
do wkładu. Niełatwo jest w sposób pełny i konsekwentny zmierzyć te elementy w jednostkach czasu, dlatego często wyraża sieje w wartościach pieniężnych. Wkład pracy może wyrażać liczba robotników, całkowity czas przepracowany lub suma płac wdanym okresie. Podobny wybór istnieje w przypadku innych czynników produkcji. Wytwory można mierzyć na różne sposoby - w jednostkach fizycznych (np. liczba wyprodukowanych sztuk) lub jednostkach wartości (np. cena sprzedaży lub wartość dodana). Efektem różnych miar mogą być znaczne różnice w. Typowymi przykładami tych różnic są np. wielkość produkcji na godzinę pracy robotnika lub na godzinę pracy maszyny albo wartość sprzedaży w proporcji do kosztu pracy w dolarach lub też w stosunku do wielkości inwestycji. J.S.
wydarzenie życiowe [life-event], pojęcie zdefiniowane w ramach ->analizy historii zdarzeń lub analizy -biegu życia; obejmuje każdą precyzyjnie określoną zmianę demograficzną, edukacyjną, związaną z zatrudnieniem, zdrowiem lub
innymi sprawami dotyczącymi jednostki, możliwą do umiejscowienia w czasie. Ciąg takich wydarzeń można następnie analizować w celu znalezienia wzajemnych związków pomiędzy różnymi w.ż.
Główne wydarzenia w życiu jednostki to okres pokwitania, ^małżeństwo, przyjście na świat dzieci, śmierć małżonka, rodzica, rodzeństwa lub innej ważnej osoby, ->migracja do innego regionu lub kraju, ciężka choroba oraz początek niesprawności fizycznej w starszym wieku. Niektórzy badacze dodają jeszcze kluczowe wydarzenia związane z pracą (-zatrudnienie), takie jak uzyskanie pracy, zwolnienie lub bezrobocie, powrót do dalszego kształcenia w życiu dorosłym, zmiany pracodawcy albo zawodu; inni traktują te wydarzenia jako drugorzędne. W.ż. stanowią istotne punkty zwrotne w każdym życiu ludzkim, w -rolach i działaniach, do których podjęcia poszczególne jednostki są zachęcane, oraz w życiu grup, z którymi wzajemnie na siebie oddziałują. Mogą się także wiązać ze zmianami postaw i wartości.
P.Ś.
wyobrażenia zbiorowe, przedstawienia zbiorowe [collective representations], idee, przekonania oraz wartości wypracowane przez zbiorowość, nieredukowalne do ich indywidualnych twórców. Mają one podstawowe znaczenie dla określenia źródeł solidarności społecznej, poszukiwanych przez E. ->Durkheima. W Elementarnych formach życia religijnego (1912, wyd. poi. 1990) uznaje on w.ż. za wytwór intensywnych interakcji związanych z -rytuałami religijnymi, a ponieważ są bogatsze niż działalność jednostek, stają się autonomiczne wobec grup, w których powstają. W.ż. umożliwiają tworzenie porządku i nadawanie sensu światu, lecz także wyrażają, symbolizują i interpretują stosunki społeczne. Pojęcie to zastąpiło używane wcześniej przez Durkheima pojęcie "świadomość zbiorowa", ponieważ w.ż. mogą ograniczyć lub pobudzić działanie społeczne. Ich siła i autorytet wywodzą się z tego, że istnieją w każdym z nas, a zarazem są zewnętrzne wobec jednostki. Durkheim wyjaśniał wielkie przemiany wartości (jak np. upowszechnienie wartości głoszonych przez Oświecenie podczas rewolucji francuskiej) przez odwołanie się do władzy owego "podążania razem" (lub
->gęstości dynamicznej), skutkiem czego świat religijny zakorzenia się w życiu zbiorowym, profa-num pozostawiając jednostkom. Zgromadzenia charakteryzujące się wielką intensywnością wytwarzają w.ż., które następnie trwają - mimo rozpadu owej formy wyższego życia zbiorowego
- jako przekonania, wartości i symbole ze sfery
-sacrum, a tym samym cechujące się zdolnością wywierania przymusu. A.K.
wytwarzanie [manufacturing], tworzenie
dóbr i produktów na sprzedaż, czyli towarów. W. stanowi większą część tzw. drugiego ->sektora produkcji. Zob. też system fabryczny. RS.

432 wywiad
wywiad [interview], interakcja społeczna, polegająca na przekazaniu badaczowi informacji przez osobę, z którą przeprowadza się w. Istnieją w. bezpośrednie (rozmowa twarzą w twarz), telefoniczne (co ma pewne zalety przy badaniu niektórych drażliwych kwestii), pocztowe (gdy -kwestionariusze rozsyta się pocztą, a badani mają więcej czasu na udzielenie odpowiedzi). Pytania stawiane podczas w. mogą traktować osobę badaną jako respondenta informującego o własnym środowisku, życiu i postawach albo jako informatora przekazującego pewne fakty, na temat których ma wiedzę lub których doświadczył, jak np. dane o liczbie pokojów we własnym mieszkaniu, o całkowitych dochodach gospodarstwa domowego, o cechach społeczności lokalnej, związku zawodowego lub pracodawcy. Rzadziej przeprowadza się w., w których nieobecnego lub niedostępnego respondenta zastępuje inna osoba, np. żona udzielająca informacji o pracy męża.
W. mogą mieć różny charakter: od struktu-ryzowanego w. kwestionariuszowego (stosowanego najczęściej w ->sondażach) poprzez nie-strukturyzowany w. oparty jedynie na liście zagadnień, które powinny zostać poruszone, do w. pogłębionego, trwającego czasem kilka godzin. Nieco inne podejście do w. polega na organizowaniu dyskusji grupowych, w czasie których 4-12 osób omawia pod kierunkiem badacza interesujące go kwestie (->zogniskowane wywiady grupowe).
W. przeprowadzane w celach badawczych mają pewne cechy wspólne z innymi typami w., np. przeprowadzanymi z kandydatami do pracy. Podobieństwo polega przede wszystkim na tym, że jest to raczej interakcja między nierównymi stronami niż swobodna konwersacja: zagadnienia są wybierane przez badacza, a osoba przeprowadzająca w. nie może niczego dodać od siebie, gdyż to doprowadziłoby do skrzywienia wyników. Możliwości kontrolowania przez badacza procesu w. zwiększają się znacznie przy użyciu kwestionariuszy komputerowych, zarówno w w. bezpośrednich, jak i telefonicznych: przykładem jest system CATI (Computer Assisted Telephone lnterview-w. telefoniczny wspomagany komputerowo). Zob. też efekt ankietera; efekt wywiadu. J.K.
wyzysk [exploitation], wykorzystywanie w nie-aprobowanych celach zasobów ekonomicznych, takich jak ziemia, siła robocza czy też pozycja na rynku. Tak więc monopolista (->monopol) może wykorzystywać kontrolę nad rynkiem do dyktowania konsumentom wygórowanych cen, właściciel zaś może użytkować ziemię ze szkodą dla jej walorów przyrodniczych. W ortodoksyjnych teoriach ekonomicznych pojęcie w. praktycznie nie występuje. W -H> marksizmie ma ono kluczowe znaczenie i jest definiowane w kategoriach -^teorii wartości pracy, wskazując na uzyskiwanie wartości dodatkowej, czyli różnicy między wartością, którą robotnik dostaje w formie płacy, a wartością
przezeń wyprodukowaną i następnie zawtaszczo-1 na przez kapitalistę. Zob. też feudalizm; stosunki ' patron-klient. J.S,
względna autonomia [relative autonomy], odnowa teorii marksistowskiej zapoczątkowana przez L. -Althussera i jego współpracowników w latach 60. XX w. miała na celu m.in. obronę marksizmu przed oskarżeniem o ->ekonomizm (lub ->determinizm gospodarczy). Zdaniem Alt-hussera na całość społeczną składają się cztery odrębne zbiory praktyk - ekonomiczne, polityczne, ideologiczne i teoretyczne - pozostające w złożonym wzajemnym związku. Żadnej z tych praktyk nie można sprowadzić do którejkolwiek innej. Przeciwnie, każda ma właściwą sobie w.a, w granicach określonych przez jej miejsce w całości. Krytycy twierdzą, że w braku jakiegokolwiek uściślenia, jakie są te granice, pojęcie to niczego nie wyjaśnia, Najwytrwalsze próby zastosowania tej kategorii w analizach konkretnych zjawisk ; podejmował w swych pracach N. -Poulantzas.
JS.
wzmocnienie dewiacji [deviance ampli-fication], pojęcie wprowadzone przez L. Wilkinsa w książce Social Deviance (1967); zwraca on uwagę, że dewiacja początkowo niewielka może się rozwijać spiralnie, a jej znaczenie będzie nieustannie wzrastać skutkiem procesu ^-etykietowania oraz przesadnych reakcji. Początkowo pojęcie to należało do -"-cybernetyki i wiązało się ze sprzężeniem zwrotnym, później jednak szerzej wykorzystano je w teorii dewiacji jako teorii naznaczania. Najbardziej systematycznie przedstawił obronę tej teorii i jej zastosowania J. Ditton, w pracy Cont-rolology (1979), będącej krytyką "mato przekonujących" teorii etykietowania, które "poszerzają model Wilkinsa do tego stopnia, kiedy to kontrole postrzega się jako niezależną od przestępstwa (nie zaś w ramach wzajemnych powiązań przyczynowych) tylko dlatego, iż takie uniezależnienie może stworzyć 'vy<;tnrczające przesłanki rozwoju dojrzałej teorii v^kietowania'. A.K.
wzorzec roli, model roli [role-model], ->znaczący inny: człowiek będący dla jednostki wzorem, na podstawie którego ksztaluje ona własne zachowanie związane z konkretną -rolą społeczną, co obejmuje przyjmowanie odpowiednich, charakterystycznych dla tego wzorca postaw. Jednostka nie musi znać osobiście człowieka, który jest dla niej w.r.; niektórzy ludzie wzorują swoje zachowanie na postaciach historycznych, zarówno istniejących realnie, jak i mitycznych. W.r. oddziałują na ogół tylko na jedną, konkretną rolę człowieka, a nie na wszystkie ważne role, jakie jednostka pełni w życiu, nie wpływają też na jego całą ->osobowość. A.Z.
wzrost gospodarczy [economic growth], wzrost dochodu narodowego lub produkcji dóbr i usług przypadającej na jednego mieszkańca
i
wzrost wykładniczy, wzrost eksponencjalny 433
mierzonej pręż produkt krajowy brutto (PKB). Innym określeniem w.g., stosowanym wobec krajów ^Trzeciego Świata, jest rozwój gospodarczy. W.g. nie zawsze prowadzi do wzrostu konsumpcji, poprawy dystrybucji bogactwa i społeczeństwa dobrobytu; zależy to od tego, jak i przez kogo wykorzystywany jest wzrost produkcji.
Ekonomiści stworzyli wiele teorii w.g., które mogą być przydatne w formutowaniu polityki gospodarczej krajów rozwijających się i krajów uprzemysłowionych. Teorie te różnią się podejściem do roli inwestycji kapitałowych, infrastruktury gospodarczej, zatrudnienia i kształcenia siły roboczej oraz roli państwa i sektora prywatnego. Zob. też przedsiębiorca. A.Z.
wzrost liniowy [linear growth], wzrost,
w którym przyrost wartości zmiennej zależnej jest proporcjonalny do przyrostu zmiennej niezależnej. Na wykresie taki związek pokazuje linia prosta. J. K.
wzrost logistyczny [logistic growth], krzywa logistyczna ma równanie y = n/[\ + (n l)e~'""],
w którym t - zmienna niezależna, a > O - stała, n > O - stała. Ma kształt litery S, której górna część została przesunięta w prawo; rośnie coraz szybciej aż do punktu y = n/2, a następnie symetrycznie wygasa do wartości y = n; w środkowej części rośnie w sposób zbliżony do liniowego. Wiele procesów fizycznych i społecznych charakteryzuje się takim rozwojem, np. wzrost gospodarczy, wskaźnik aktywności naukowej, rozprzestrzenianie się plotki w społeczności. W tym ostatnim przypadku zmienna t daje się interpretować jako czas, stała n zaś - jako liczebność populacji. j.K.
wzrost wykładniczy, wzrost eksponencjalny [exponential growth], wykładnicza rodzina krzywych (y = oe"), gdzie a, e - stale, opisuje wzrost mający coraz szybsze tempo (jak w przypadku procentu składanego przy wkładach bankowych). T. ->Malthus (Prawo ludności 1789, wyd. poi. 1925) zauważył, że gdy zasoby pożywienia rosną liniowo (-wzrost liniowy), a wielkość populacji - wykładniczo, katastrofa jest nieunikniona. Modelem lepiej opisującym rozwój populacji jest ->wzrost logistyczny. J.K.
zachowania polityczne [political beha-
viours], każda forma indywidualnego lub zbiorowego zaangażowania w proces polityczny lub każde działanie, które ma konsekwencje polityczne wobec rządu lub polityki. Ta szeroka definicja obejmuje zarówno prawomocne formy uczestnictwa politycznego (takie jak głosowanie w wyborach [^zachowania wyborcze], aktywność w -grupach interesu lub ->ruchach społecznych), jak i pozaprawną działalność polityczną (np. ->za-mach stanu, terroryzm, -^rewolucja). Podczas gdy zachowania zgodne z prawem mają na celu zawarcie kontraktu społecznego w ramach istniejącego systemu politycznego, bez naruszania porządku politycznego, to sprzeciw, który nie znajduje rozwiązania w tym systemie, zwykle dąży do zmian politycznych, a nawet stawia wyzwanie ustrojowi politycznemu. Badania z.p. obejmują także analizę bierności i apatii, analizę ->ideologii politycznych, -wartości i ->postaw jako zmiennych wpływających na uczestnictwo w polityce.
P.Ś.
zachowania wyborcze [voting beha-
Viours], głosowanie jest główną formą uczestnictwa politycznego w liberalnych społeczeństwach demokratycznych, a badanie z.w. jest wysoce wyspecjalizowaną dziedziną ->nauk politycznych. Analiza wzorów głosowania zawsze koncentruje się na czynnikach, które sprawiają, że wyborcy głosują tak, a nie inaczej, oraz na sposobach podejmowania przez nich decyzji. Socjologowie analizują zwykle społeczno-gospoclarcze wyznaczniki poparcia dla partii politycznych, obserwując korelacje między klasą, zawodem, grupą etniczną, płcią, wiekiem a zachowaniami wyborczymi; politolodzy skupiają uwagę na wpływie czynników politycznych, takich jak kwestie merytoryczne, programy polityczne, kampanie wyborcze oraz popularność przywódców partyjnych - na z.w. Obie te dyscypliny obejmują w dużym stopniu ten sam teren, a ich podejścia analityczne są sobie
coraz bliższe (zob. M. Harrop, W.L. Miller, Elections and Voters. A Comparative Perspective 1987).
W literaturze można wyróżnić pewną liczbę odmiennych (ale nie wykluczających się wzajemnie) podejść do wyjaśnienia z.w. Strukturalne (lub socjologiczne) podejścia koncentrują się na związku między wyborcą a strukturą społeczną, umiejscawiając oddany głos w kontekście społecznym, i analizują wpływ na głosowanie takich zmiennych, jak klasa społeczna, język, nacjonalizm, religia i różnice między wsią a miastem. Ekologiczne (lub całościowe, statystyczne) perspektywy zwracają uwagę na związek pomiędzy wzorami głosowania a charakterystycznymi cechami danego obszaru geograficznego (dzielnica, okręg wyborczy, państwo lub inne). Podejścia z punktu widzenia psychologii społecznej utrzymują, że decyzje dotyczące głosowania wiążą się z predyspozycjami psychologicznymi lub postawą wyborcy wobec partii (np. identyfikowanie się z nią) lub kandydatów. W końcu podejście teorii racjonalnego wyboru próbuje wyjaśnić z.w. jako rezultat serii j -.; .nentalnyt ii kalkulacji kosztów i zysków prowadzonych przez wyborcę i określających pożądany przez niego wynik wyborów w kategoriach problemów podejmowanych przez kandydatów i proponowanej przez nich polityki. Każda z tych szerokich perspektyw wiąże się z odmiennymi technikami badawczymi; każda funkcjonuje na podstawie różnych założeń dotyczących motywacji z.w.
W Wielkiej Brytanii od dawna toczy się debata na temat tego, czy wpływ klasy społecznej na z.w. zmniejsza się (tzw. teza o rozszeregowaniu klasowym), oraz związku tego procesu z rozmyciem poparcia dla dwóch głównych partii (Partii Konserwatywnej i Partii Pracy), które dominują w systemie politycznym od czasu II wojny światowej (teza o rozszeregowaniu partyjnym). Zwolennicy tych argumentów (zob. np. B. Sarlvik, 1. Crewe, Decade ofDealignment 1983) twierdzą, że zarówno bezwzględne poparcie klasowe (proporcja elek-
zachowania zbiorowe 435
toratu głosującego za swą "naturalną" partią klasową), jak i względne poparcie klasowe (relatywna siła danej partii w poszczególnych klasach) od końca lat 60. stale maleją, co wiąże się ze zmniejszeniem udziału głosów oddanych na Partię Konserwatywną i Partię Pracy. Wśród przyczyn tego rozszeregowania wymieniają oni: zmiany struktury zawodowej, spadek wielkości klasy robotników fizycznych, mobilność społeczną i wzrost liczby rodzin, których członkowie należą do odmiennych klas społecznych - wszystkie te czynniki uważane są za podważające spoistość społeczno-gospodar-czą klasy. W rezultacie fragmentacji klasowej kwestie merytoryczne uzyskały większy wpływ na z.w., a wyborcy oceniają partie polityczne z punktu widzenia własnego interesu, a nie jako członkowie klas lub innych zbiorowości.
Podobnie argumentują zwolennicy tezy o ->sek-torach konsumpcji: rosnąca fragmentacja zmniejszyła odmienność polityczną klas społecznych, a w rezultacie wzrostu znaczenia konsumpcji różnice między tymi, którzy są zależni od zbiorowej konsumpcji dóbr i usług (takich jak mieszkania, transport, edukacja i zdrowie), a tymi, dla których dziedziny te są formą konsumpcji prywatnej, są źródłem nowych form politycznego zaszeregowania. Te rozróżnienia sektorowe zastąpiły klasę w funkcji wyznacznika najistotniejszego podziału strukturalnego zarówno z punktu widzenia partii politycznych, jak i z.w. Prywatna konsumpcja dóbr i usług zwiększa skłonność do głosowania na Partię Konserwatywną, podczas gdy zależni od opieki publicznej głosują na Partię Pracy. Teoria sektorów konsumpcji, podobnie jak teoria klasowego i partyjnego rozszeregowania, podkreśla wzrost znaczenia mediów dla kształtowania inte-resówjednostkowych, a w szczególności negatywny wpływ tych zmian na poparcie dla Partii Pracy.
Przeciwnicy tego poglądu (zob. np. A. Heath i in., Understanding Political Change 1991) twierdzą, że rozszeregowanie klasowe jest konsekwencją rozszeregowania partyjnego, a nie jego przyczyną. Podczas gdy bezwzględne poparcie klasowe uległo zmniejszeniu, "nieukierunkowanie fluktuacje" względnego poparcia klasowego sugerują, że klasy społeczne nadal utrzymują swą odmienność polityczną. W istocie klasa jest głównym czynnikiem wywierającym wpływ na z.w.; co więcej, podziały konsumpcyjne, takie jak posiadanie nieruchomości (które nie są niczym nowym), funkcjonują jedynie w korelacji z klasą i nie wywierają niezależnie istotnego wpływu na zachowania wyborcze. Heath i jego współpracownicy opowiadają się za analizą związku między strukturą społeczną, rezultatami osiąganymi przez partię a głosowaniem za pomocą podejścia, które nazywają "interakcyjnym"; twierdzą, że klęska wyborcza laburzystów jest w dużym stopniu wynikiem jej generalnych błędów politycznych (a nie istotnych zmian społecznych), w szczególności błędów rządu Partii Pracy w latach 1964-70, wzrostu popularności trzeciej partii (liberałów) w okręgach zdominowanych przez klasę
robotniczą, nieskuteczności Partii Pracy w opracowaniu wiarygodnej polityki gospodarczej oraz jej wewnętrznych podziałów w latach 80. Pochodzenie klasowe i postawy klasowe w dalszym ciągu wywierają wpływ na to, jak ludzie głosują, chociaż organizacjom klasowym, takim jak Partia Pracy, nie zawsze udaje się zmobilizować politycznie ten potencjał.
W ostatnich latach studia nad z.w. stały się metodologicznym polem minowym: postęp w technikach analizowania dużych zbiorów danych zaognił istniejące kontrowersje pomiędzy różnymi teoriami i modelami głosowania. O dyskusjach na te tematy w Stanach Zjednoczonych zob. R. G. Niemi, H.F. Weisberg, Controversies in Yoting Be/iav;ow(1993). P.S.
zachowania zbiorowe [collective beha-Viours], potencjalnie niezwykle rozległa sfera badań nad pojawianiem się z.z. jako odpowiedzi na złożone okoliczności i sytuacje. Z jednej strony mogą to być studia skoordynowanych i zorganizowanych ->ruchów społecznych, z drugiej - badanie pozornie spontanicznego kształtowania się wspólnych wzorów zachowań, np. w czasie zbiorowej histerii. Między nimi mieszczą się reakcje na katastrofy naturalne, -zamieszki, akty samosądów, dziwactwa i mody, uleganie pogłoskom, okresy koniunktury, paniki, a nawet ->rewolucje i bunty. Tak więc termin "z.z." być może obejmuje zbyt szerokie pole badań, gdyż w pewnym sensie określa socjologię jako naukę.
Najwcześniejsze próby ujęcia z.z. można znaleźć w psychologii tłumu. G. Le Bon (Psychologia tłumu 1895, wyd. poi. 1899) twierdzi, że tłum jest rzeczywistością sui generis, albowiem: "Tworzy on jedną zbiorową istotę, którą rządzi prawo jedności umysłowej tłumów". Uważa on, że w tłumie wszystkie reakcje indywidualne giną, tworzy się zaś rodzaj "duszy zbiorowej", która każe ludziom "myśleć, działać i czuć inaczej, aniżeli działała, myślała i czuła każda jednostka z osobna". Tłum powstaje skutkiem anonimowości (osłabiającej odpowiedzialność indywidualną), zaraźliwości (idee przekazywane są wówczas szybko między różnymi grupami) oraz podatności na sugestię, kiedy to ujawniają się nieświadome aspekty osobowości.
Liczne późniejsze badania ->tłumu, -^zamieszek, wielkich zgromadzeń i podobnych zaburzeń społecznych, w tym np. prace G. ->Tarde'a i S. ->Freuda, niewiele wykraczają poza hipotezę zaraźliwości Le Bona. Freud rozpoczyna od przedstawionego przez Le Bona opisu psychiki tłumu i charakteryzuje go jako impulsywny, zmienny i popędliwy, niezdolny do trwałej uwagi, krytycyzmu i wytrwałości; kierujący się poczuciem wszechmocy, wyolbrzymionymi uczuciami, magicznymi formułami oraz iluzjami. Następnie wyjaśnia uczestnictwo w grupie w kategoriach psychoanalitycznej teorii relacji między popędem a jego przedmiotem, występujących u jednostki oraz w hordzie pierwotnej. Freud pisze: "Niesamowity, kompulsywny
436 zachowanie aberracyjne
charakter kształtowania się tłumu, który przejawia się w łączących się z nim zjawiskach sugestii, można [...] powiązać z jego pochodzeniem od hordy pierwotnej. Przywódca tłumu jest ciągle jeszcze praojcem, którego wszyscy się obawiają, tłum chce być rządzony przez władzę niczym nie ograniczoną; jest on w najwyższym stopniu żądny autorytetu, spragniony [...] podporządkowania się. Praojciec jest ideałem tłumu, który rządzi ego zamiast ideału ego" (Psychologia zbiorowości i analiza ego� 1920, wyd. poi. w: Poza zasadą przyjemności 1976). Zdaniem Freuda te cechy, połączone z utra-tąjasności umysłu, dominacją emocji nad rozumem oraz impulsywnością tłumu, "odpowiadają stanowi regresji do prymitywnej aktywności psychicznej".
Bardziej socjologiczne podejście do z.z. pojawia się w schemacie "wartości dodanej" N. Smelsera (Theory of Collective Behaviour 1963). Zwraca on uwagę, że czynniki warunkujące z.z. pojawiają się jako skutek następującej sekwencji zdarzeń: przyzwolenie strukturalne (warunki, których spełnienie prowadzi do uznania z.z. za prawomocne), napięcie strukturalne (np. deprywacja ekonomiczna), rozwój i upowszechnianie się uogólnionych przekonań (np. masowa histeria, złudzenia czy też stworzenie -H>diabła ludowego), czynniki pobudzające (szczególne wydarzenia potwierdzające uogólnione wcześniej przekonania, np. zwalczanie przesłanek napięć rasowych), mobilizacja uczestników do działania (poprzez skuteczne przywództwo w ruchu społecznym lub przez pojedyncze, dramatyczne wydarzenie, np. pogłoskę o panicznej wyprzedaży akcji), działanie ->kontroli społecznej (czyli przeciwdziałanie przez społeczeństwo konsekwencjom wyżej wymienionych czynników lub powstrzymanie ich wpływu). Zdaniem Smelsera ostatni z tych elementów ma szczególną doniosłość, albowiem "gdy pojawi się akt z.z., jego trwanie i siła zależą od reakcji agend kontroli społecznej".
Smelser, wymieniając sześć czynników determinujących z.z., podkreśla doniosłość kontroli społecznej, podobnie jak transakcyjne teorie dewiacji, zwłaszcza teoria ^etykietowania. Tradycja inter-akcjonistyczna, nieco bardziej ogólna, specjalną uwagę zwraca na zjawisko typizacji społecznej oraz na sposób, w jaki modele -ról są wytwarzane i upowszechniane w szerszym społeczeństwie, o czym piszą np. R.H. Turner i L.M. Killian w tomie Collective Behaviour (1957). Tom ten zawiera także niektóre wcześniejsze prace socjologiczne dotyczące pojawiania się w społeczeństwie dziwactw i mód. Od pewnego czasu badania szczególnych warunków występowania zorganizowanych działań zbiorowych (np. strajków) rozwijają się pod silnym wpływem teorii racjonalnego wyboru, nawiązującej do klasycznych analiz M. Olsona (The Logic ofCollective Action 1965). Zob. też subkultura; teoria wymiany. A.K,
zachowanie aberracyjne [aberrant be-haviour], zachowanie uważane za nieprawidłowe, odmienne niż zachowanie normalne. W so-
cjologii użycie tego terminu oznacza, że dane zachowanie utrzymywane jest w sekrecie i że jego celem jest interes własny, np. gdy chodzi o nietypowe zachowania seksualne. Natomiast termin "zachowanie niekonformistyczne" oznacza raczej publiczne naruszenie ^norm społecznych, często zmierzające do przygotowania zmiany społecznej. Dlatego polityczni i religijni dysydenci starają się okazać swą odmienność jak najszerszej publiczności. Wagę tego rozróżnienia dla teorii ->dewiacji omawia R.K. Merton w pracy Social Problems and Sociological Theory (R.K. Merton, R. Nisbet, Contemporary Social Problems 1971). M.T.
zachowanie dostosowawcze [behaviou-ral conformity], tendencja do dostosowywania własnych działań do obowiązujących -norm, niezależnie od osobistych przekonań (gdy tymczasem klasyczny konformista przejmuje zarówno normy, jak i zachowania). Niektórzy socjologowie klasyfikują tego rodzaju osobowość dostosowawczą jako odrębny typ. Ludzie o takiej osobowości chcą być lubiani i akceptowani przez innych, których uważają za ważnych, przejmują więc ich postawy i zachowania - i jeśli ci ostatni są np. antysemitami, taki konformista będzie również piętnował i prześladował Żydów. Ponieważ jednak konformiści pragną raczej być lubiani niż chcą nienawidzieć, nie będą rozciągali swoich postaw i zachowań na inne podobne grupy (a więc antypatia do Żydów nie przeniesie się na inne mniejszości etniczne). J.S.
zacofanie gospodarcze [under-develop-
ment], termin związany z ->teorią zależności i stosowany na oznaczenie ubóstwa i stagnacji gospodarczej charakterystycznej dla wielu społeczeństw Trzeciego Świata. Implikuje on nie tylko, że społeczeństwa te cierpią na brak rozwoju gospodarczego, ale także że osiągnęłyby one oczekiwany poziom rozwoju, gdyby nie stały się przedmiotem wyzysku ze strony rozwiniętych państw kapitał'! r\ r nych. ".Ś.
zadowolenie z pracy [job satisfaction], mierzone w badaniach kwestionariuszowych (-*sondaż) za pomocą klasycznego pytania: "Czy, ogólnie rzecz biorąc, jest Pan/Pani zadowolony(a) ze swojej pracy?", na które 80-90?^ dorosłych członków społeczeństw przemysłowych odpowiada zazwyczaj "tak". Niezadowolenie częściej dotyczy konkretnych aspektów pracy, takich jak płaca, perspektywy awansu czy zbyt mało elastyczny i niedogodny czas pracy. Chociaż niezadowolenie z pracy mierzone powyższym pytaniem jest rzadko deklarowane, to badania wskazują, że wiąże się ono ściśle z takimi zachowaniami pracowników, jak nieobecności w pracy, zmiany miejsca pracy i płynność siły roboczej. Zob. też przeżycie pracy. A.Z.
zależność pozorna [spurious correlation], termin wprowadzony przez P.F. ->Lazarsfelda dla oznaczenia sytuacji polegającej na tym, że istnieje
statystyczna zależność między ->zmiennymi w całej zbiorowości, lecz nie stwierdzamy jej w podzbiorach uzyskanych przez podział tej zbiorowości według wartości innej zmiennej, nazywanej kontrolną. Uważano, że tak rozumiana z.p. dwu zmiennych jest argumentem wykluczającym zależność przyczynową. Można jednak pokazać, że zawsze (jeżeli tylko zbiorowość jest dostatecznie liczna) można podzielić ją na podzbiory w taki sposób, że dwie zmienne w każdym z tych podzbiorów będą niezależne, mimo iż w całej zbiorowości są one zależne. Podzielenie zbioru jest równoważne ze zdefiniowaniem zmiennej kontrolnej.
Podobnie jest z niezależnością pozorną, która polega na tym, że w całej zbiorowości zmienne są niezależne, mimo że są zależne w podzbiorach wyodrębnionych ze względu na zmienną kontrolną.
Wyszukiwanie zmiennych kontrolnych dzielących zbiorowość na podzbiory, w których relacje między zmiennymi są odmienne niż w całej zbiorowości, jest ważną metodą poznawania mechanizmów, którym zależności statystyczne zawdzięczają swoje istnienie. J.H.
zależność władzy [power dependence],
w stosunku do władzy często używa się określenia "suma zerowa". Oznacza to, że -^władza jest czymś, co A sprawuje wobec B w ten sposób, że jeśli A ją zyskuje, to 6 odpowiednio traci. Pojęcie z.w. sugeruje jednak, że władza jest również pojęciem relacyjnym: władza A zależy od 8. Sprawowanie władzy jest wymianą zasobów: A potrzebuje B - czyli zależy od 6 - w celu sprawowania władzy. Dobrym przykładem jest Wielka Brytania, gdzie władza premiera zależy od uznania przez gabinet jego rządów oraz wprowadzania w życie jego decyzji. P.S.
zamach Stanu [coup d'Śtat] gwałtowne i nagle przejęcie władzy w ^państwie, zazwyczaj przy użyciu sił zbrojnych, oraz wprowadzenie w jego następstwie rządów niedemokratycznych i niekonstytucyjnych. Przykładem z.s., które się powiodły, są przewroty w Grecji (1967), Chile (1973) i Turcji (1980); nieudana próba z.s. miała miejsce w Rosji w 1990. Najlepszy przegląd zagadnienia w książce E. Luttwaka Coup d'etat (1968). A.Z.
zamieszki [fiot], nagła zbiorowa przemoc, często skierowana przeciwko własności, czasem przeciw osobom będącym u władzy. Toczy się spór klasyfikacyjny dotyczący dokładnej definicji z. oraz punktu, w którym niepokój publiczny przeradza się w z., a nie powiedzmy, w "zajścia". Kwestie te mają nie tylko akademicki charakter, ponieważ akty zbiorowej przemocy często nasuwają pytanie o legitymizację, zwłaszcza gdy są skierowane przeciwko państwu; ci, przeciwko którym są one zwrócone, mogą je zdyskredytować, określając je jako rodzaj kryminalnego bezprawia. Na przykład G. Rude (zob. The Crowd in History 1964), pokazuje, jak w europejskiej historii rewolucyjny tłum określany był przez klasy rzą-
zamknięcie społeczne 437
dzące jako oszalały, zbrodniczy motłoch; E.P. Thompson odczytuje angielską historię przełomu XVIII i XIX w. (The Making of the English Working Class 1964) w sposób sugerujący, że podobnie działo się w odniesieniu do luddyzmu. Praca S. Cohena dotycząca brytyjskich Mods and Rockers z potowy lat 60. jest przykładową analizą kontestowanego etykietowania, które często towarzyszy ->panice moralnej, związanej z chuligaństwem i skłaniającej do publicznych dyskusji nad z.
W wielu dyskusjach w mediach i gdzie indziej poświęconych zachowaniom w trakcie z. - czy w kontekście ->bojowości robotników, czy niepokojów na tle etnicznym, czy też -^subkultur młodzieżowych - przyjmuje się pogląd, że z. są rezultatem działania "oszalałego marginesu" lub "przestępczego mottochu". Socjologowie, którzy badali podstawowe przyczyny z., wiązali je zwykle ze strukturalnymi napięciami społecznymi. Na przyktad badania nad z. w miastach Stanów Zjednoczonych w latach 60. wykazały, że miały one szerokie lokalne poparcie i uczestnictwo, nie były organizowane przez lekceważącą prawo i niere-prezentatywną przestępczą mniejszość, bardziej realistyczne byłoby więc uznanie ich za szeroko zakrojoną grupową reakcję na wspólną krzywdę (zob. np. A. Oberschall, The Los Angeles Riot of 1965, "Social Problems" 1968). Zob. też zachowania zbiorowe. P.S.
zamknięcie społeczne [social closure], pojęcie stosowane przez M. ->Webera, a ostatnio przypomniane przez brytytyjskiego socjologa F. Parkina (Marxism and Class Theory 1979), alternatywne wobec marksistowskiej (-marksizm) teorii -^nierówności, jej powstawania, podtrzymywania i przekształcania się. Dla Webera z.s. było jednym ze środków stosowanych przez klasy handlarzy i właścicieli w celu stałego reprodukowania i legitymizowania swych szans życiowych i stawania się klasą społeczną i grupą statusową. Później traktowano z.s. jako podstawę wszelkiej nierówności: materialnej, godności ->statusu, etnicznej (->etniczność) czy kastowej (->kasta), a nawet nierówności w ramach nomenklatury w systemie komunistycznym.
Z.s. funkcjonuje poprzez bliźniacze mechanizmy wykluczania i włączania, których podstawą mogą być kryteria indywidualne bądź zbiorowe. Podstawą z.s. jest ->wtadza danej grupy, pozwalająca jej na odmówienie innej grupie dostępu do nagród lub szans życiowych. Te kryteria wyłączania i włączania - może to być wykształcenie, przynależność partyjna, kolor skóry, religia, własność, pochodzenie społeczne, maniery i styl życia lub region zamieszkania - i sposób ich stosowania są jednym z czynników wyjaśniających granice nierówności i strategie uzurpacyjne wykluczonych, a także strukturę -ypanowania i ->ideologie legitymizujące nierówność. Procesy zamykania społecznego to z jednej strony marginalizacja (czyli wyłączanie), z drugiej - inkorporacja (włączanie).
438 zamknięty zakład pracy
Ponieważ z.s. bliskie jest używaniu wtadzy w celu wyłączenia innych z grona uprzywilejowanych lub nagradzanych, niektórzy badacze tego procesu mają tendencję do przyjmowania, że władza jest sama w sobie atrybutem z.s. i w związku z tym rzadko badają, co jest źródłem tej wtadzy. Tak więc wykształconą elitę uważa się za mającą władzę wyłączenia osób bez odpowiedniego wykształcenia, jeśli tylko jej strategia wykluczania daje się zastosować. Często jednak spotyka się sposoby zamykania konkurencyjne i konfliktowe w stosunku do siebie. Co więcej,
->elita określona według pewnego kryterium (np. wykształcenia) niekoniecznie musi stosować oczywiste w danym przypadku kryterium wykluczania (edukacyjne) i zamiast tego może próbować wykluczenia na podstawie innego kryterium (np. pici lub etnicznego). Inną trudnością teorii zamykania jest nierówny rozdział nagród w obrębie grupy praktykującej z.s., jak to np. ma miejsce z komunistyczną nomenklaturą - nagrody dla zajmujących najniższe miejsca w hierarchii są tu bardzo wątpliwe. Najlepszym krytycznym omówieniem teorii zamykania jest praca R. Murphy'ego Social Closure. The Theory of Monopolization and Exclusion 1988.
M.T.
zamknięty zakład pracy [closed shop],
zakład pracy, w którym zatrudnienie kontroluje
-związek zawodowy; przyjmowanie do pracy i trwanie zatrudnienia zależą od przynależności do związku. Istnieją zakłady, które wymagają przynależności do związku jeszcze przed zatrudnieniem w danym zakładzie, inne żądają zapisania się zaraz po zaangażowaniu. Obecnie jest to system nielegalny w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i w niektórych krajach europejskich, gdyż żądanie przynależności do związku zawodowego uznano za sprzeczne z -> prawami obywatelskimi. Daje on jednak zatrudnionym istotne korzyści jako sposób nieformalnego kontrolowania stosunków pracy. Dlatego niektóre rodzaje porozumień pracodawców ze związkami zawodowymi tworzą w istocie zakłady zamknięte we wszystkim poza nazwą. M.T.
zarządzanie [management], proces nadzoru, kontroli i koordynacji aktywności produkcyjnej w formalnych organizacjach przemysłowych lub innych; zarząd - grupa osób wykonujących funkcje z. Z. jako proces jest zwykle dzielone na liniowe (ogólne z. głównymi celami organizacji) oraz sztabowe lub specjalistyczne (dotyczące spraw pomocniczych, np. personelu, kwestii prawnych, badań i rozwoju). Warstwa menedżerska w ^społeczeństwie przemysłowym rozwinęła się w rezultacie powstania spółek akcyjnych, wzrostu liczby przedsiębiorstw i ekspansji ->biurokracji publicznej. Zastosowanie tego terminu jest szerokie; obejmuje on zarówno najwyższy personel, który posiada pewien rodzaj osobistego udziału w firmie i jest w istocie również pracodawcą, jak i nie
posiadających własności etatowych pracobion którym również powierza się w pewnym stop część odpowiedzialności związanej z nadzorei Menedżerowie w tym drugim znaczeniu ciągle rosnącą grupę pracowników biurowych. Doskonałą analizę roli ideologii z. w procesie -^uprzemysłowienia przeprowadził R. Bendix, Work and Authority in Industry (1974). Podręcznik M. Reeda The Sociology of Management (l989) jest � publikacją o charakterze bardziej ogólnym. Zob. też linia i sztab; rewolucja menedżerska; teoria kontyngencji. P.Ś.
zarządzanie naukowe [scientific management], czołowy przykład ->technicyzmu; teoria zachowania w procesie pracy, oparta na bardzo głośnych i kontrowersyjnych pismach F.W. -*Tay-lora (1856-1915), Celem tayloryzmu był wzrost wydajności w przemyśle i przywrócenie przywództwa; zarówno zjawisko niskiej wydajności produkcji przemysłowej, jak i brak przywództwa uważane były za wynik zwiększenia skali przedsiębiorstw i ->rewolucji menedżerskiej. Kierunek ten dążył do uprawomocnienia nowego kierownictwa w przemyśle i wprowadzenia rygorystycznych metod zarządzania opartych na podstawach naukowych: badaniach czasu trwania poszczególnych czynności robotnika. W rezultacie miała nastąpić pewnego rodzaju rewolucja umysłowa, w której konflikt robotników z kadrą kierowniczą zostałby wyeliminowany dzięki: wprowadzeniu nowej, naukowej organizacji pracy i nadzoru, obejmującej takie głośne koncepcje, jak system brygad i komórki badawcze zajmujące się analizą zadań wykonywanych w procesie produkcji; szczegółowym badaniom elementów składowych zadań wykonywanych przez pracownika w celu określenia optymalnych sposobów działania, które następnie zostają przyjęte przez wszystkich robotników; selekcji i motywowaniu, by robotnicy stale dostosowywali swoje umiejętności do wykonywanych zadań; oran zróżnicowań u plac, opartych na naukowej (a zatur niepodważalnej) zasadzie ,jaka praca, taka płaca". W ten sposób wynagrodzenie robotnika było bezpośrednio związane z wykonanym zadaniem, stanowiąc jedyny środek zmuszenia go do pracy; u podstaw tej koncepcji leżało założenie, że robotnicy - w przeciwieństwie do kierownictwa - to ludzie ograniczeni umysłowo i z natury leniwi, którymi kieruje potrzeba uzyskania natychmiastowej nagrody.
Z.n. zainicjowało systematyczne badania pracy w przemyśle i wywarło wpływ nie tylko na przemysłowców (zwłaszcza H. Forda), ale i na przywódców w innych krajach, w tym na Lenina. System ten spotkał się jednak z silnym oporem szeregowych robotników, związkowców, a nawet kierowników, ponieważ wprowadził bardzo ścisły nadzór nad życiem zawodowym jednostki. Taylor uważał, że robotnicy są, lub powinni być, czymś w rodzaju "ludzkiego dodatku" do machiny przemysłu. System z.n. (inaczej "tayloryzm") ignorował społeczny
zatrudnienie 439
charakter ->procesu pracy, reprezentował zdehu-manizowany pogląd na robotników i traktował motywację do pracy w kategoriach czysto instrumentalnych. Wszystkie te wady zostaty później skrytykowane przez teoretyków i socjologów organizacji, zwolenników -> ruchu stosunków międzyludzkich. We współczesnych badaniach socjologicznych nad procesem ->pracy żywo dyskutowana jest kwestia, czy tayloryzm był zjawiskiem samym w sobie, czy wyrazem ogólnej tendencji kapitalizmu do oddzielania pracy umysłowej od fizycznej (->praca fizyczna a umysłowa). A.Z.
zarządzanie personelem [personnel ma-
nagement], w organizacjach, które zatrudniają pracowników, jest to funkcja osoby odpowiedzialnej za selekcję i dobór personelu, szkolenie, ocenę wyników, rozwój profesjonalny, procedury dyscyplinarne, doradztwo emerytalne, realizację zasady równych warunków pracy, negocjacje płacowe oraz stosunki przemysłowe. W małych organizacjach funkcję tę można łączyć z innym obszarem odpowiedzialności w sferze zarządzania; w dużych organizacjach oddzielny, ważny dział ustala zasady postępowania w tych kwestiach, wprowadza je w życie oraz śledzi rozwój prawa pracy. W ostatnich latach pojawił się nowszy, alternatywny termin "zarządzanie zasobami ludzkimi" - co odzwierciedla wzrost znaczenia tej funkcji w przemysłach usługowych zatrudniających dużą liczbę siły roboczej. P.Ś.
zarządzanie wiedzą [management of knowledge], termin stosowany w "nowej" socjologii oświaty w latach 70. i łączący ją z ^socjologią wiedzy i socjologią ->władzy. Odnosi się do procesów, poprzez które szkoły i programy szkolne (->program minimalny) kontrolują to, co uważa się za ważną wiedzę, oraz kryteria orzekania o jej ważności; z.w. zapobiega też powstawaniu paradygmatów i interpretacji dewiacyjnych. Przegląd tez leżących u źródeł samej socjologii oświaty znajduje się w pracy G. Bernbauma Knowledge and Ideology in the Sociology of Education (1977). Zob. też socjologia oświaty. P.Ś.
zasada ekonomii myślenia [parsimony],
zasada, w swej ogólnej postaci sformułowana przez średniowiecznego mnicha W. Ockhama, która brzmi: "bytów nie należy mnożyć bez konieczności". W zastosowaniu do statystycznych modeli wyjaśniających zjawiska społeczne zasada ta mówi, że najlepszy spośród spełniających żądane kryteria modeli statystycznych jest model z najmniejszą liczbą parametrów, jeśli bowiem możliwe jest wytłumaczenie pewnego zjawiska na kilka równie dobrych sposobów, powinno się wybrać najprostszy z nich (pod względem liczby -^zmiennych lub założeń). J.K.
zasada najmniejszego zainteresowania
[principle of least interest], uogólnienie mówiące, że we wszystkich rodzajach związków
osoba, której najmniej zależy na jego zachowaniu, ma najlepszą pozycję przetargową. A.Z.
zasada Petera [Peter principle], zasada, która stwierdza, że pracownicy są zwykle promowani o jeden poziom powyżej tego, który odpowiada ich kompetencjom i skuteczności. Proces ten prowadzi do powstania niekompetentnego zarządu w wielu organizacjach. P.Ś.
zasięg organizacyjny [organizational reach], w swej obszernej pracy historycznej The Social Sources of Power (t. 1 198G) brytyjski socjolog M. Mann przedstawia czterowymiarową typologię rodzajów z.o.; terminu tego używa do opisania cech charakterystycznych sieci władzy społecznej. Jeden wymiar tej typologii wyróżnia ekstensywną i intensywną -władzę organizacji, tj. "zdolność do organizowania dużej liczby ludzi na rozległym terytorium w celu zaangażowania ich we współpracę o pewnym minimalnym stopniu stabilności" (władza ekstensywna) oraz "zdolnością ścisłego organizowania oraz egzekwowania silnej mobilizacji lub znacznych zobowiązań ze strony uczestników" (władza intensywna). Drugi wymiar typologii odróżnia władzę autorytarną i rozproszoną, tj. "władzę w istocie oczekiwaną przez grupy i instytucje" (w tym stanowcze nakazy i świadome posłuszeństwo) oraz władzę, która "rozprzestrzenia się w całej populacji w bardziej spontaniczny, nieświadomy, niespójny sposób" (np. poczucie, że pewne wspólne praktyki społeczne są naturalne lub moralne). Przykłady czterech form powstałego w ten sposób z.o. obejmują strukturę nakazową w armii (intensywny i autorytarny), imperium militarne (ekstensywny i autorytarny), strajk generalny (intensywny i rozproszony) oraz wymianę rynkową (ekstensywny i rozproszony). P.Ś.
zatrudnienie [employment], użycie siły roboczej osób obu płci w celu wytwarzania i obróbki podstawowych produktów (takich jak typowe produkty rolnictwa, leśnictwa i rybołówstwa); przetwarzania surowców na dobra takie jak mąka, ser, wino, sukno lub meble, czy to na sprzedaż, na wymianę, czy na własny użytek; oraz produkcji wszelkich pozostałych towarów i usług dla rynku. Tak szeroka definicja tego pojęcia pozwala na stosowanie go w statystykach odnoszących się do -^gospodarek rynkowych, -gospodarek nakazowych, ->gospodarek mieszanych oraz ^gospodarek samowystarczalnych. Zakres ten obejmuje produkcję towarów i usług przeznaczonych na rynek, dóbr i usług zapewnianych przez agendy rządowe i sektor działalności nie nastawionej na zysk oraz pewne typy produkcji dóbr na użytek własny (produkcja nierynkowa). W uprzemysłowionych krajach zachodnich z reguły stosuje się w -^statystyce publicznej znacznie węższą definicję z. - mianowicie jako pracy za wynagrodzeniem, dla zysku lub korzyści rodziny, przyjmując tydzień jako jednostkę czasu. W ten sposób ogranicza się zakres tego pojęcia do sfery pracy w gospodarce
440 zatrudnienie niestandardowe, pracownik niestandardowy
rynkowej, wyrażanej w narodowych bilansach ekonomicznych i narodowym produkcie brutto. Z. można również definiować w kategoriach stałej działalności danej osoby w odróżnieniu od jej czynności bieżących.
Socjologowie często ignorują te ściste, lecz z gruntu ekonomiczne definicje z. (określanego nieraz przez ekonomistów jako działalność gospodarcza), na rzecz znacznie bardziej ogólnego pojęcia pracy (->praca jako czynność), które ma inne, szersze znaczenie. Brak jasnego rozróżnienia pracy i z. jest przyczyną wielu nieporozumień i sporów. Co jeszcze bardziej pogarsza sytuację, stówo "praca" jest w języku codziennym i w naukach społecznych notorycznie używane jako synonim płatnego z. lub pracy najemnej. Stąd np. wskaźniki pracy są w literaturze naukowej, zwłaszcza ekonomicznej, traktowane synonimicznie ze współczynnikami udziału siły roboczej i wskaźnikami aktywności gospodarczej. Zob. też praca najemna; stosunki pracy; strategia pracy w gospodarstwie domowym; szara strefa gospodarki. J.K.
zatrudnienie niestandardowe, pracownik niestandardowy [non-standard emp-loyment, non-standard worker], formy zatrudnienia, które charakteryzują się niestabilnością i nie towarzyszą im uprawnienia do świadczeń pracowniczych, do członkostwa w związkach zawodowych oraz do ubezpieczeń społecznych, przysługujące stałym, etatowym ("standardowym") pracownikom. Do form z.n. zalicza się pracę w niepełnym wymiarze godzin, pracę sezonową, pracę na podstawie urnowy okresowej lub umowy zlecenia, zatrudnienie własne i pracę w gospodarstwie domowym. Ocenia się, że w ostatnich latach wraz z rozwojem metod elastycznej produkcji (^elastyczna praca) coraz bardziej rozpowszechniają się niestandardowe formy zatrudnienia. Zob. też segmentacja rynku pracy. J.S.
zatrudnienie ukryte [disguised wage-wor-
kers], siła robocza pozornie niezależna lub samo-zatrudniająca się, w rzeczywistości mająca kontrakty z firmami kapitalistycznymi oparte na zasadach umowy-zlecenia lub pracy akordowej, są to np. chałupnicy, agenci sprzedaży, chłopi-dzier-żawcy. Niektórzy marksiści twierdzą, że od takich pracowników zabiera się wartość dodatkową, mimo że nie są oni formalnie zatrudnieni jako pracownicy etatowi. P.Ś.
zaufanie a nieufność [trust and distrust],
twierdzenie, że stabilne życie zbiorowe musi się opierać na czymś więcej niż kalkulacja interesu własnego i że nawet w przypadku transakcji gospodarczych z. ma zasadnicze znaczenie, jest wyrazistym elementem tradycji socjologicznej. Słynne zdanie E. ->Durkheima: "W kontrakcie nie wszystko jest kontraktem", ujmuje najzwięźlej to stanowisko. W jednej z najważniejszych ostatnich prac na ten temat (A. Giddens, The Consequenr.es of Modernity 1990) z. jest zdefiniowane jako "prze-
świadczenie o niezawodności osoby lub systemu" (ponadto w książce tej znajduje się użyteczne zestawienie podstawowych problemów związanych z tym pojęciem). Giddens zauważa, że niektóre właściwości z. okazują się ważne niezależnie od typu analizowanego społeczeństwa. Kondycję ludzką z istoty swej cechuje niepewność i poczucie zagrożenia, jednakże na co dzień, poprzez wychowanie, większość członków społeczeństwa może uniknąć głęboko zakorzenionego niepokoju poprzez uformowanie w nich "podstawowego z." do innych oraz do uznawanych za oczywiste sposobów życia. Niektóre szkoły w psychologii i psychoanalizie przypisują zachowania dziwaczne, agresywne czy zaburzone nieumiejętności rodziców przekazania potomstwu poczucia podstawowego z., skutkiem czego zarówno wewnętrzna jaźń, jak i zewnętrzne środowisko są postrzegane jako niepewne i wrogie.
Zarówno w klasycznych, jak i w nowszych tekstach zauważa się, że wraz 2: nadejściem nowoczesności uległy dogłębnej zmianie źródła i przedmioty podstawowego z. Autorzy tych prac zgadzają się w większości, że nowoczesność zmniejsza doniosłość więzi pokrewieństwa, łamie sile, wpływu społeczności lokalnej, kwestionuje autorytet religii i tradycji. Giddens przypisuje te skutki działaniu różnorakich "mechanizmów oddzielania", które odrywają stosunki społeczne od kontekstów lokalnych i "przekształcają ich strukturę, odnosząc je do nieokreślonego zakresu czasu i przestrzeni". Istnieją dwa typy takich mechanizmów, a każdy z nich wymaga znacznie bardziej abstrakcyjnej formy z. niż w warunkach prenowo-czesnych: środki symboliczne (podstawowym przykładem jest tu pieniądz) oraz systemy ekspertów (z. zostaje powiązane z zasobami wiedzy refleksyjnej). Współczesne stosunki społeczne charakteryzują się jednak zwiększeniem dystansu w czasie i przestrzeni, co wymaga wyuczonej zdolności utrzymywania z. oraz tolerowania jego braku. Nowoczesność cknzaje się ol osieczna, narusza bowiem nasze , �. ..'/.pieczeństwo ontologiczne", tzn. naszą ufność związaną z ciągłością tożsamości jednostki oraz ze środowiskiem społecznym i materialnym. Zwiększa także prawdopobieństwo ryzyka i niepokoju, wymagając przy tym z. do abstrakcyjnych systemów.
Z. jest niewątpliwie zaniedbanym i słabo rozwiniętym pojęciem socjologicznym, aczkolwiek pojawiają się wyraźne znaki ożywienia zainteresowania tą kwestią (zob. Trust, D. Gambetta [red.| 1988). Do chwili obecnej dziedziną badań, w której to pojęcie ma największe zastosowanie, jest porównawcza socjologia stosunków pracy i zarządzania. Na przykład A. Fox (Beyond Contract 1988) zaproponował rozróżnienie systemów zarządzania opartych na matym i dużym z. (metody kontroli i etos), dowodząc, że różnice takie występują zarówno w pojedynczych organizacjach, jak i w strukturze interesu narodowego. Zakres swobody pozostawionej pracownikowi wiąże się z wynagrodzeniem, warunka-
mi pracy, bezpieczeństwem pracy, stylem nadzoru, ilityką związaną z interesem zbiorowym itp. czas gdy brytyjski i amerykański styl zarządza-w ujęciu historycznym zdawały się wyrażać late z., Niemcy i Japonia są wymieniane jako przykłady kultur przemysłowych opartych na wysokim z. Trzeba tu jednak zauważyć, że kadry zarządzające mogą wyłącznie z wyrachowania zaakceptować metody zakładające wysokie z., co na dłuższą metę będzie postrzegane przez pracowników jako manipulacja bądź próba wytworzenia przyzwolenia.
Dychotomia Foxa została ponownie odkryta (i na nowo nazwana) przez kilku innych autorów. Na przykład A. Friedman (Industry and Labour 1977) przeciwstawia strategie zarządzania oparte na "bezpośredniej kontroli" (ścisły nadzór, minimalna odpowiedzialność pracowników, stosowanie środków przymusu) strategiom "odpowiedzialnej autonomii" (zachęcającym pracowników do utożsamiania się z celami przedsiębiorstwa poprzez zagwarantowanie im autorytetu, statusu i odpowiedzialności). Niezależnie od terminologii określającej tę opozycję, trudno jednak zaprzeczyć, że wzory kontroli związanej z zarządzaniem w realnym świecie są znacznie bardziej złożone i nie można ich zredukować do dwóch podstawowych strategii. A.K.
zawód [occupation], rola gospodarcza oddzielona od zajęć w gospodarstwie domowym w wyniku rozwoju rynków pracy. Role takie tworzą część szerszego ekonomicznego ->podziatu pracy w ramach przedsiębiorstwa przemysłowego, organizacji formalnej lub struktury społeczno-eko-nomicznej. Zob. też klasyfikacja zawodów; rynek pracy. AŻ.
Zbiorowisko [mob], solidarny, skupiony, podejmujący określone działania -tłum. Klasycznym przykładem jest z. mające na celu lincz. P.Ś.
Zdolność [ability], właściwość jednostki pozwalająca na wykonywanie zadań intelektualnych lub manualnych, poprzedzonych treningiem lub nie. Psychologowie społeczni odróżniają zazwyczaj z. od uzdolnień -wrodzonej z. do przyswajania jakiegoś rodzaju wiedzy lub uczenia się, mierzonej czasami testem uzdolnień. Socjologowie skłonni są rozróżniać z. i -^kwalifikacje, uważając z. za stosunkowo bardziej wyspecjalizowane i związane z określonymi zadaniami, a kwalifikacje - za związane z szerszym zakresem wyuczonych technik, które można stosować w wielu zadaniach o charakterze poznawczym A.Z,
zdolność rozrodcza [fecundity], biologiczna zdolność do reprodukcji jednostek lub populacji. NN demogvaft\ z.r. ^ako idoiność rodzenia dzieci) jest przeciwstawiana ->płodności, obrazującej rzeczywistą liczbę urodzeń. Nie mają z.r. ci, którzy nie mogą mieć dzieci, mimo że w przeszłości mogli być płodni i posiadać z.r. J.K.
zmiana społeczna 441 zewnątrzsterowność [other-directedness],
termin stworzony przez D. Riesmana (Samotny thnn 1950, wyd. poi. 1971), oznaczający typ ^osobowości poszukujący aprobaty i akceptacji ze strony innych; przeciwstawny wobec wewnątrzsterow-ności, cechującej osobę działającą niezależnie, zgodnie z osobistym kodeksem moralnym. Zdaniem Riesmana z. jest konsekwencją powstania społeczeństwa biurokratycznego, nastawionego na konsumpcję. W swych kolejnych książkach: Faces ofthe Crowd (1952) oraz lndividualism Recon-sidered (1954) Riesman rozwijał tezę, iż charakter Amerykanów zmienia się z wewnątrzsterownego na zewnątrzsterowny wraz z postępem -> uprzemysłowienia i wzrostem gęstości zaludnienia.
A.K.
zgodność dopasowania [goodness of
fit], termin statystyczny określający zgodność rozkładu empirycznego z rozkładem hipotetycznym, a szerzej - zgodność rozkładu empirycznego z modelem teoretycznym. Miary z.d. stoją u podstaw wielu nieparametrycznych testów istotności (test chi-kwadrat, test Smirnowa-Kotmogorowa), są także używane do oceny jakości modeli wielo-zmiennowych (np. modele regresyjne, modele logliniowe, skalowanie wielowymiarowe). J.H.
zielona rewolucja [green revolution], popularny termin odnoszący się do zmiany w technologii rolnictwa w krajach ->Trzeciego Świata, polegającej na wykorzystaniu ulepszonego materiału genetycznego, intensywnym stosowaniu nawozów i kontrolowanym nawodnieniu. Z.r. kojarzy się przede wszystkim z produkcją ryżu i pszenicy; rozprzestrzeniła się w południowej i wschodniej Azji oraz Ameryce Łacińskiej, nie objęła natomiast Afryki Środkowej. AŻ.
zmiana społeczna [social change], jeden z centralnych problemów -> socjologii. W połowie XIX w. pojawiły się pierwsze próby analizy socjologicznej, motywowane chęcią wyjaśnienia dwóch wielkich fal przemian, które przetoczyły się przez Europę: -^uprzemysłowienia oraz procesu rozprzestrzeniania się -^demokracji i ->praw człowieka jako pokłosia rewolucji amerykańskiej i francuskiej. W swej teorii dynamiki społecznej A. ->Comte twierdził, że rozwój społeczeństw dokonuje się na drodze przewidywalnych faz związanych z rozwojem wiedzy. H. -^Spencer proponował ewolucjonistyczną (-rewolucjonizm) teorię zmiany określonej przez rozwój populacji i -^różnicowanie strukturalne. K. -^Marks dowodził, że większość przełomowych z.s. ma z istoty charakter rewolucyjny i jest wynikiem walki o supremację między klasami społeczno-ekono-micznymi. XIX-wieczne teorie z.s. skłaniały się w ogó\nośc\ do -Y\\storycyzmu \ utopizmu (^�utopia).
W naszym stuleciu teorie z.s. rozmnożyły się i skomplikowały, lecz nigdy całkowicie nie przekroczyły horyzontu swych poprzedniczek. Dziś
442 zmiana społeczna
wiemy, że społeczeństwo nigdy nie jest statyczne, a z.s., polityczne i kulturalne dokonują się nieustannie. Inicjować je mogą rządy, poprzez działania legislacyjne czy wykonawcze (np. przez zadekretowanie równej płacy czy wypowiedzenie wojny), i obywatele zorganizowani w -ruchach społecznych (np. w związkach zawodowych, organizacjach feministycznych). Może je powodować przenikanie się kultur (np. w wyniku podbojów militarnych, migracji, kolonializmu) albo zamierzone lub niezamierzone efekty techniki. Niektóre z najbardziej gwałtownych przemian społecznych w czasach współczesnych spowodowały wynalazki, takie jak samochód, antybiotyki, telewizja, komputery. Zmiany mogą także zachodzić pod wpływem czynników środowiskowych, takich jak susza, głód, przesunięcia w gospodarczym lub politycznym układzie sił na arenie międzynarodowej.
Socjologowie badają problem zmiany przede wszystkim poprzez szczegółową analizę poszczególnych procesów zmian oraz uściślania definicji. Teorie z.s. ogarniają obecnie bardzo szeroki zakres zjawisk, w którym mieszczą się przemiany krótko- i długotrwałe, w wielkiej skali i o niewielkim zasięgu, od poziomu rodziny do poziomu społeczeństwa globalnego. Dramatyczne zmiany strukturalne i gospodarcze, jakie dokonały się w Europie Wschodniej i w dawnym Związku Radzieckim na początku lat 90., są obecnie tylko częścią pola zainteresowań. Socjologowie zajmują się także zmianami, które dotykają norm, wartości, zachowań, znaczeń kulturowych i relacji społecznych.
Elementem dziedzictwa Saint-Simone'a i Comtek, przefiltrowanego przez dzieło E. Durkheima, jest ->funkcjonalizm, który wiąże się z nazwiskami T. Parsonsa i W.E. Moore'a. Jeśli traktować społeczeństwo jako złożony i połączony system funkcji, wówczas zmianę tłumaczyć można jako epifeno-men nieustannego dążenia do ->równowagi. Na przykład na masowe bezrobocie odpowiedzią może być stworzenie systemu pomocy społecznej, odpowiednie działania legislacyjne zaś mogą być odpowiedzią na sytuację konfliktu rasowego. Rozgałęzienia każdej z.s. są niezliczone i nieprzewidywalne, lecz wszystkie można traktować jako społeczne reakcje dostosowawcze w odpowiedzi na jakiś defekt czy "dysfunkcję" organizmu społecznego.
Systematyczną funkcjonalistyczną próbę określenia strukturalnych determinant zmiany zawierają prace amerykańskiego socjologa N.J. Smelsera. W rozprawie Soda/ Clwnge in the Industrial Revolu-tion (1959) analizował wzajemne relacje między rozwojem i organizacją przemysłu przędzalniczego a strukturą rodziny w toku procesu industrializacji w XIX-wiecznej Anglii. W tej wczesnej pracy proponuje pewien model różnicowania się systemów społecznych, oparty na analizie reakcji tych dwóch konkretnych kompleksów na działanie sił zmiany. W późniejszych pracach, np. w Theory of
Collective Behaviour (1963), Smelser udoskonalał ten model, stosując go równocześnie w analizach rozmaitych typów działania zbiorowego. Koncep-tualizuje z.s. jako "dowartościowany" proces, łączący sekwencje wielu warunków i faz, zanim ostatecznie wyłoni się z niego z.s. Stanowisko to minimalizuje (lecz nie ignoruje) znaczenie wpływu najbardziej bezpośrednich przyczyn z.s. Dobrą syntezą tego poglądu jest rozprawa Smelsera To-ward a General Theory ofSocial Change (w jego Essays in Sociological Explanation 1968). Ostatnio ta teoria z.s. znalazła zastosowanie w monografii na temat kształcenia klasy robotniczej w Anglii, zatytułowanej Soda! Paralysif and Social Change (1991).
Współczesną kontynuacją ewolucjonistycznej koncepcji zmiany H. Spencera jest ->socjobiologia, Uczeni tacy jak E.O. Wilson kładą w teorii społeczeństwa nacisk na adaptację, lecz znacznie mocniej wiążą ją z naszym dziedzictwem genetycznym. Socjobiologowie twierdzą, że jesteśmy-jako jednostki i jako społeczeństwo - wytworem milionów lat adaptacyjnych strategii przetrwania Społeczeństwo może zmieniać się w pozytywn) (przystosowawczy) bądź negatywny (nieprzysto-sowawczy) sposób i wybory te określają jego los: a więc np. pomoc społeczna, akcja na rzecz grup mniejszościowych (->dyskryminacja pozytywna) czy deficyt budżetowy mogą być dobre dla niektórych grup, lecz szkodliwe dla innych. Podstawowym kryterium oceny następstw, a nawet celów z.s. jest przetrwanie społeczeństwa.
Wszystkie te koncepcje z.s. - a więc funk-cjonalistyczna, ewolucjonistyczna i socjobiologicz-na - mają implikacje konserwatywne, jako że stawiają potrzeby społeczeństwa i ochronę trwałego status quo ponad pragnienia jednostek.
Drogi koncepcji marksistowskiej i -teorii konfliktu były odmienne, jakkolwiek dzielą one z funk-cjonalizmem ważne ukryte założenia. Marksistowska teoria zmiany ma charakter bardziej ak-tywistyczny, ponieważ zakłada możliwość kształtowania przez ludzi w'asnych losów z; pośrednictwa > c /ułania poi sycznego. W ogólności teorie konfliktu - niekoniecznie marksistowskiej proweniencji - traktują z.s. nie jako wynik dążenia do zgody, lecz jako rezultat walki o dominację między klasami, rasami czy innymi grupami. W pracy Kulturowe sprzeczności kapitalizm (1976, wyd. poi. 1994) D. Bell w interesując) sposób podchodzi do perspektywy konfliktu, wy suwając tezę, że zmiana we współczesnym świecie rodzi się z napięcia między trzema "domenami' rzeczywistości społecznej, funkcjonującymi n; różnych zasadach i skierowanymi na różne cele strukturą technoekonomiczną (nauka, przemys: i gospodarka), systemem politycznym i kulturą Liczeni XIX-wieczni traktowali zmianę jako cało ściowy, jednorodny proces, w toku którego każd) aspekt społeczeństwa ulega zmianie równocześnie. Dziś wiemy -jak to wynika również z modeli Bella - że zmiana jest często nierównomiern; i cząstkowa. Zjawiskiem powszechnie spotykanyrr
zmienne formalne (dwójkowe, binarne, instrumentalne, ślepe) 443
jest ->opóźnienie kulturowe: gdy rozwój kultury nie dotrzymuje kroku rozwojowi techniki, sfery politycznej czy gospodarki.
Empiryczne badania problemu z.s. przysparzają kolosalnych problemów. Dane historyczne są chronicznie niepełne lub stronnicze, długotrwale badania zachodzącej zmiany zaś są kosztowne i trudne. -Statystyki publiczne, cykliczne ->sondaże (takie jak dokonywane przez instytuty Harrisa czy Callupa), ->badania panelowe - to niektóre spośród narzędzi, z jakich korzysta badacz z.s.
Nie spotyka się już na ogól charakterystycznego dla myśli XIX-wiecznej utożsamiania z.s. z -^postępem. Zmiana może być regresywna, destruktywna lub zakłócona przez zacofanie kulturalne. Otwarty pozostaje problem, w jakim stopniu socjologowie potrafią wyjaśnić lub przewidzieć z.s., a w konsekwencji, czy społeczeństwa będą kiedykolwiek w stanie inicjować lub kierować zmiany w pożądanych społecznie kierunkach - lub i w ogóle w jakichkolwiek kierunkach. J.S.
zmienna [variabl9], w naukach przyrodniczych z. są charakterystykami obiektów, na które się oddziałuje, jak np. temperatura lub objętość badanej substancji. W naukach społecznych termin ten odnosi się do cech ustalonych dla każdej osoby lub innej całości społecznej, które jednak można zaobserwować na różnych poziomach i w różnym natężeniu na rozmaitych obiektach społecznych. Z. mierzą społeczne konstrukty (jak np. klasa społeczna, wiek, typ gospodarstwa domowego) w sposób, który umożliwia ich analizę liczbową. Tak więc podstawową cechą z. jest jej zdolność do odzwierciedlenia zmienności wewnątrz populacji i to, że nie jest wielkością stalą, lecz przybiera różne -zwartości lub składa się z różnych ->kategorii.
Proces tworzenia z. na podstawie konstruktów teoretycznych (->operacjonalizacja) nastręcza pewnych trudności. Najważniejszymi problemami z tym związanymi są: ->trafność (czy zmienna jest rzeczywiście miarą tego konstruktu, który miała mierzyć) i -> rzetelność.
Istnieją różne poziomy ->pomiaru z., a podstawowa linia podziału biegnie pomiędzy z. takimi jak dochód czy wiek, które mierzy się na skali liczbowej (pomiar interwałowy lub ilorazowy), a zmiennymi, których związek ze skalą liczbową jest umowny, takimi jak płeć czy wykształcenie (pomiar nominalny lub porządkowy); te ostatnie zdarzają się znacznie częściej. Konsekwencją stosowania różnych poziomów pomiaru są różne techniki analizy otrzymanych zmiennych. J.K.
zmienna dychotomiczna, dychotomia
[dichotomy], zmienna, która ma tylko dwie wartości (kategorie). Zgodnie z teorią kategorie te powinny się wzajemnie wykluczać. Dobrym przykładem jest zmienna "płeć", która ma tylko dwie kategorie: "mężczyzna" i "kobieta". W socjologii istnieje kilka dobrych przykładów d., np.:
->wspólnota i stowarzyszenie F. ->Tónniesa lub solidarność mechaniczna i solidarność organiczna E. ->Durkheima. Zmienna mająca więcej niż dwie kategorie nazywa się wielowartościową. Czasami dla uproszczenia analizy zmienne wielowartoś-ciowe sprowadza się do dychotomicznych przez łączenie kategorii. J.K.
zmienna interweniująca [intervening va-riable], ->zmienna użyta w celu wyjaśnienia związku zaobserwowanego między ->zmienną zależną Y i ->zmienną niezależną X, w sytuacji gdy jest to związek typu X->T->V, gdzie T jest zmienną interweniującą. Niech np. X oznacza wiek, a Y - umiejętność czytania; związek przyczynowy między X a Y można wyjaśnić za pośrednictwem zmiennej T - wykształcenie, która tłumaczy powiązanie Y z X. Innymi słowy, X jest pośrednią przyczyną Y poprzez zmienną interweniującą T; T wyjaśnia Y, ale jest jednocześnie wyjaśniana przez X. J.K.
zmienna niezależna [independent variab-le], w danej analizie lub modelu niezależna (lub wyjaśniająca) ->zmienna jest elementem rzeczywistości społecznej, która kształtuje i określa
->zmienną zależną, np. wiek zawarcia małżeństwa może wpływać na skłonność do rozwodu. W sytuacji eksperymentalnej można systematycznie zmieniać wartość z.n. i w ten sposób obserwować ich wpływ na zmienną zależną. To, czy dana zmienna jest traktowana jako zależna, czy niezależna, jest określone przez teorię i temat badania; z.n. powinny poprzedzać w czasie zmienne zależne i mieć moc sprawczą. Zob. też modelowanie przyczynowe. J.K.
zmienna zależna [dependent variable], to zmienna (cecha, właściwość, wielkość), której zmienność można tłumaczyć wpływem innych zmiennych, uznawanych w danej analizie za bardziej pierwotne, tzw. -zmiennych niezależnych. Na przykład dochód pracownika (z.z.) może zależeć od jego wieku lub pozycji społecznej (zmienne niezależne). Wartość z.z. można przewidzieć przy użyciu ->modelowania przyczynowego. To, czy
->zmienna jest traktowana jak zależna, czy niezależna, określa podejście teoretyczne i przedmiot badań. J.K.
zmienne formalne (dwójkowe, binarne, instrumentalne, ślepe) [dummy variab-les], w ilościowej analizie danych badaczy interesuje niekiedy wpływ zmiennych mierzonych w skali słabszej niż interwalowa na ->zrnienne zależne, np. w przypadku związku między płcią a dochodami. Chociaż -analiza regresji wymaga danych zmierzonych na skali co najmniej inter-wałowej, możliwe jest uwzględnienie zmiennych mierzonych na skalach słabszych w regresji wielokrotnej przez utworzenie tzw. zmiennych zero-jedynkowych, które w takim przypadku nazywamy z.f. W powyższym przykładzie wymagałoby to
444 zmienność statystyczna
zakodowania (-kodowanie) pici męskiej jako 1, żeńskiej jako 0. Gdyby -zmienna niezależna mogła przyjmować n wartości, trzeba by utworzyć nl zmiennych formalnych. Na przykład jeśli zmienna "klasa społeczna" ma 4 kategorie: "wyższa", "średnia", "pracująca" i "brak danych", to aby uwzględnić ją w wielokrotnej regresji, należy utworzyć 3 zmienne zerojedynkowe: v\ - "wyższa" (kodowane 1) lub "nie wyższa" (kodowane 0), vi - "średnia" (kodowane 1) lub "nie średnia" (kodowane 0), V3 - "robotnicza" (kodowane 1) lub "nie robotnicza" (kodowane 0). Czwartą kategorię opisuje układ 000. Zatem każda możliwa wartość zmiennej "klasa społeczna" ma odpowiadającą sobie kombinację zer i jedynek na oznaczenie jej występowania lub braku. W analizie regresji używającej zmiennych zerojedynkowych wyliczone współczynniki regresji są następnie traktowane, tak jakby były oparte na zmiennych mierzonych na skali interwałowej. Zob. też pomiar. J.K.
zmienność statystyczna [statistical va-
riation], termin "z.s." używany jest zamiennie z terminami "zróżnicowanie zmiennej" i "dyspersja zmiennej". Zmienna statystyczna dla różnych jednostek w zbiorowości może mieć różne wartości. Informację o tym, jakie wartości przyjmuje zmienna w zbiorowości i ile razy (lub jak często) każdą z nich, nazywamy rozkładem zmiennej. Zbiorowość może być mniej lub bardziej zróżnicowana pod względem wartości zmiennej. Zróżnicowanie to można oceniać ze względu na dystanse - różnice - między wartościami zmiennej, które dotyczą poszczególnych jednostek, lub ze względu na liczbę i rozmiar podzbiorów jednostek charakteryzujących się tą samą wartością zmiennej, które można wyodrębnić z całej zbiorowości.
Jest wiele miar zdających sprawę z "dystansowego" zróżnicowania wartości zmiennej w zbiorowości: zakres, czyli różnica między minimalną a maksymalną wartością zmiennej; różnica między dziewiątym a pierwszym decylem (->kwantyle); przeciętne odchylenie od średniej; przeciętne odchylenie od mediany; średni kwadrat odchylenia od średniej, znany jako wariancja, pierwiastek wariancji, nazywany odchyleniem standardowym; odchylenie ćwiartkowe będące potową różnicy między trzecim a pierwszym kwartylem. Wszystkie mają wspólną cechę: ich wielkość zależy od jednostek, w jakich wyraża się wyniki pomiaru wartości zmiennej. Nazywamy je bezwzględnymi miernikami zróżnicowania.
Dzieląc bezwzględny miernik zróżnicowania przez miernik poziomu wartości zmiennej wyrażony w tej samej jednostce, np. odchylenie standardowe przez średnią lub odchylenie ćwiartkowe przez medianę, otrzymujemy względny miernik zróżnicowania. Mierniki względne nazywa się zwykle współczynnikami zmienności. Są one nie-mianowane.
Miarą zdającą sprawę ze zróżnicowania zbiorowości pod względem wybranej zmiennej, która
\
ł
pomija różnice między liczbowymi wartościami zmiennej, jest entropia. Entropia zmiennej w zbiorowości zależy od liczby wartości, które zmienna w zbiorowości przyjmuje, i od równomierności rozkładu zmiennej. Im więcej wartości ma zmienna w zbiorowości i im bardziej równoliczne są podzbiory jednostek charakteryzujących się tymi samymi wartościami zmiennej, tym większa jest entropia zmiennej. Podobny charakter ma prosty miernik zmienności nazywany błędem modalnej. Jest to częstość występowania w zbiorowości jednostek o wartości zmiennej różnej od występującej najczęściej. M.S.
znaczący inni [significant otherb], pojęcie
to, wywodzące się z teorii ->jaźni G.H. -Meada, określa zdolność aktorów społecznych do stawiania się w roli innych. Jest wielu innych, w rolach których można się postawić: poczynając od ról obcych, kończąc na rolach wszystkich członków zbiorowości. Z.i. to ci, którzy mają doniosły wpływ na zachowania jednostki lub grają główną rolę w określaniu jej zachowań. Od czasu Meada pojęcie to weszło do ogólnego, a nawet potocznego użytku, jak np. w powieści A. Maupina Significant Others (1987). A.K.
znaczenie, działanie znaczące [meaning, meaningful action], trudno byłoby sobie wyobrazić badanie socjologiczne, w którym - pośrednio lub bezpośrednio - nie zwracano by uwagi na to, co ludzie myślą o świecie społecznym i stosunkach społecznych, czyli na z., jakie to, co społeczne, ma dla jednostek i grup. Niektóre kierunki dowodzą wręcz, że z. jest jedynym przedmiotem -socjologii i przeciwstawiają się poszukiwaniu wyjaśnień przyczynowych np. w strukturach społecznych.
Pojęcie dz.z. jest najściślej związane z nazwiskiem M. ->Webera, który odróżnia je od zachowania, tzn. od wyłącznie fizycznego ruchu, do którego aktor nie przywiązuje z. (np. mrużenie oczu). W przeciwieństwie do zachowania, znaczące działanie społeczne jest cziataniem skierowanym ku innym, któremu , D/.IUS przypisać subiektywne z. W tym sensie samotna modlitwa w kościele jest dz.z., podobnie jak udział w mszy. Późniejsi teoretycy stwierdzili, że rozróżnienie to trudno obronić, i przyjmują pogląd, iż przypisywanie czemuś z. ("zwykłe" zachowanie) jest samo w sobie działaniem, a co więcej - działaniem społecznym, ponieważ odwołuje się do skonstruowanego społecznie, ogólnie przyjętego języka. Zob. też interpretacja; teoria działania.
A.K.
Znaniecki Florian Witold (1882-1958), urodzony w Polsce pod zaborem pruskim, był jednym z pierwszych polskich profesorów socjologii, założycielem Instytutu Socjologicznego w Poznaniu oraz "Przeglądu Socjologicznego". W 1914 pracował wraz z W.l. ->Thomasem nad studium Chłop polski w Europie i Ameryce (5 t. 1918-20, wyd. poi. 1976), w którym po raz pierwszy zastosowano
zwyczaje 445
nowe metody analizy dzienników, historii życia, listów oraz metodę współczynnika humanistycznego, zgodnie z którą zawsze należy uwzględniać znaczenie działań społecznych dla ich uczestników. Było to jedno z pierwszych dziel semantycznie objaśniających społeczeństwo. Jego rozwinięciem były późniejsze prace Z.: m.in. Rzeczywistość kulturowa (1919, wyd. poi. w: Pisma filozo-jiczne, t. 2 1991) oraz Social Relations and Soda/ Rofa(1965). A. K.
zogniskowane wywiady grupowe, grupy fokUSOWe [focus groups], badania w małych grupach ludzi wykorzystujące dyskusje i wywiady na określony temat, prowadzone zazwyczaj wielokrotnie w pewnym okresie. Technika ta jest szczegółowo opisana w pracy D. Morgana Focus Groups as Qualitative Research (1988) oraz w pracy R. Krugera Focus Groups. A Practical Gnidę (1988).
J.K.
zrównywanie [levelling, roś. urawnitowka], forma ^-egalitaryzmu zarobków i wynagrodzeń, której przeciwstawiono się w Rosji w latach 30., kiedy robotnicy i pracownicy umysłowi zażądali podwyżki płac i zniesienia dyskryminacji ^inteligencji oraz w ogóle zachęt do udziału w pro-
j gramie powszechnej industrializacji ujętym w pla-
| nach pięcioletnich. A.Z.
i związek konsensualny [consensual Union], wspólne zamieszkiwanie mężczyzny i kobiety, którzy żyją jak małżeństwo, ale ich związek nie jest formalnie uznany przez prawo i religię danego kraju. Potomstwo z.k. nie jest prawnie uznawane. W niektórych krajach -^Trzeciego Świata małżeństwa zawierane zgodnie z obyczajem nie są uznawane przez prawo i w -> statystykach publicznych wykazywane są jako z.k. Zob. też małżeństwo. M.T.
związek zawodowy [trade union], każda organizacja pracowników założona w celu zastąpienia (lub próby zastąpienia) -Hikładami zbiorowymi indywidualnych negocjacji warunków pracy na rynku pracy. Z.z. stawiają sobie generalnie za cel zagwarantowanie, że płace i warunki pracy będą określane przez zasady, które obejmują konsekwentnie wszystkich ich członków-jakkolwiek wiele związków stawia sobie również szersze zadania społeczne i polityczne. Niektóre są ponadto organizacjami określonych zawodów.
Odpowiednio do grup i dziedzin, z których rekrutują się członkowie z.z., przyjęło się dzielić je na następujące typy: cechowe (grupujące wyłącznie robotników wykwalifikowanych); grupujące wszystkich pracowników danego zawodu bez względu na gałąź przemysłu; branżowe (wszyscy pracownicy danego przemysłu bez względu na zawód); ogólne (połączenie obu ostatnich zasad); zakładowe (wszyscy pracownicy danej firmy lub fabryki). W praktyce jednak typologia ta zawodzi wobec złożoności rzeczywistego ruchu związkowego. Wokół z.z. toczą się liczne spory. Czy w obliczu sił rynkowych są one w stanie na dłuższą metę osiągać większy udział świata pracy w podziale dochodu? W jakim stopniu są one wyrazem ograniczonej świadomości związkowej w przeciwieństwie do wspólnej -> świadomości klasowej, nastawionej na walkę o interesy ruchu robotniczego jako całości? Jak dalece są one naznaczone szczególnymi celami, tradycjami i kulturą polityczną swych przywódców i szeregowych członków? Czy wyrażają wewnętrzną sprzeczność między ich demokratycznym i populistycznym pochodzeniem a oligarchiczną zasadą konieczną do skutecznego kierownictwa? Istnieje bogata literatura socjologiczna poświęcona wszystkim tym kwestiom. Zob. też Lenin W.I.; Michels R.; związkowość. J.S.
związkowość [unionateness], charakter
i stopień ->bojowości ->związku zawodowego, gotowość do ->strajku lub innych form -^konfliktu w przemyśle w walce o interesy pracownicze. Także aspekt jakościowy siły lub słabości związku zawodowego w odróżnieniu od liczby członków w proporcji do całej grupy potencjalnych członków, czyli tzw. gęstości. J.S.
zwyczaje [customs], utrwalone sposoby myślenia i działania w społeczeństwie. Można je badać na różnych poziomach. Zapisy etnograficzne (^etnografia) z. ujmują szczegółowo rutynę codzienności. Na wyższym poziomie złożoności można analizować reguły ukryte w tych rutynowych działaniach i szukać wzorów kulturowych w działaniach powtarzających się. Wreszcie z. można potraktować jako znak odrębności całej ->kultury lub obszaru kulturowego, czyli obszaru geograficznego, którego mieszkańcy mają wspólną kulturę, mogącą obejmować pewną liczbę ^subkultur. AK.
Indeks osób
Aaronovitch Sam zob. dekompozycja kapitału
Abbott Andrew zob. stowarzyszenia zawodowe
Abel-Smith Brian zob. badanie administracji socjalnej; ubóstwo
Abercrombie Nicholas zob. dominująca ideologia; sprzeczna przynależność klasowa
Aberle David F. zob. ruchy społeczne
Abraham Karol zob. Klein M.
Abrams Philip zob. socjologia historyczna
Abzug Robert H. zob. niewolnictwo
Adam Barbara zob. socjologia czasu
Adam John zob. szkockie Oświecenie
Adam Robert zob. szkockie Oświecenie
Adam William zob. szkockie Oświecenie
Adams Stacy zob. sprawiedliwość społeczna
Adler Alfred zob. Freud
Adler Freda zob. kryminologia feministyczna
Adler Patricia A. zob. socjologie codzienności
Adorno Theodor Wisengrund, właśc. T. Wiesengrund zob. też homofobia; osobowość autorytarna; paranoja; ruchy społeczne; społeczeństwo masowe; teoria krytyczna; uprzedzenie
Aglietta Michel zob. teoria regulacji
Albrow Martin zob. biurokracja
Alembertjean le Rond d' zob. intelektualiści
Alexander Jeffrey C. zob. funkcjonaliznm; Parsons; socjologia; sprawstwo; teoria systemów
Alford C. Fred zob. Klein M.
Allan Graham zob. przyjaźń
Allport Gordon Willard zob. też humanizm; kozioł ofiarny; osobowość; podejście idiograficzne a no-motetyczne; uprzedzenie
Almond Gabriel zob. kultura polityczna
Althuser Helenę zob. Althusser L.
Althusser Louis zob. też aparat ideologiczny państwa; Bachelard; baza; dominująca ideologia; formacja społeczna; humanizm; ideologia; interpelacja; marksizm; naddeterminacja; państwo; poststruktu-ralizm; problematyczność; psychoanaliza; racjonalizm; socjologia miasta; społeczeństwo; struk-turalizm; względna autonomia
Alves Wayne zob. sprawiedliwość społeczna Amin Samir zob. model centrum i peryferii Aminzade Ronald zob. historia społeczna Anderson Nels zob. szkoła chicagowska Anderson Perry zob. absolutyzm; azjatycki sposób
produkcji
Andreski Stanislav zob. biurokracja Aponte Robert zob. ubóstwo Apter David E. zob. socjologia rozwoju Ardrey Robert zob. też socjobiologia Arensberg Conrad M. zob. migracja Argyris Cris zob. ruch projektów organizacyjnych Aries Philippe zob. dzieciństwo; socjologia rodziny Aron Raymond Claude Ferdinand zob. też Durkheim;
Montesquieu; teoria normatywna Arts Wił zob. układ ramowy Asch Solomon E. zob. konformizm Asher Herbert B. zob. analiza ścieżkowa Athos Anthony G. zob. kultura organizacyjna Atkinson Anthony Barnes zob. rozkład dochodów Avelin Mark zob. terapia grupowa Ayer Alfred Jules zob. Kok' Wiedeńskie
Bachelard Caston
Bachrach Peter zob. teoria elit; władza lokalna
Badcock Christopher R. zob. struktura!!zm
Bahro Rudolf zob. realny socjalizm
Baker George W. zob. socjologia klęsk
Bakunin Michail A. zob. anarchizm; Marks
Baldamus William zob. kalkulacja wysiłku
Baldwinjohn zob. Mead G.H.
Bałeś Robert F. zob. dynamika grupowa; rodzina mała
Ballard Hoyt B. zob. elita władzy
Banerjee Biswajit zob. migracja
Banfield Edward C. zob. amoralny familizm; Goffman
Bannister Robert C. zob. abstrakcyjny empiryzm
Banton Michael zob. etniczność; klasa zamieszkania
Baratz Morton S. zob. władza lokalna
Barbaletjack zob. obywatelstwo
Barber Benjamin zob. liberalizm
Barber Bernard zob. socjologia nauki
l
* Nazwiska będące hasłami słownika wyróżniono czcionką pogrubioną.
Barbier Edward B. zob. koszty zewnętrzne
Barbine Herculine (Llamada Alexina B.) zob. androgynia
Barnard Chester Irving
Barnekov Timothy zob. prywatyzacja
Barrett Michelle zob. socjologia rodziny
Barthes Roland zob. dyskurs; humanizm; postmodernizm; semiologia; socjologia konsumpcji
Bassaglia Franco zob. antypsychiatria
Bateson Gregory zob. socjologia wizualna
Baudrillardjean zob. postmodernizm; socjologia konsumpcji
Bauman Zygmunt zob. judaizm; ludobójstwo; uprzedzenie
Bean Frank zob. etniczność
Beauvoir Simone Lucie Ernestine Marie Bertrand de
Beccaria Cesare Bonesana de, markiz zob. kryminologia klasyczna
Bechhofer Frank zob. burżuazyjnienie; drobna bur-żuazja
Becker Carl Lotus zob. postęp
Becker Gary S. zob. teoria kapitału ludzkiego; teoria wymiany
Becker Howard S. zob. etykietowanie; hierarchia wiarygodności; interakcjonizm symboliczny; krucjata moralna; przedsiębiorczość moralna; Rosę A.M.; socjologia organizacji; socjologia wizualna; Stowarzyszenie do Badań nad Problemami Społecznymi; wartość
Behrend Hilde zob. kalkulacja wysiłku
Bell Colin zob. badania społeczności lokalnej; historiografia; wspólnota i stowarzyszenie
Bell Daniel zob. burżuazja; historycyzm; intelektualiści; prognozowanie społeczne; społeczeństwo postindustrialne; sprzeczność; teza o końcu ideologii; zmiana społeczna
Bell Wendell zob. analiza obszarów społecznych
Bellali Robert N. zob. indywidualizm; konfucjanizm; społeczeństwo masowe; świecka religia
Bendix Reinhard zob. charyzma; faszyzm; Marshall T.H.; szkoła chicagowska; zarządzanie
Benedict Ruth Fulton zob. też antropologia społeczna; kultura; Mead M.; szkoła kultury i osobowości
Benjamin Walter
Benkert Karoly Maria zob. homoseksualizm
Bennett Tony zob. kultura popularna
Benthamjeremy zob. też liberalizm; MillJ.S.; utylitaryzm
Benton Ted zob. Althusser L.
Berelson Bernard R., zob. analiza treści
Berger Bennett M. zob. burżuazyjnienie
Berger Joseph zob. neopozytywizm; sprawiedliwość społeczna
Berger Morroe zob. prawa obywatelskie
Berger Peter L. zob. eksternalizacja; fenomenologia; konstrukcjonizm społeczny; małżeństwo; nowa prawica; sekularyzacja; społeczeństwo masowe; tożsamość; wiedza zdroworozsądkowa
Bergesen Albert zob. system światowy
Beria Ławrientij P. zob. stalinizm
Berk Sarah F. zob. podział pracy w gospodarstwie domowym
Berkeley George zob. epistemologia; idealizm
Berkowitz Leonard zob. psychologia
Berle Adolf A. zob. burżuazja; rewolucja menedżerska
Bernard Jessie S. zob. feminizm; małżeństwo
Bernbaum Gerald zob. zarządzanie wiedzą
Indeks osób 447
Bernstein (Bernard) Basil zob. też język; klasa szkolna; konstrukcjonizm społeczny; socjalizacja
Bernstein Eduard zob. też marksizm; Sorel
Berridge Virginia zob. narkotyki
Berrill Kevin T. zob. przestępstwa z nienawiści
Beteille Andre zob. kasta; ruchliwość społeczna
Bettelheim Bruno zob. kibuce
Bhaskar Roy zob. epistemologia; realizm
Binet Alfred zob. iloraz inteligencji; test inteligencji Stanforda-Bineta
Binmore Kenneth G. zob. teoria gier
Blank Grant zob. socjologia wizualna
Blau Peter M. zob. ruchliwość społeczna; socjologia organizacji; teoria wymiany
Blauner Bob (Robert) zob. alienacja; doświadczanie pracy; dyskryminacja; kolonializm wewnętrzny; socjologia organizacji
Bloch Ernst zob. utopia
Bloch Marc zob. też feudalizm; stan; szkoła "Annales"
Bloch Maurice zob. rytuał
Blood Robert O. zob. podział pracy w gospodarstwie domowym
Blossfeld Hans-Peter zob. kohorta
Blumer Herbert George zob. też emergencja; Goff-maii; interakcjonizm symboliczny; Ku h n M.; porządek negocjowany Rosę A.M.; szkoła chicagowska
Bly Robert zob. męskość
Boas Franz zob. też Benedict; Herskovitz; kultura; Łowię; neokantyzm; Westermarck
Bock Kenneth zob. ewolucjonizm
Bogardus Emory S. zob. skala Bogardusa
Bonachich Edna zob. dyskryminacja
Bookchin Murray zob. anarchizm
Booth Charles zob. też Rowntree; ubóstwo
BoskofFAlvin zob. nauki humanistyczne i przyrodnicze
Bott Elizabeth zob. rola małżeńska; sieć
Bottomore Tom (Thomas Burton) zob. ewoiucjonizm; kapitalizm; teoria wymiany
Bourdieu Pierre zob. habitus; kapitał kulturowy; sprawstwo
Bowlby (Edward) John (Mostyn) zob. też etologia; pozbawienie opieki macierzyńskiej
Bowles Roger A. zob. socjologia prawa
Brake Mikę zob. kultura młodzieżowa
Braudel Fernand Paul zob. też socjologia czasu; szkolą "Annales"
Braverman Harry zob. degradacja pracy; dekwalifika-cja; Friedmann; proletaryzacja; proces pracy
Bredemeier Harry C. zob. teoria wymiany
Brenner Charles zob. sublimacja
Brenner Gabrielle A. zob. socjologia hazardu
Brenner Reuven zob. socjologia hazardu
Brittan Arthur zob. męskość
Britten Nicky zob. obraz struktury klasowej
Brown George zob. choroba psychiczna; depresja; rozwód; stres; test badania stanu aktualnego
Brown James A.C. zob. psychoanaliza
Brown Norman O. zob. socjologia ptci
Brownmiller Susan zob. kryminologia feministyczna
Brubacker Rogers zob. sprawstwo
Bruyn SeverynTen Haut zob. obserwacja uczestnicząca
Brzeziński Zbigniew zob. totalitaryzm
Bucharin Nikołaj I. zob. stalinizm
Budda, właśc. Siddhartha Gautama zob. buddyzm
448 Indeks osób
Bulmer Martin zob. obraz struktury klasowej; obserwacja ukryta; socjologia stosowana; szkota chicagowska
Burawoy Michael zob. baza; doświadczanie pracy; proces pracy
Burger Thomas zob. wartość
Burgess Ernest Watson zob. też ekologia miasta; Park; strefa przejściowa; szkoła chicagowska; teoria stref koncentrycznych
Burgess Robert G. zob. praca w terenie
Burk James zob.Janowitz
Burkę Edmund zob. demokracja; konserwatyzm; Paine
Burkę Kenneth zob. słowniki motywów
Burkę PeterJ. zob. analiza logarytmiczno-liniowa
Burnham James zob. rewolucja menedżerska
Burns Robert zob. szkockie Oświecenie
Burns Tom zob. kultura organizacyjna; pluralistyczne systemy społeczne; socjologia organizacji; teoria kontyngencji
Burridge Kenelm O.L. zob. milenaryzm
Burt sir Cyril zob. iloraz inteligencji
Burt Ronald S. zob. przedsiębiorca
Butler Robert zob. przegląd życia
Cain Maureen zob. socjologia prawa
Calder Angus zob. Obserwacja Masowa
Callan Victor zob. dojrzewanie
Camus Albert zob. intelektualiści
Cancian Francesca M. zob. norma
Cannon Lynn Weber zob. świadomość warstwowa
Cannon Walter B. zob. teoria systemów
Carchedi Guglielmo zob. sprzeczna przynależność
klasowa
Carlisle Robert B. zob. Saint-Simon Carnap Rudolf zob. Kolo Wiedeńskie Carr Edward H. zob. socjologia historyczna Carrigan Tim zob. męskość Cartwright Dorwin zob. władza przez odniesienie Castel Robert zob. psychokompleks Castells Manuel zob. konsumpcja zbiorowa; socjologia
miasta
Castle Stephen zob. migracja Cattell Raymond B. zob. osobowość Cetron Marvin zob. futurologia Chabod Frederico zob. faszyzm Chalk Frank R. zob. ludobójstwo Chambers łan zob. kultura popularna ChamboredonJean-Claude zob. sprawstwo Chandler Alfred D. zob. burżuazja Chapman Dwight W. zob. socjologia klęsk Child lrving zob. szkoła kultury i osobowości Childe Vere Gordon zob. też ewolucjonizm Chodorow Nancy zob. Freud; macierzyństwo Chomsky (Avram) Noam zob. język Chruszczow Nikita S. zob. stalinizm Cicourel Aron V. zob. etnometodologia; etnostatys-
tyka; socjologia poznawcza Cixous Helenę zob. postmodernizm Clark Jon zob. strukturacja; teoria średniego zasięgu Clatterbaugh Kenneth zob. męskość Claudin Fernando zob. komunizm Clegg Stewart zob. socjologia organizacji Clinard Marshall B. zob. anomia Cloward Richard A. zob. anomia; dobrobyt; struktura
możliwości; subkultura; teoria zróżnicowanych , możliwości
Clutterbuck David zob. kultura organizacyjna
Codere Helen zob. dar; teoria wymiany
Coffield Frank zob. dojrzewanie
Cohen Albert K. zob. anomia; gang; męskość; subkultura
Cohen Gerald Allan zob. baza; funkcjonalizm; nad budowa
Cohen IraJ. zob. strukturacja
Cohen Jean zob. ruchy społeczne
Cohen Percy S. zob. pozytywizm
Cohen Ronald L. zob. sprawiedliwość społeczna
Cohen Stanley zob. diabeł ludowy; etykietowanie; kontrola społeczna; kontroia środowiskowa; Narodowa Konferencja ds. Dewiacji; panika moralna; zamieszki
Cole George Douglas Howard zob. pluralizm
Coleman James S. zob. badanie panelowe; etno-metodologia; społeczeństwo asymetryczne; teoria wymiany
Coleman John C. zob. dojrzewanie
Collins Harry zob. socjologia nauki
Collins Randall zob. etyka protestancka; kredencja-lizm; system światowy; teoria konfliktu
Comte (Isidore) Auguste (Marie) Francois Xavier zob. też antyurbanizm; Durkheim; Mili J.S.; postęp; pozytywizm; socjologia; społeczeństwo przemysłowe; Ward; zmiana społeczna
Condorcet Marie Jean Antoine Nicolas Caritat de, markiz zob. też Malthus
Connell Robert zob. męskość
Conquest Robert zob. Lenin
Cook Fred J. zob. kompleks wojskowo-przemyslowy
Cook Karen S. zob. teoria wymiany
Cooley Charles Horton zob. też jaźń; jaźń odzwierciedlona; interakcjonizm symboliczny; socjologia emocji
Coombs Clyde H. zob. pomiar
Cooper David zob. antypsychiairia
Copleston Frederick zob. Mili J.S.
Cornes Richard zob. dobro publiczne
Coser Lewis A. zob. etr.ometodi logia; niezamierzone konsekwenCj' . uijologia formalna; socjologia medycyny; teoria konfliktu
Cotterrell Roger zob. socjologia prawa
Couch Carl zob. socjologia formalna
Cousins Christine zob. państwo opiekuńcze
Cox Oliver C. zob. kastowa szkoła stosunków rasowych; socjologia rasy
Creighton Colin zob. badania wojska i militaryzmu
Crespigny Anthony de zob. libertarianizm
Cressey Donald R. zob. teoria zróżnicowanych powiązań; wnioskowanie analityczne
Crewe Ivor zob. zachowania wyborcze
Crittenden Kathleen S. zob. etnometodologia
Cronin Jeremy zob. libertarianizm
Crosland Anthony zob. fabianizm
Crozier Michel zob. Friedmann; Socjologie du travail
Cumbler John T. zob. historia społeczna
Dahl Robert zob. demokracja; pluralizm; władza lokalna
Dahrendorf sir Ralf G. zob. dekompozycja kapitału;
dekompozycja pracy; faszyzm; instytucjonalizacja
konfliktu klasowego; integracja społeczna i systemowa; Marshall T.H.; rola; teoria konfliktu
Dalton Melville zob. ruch stosunków międzyludzkich
Dart Robert A. zob. Ardrey.
Darwin Charles R. zob. darwinizm społeczny; dziedziczność; ekologia; etologia; natura ludzka; Pitt-�Rivers A.H.; strukturalizm
Dasnois Alide zob. niewolnictwo
Davidoff Leonore zob. historia społeczna
Davidson Nick zob. socjologia zdrowia i choroby
Davies Oven zob. futurologia
Davis Kingsley zob. funkcjonaliznni; ruchliwość społeczna; socjologiczne badanie prostytucji
Davis Mikę zob. teoria regulacji j Dawe Alan zob. makrosocjologia
Dawkins Richard zob. gen; socjobiologia
DawleyAlan zob. historia społeczna
Dęci Edward L. zob. ruch projektów organizacyjnych
Delamont Sara zob. pleć kulturowa
Demiis Norman zob. socjalizm
Denzin Norman K. zob. badania jakościowe a ilościowe; historia życia; interakcjonizm symboliczny; Kuhn; światy społeczne
Derrida Jacques zob. humanizm; postmodernizm; poststrukturalizm
Descartes Renę, Rcnatus Cartesius, Kartezjusz zob. też epistemologia; materializm; metafizyka
Deutschberger Paul zob. obsadzanie innego w roli
Devine Fiona zob. prywatyzm
Dcweyjohn zob. też pragmatyzm
Dex Shirley zob. analiza historii zdarzeń
Dickson William J. zob. eksperymenty Hawthorne; ruch stosunków międzyludzkich
Diderot Denis zob. intelektualiści
Dilthey Wilhelm zob. też nauki humanistyczne i przyrodnicze; neokantyzm
DiMaggio Paul zob. burżuazja
Dittonjason zob. Goffman; wzmocnienie dewiacji
Dixonjohn zob. dobrobyt
Dobb Maurice zob. absolutyzm
Doeringer Peter zob. segmentacja rynku pracy
Dollard John zob. agresja; kastowa szkolą stosunków rasowych
DomhofFG. William zob. elita władzy; pluralizm
Donaldson Lex zob. socjologia organizacji
Donzelotjacques zob. psychokompleks
Dore Ronald zob. choroba dyplomowa; elastyczna praca
Douglas Jack zob. jatrogeneza; samobójstwo; socjologia egzystencjalna; socjologie codzienności
Douglas Mary zob. Evans-Pritchard; konstrukcjonizm społeczny; symbol; tabu
Downes David M. zob. etykietowanie; socjologia hazardu; subkultura
Downs Anthony zob. teoria wymiany
Dowse Robert E. zob. socjologia polityki
Drucker Peter F. zob. burżuazja
Dubin Robert zob. osiowe zainteresowania życiowe; Rosę A.M.
Duby Ceorges zob. szkolą "Annales"
Dumont Louis zob. hinduizm
Dumont Renę zob. deedukacja
Duncan Graeme zob. demokracja
Duncan Otis D. zob. równania strukturalne; ruchliwość społeczna
Indeks osób 449
Dunkerley David zob. socjologia organizacji
Dunlop John T. zob. stosunki pracy
Durkheim Emile zob. też analogia organiczna; ani-matyzm; anomia; antropologia społeczna; antyur-banizm; Bernstein B.; dar; dewiacja; ekonomia polityczna; etnostatystyka; Evans-Pritchard; ewo-lucjonizm; fakt społeczny; fatalizm; Ferguson; funk-cjonalizm; gęstość dynamiczna; Halbwachs; ideologia; indywidualizm; inflacja; konstrukcjonizm społeczny; kozioł ofiarny; ład społeczny; makrosocjologia; Mauss; metoda porównawcza; Montes-quieu; nacjonalizm; neokantyzm; osobowość; Par-sons; patologia; płeć kulturowa; podział pracy; RadclifFe-Brown; Redfield; ruch stosunków międzyludzkich; rytuał; sacrum; samobójstwo; socjologia; socjologia oświaty; socjologia prawa; socjologia religii; socjologia wiedzy; socjologia życia gospodarczego; solidarność społeczna; społeczeństwo; społeczeństwo masowe; społeczeństwo przemysłowe; subkultura; świadomość zbiorowa; Tarde; teoria wymiany; Tónnies; totemizm; ukryty program; wartość; Weber Max; wiedza zdroworozsądkowa; wspólnota moralna; zaufanie a nieufność; zmienna dychotomiczna
Eagleton Terry zob. ideologia
Eccleshall Robert zob. konserwatyzm
Eckhoff Torstein E. zob. sprawiedliwość społeczna
Edelman Bernard zob. socjologia prawa
Edgell Stephen zob. podział pracy w gospodarstwie domowym
Edwards Griffith zob. narkotyki
Edwards Richard zob. proces pracy; rynek pracy; teoria regulacji
Ehrenreich Barbara zob. sprzeczna przynależność klasowa
Ehrenreich John zob. sprzeczna przynależność klasowa
EisenstadtShmuel (Samuel) N. zob. teoria modernizacji
Ekeh Peter P. zob. teoria wymiany
Elder Glenn H. zob. pokolenie
Eldridge John zob. socjologia przemysłu
Elias Norbert zob. też socjologiczne badanie jedzenia; szkoła "Annales"
Elliott Brian zob. drobna burżuazja
Ellis Adrian zob. ekonomia pozycjonalna
Elster Jon zob. funkcjonaliznni; niezamierzone konsekwencje; świadomość klasowa; teoria działania; teoria wymiany
Emerson Richard M. zob. neopozytywizm
Engels Fryderyk (Friedrich) zob. też antyurbanizm; arystokracja robotnicza; azjatycki sposób produkcji; burżuazyjnienie; determinizm gospodarczy; ewoluc-jonizni; interesy; Kant; komunizm; Marks; marksizm; materializm; matriarchat; neomarksizm; podział pracy; praca w gospodarstwie domowym; proletary-zacja; prosta produkcja towarowa; prymitywny komunizm; rewolucja; siły wytwórcze; sposób produkcji; sprzeczność; stalinizm; świadomość klasowa
Engerman Stanley L. zob. kliometria
Eribon Didier zob. Foucault
Erikson Erik H. zob. kryzys tożsamości; psychohis-toria; tożsamość
Erikson Kai T. zob. socjologia klęsk
f!
-. S*
450 Indeks osób
Erikson Robert zob. hipoteza Feathermana-Jonesa-
-Hausera
Essed Philomena zob. rasizm
Etzioni Amitai W. zob. mobilizacja; posłuszeństwo; socjologia organizacji
Evans-Pritchard sir Edward Evan zob. też klan; magia; totemizm
Eysenck HansJ. zob. ekstrawersja i introwersja; iloraz inteligencji; kryminologia pozytywistyczna; osobowość
Faris Robert E. Lee zob. szkoła chicagowska
Farnsworth Beatrice zob. Kottontaj
Featherman David L. zob. hipoteza Feathermana-
-Jonesa-Hausera
Febvre Lucien zob. szkota "Annales"
Feinbloom Deborah Heller zob. transwestytyzm
Femia Joseph zob. hegemonia
Ferenczi Sandor zob. Klein M.
Ferge Zsuzsa zob. deprywacja
Ferguson Adam zob. też ekonomia polityczna; interesy; Montesquieu; niezamierzone konsekwencje; szkockie Oświecenie; własność
Ferri Enrico zob. kryminologia pozywywistyczna
Festinger Leon zob. obserwacja ukryta; teoria poznawcza
Feuerbach Ludwig A. zob. alienacja; Marks; materializm
Feyerabend Paul K. zob. falsyfikacja; pluralizm metodologiczny; postmodernizm; pozytywizm; relatywizm; relatywizm kulturowy
Figgisjohn Neville zob. pluralizm
Finch Janet zob. rozwód; socjologia rodziny
Finer Samuel E. zob. badania wojska i militaryzmu; Pareto
Firth sir Raymond W. zob. klan; tabu
Fischer Kuno zob. neokantyzm
Fletcher Ronald zob. Mili J.S.
Fogel Robert W. zob. kliometria
Fontana Andrea zob. socjologia egzystencjalna
Ford Henry zob. fordyzni; zarządzanie naukowe
Forder Anthony zob. dobrobyt
Fortes Meyer zob. też Evans-Pritchard; pokrewieństwo; totemizm
Fosterjohn zob. Lenin
Foster-Carter Aiden zob. marksizm
Foucault (Paul) Michel zob. też anarchizm; androgy-nia; antypsychiatria; Bachelard; badania lesbijek i gejów; dewiacja; dyskurs; homoseksualizm; humanizm; kontrola środowiskowa; medykalizacja; natura ludzka; Nietzsche; pleć kulturowa; postmodernizm; poststrukturalizm; Poulantzas; psycho-kompleks; relatywizm; socjologia ciata; socjologia ptci; strukturalizm
Fox Allan zob. zaufanie a nieufność
Franco Bahamonde Francisco, gen. zob. falangizm
Frank Andre G. zob. model centrum i peryferii; motywacja do osiągnięć; teoria zależności
Frankel Boris zob. utopia
Frazer sir James George zob. też antropologia społeczna; Boas; magia; Malinowski; totemizm
Frazier Edward Franklin
Freeden Michael zob. prawa człowieka
Freidson Eliot zob. socjologia medycyny
Freire Paulo zob. deedukacja
French John R. P. zob. władza przez odniesienie
Freud Sigmund zob. też agresja; ambiwalencja; homoseksualizm; instynkty; Jung; kateksja; katharsis; Klein M.; Lacan.; Marcuse; mechanizmy obronne; naddeterminacja; narcyzm; natura ludzka; nerwica; niemowlęctwo; odreagowywanie; osobowość; osobowość autorytarna; projekcja; przesocjalizowana koncepcja człowieka; psychiatria; psychoanaliza; psychohistoria; rola chorego; socjalizacja; strukturalizm; szkoła kultury i osobowości; tabu; tożsamość; zachowania zbiorowe
Friedman Andrew zob. zaufanie a nieufność
Friedman Milton zob. gospodarka wolnorynkowa; neolibe-alizrn
Friedmann Georges. zob. też degradacja pracy; So-ciologie du travail
Friedrich Carl zob. totalitaryzm
Friedrichs Robert zob. etyka
Friedson Eliot zob. stowarzyszenia zawodowe
Frisby David zob. społeczeństwo
Fróbel Folker zob. międzynarodowy podział pracy
Fromm Erich zob. teoria krytyczna
Frosby David zob. Simmel
Furnivall John Syndenham zob. społeczeństwo pluralistyczne
Furubotn Eirik G. zob. własność
Gadamer Hans-Georg zob. interpretacja
Gagnonjohn zob. dramaturgizm; socjologia płci
Galbraith John K. zob. ukryty program; burżtiazja; dekompozycja kapitału; gospodarka nieformalna; kompleks wojskowo-przemysłowy; sita przeciw-ważna
Gallie Duncan zob. nowa klasa robotnicza; podklass; rynek pracy
Galton sir Francis zob. analiza czynnikowa; dziedziczność
Gambetta Diego zob. zaufanie a nieufność; socjologia oświaty
Gandhi Mohandas Karamchand, zw. Mahatmą zob. anarchizm; bierny opór; nieposłuszeństwo obywatelskie
Gans Herbert z^K ImkcjonalK-.m; Rosę A.M.; socjologia miasta
Garberjenny zob. subkultura
Garfinkel Harold zob. androgynia; etnometodologia; socjologie codzienności
Garofalo Raffaele zob. kryminologian pozytywistyczna
Gaventa John zob. eksperyment naturalny; wtadza lokalna
Geddes sir Patrick
Geertz Clifford W. zob. gęsty opis; symbol
Geiger Theodor Julius
Genovese Eugene D. zob. niewolnictwo
Gentile Giovanni zob. totalitaryzm
George Susan zob. przemysł rolny
Gephart Robert zob. etnostatystyka
Gerhardt Uta zob. socjologia medycyny
Gershunyjonathan I. zob. gospodarka samoobsługowa; badania budżetu czasu
Gibbon Edward zob. postęp
Gibbons Robert zob. teoria gier
Gibbs Jack zob. kontrola społeczna; neopozyty wizm
Indeks osób 451
Giddens Anthony zob. analiza konwersacyjna; badania społeczności lokalnej; etnometodologia; filozofia; funkcjonalizm; geografia człowieka; hinduizm; integracja społeczna i systemowa; interakcja zogniskowana; interpretacja; makrosocjologia; małżeństwo; Merleau-Ponty; Parsons; podklasa; poststruk-turalizm; ruchliwość społeczna; socjologia; socjologia historyczna; społeczeństwo; strukturacja; system społeczny; system światowy; teoria konfliktu; teoria krytyczna; teoria modernizacji; wiedza zdroworozsądkowa; zaufanie a nieufność
Giddings Frankiin Henry zob. też dyfuzja; neopozy-tywizm
Gilbert Michael zob. inflacja
Gilbert Nigel zob. analiza logarytmiczno-liniowa
Giner Salvador zob. społeczeństwo masowe
Ginsberg Morris
Glaser Barney zob. interakcjonizm symboliczny; kontekst świadomości; teoria ugruntowana
Glass David Victor
Glass Ruth zob. też antyurbanizm; uszlachetnienie
Glazer Natham zob. etniczność
Glueck Eleanor zob. kryminologia pozytywistyczna; teoria zróżnicowanych powiązań
Glueck Sheldon zob. kryminologia pozytywistyczna; teoria zróżnicowanych powiązań
Godeł Kurt zob. Koło Wiedeńskie
Godwin William zob. anarchizm; Malthus
Goffman Erving Manuał zob. też antypsychiatria; desocjalizacja; dramaturgizm; instytucja; instytucja totalna; interakcja bezpośrednia; interakcja zogniskowana; kariera; komunikacja; manipulowanie wrażeniami; model medyczny; rola; rytuał; socjologia formalna; socjologie codzienności; stygmat; tożsamość; układ ramowy
Gold Raymond L. zob. obserwacja uczestnicząca
Goldenweiser Alexander A. zob. Herskovitz
Goldmann Lucien
Goldsmith Walter zob. kultura organizacyjna
Goldthorpe John H. zob. burżuazyjnienie; doświadczanie pracy; etnometodologia; hipoteza Feather-rnana-Jonesa-Hausera; historycyzm; interes klasowy; klasa średnia; korporacjoniznr, klasa usługowa; klasyfikacja zawodów; męskość; ruchliwość społeczna; socjologia historyczna; społeczeństwo przemysłowe
Goode William zob. rodzina mała
Goody Jack zob. socjologiczne badanie jedzenia; technologia
Gorbaczow Michaił S. zob. totalitaryzm
Gordon David M. zob. rynek pracy; teoria regulacji
Gorer Geoffrey zob. szkoła kultury i osobowości
Gorz Andre zob. utopia
Gough łan zob. polityka społeczna
Gouldner Alvin Ward zob. też Goffman; intelektualiści; racjonalizacja; wartość; władza
Gramsci Antonio zob. też dominująca ideologia; faszyzm; fordyzm; hegemonia; ideologia; państwo; praxis; społeczeństwo obywatelskie; władza
Granovetter Mark S. zob. sieć; socjologia życia gospodarczego
Grant Keith zob. socjologia przemysłu
Gray Robert zob. arystokracja robotnicza
Grayling Anthony C. zob. Wittgenstein
Greer Scott zob. analiza obszarów społecznych
Grieco Margaret zob. migracja
Gruber Howard E. zob. Piaget
Guevara de la Serna Ernesto, zw. Che zob. guerrilla
Gumplowicz Ludwik zob. też badania wojska i mili-
taryzmu
Gurneyjean N. zob. deprywacja Gurr Ted R. zob. ruchy społeczne Gurvitch Georges, Gieorgij Dawidowicz Gurwicz Gusfield Joseph R. zob. krucjata moralna
Habermasjurgen zob. dominująca ideologiaintegracja społeczna i systemowa; racjonalizm; racjonalność funkcjonalna; teoria krytyczna
Haeckel Ernst zob. ekologia
Haferkamp Hans zob. społeczeństwo przemysłowe
Haire Mason zob. ruch projektów organizacyjnych
Hakim Catherine zob. banki danych; eksperyment terenowy
Halbwachs Maurice zob. też szkoła "Annales"
Halevy Elie zob. teza Halevy'ego
Hali Catherine zob. historia społeczna
Hali Peter M. zob. dramaturgizm
Hali Oswald zob. kariera
Hali Stuart zob. socjologiczne badania czasu wolnego; subkultura; wskaźnik przestępczości
Halsey Albert H. zob. Marshall T.H.; socjalizm
Hamilton Richard F. zob. burżuazyjnienie
Haraven Tamara K. zob. analiza historii zdarzeń; historia społeczna; migracja
Hardin Russell zob. działanie zbiorowe
Hargreaves David H. zob. subkultura
Harper Douglas zob. socjologia wizualna
Harre Rom zob. konstrukcjonizm społeczny
Harris Christopher C. zob. małżeństwo; rodzina mata
Harris Marvin zob. teoria wymiany
Harris Tirril zob. choroba psychiczna; depresja; rozwód; stres; test badania stanu aktualnego
Harrop Martin zob. zachowania wyborcze
Harvey David zob. geografia człowieka; postmodernizm
Hasckel Ernst zob. neokantyzm
Hatt Paul K. zob. prestiż zawodów
Hauser Robert M. zob. hipoteza Feathermana-Jonesa--Hausera
Havel Vaclav. zob. racjonalizacja
Haveman Robert H. zob. ubóstwo
Hawley Amos zob. ekologia miasta; obszar naturalny
Hayek Friedrich August von zob. też gospodarka wolnorynkowa; libertarianizm; neoliberalizm; nierówność; sprawiedliwość społeczna
Heath Anthony F. zob. ruchliwość społeczna; zachowania wyborcze
Hebdige Dick (Richard) zob. subkultura
Hechter Michael zob. kolonializm wewnętrzny
Heffernan Joseph zob. praca socjalna
Hegel Georg Wilhelm Friedrich zob. też alienacja; Bernstein E.; duch czasu; Gureitch; idealizm; ideologia; Lukacs; Marks; materializm historyczny; naddeterminacja; postęp; socjologia wiedzy; społeczeństwo obywatelskie; społeczeństwo otwarte i zamknięte; sprzeczność; teoria krytyczna
Heidegger Martin zob. też egzystencjalizm; post-strukturalizm; socjologia egzystencjalna
452 Indeks osób
Heider Fritz zob. też teoria poznawcza
Heine Heinrich zob. Marks
Hekman SusanJ. zob. typ idealny
Held David zob. teoria krytyczna
Helvetius Claude Adrien, Helwecjusz zob. postęp
Hempel Carl G. zob. pozytywizm
Henderson LawrenceJ. zob. teoria systemów
Henry Louis zob. demografia historyczna
Herbert David T. zob. socjologia miasta
Herder Johann C. von zob. nacjonalizm; postęp
Herek Gregory M. zob. przestępstwa z nienawiści
Heritagejohn zob. analiza konwersacyjna; etnometo-dologia
Herskovitz Melvillejean
Hertz Robert zob. Mauss
Hewittjohn P. zob. słowniki motywów
Higham John zob. natywizm
Hilferding Rudolf zob. ukryty program
Hill Octavia zob. praca z jednostkami
Hill RichardJ. zob. etnometodologia
Hill Stephen zob. konflikt w przemyśle
Hindess Barry zob. azjatycki sposób produkcji; feuda-lizm; reguły odpowiedniości; stosunki produkcji
Hinton William zob. maoizm
Hirsch Fred zob. ekonomia pozycjonalna
Hirsch Walter zob. teoria konfliktu
Hirschfield Magnus zob. badania lesbijek i gejów
Hirst Paul zob. azjatycki sposób produkcji; feudalizm; pluralizm; stosunki produkcji
Hitler Adolf zob. charyzma; faszyzm; Mannheim; socjologia mediów
Hobbes Thonias zob. też agresja; interesy; kolekty-wizm; tad społeczny; materializm; natura ludzka; prawo naturalne; przyczyna; świat życia; umowa społeczna; utylitaryzm
Hobhouse Leonard Trelawney
Hobsbawm Eric zob. absolutyzm; tradycja
Hochschild Arlie R. zob. praca uczuciami; interakcjo-nizm symboliczny; reguły uczuć; socjologia emocji
Hochschild Jennifer zob. sprawiedliwość społeczna
Hoffer Eric zob. ruchy społeczne
Hofstadter Richard zob. intelektualiści
Homans George Caspar zob. też behawioryzm; sprawiedliwość społeczna; teoria wymiany; twierdzenia o wymianie
Honneth Alex zob. teoria krytyczna
Hope Keith zob. klasyfikacja zawodów
Horkheimer Max zob. też teoria krytyczna;
Horowitz lrving zob. ludobójstwo
Howe Richard H. zob. powinowactwo wybiórcze
Hsiao Cheng zob. analiza historii zdarzeń
Huberjoan zob. stratyfikacja
Hubert Henry zob. Mauss
Hughes Everett C. zob. Goffman; interakcjonizm symboliczny; kariera; porządek negocjowany; status nadrzędny; szkoła chicagowska
Hughes Helen McGill zob. ekologia miasta; szkoła chicagowska
Hughes John A. zob. socjologia polityki
Hume David zob. też Descartes; empiryzm; epistemologia; Ferguson; interesy; liberalizm; Malthus; metafizyka; Montesquieu; naturalizm; prawo naturalne; przyczyna; szkockie Oświecenie; utylitaryzm; własność
Humphreys Laud zob. obserwacja uczestnicząca; obserwacja ukryta
Hunt Alan zob. socjologia prawa; socjologiczna jurys-prudencja
Hunter Floyd zob. władza lokalna
Huska Martin zob. chiliazm
Husserl Edmund zob. fenomenologia; Heidegger; Scheler; socjologia egzystencjalna
Hyman Herbert H. zob. grupa odniesienia
Illich lvan zob. deedukacja; jatrogeneza; socjologia
medycyny
Inkeles Alex zob. teoria modernizacji Iragaray Luce zob. postmodern.zm lrvinejanice M. zob. socjologia płci
Jackman Mary R. zob. świadomość warstwowa
Jackman Robert W. zob. świadomość warstwowa
Jackson Phijip zob. ukryty program
Jackson Peter McLeod zob. socjologia organizacji
Jacoby Russell zob. intelektualiści
Jagoda Gienrich G. zob. stalinizm
Jahoda Marie zob. bezrobocie
Jakobson Roman Osipowicz, Roman Osipoyichjakob-son (Jacobson)
James Alison zob. dzieciństwo
James William zob. też tożsamość; Cooley; humanizm; jaźń; pragmatyzm; socjologia czasu
Jameson Fredric zob. postmodernizm
Jankowski Kazimierz zob. antypsychiatria
Janowitz Morris zob. też badania wojska i militaryzimi
Jay Martin zob. teoria krytyczna
Jefferson Tony zob. subkultura
Jencks Christopher zob. socjologia oświaty
Jenkins Richard zob. habitus
Jensen Arthur R. zob. iloraz inteligencji
Jessop Bob zob. baza; państwo; Poulantzas
Jevons William S. zob. ekonomia neoklasyczna
Jezus Chrystus zob. charyzma; chrześcijaństwo; ewangelicki; mesjanizm
Jeżów Mikołaj I. zob stalinizm
Johnson Edgar Augustus Jerome zob. merkantylizm
Johnson John i. ::o'i. badania wojska i militaryzmu
Johnson John M. ^ob. socjologia egzystencjalna
Johnson Paul zob. intelektualiści
Johnson Virginia zob. homoseksualizm; socjologia pici
Joli James zob. Gramsci
Jonassohn Kurt zob. ludobójstwo
Jones Frank Lancaster zob. hipoteza Feathermana--Jonesa-Hausera
Joreskog Karol G. zob. równania strukturalne
Joyce Patrick zob. paternalizm
Judt Tony zob. historia społeczna
Jung Carl Gustav zob. też ekstrawersja i introwersja; Freud
Kadt Emanuel de zob. marksizm Kaelble Hartmut zob. ruchliwość społeczna Kalin Herman zob. futurologia Kamin Leon zob. iloraz inteligencji Kaminsky Howard zob. chiliazm Kant Immanuel zob. też autonomia; Descartes; epistemologia; Lukacs; metafizyka; neokantyzm; postęp Kardiner Abram zob. szkoła kultury i osobowości
Katznelson Ira zob. etniczność; socjologia rasy
Kautsky Karl zob. też chrześcijaństwo; marksizm
Kavanagh Dennis zob. nauki polityczne
Kelly George Alexander zob. też teoria konstruktów osobistych
Kemper Theodore D. zob. socjologia emocji
Kempny Marian zob. gęsty opis; strukturalizm; tabu; teoria wymiany
Kennedy Alan zob. kultura organizacyjna
Kenny Michael zob. stosunki patron-klient
Kerr Clark zob. burżuazyjnienie; hipoteza Kerra-Siegla; historycyzm; socjologiczne badania czasu wolnego; społeczeństwo przemysłowe
Keynesjohn Maynard, baron of Tilton zob. ekonomia keynesowska; Hayek von; socjologia życia gospodarczego
Kierkegaard S0ren zob. egzystencjalizm; socjologia egzystencjalna
Kiernan Victor G. zob. historia społeczna
Killian Lewis M. zob. tłum; zachowania zbiorowe
Kimball Solon T. zob. migracja
Kimball Steve zob. intelektualiści
King Roger zob. państwo
Kinsey Alfred Charles zob. też homoseksualizm
Kirów Siergiej M., właśc. S.M. Kostrikow zob. stalinizm
Kish Leslie zob. tabela selekcyjna Kisha
Kitcher Philip zob. socjobiologia
Kitsusejohn zob. etnostatystyka
Klein Melanie zob. też niemowlęctwo; Freud; psychoanaliza; test relacji przedmiotowych
Klein Yiola
Kluckhohn Clyde Kay Maben zob. też magia
Knoke David zob. analiza logarytmiczno-liniowa
Kodian Thomas A. zob. stosunki pracy
Kohlberg Lawrence zob. egocentryzm
Kohn Melvin L. zob. metoda porównawcza; socjalizacja; socjologia rodziny
Kolakowski Leszek zob. Adorno; fałszywa świadomość
Kollontaj Aleksandra Michajtowna
Komarovsky Mirra zob. męskość
Kondratiew Nikotaj D. zob. cykl gospodarczy
Konfucjusz, wlaśc. Kong Qiu, zw. też Kongfuzi zob. konfucjanizm
Konstantyn Wielki, Caius Flavius Valerius Constantinus, cesarz rzymski zob. chrześcijaństwo
Kopernik Mikołaj zob. strukturalizm
Kornhauser William zob. społeczeństwo masowe
Kortaba Joseph zob. socjologia egzystencjalna
Kosack Godula zob. migracja
Kristeva Julia zob. postmodernizm
Kroeber Alfred Louis zob. też klan
Kropotkin Piotr A., książę zob. anarchizm; natura ludzka
Krueger Richard A. zob. zogniskowane wywiady grupowe
Kruskal Joseph B. zob. skalowanie wielowymiarowe
KruytJ.P. zob. filaryzacja
Kuhn Manford zob. też test dwudziestu stwierdzeń; postmodernizm; Rosę A.M.
Kuhn Thomas S. zob. Bachelard; falsyfikacja; paradygmat; pozytywizm; relatywizm; socjologia nauki
Kumar Krishan zob. ekonomia pozycjonalna; społeczeństwo masowe
Kuznets Simon Smith zob. cykl długofalowy
Indeks osób 453
Lacan Jacques Marie Emile zob. też postmodernizm; poststrukturalizm; psychoanaliza; strukturalizm
Laclau Ernesto zob. baza; populizm
Laing Ronald David zob. też antypsychiatria; choroba psychiczna; socjologia rodziny
Lakatos Imre zob. falsyfikacja
Lane Christel zob. rytuał
Lang Kurt zob. badania wojska i militaryzmu
Lange Friedrich Albert zob. neokantyzm
Lasch Christopher zob. Klein M.; narcyzm; rodzina mała; społeczeństwo masowe
Lash Scott zob. dezorganizacja kapitalizmu; racjonalizacja
Laski Harold J. zob. pluralizm
Laslett Peter zob. demografia historyczna
Lasswell Harold D. zob. analiza treści; socjologia mediów; socjologia polityki
Lavrakas Paul J. zob. sondaż
Lawrence J.R. zob. pluralistyczne systemy społeczne
Lawrence Paul zob. teoria kontyngencji
Lawrence Peter zob. milenaryzm
Lazarsfeld Paul Felix zob. też historia życia; pluralizm metodologiczny; pozytywizm; socjologia mediów; zależność pozorna
Leach sir Edmund Ronald
Leacock Eleanor Burkę zob. prymitywny komunizm
Le Bon Gustave zob. tłum; zachowania zbiorowe
Lee Alfred McCIung zob. humanizm; socjologia humanistyczna
Lee David zob. socjologia szkolenia
Lefebvre Henri zob. socjologie codzienności
Lehmann William C. zob. Millar
Leibnitz Gottfried W. zob. epistemologia; metafizyka; prawo naturalne; teodycea
Lemert Edwin M. zob. dewiacja pierwotna i wtórna; patologia; reakcja społeczna
Lemkin Raphael. zob. ludobójstwo
Lenin Włodzimierz (Wladimir) Iljicz, wlaśc. W.l. UIjanow zob. też arystokracja robotnicza; imperializm; Kautsky; Lukacs; marksizm; nacjonalizm; stalinizm; zarządzanie naukowe
Lenski Gerhard E. zob. religijność
Le Play Frederic zob. antyurbanizm; rodzina rdzenna
Le Roy Ladurie Emmanuel zob. szkoła "Annales"
Levi-Strauss Claude zob. antropologia społeczna; Jakobson; kuzyn przeciwległy; Mauss; mit; mojety; pokrewieństwo; poststrukturalizm; socjologia konsumpcji; socjologiczne badanie jedzenia; strukturalizm; tabu; teoria aliansowa; teoria wymiany; totemizm
Levine David zob. historia społeczna
Levitas Ruth zob. utopia
Lćvy-Bruhl Lucien zob. też animatyzm; magia
Lewin Kurt zob. też motywacja do osiągnięć
Lewis Gilbert zob. rytuał
Lewis Oskar zob. też fatalizm; Redfield
Lewis-Beck Michael S. zob. analiza regresji
Lewotin Richard C. zob. socjobiologia
Lijphart Arend zob. filaryzacja
Likert Rensis zob. ruch projektów organizacyjnych
Lin Nań zob. sieć
Linton Ralph zob. też rola
Lipietz Alain zob. teoria regulacji
Lippmann Walter zob. stereotyp
454 Indeks osób
Lipset Seymour Martin zob. burżuazyjnienie; Mar-shall T.H.; ruchy społeczne
Livelyjack zob. demokracja
Lockejohn zob. też epistemologia; liberalizm; liber-tarianizm; Paine; umowa społeczna; własność
Lockwood David zob. burżuazyjnienie; doświadczanie pracy; fałszywa świadomość; fatalizm; hinduizm; integracja społeczna i systemowa; interes klasowy; tad społeczny; Marshall T.H.; obraz struktury klasowej; Poulantzas; pozycja klasowa; ruchliwość społeczna; teoria konfliktu; wizje społeczeństwa; władza
Lofland John zob. obserwacja uczestnicząca; socjologia formalna
Lombroso Cesare
Łopata Helena Znaniecki zob. prace domowe
Lorenz Konrad Z. zob. etologia; socjobiologia
Lorschjay zob. teoria kontyngencji
Uweridge Ray zob. segmentacja rynku pracy
Lowenthal Leo zob. teoria krytyczna
Łowię Robert Hany (Heinrich) zob. też dyfuzja
Lowry Richard zob. Mead G.H.
Lublinska Aleksandra M. zob. absolutyzm
Luckmann Thomas zob. eksternalizacja; fenomenologia; konstrukcjonizm społeczny; niewidzialna religia; sekularyzacja; socjologie codzienności; świat życia; wiedza zdroworozsądkowa
Ludke A. zob. historia społeczna
Ludwik Bonaparte zob. Napoleon III
Ludwikowski Rett zob. Mili J.S.
Luhmann Nikłaś zob. funkcjonaliznm; teoria systemów
Lukacs Gyórgy zob. też reifikacja; fałszywa świadomość; fetyszyzm towarowy; Goldmann; Hegel; ideologia; neokantyzm; socjologia wiedzy; teoria krytyczna
Lukes Steven zob. Durkheim; władza; władza lokalna
Luksemburg Róża zob. też Lukacs; marksizm
Lundberg George Andrew zob. też neopozytywizni; wartość
Luttwak Edward zob. zamach stanu
Lyman Stanford M. zob. Machiavelli; rola; słowniki motywów; socjologia egzystencjalna
Lynd Robert S. zob. wartość
Lyotard Jean-Francois. zob. postmodernizm
McCarthyJohn D. zob. ruchy społeczne McClelland David zob. motywacja do osiągnięć McDougall William zob. psychologia McEIrath Dennis C. zob. analiza obszarów społecznych Macfarlane Alan zob. indywidualizm uczuciowy McGregor Douglas zob. ruch projektów organizacyjnych
Machiavelli Niccoló zob. też dramaturgizm; teoria elit Mclntosh Mary zob. homoseksualizm; przestępstwo;
socjologia rodziny Maclntyre Alasdair C. zob. Marcuse Maclver Robert Morrison zob. też Polany! Mackenzie Gavin zob. hinduizm McLellan David zob. Marks; marksizm McLennan John Ferguson zob. totemizm McLoughlin William zob. świecka religia Macpherson Craford Brough zob. liberalizm McQuail Denis zob. socjologia mediów McRobbie Angela zob. subkultura
Madan Gurmukh Ram zob. hinduizm
Madge John zob. eksperymenty Hawthorne; osobowość autorytarna
Madge Nicola zob. cykl deprywacji
Mahomet, Muhammad Ibn Abd Allah zob. islam
Maine sir Henry James Sumner zob. też plemię
Maizlish Stephen E. zob. niewolnictwo
Malinowski Bronisław Kasper zob. też antropologia społeczna; dar; Evans-Pritchard; krąg kula; magia; Nadel; strukturalizm; tautologia; totemizm
Mallet Serge zob. nowa klasa robotnicza; Socjologie du travail
Malthus Thomas Robert zob. też Condorcet; gospodarka wolnorynkowa; wzrost wykładniczy
Mann Michael y.ob. l adania jakościowe a ilościowe; Marshall T.H., państwo; socjologia historyczna; zasięg organizacyjny
Mannheim Karl zob. też pokolenie; socjologia wiedzy; Sorel; utopia
Mao Zedong,,Mao Ce-tung, Mao Tse-tung zob. guer-rilla; maoizm; pótkolonializm
Marcuse Herbert zob też Freud; marksizm; socjologia płci; społeczeństwo masowe; teoria krytyczna
Mardsen Peter V. zob. sieć
Marks Karol, Karl Heinrich Mara zob. też Althusser; alienacja; antyurbanizm; azjatycki sposób produkcji; baza; burżuazja; determinizm gospodarczy; drobna burżuazja; Durkheim; ekonomia polityczna; Engels; ewolucjonizm; fałszywa świadomość; Ferguson; fetyszyzm towarowy; feudalizm; fizjokraci; formacja społeczna; Hegel; hegemonia; humanizm; ideologia; integracja społeczna i systemowa; interes klasowy; interesy; Kant; kapitalizm; kapitał; klasa robotnicza; klasa wyższa; komunizm; kwalifikacje; Lenin; lumpenproletariat; ład społeczny; Malthus; Mannheim; marksizm; materializm; nadbudowa; natura ludzka; neomarksizm; podział pracy; polaryzacja; postęp; praca kolektywna; prób-lematyczność; proletariat; proletaryzacja; prosta produkcja towarowa; Proudhon; prymitywny komunizm; racjonalizacja; rewolucja; rezerwowa armia pracy; ruchliwość społeczna; Schumpeter; siły wytwórcze; socjologia; socjc'3gia prawa; Spencer; społeczeń�'iV.' t ;varte i zamknięte; sposób produkcji; sprawiedliwość społeczna; sprzeczność; stalinizm; stosunki produkcji; strukturalizm; świadomość klasowa; teoria konfliktu; teoria krytyczna; teoria normatywna; teoria wartości pracy; Tro-eltsch; utopia; Weber Max; władza pieniądza; własność; zamknięcie społeczne; zmiana społeczna
Marsh Catherine zob. sondaż
Marsh Peter zob. dramaturgizm
Marshall Alfred zob. też ekonomia neoklasyczna
Marshall Gordon zob. etyka protestancka; klasa robotnicza; klasa średnia; klasa wyższa
Marshall Thomas Humphrey zob. też dobrobyt; polityka społeczna; socjalizm; stan; szkoła chicagowska
Martin David zob. sekularyzacja
Marwick Max G. zob. magia
Maslow Abraham Harold zob. też ; hierarchia potrzeb; humanizm; ruch projektów organizacyjnych; samorealizacja Mason David zob. etniczność
Masters William H. zob. homoseksualizm; socjologia
ptci
Matza David zob. prąd przestępczy; słowniki motywów Maupin Armistead zob. znaczący inni
.Mauss Marcel zob. też dar; teoria wymiany Mayenowa Maria Renata zob. Jakobson
Mayo (George) Elton zob. też efekt badacza; ruch stosunków międzyludzkich
Mcad Ceorge Herbert zob. też behawioryzm; beha-wioryzm społeczny; Blumer; Cooley; emergencja; gest; grupa odniesienia; interakcjonizm symboliczny; jaźń; konstrukcjonizm społeczny; porządek negocjowany; pragmatyzm; socjologia; szkoła chicagowska; test dwudziestu stwierdzeń; tożsamość; znaczący inni
Mead Margaret zob. też antropologia społeczna; en-dogamia; męskość; socjologia wizualna; szkoła kultury i osobowości
Means Cardiner C. zob. burżuazja; rewolucja menedżerska
Meighan Roland zob. socjologia oświaty
Meillassoux Claude. zob. niewolnictwo
Meisel James H. zob. Mosca
Mendel GregorJ. zob. dziedziczność; gen
Mengzi, Meng-cy, Mencjusz zob. konfucjanizm
Mennell Stephen zob. socjologiczne badanie jedzenia
Merleau-Ponty Maurice
Merrill Richard zob. przemysł rolny
Merton Robert K. zob. anomia; deprywacja; funk-cjonalizm; grupa odniesienia; konformizm; Mar-shall T.H.; niezamierzone konsekwencje; samo-spelniające się proroctwo; Simniel; socjologia klęsk; socjologia nauki; struktura możliwości; teoria średniego zasięgu; zachowanie aberracyjne
Michels Robert (Roberto) zob. też Mosca; partie polityczne; przemieszczenie celu; socjologia polityki
Middleton John zob. akefaliczny
Mikołaj l Romanów, cesarz rosyjski zob. Marks
Miles Robert zob. migracja; socjologia rasy
Miliband Ralph zob. państwo
Mili James zob. Marks; utylitaryzm
Milljohn Stuart zob. też liberalizm; pozytywizm; ruchliwość społeczna; utylitaryzm
Millarjohn zob. też szkockie Oświecenie; własność
Miller David zob. anarchizm; socjologia konsumpcji
Miller Seymour M. zob. deprywacja
Miller Walter zob. subkultura
Miller William L. zob. zachowania wyborcze
Mills Charles Wright zob. też abstrakcyjny empiryzm; badania wojska i militaryzmu; bezrobocie; demokracja; elita władzy; Frazier; humanizm; kompleks wojskowo-przemysłowy; marksizm; Parsons; sankcja; słowniki motywów; socjologia humanistyczna; socjologia mediów; teoria elit; Veblen; wartość; wielka teoria
Mincerjacob zob. teoria kapitału ludzkiego
Mintz Beth zob. burżuazja
Miracle Marvin P. zob. malejąca krzywa motywacji do pracy
Mishan EzraJ. zob. dobro publiczne
Mitchell Juliet zob. Freud; Klein M.; psychoanaliza
Mitzman Arthur zob. psychohistoria
Moi Toril zob. postmodernizm
Mok Albert L. zob. segmentacja rynku pracy \
\
Indeks osób 455
Mokrzycki Edmund zob. gęsty opis; Goffman; Gould-ner; interpretacja; przesocjalizowana koncepcja człowieka; relatywizm kulturowy; socjalizacja; układ ramowy
Mototow Wiaczesław M., właśc. W.M. Skriabin zob. stalinizm
Montesquieu Charles Loiiis de Secondat, baron de la Brede et de, Monteskiusz zob. też intelektualiści; postęp
Montgomery David zob. historia społeczna
Moore Barrington zob. faszyzm; socjologia historyczna
Moore Robert zob. klasa zamieszkania
Moore Wilbert E. zob. funkcjonaliznm; ruchliwość społeczna; zmiana społeczna
Moorhouse Herbert F. zob. socjologia konsumpcji
Morę sir Thomas, św., Morus zob. utopia
Moreno Jacob L. zob. sieć; socjometria
Morgan David zob. małżeństwo
Morgan David L. zob. zogniskowane wywiady grupowe
Morgan Lewis Henry zob. też azjatycki sposób produkcji; fratria; kultura; Łowię; Maine; małżeństwo grupowe; prymitywny komunizm
Morgenstern Oskar zob. teoria gier
Mormino Gary zob. migracja
Morris Desmond zob. etologia; socjobiologia
Morris Lydia zob. podział pracy w gospodarstwie domowym
Mosca Gaetano zob. też teoria elit
Mucha Janusz zob. Cooley
Mumford Emily zob. socjologia medycyny
Mumford Lewis zob. megalopolis
Mun Thomas zob. merkantylizm
Miinch Richard zob. Parsons
Munzer Stephen R. zob. prawa człowieka
Murdock George P. zob. rodzina mata
Murphy Raymond zob. zamknięcie społeczne
Murray Charles zob. hazard moralny; podklasa
Musgrave Alan zob. falsyfikacja
Mussolini Benito zob. Gramsci; totalitaryzm
Myrdal Alva zob. Klein V.
Myrdal Gunnar zob. Hayek von; kastowa szkoła stosunków rasowych; wartość
Myrdal Jan zob. maoizm
Nadel Siegfried Frederick
Nagel Ernest zob. pozytywizm
Napoleon III (Charles Louis Napoleon Bonaparte), prezydent Francji, nast. cesarz Francuzów zob. imperializm; lumpenproletariat
Naville Pierre zob. Sociologie du travail
Needham Rodney zob. pokrewieństwo
Neumann John (Janos) von zob. teoria gier
Neurath Otto zob. Koło Wiedeńskie
Newby Howard zob. badania społeczności lokalnej; historiografia; socjologia wsi; uległość; wspólnota i stowarzyszenie
Newcomb Theodore M. zob. grupa odniesienia; hipoteza komplementarności
Newmann Otto zob. socjologia hazardu
Newson Elizabeth zob. socjologia rodziny
Newsonjohn zob. socjologia rodziny
Niemi Richard G. zob. zachowania wyborcze
Nietzsche Friedrich Wilhelm zob. też egzystencjalizm;
456 Indeks osób
poststrukturalizm; relatywizm; Scheler; socjologia egzystencjalna
Nikolinakos Marios zob. dyskryminacja
Nisbet Robert A. zob. antyurbanizm; błąd ekologiczny; ewolucjonizm; postęp; socjologia; socjologia humanistyczna; teoria wymiany; wspólnota; zachowanie aberracyjne
Noller Patricia zob. dojrzewanie
Nordlinger Eric. zob. państwo
North Cecil C. zob. prestiż zawodów
Nowak Stefan zob. pojęcia
Nowicka Ewa zob. gęsty opis
Nozick Robert zob. libertarianizm; neoliberalizm; sprawiedliwość społeczna
Oakley Ann zob. feminizm; macierzyństwo; pteć kulturowa; podział pracy w gospodarstwie domowym; prace domowe; socjologia medycyny; socjologia rodziny
Oberschall Anthony zob. zamieszki
Ockham Wilhelm, William of Ockham zob. zasada ekonomii myślenia
0'Connor James zob. kryzys fiskalny państwa
Offe Claus zob. dezorganizacja kapitalizmu; kryzys fiskalny państwa
Ogburn William Fielding zob. też opóźnienie kulturowe; szkolą chicagowska
Ohlin Lloyd E. zob. anomia; struktura możliwości; subkultura; teoria zróżnicowanych możliwości
Okelyjudith zob. nomadowie
Okin Susan Moller zob. liberalizm
Ollman Bertell zob. prymitywny komunizm
Olson Mancur zob. działanie zbiorowe; teoria wymiany; zachowania zbiorowe
Oppenheimer Jacob zob. etyka
Orr'u Marco zob. anomia
Orwell George, właśc. Eric Arthur Blair zob. hipoteza Sapira-Whorfa
Osgood Charles Egerton zob. dyferencjał semantyczny
Ossowska Maria zob. Ossowski
Ossowski Stanisław
Otnes Per zob. socjologia konsumpcji
Ouchi William G. zob. kultura organizacyjna
Outhwaite William zob. empatia
Owen Robert zob. alienacja
Oyen Else zob. metoda porównawcza
Packard Vance zob. socjologia popularna
Page Elaine zob. chrześcijaństwo
Pahl Jan zob. alokacja dochodów w gospodarstwie domowym
Pahl Ray E. zob. polaryzacja; socjologia miasta; strategia pracy w gospodarstwie domowym
Paine Thomas
Pareto Yilfredo Federico Damaso, markiz zob. też Aron; kryterium Pareta; ruch stosunków międzyludzkich; ruchliwość społeczna; teoria elit; teoria systemów
Park Robert Ezra zob. też asymilacja; Burgess E.W.; ekologia miasta; porządek negocjowany; Simmel; socjologia formalna; socjologia rasy; szkoła chicagowska; teoria stref koncentrycznych
Parker Stanley zob. socjologiczne badania czasu wolnego
Parkin Frank zob. podwójna świadomość; Weberlto; zamknięcie społeczne
Parkinson Cyril Northcote zob. prawo Parkinsona
Parry Geraint zob. teoria elit
Parsons Talcott zob. też akcjonalizm; cel; dominująca ideologia; dynamika grupowa; Freud; funkcjom-lizm; historia życia; instytucja społeczna; integracja społeczna; interakcjonizm symboliczny; klasa szkolna; Kluckhohn; konsens; ład społeczny; macierzyńs-two; makrosocjologia; Marshall A.; męskość; norma; osiągnięcia; osobowość; Pareto; pluralizm metodologiczny; podział pracy związany z płcią; porządek normatywny; potrzeba; powszechniki ewolucyjne; powszechniki logiczne; przesoc>alizowana koncepcja człowieKa; psychoanaliza; racjonalizm; rodzina mała; rola; rola chorego; równowaga; sankcja; socjologia; socjologia medycyny; socjologia organizacji; socjologia prawa; socjologia zdrowia i choroby; sprawstwo; strukturacja; system społeczny; szkoła chicagowska; świecka religia; teoria działania; teoria modernizacji; teoria systemów; teoria średniego zasięgu; utylitaryzni; wartość; wielka teoria; władza; władza kolektywna i dystrybutywna; woluntaryzm; wspólnota; zmiana społeczna
Pascal Blaise zob. Goldmann
Pascale Richard Tanner zob. kultura organizacyjna
Passeron Jean-Claude zob. sprawstwo
Paweł z Tarsu, Paulos, właśc. Szawet (Szaul), św., apostoł zob. chrześcijaństwo
Pawłów Iwan P. zob. warunkowanie
Payne Malcolm zob. praca socjalna
Pearce Frank zob. socjologia prawa
Pearson Geoffrey zob. drobna przestępczość
Peel John David Yeadon zob. Spencer
Peirce Charles Sanders zob. też pragmatyzm
Pejovitch Svetozar zob. własność
Pelczyński Zbigniew A. zob. społeczeństwo obywatelskie
Penner Louis A. zob. psychologia
Perinbanayagam Robert Sidhartha zob. interakcjonizm symboliczny
Perlman Selig zob. ruch pracowniczy
Perry William J. zob. dyfuzja
Peters Thomas J <:<.�: Luitura organizacyjna
Pfohl StephenJ.; zob. dewiacja
Phillips Alban William zob. krzywa Phillipsa
Phillips Derek L. zob. teoria normatywna
Piaget Jean zob. też egocentryzm; konstrukcjonizm społeczny; niemowlęctwo; środowisko
Pickering Andrew zob. socjologia nauki
Piercy Marge zob. androgynia
Piorę Michael zob. segmentacja rynku pracy
Pitt-Rivers Augustus Henry Lane-Fox
Pitt-Rivers Julian zob. stosunki patron-klient
Piven Frances Fox zob. dobrobyt
Platon, Plato, właśc. Arystokles zob. demokracja; społeczeństwo otwarte i zamknięte; umowa społeczna
Platt Jennifer zob. burżuazyjnienie
Pleckjoseph H. zob. męskość
Plummer Ken zob. dokumenty osobiste; etykietowanie; interakcjonizm symboliczny; socjologia humanistyczna; subkultura
Poggi Gianfranco zob. państwo
Polany! Karl
Pollak Otto zob. kryminologia feministyczna
Pollert Anna zob. ocena pracy
Pope Alexander zob. humanizm
Pope Whitney zob. samobójstwo
Popper Karl R. zob. cząstkowa inżynieria społeczna; esencjalizm; falsyfikacja; historycyzm; Kolo Wiedeńskie; paradygmat; społeczeństwo otwarte i zamknięte
Postman Neil zob. socjologia mediów
Potterjonathan zob. dyskurs
Poulantzas Nicos zob. też drobna burżuazja; faszyzm; Cramsci; państwo; poststrukturalizm; socjologia miasta; sprzeczna przynależność klasowa; względna autonomia
Pound Roscoe zob. socjologiczna jurysprudencja
Primo de Rivera Jose zob. falangizm
Protagoras z Abdery zob. humanizm
Proudhon Pierre Joseph zob. też anarchizm; Marks
Prout Alan zob. dzieciństwo
Prus Robert zob. socjologia formalna
Przeworski Adam zob. metoda porównawcza
Purcell Kate zob. fatalizm
Quetelet (Lambert) Adolphe (|acques)
Quine Willard Van Orman zob. relatywizm kulturowy
Radne Jean zob. Goldmann
Radcliffe-Brown Alfred Reginald, pierwotnie A.R. Brown zob. też antropologia społeczna; Evans--Pritchard; pokrewieństwo; stosunki zaczepne; więzy krwi
Raeburn Henry zob. szkockie Oświecenie
Ragin Charles C. zob. metoda porównawcza
Rainwater Lee zob. socjologia rasy
Ramanudża zob. hinduizm
Ramsay Allan zob. szkockie Oświecenie
Ranger Terence zob. tradycja
Rapoport Rhona zob. podział pracy w gospodarstwie domowym; socjologiczne badania czasu wolnego; socjologia rodziny
Rapoport Robert N. zob. podział pracy w gospodarstwie domowym; socjologiczne badania czasu wolnego; socjologia rodziny
Ratzenhofer Custav zob. badania wojska i militaryzmu
Raven Bertram zob. władza przez odniesienie
Rawlsjohn zob. liberalizm; sprawiedliwość społeczna
Reagan Ronald zob. libertarianizm; nowa prawica
Redfield Robert zob. też badania społeczności lokalnej; socjologia wsi
Reed Mikę zob. zarządzanie
Reese Curtis W. zob. humanizm
Reeve Andrew zob. własność
Regini Marino zob. ruch pracowniczy
Reich Michael zob. segmentacja rynku pracy; teoria regulacji
Reich Wilhelm zob. też socjologia płci
Renner Karl zob. klasa usługowa
Renniejohn zob. szkockie Oświecenie
Rex John zob. etniczność; integracja społeczna i systemowa; klasa zamieszkania; podklasa; socjologia rasy; teoria konfliktu
Ribbentrop Joachim von zob. stalinizm
Ricardo David zob. alienacja; ekonomia polityczna; gospodarka wolnorynkowa; Marks; teoria wartości p/racy
Indeks osób 457
Richmond Mary zob. praca z jednostkami
Rickert Heinrich zob. nauki humanistyczne i przyrodnicze; neokantyzm; wartość; Weber Max
Riesman David zob. zewnątrzsterowność
Rigby Andrew zob. komuna
Riley Matilda White zob. socjologia starzenia się
Ritter Alan zob. anarchizm
Ritzer George zob. aksjomat; paradygmat
Robbins David zob. fatalizm
Robbins Thomas zob. nowe religie
Roberts Julian zob. Benjamin
Robertson William zob. szkockie Oświecenie
Robinson Paul A. zob. Kinsey; socjologia pici
Robinson William S. zob. błąd ekologiczny
Rock Paul zob. etykietowanie; pragmatyzm; Simmel; społeczeństwo
Rodinson Maxime zob. islam
Roemer John zob. teoria wymiany
Roethilsberger Fritz J. zob. eksperymenty Hawthorne; ruch stosunków międzyludzkich
Rójek Chris zob. socjologiczne badania czasu wolnego
Rosę Arnold Marshall
Rosę David zob. historycyzm
Rosę Michael zob. etyka pracy; ruch stosunków międzyludzkich; Sociologie du travail
Rosę Sonya O. zob. historia społeczna
Rosenberg Hans zob. historia społeczna
Rosenberg Morris zob. jaźń
Rosenblum Nancy L. zob. liberalizm
Rossi Alice S. zob. feminizm; grupa odniesienia
Rossi Peter zob. sprawiedliwość społeczna
Roth Guenther zob. charyzma
Rousseau Jean Jacques zob. też anarchizm; intelektualiści; Malthus; natura ludzka; umowa społeczna
Rowntree Benjamin Seebohm zob. też ubóstwo
Roy Donald zob. ruch stosunków międzyludzkich; socjologia organizacji
Ruberyjill zob. rynek pracy
Rubinstein William D. zob. rozkład dochodów
Rude George F.E. zob. zamieszki
Runciman Walter G. zob. deprywacja; grupa odniesienia; liberalizm; podklasa
Rusche Georg zob. kryminologia krytyczna
Russell Bertrand A.W., trzeci earl Russell zob. Koło Wiedeńskie; Wittgenstein
Rutter Michael zob. deprywacja
Ryle Gilbert zob. gęsty opis
Sachs Harvey zob. analiza konwersacyjna; etnometo-dologia
Sahlins Marshall D. zob. socjobiologia; dar; łowca--zbieracz
Said Edward zob. azjatycki sposób produkcji
Saint-Simon Claude Henri de Rouvroy de, hrabia zob. też alienacja; Comte; Durkheim; postęp; ruchy społeczne; społeczeństwo przemysłowe; zmiana społeczna
Sale Kirkpatrick zob. demokracja
Salomone Arcangelo William zob. faszyzm
Samuelson Paul A. zob. dobro publiczne
Sandler Todd zob. dobro publiczne
Sang Ye zob. maoizm
Sapir Edward zob. relatywizm kulturowy
Sarlvik Bo zob. zachowania wyborcze
458 Indeks osób
Sartrejean Paul zob. też akcjonalizm; egzystencjalizm; Merleau-Ponty; socjologia egzystencjalna; utopia
Saunders Peter zob. klasa zamieszkania; konsumpcja zbiorowa; sektory konsumpcji; władza lokalna; własność
Saussure Ferdinand de zob. też dyskurs; Jakobson; poststrukturalizm; semiologia; strukturalizm
Savas Emanuel S. zob. prywatyzacja
Sayer Derek zob. społeczeństwo
Scheff Thomas zob. antypsychiatria; socjologia emocji
ScheglofF Emmanuel zob. analiza konwersacyjna
Scheler Max
Schlick Moritz zob. Koło Wiedeńskie
Schmidt Emerson Peter zob. Blumer
Schiitz (Schutz) A. zob. fenomenologia; konstrukc-jonizm społeczny; socjologia egzystencjalna; socjologie codzienności; wiedza zdroworozsądkowa
Schuman Howard zob. socjologia rasy
Schumpeterjoseph Alois zob. też imperializm; przedsiębiorca
Schwartz Michael zob. burżuazja
Scott Joan W. zob. historia społeczna
Scott John zob. burżuazja; dekompozycja kapitału; klasa wyższa
Scott Marvin B. zob. rola; Machiavelli; słowniki motywów; socjologia egzystencjalna
Scott Walter zob. szkockie Oświecenie
Scull Andrew zob. dekarceracja
Seeman Melvin zob. alienacja
Seligman Charles zob. antropologia społeczna; Nadel
Selvin Hanan C. zob. błąd ekologiczny
Selznick Philip zob. socjologia organizacji
Sewell William H. zob. historia społeczna
Shakespeare (Szekspir) William zob. dramaturgizm
Shanas Ethel zob. socjologia starzenia się
Shaw Clifford Robe zob. też dokumenty osobiste; historia życia; szkoła chicagowska
Shaw George Bernard zob. fabianizm
Shaw Martin zob. badania wojska i militaryzmu; wojna totalna
Shaw William H. zob. materializm historyczny
Sheridan Alan zob. Foucault
Sheridan Dorothy zob. Obserwacja Masowa
Sherif Carolyn zob. uprzedzenie
Sherif Muzafer zob. uprzedzenie
Shevky Eshref zob. analiza obszarów społecznych
Shibutani Tamotsu zob. grupa odniesienia
Shils Edward A. zob. Coffman; Parsons; świecka religia
Siegel Abraham zob. hipoteza Kerra-Siegla
Siegfried Andre zob. szkoła "Annales"
Silverblatt Irenę zob. magia
Silverman David zob. socjologia organizacji
Simmel Georg Friedrich Eduard zob. też antyurbanizm; Aron; GofFman; interakcjonizm symboliczny; neo-kantyzm; Park; socjologia formalna; socjologia miasta; socjologia religii; styl życia; Weber Max; władza
Simon Herbert A. zob. racje zadowalające; racjonalność ograniczona; socjologia organizacji
Simon Rita James zob. kryminologia feministyczna
Simon William zob. dramaturgizm; socjologia płci
Singer Peter zob. Hegel
Sjoberg Gideon zob. etyka badawcza
Skinner Burrhus F. zob. behawioryzm; język; twierdzenia o wymianie; warunkowanie
Skocpol Theda zob. państwo; rewolucja; socjologia historyczna
Smali Albion Woodbury zob. też szkoła chicagowska
Smart Carol zob. kryminologia krytyczna
Smelser Neil J. zob. ruchy społeczne; socjologia życia gospodarczego; społeczeństwo przemysłowe; teoria modernizacji; zachowania zbiorowe; zmiana społeczna
Smith Adam zob. też alienacja; ekonomia polityczna: fizjokraci; gospodarka wolnorynkowa; kapitalizm kapitał; liberalizm; Malthus; Marks; merkantylizm Montesquieu; niewidzialna ręka; podział pracy szkockie Oświecenie; teoria kapitału ludzkiego własność; teoria wartości pracy; teoria wymiany
Smith Anthony D. zob. etniczność; nacjonalizm
Smith David M. zob. socjologia miasta
Smith Dennis zob. socjologia historyczna
Smith sir Grafion Elliot zob. dyfuzja
Smith William Robertson zob. Frazer; socjologia re ligii; totemizm
Snare Frank zob. własność
Snodgrassjon zob. Shaw C.R.
Snów John zob. epidemiologia
Sokrates zob. dewiacja
Soltan Karol E. zob. sprawiedliwość społeczna
Sombart Werner zob. dwupartyjny; judaizm; We ber Max
Sorel Georges
Sorokin Pitirim Alexandrovich (Aleksandrowicz) zot też ruchliwość społeczna
Spearman Charles zob. analiza czynnikowa
Spencer Herbert zob. też analogia organiczna; dai winizm społeczny; ewolucjonizm; Giddings; ir stytucja społeczna; lad społeczny; postęp; spolf czeństwo przemysłowe; Sumner; teoria modei nizacji; teoria systemów; utylitaryzm; Ward
Spengler Oswald A.G. zob. postęp
Spinoza Barucli, Benedictus Despinosa (d'Espinozi zob. epistemologia; metafizyka
Stacey Margaret zob. badania społeczności lokalne socjologia zdrowia i choroby
Stalin losif Wissarionowicz, właśc. I.W. Dżugaszwi zob. Stalin'; T; "rocki
Stalker Georgt iStanworth Philip zob. ruchliwość społeczna
Stark Werner zob. socjologia wiedzy
Starr Paul zob. stowarzyszenia zawodowe
Stevens Stanley Smith zob. pomiar
Stinchcombe Arthur L zob. historia społeczna
Stokes Randall zob. słowniki motywów
Stone Lawrence zob. indywidualizm uczuciowy; ma żeństwo
Storr Anthony zob. Jung
Stouffer Samuel Andrew zob. też badania wojsl i militaryzmu; deprywacja; grupa odniesienia
Strange Susan zob. kapitalizm
Strauss Anselm L. zob. grupa odniesienia; interak jonizm symboliczny; kontekst świadomości; Me; G.H.; porządek negocjowany; światy społeczn teoria ugruntowana; socjologia formalna
Stryker Sheldon zob. interakcjonizm symboliczny
Suci George zob. dyferencjal semantyczny
Sumner William Graham zob. też dyfuzja; grupa z
Indeks osób 459
ł'
TT; Ti
ł
wnętrzna; naturalne sposoby postępowania w gromadzie; Spencer
Sussman Marvin B. zob. socjologia starzenia się Sutherland Edwin H. zob. dewiacja; przestępstwo urzędnicze; subkultura; teoria zróżnicowanych powiązań
Suttles Gerald D. zob. konstrukcjonizm społeczny Swedberg Richard zob. socjologia życia gospodarczego Swingewood Alan zob. szkockie Oświecenie Sykes Cresham zob. kryminologia; przestępstwo;
słowniki motywów; subkultura Szacki Jerzy zob. Gouldner; władza Szasz Thomas zob. antypsychiatria; kozioł ofiarny Szczupaczyński Jerzy zob. ruchy społeczne Szekspir William zob. Shakespeare William Szelenyi Ivan zob. drobna burżuazja Szmatka Jacek zob. strukturalizm; tabu; teoria wymiany
Sankara, Siankara zob. hinduizm
Taft Jessie
Tait David zob. akefaliczny
Tannenbaum Frank zob. niezamierzone konsekwencje
Tannenbaum Percy zob. dyferencjał semantyczny
Tarde (jean) Gabriel (de) zob. też tłum; zachowania
zbiorowe
'awney Richard Henry zob. też fabianizm; socjalizm Taylor Allegra zob. socjologiczne badanie prostytucji Taylor Frederick Winslow zob. też socjologia organizacji; zarządzanie naukowe 'aylor łan R. zob. Narodowa Konferencja ds. Dewiacji Taylor Laurie zob. Narodowa Konferencja ds. Dewiacji Telford Thomas zob. szkockie Oświecenie Teune Henry zob. metoda porównawcza Thatcher Margaret Hilda, baronessa Thatcher of Kes-
teven zob. liberalizm; nowa prawica; Hayek von Thomas Dorothy Swaine Thomas Graham S. zob. badania budżetu czasu Thomas William Isaac zob. też definicja sytuacji; dokumenty osobiste; historia życia; konstrukcjonizm społeczny; niezamierzone konsekwencje; sa-mospełniające się proroctwo; Thomas D.S.; twierdzenie Thomasa; Znaniecki Thompson Edward Palmer zob. marksizm; socjologia
historyczna; świadomość klasowa; zamieszki Thompson Paul zob. dekwalifikacja Jhorndike Edward Lee zob. warunkowanie iThrasher Frederic M. zob. gang; socjologia wizualna;
szkoła chicagowska Thrupp Sylvia T. zob. milenaryzm Thurstone Louis Leon zob. analiza czynnikowa Tienda Marta zob. etniczność Tierney Kathleen J. zob. deprywacja Tilly Charles zob. mobilizacja; państwo; rewolucja Tilly Louise zob. historia społeczna; rewolucja Timms Duncan zob. analiza obszarów społecznych Tinbergen Nikolaus zob. etologia Tiryakian Edward A. zob. socjologia egzystencjalna Titmuss Richard Morris zob. też kolektywizm Tito, właśc. Josip Broz zob. kolektywizm Tocqueville (Charles) Alexis (Henri Maurice Clerel)
de zob. też Aron; społeczeństwo masowe Tolson Andrew zob. męskość Tołstoj Lew N., hrabia zob. teoria normatywna
Tomlinson Sally zob. podklasa
Tónnies Ferdinand Julius zob. też antyurbanizm; Aron; polaryzacja; Redfield; socjologia wsi; społeczeństwo masowe; stan; wspólnota; wspólnota i stowarzyszenie; zmienna dychotomiczna
Torrancejohn zob. alienacja
Touraine Alain zob. akcjonalizm; Friedmann; interwencja socjologiczna; ruchy społeczne; socjologia popularna
Townsend Peter zob. dobrobyt; socjologia rodziny; socjologia zdrowia i choroby; ubóstwo
Toynbee Arnold J. zob. postmodernizm
Treiman DonaldJ. zob. prestiż zawodów
Trocki Lew Dawidowicz, wlaśc. L.D. Bronstein zob. też stalinizm
Troeltsch Ernst zob. też sekta; socjologia religii
Turgot Annę Robert Jacques de 1'Aulne, baron zob. postęp
Turner Bryan S. zob. prawa człowieka; socjologia ciała
Turner Jonathan H. zob. analiza konwersacyjna; etno-metodologia; Parsons; makrosocjologia; poststruk-turalizm; system światowy; teoria krytyczna
Turner Ralph H. zob. Rosę A.M.; ruchliwość rywaliza-cyjna i poręczeniowa; tłum; zachowania zbiorowe
Turner Victor Witter zob. też symbol
Tylor sir Edward Burnett zob. też antropologia społeczna; Boas; etykietowanie; Frazer; kultura; kuzyn przeciwległy
Unger Robert zob. socjologia prawa Urryjohn zob. dezorganizacja kapitalizmu; sprzeczna przynależność klasowa; władza
Van (van) Gennep (Charles) Arnold (Kurr) zob. też faza
liminalna; obrzędy przejścia; rytuał; Turner V.W.;
ukryty program
Yanneman Reeve zob. świadomość warstwowa Vaus David A. zob. pomiar Vaux Clotilde de zob. pozytywizm Veblen Thorstein Bundę zob. też klasa próżniacza;
nowa klasa robotnicza; podział pracy; sektory
konsumpcji
Verba Sidney zob. kultura polityczna Vernoff Edward zob. prymitywny komunizm Vidal de la Blanche Paul zob. geografia człowieka Voltaire, Wolter, właśc. Francois Marie Arouet zob.
duch czasu; intelektualiści; postęp VonecheJacquesJ. zob. Piaget Vroom Victor zob. ruch projektów organizacyjnych
Wagner Jon zob. socjologia wizualna
Wakeford John zob. władza
Wallace Alfred R. zob. darwinizm społeczny
Wallace Ruth A. zob. feminizm
Wallerstein Immanuel M. zob. socjologia historyczna;
system światowy; szkoła "Annales" Wallis Roy zob. też nowe religie Walras Leon zob. ekonomia neoklasyczna Walster Elaine zob. sprawiedliwość społeczna Walton Paul zob. etykietowanie; kryminologia krytyczna Walzer Michael zob. liberalizm Wałęsa Lech zob. racjonalizacja Ward Lester Frank

460 Indeks osób
Warner William Lloyd zob. też GofFman; kastowa szkoła stosunków rasowych; ruch stosunków międzyludzkich
Waterman Robert H. zob. kultura organizacyjna
Watsonjohn B. zob. behawioryzm; behawioryzm społeczny Watt James zob. szkockie Oświecenie
Webb (Martha) Beatrice, lady Passfield
Webb Sidney James, baron Passfield zob. Webb B.;
fabianizm Weber Alfred zob. też Weber Max
Weber Eugen zob. faszyzm
Weber Mariannę zob. Weber Max
Weber Max zob. też absolutyzm; Aron; biurokracja; charyzma; chrześcijaństwo; działanie zbiorowe; ekonomia polityczna; empatia; etyka protestancka; feudalizm; Gouldner; hinduizm; idealizm; interpretacja; islam; judaizm; kasta; konfucjanizm; legitymizacja; makrosocjologia; malejąca krzywa motywacji do pracy; metoda porównawcza; nauki humanistyczne i przyrodnicze; neokantyzm; Nie-tzsche; niezamierzone konsekwencje; osobowość; panowanie; państwo; Parsons; paternalizm; patos metafizyczny; podejście idiograficzne a nomote-tyczne; powinowactwo wybiórcze; psychohistoria; racjonalizacja; racjonalizm; racjonalność formalna; racjonalność funkcjonalna; religia prywatna; Schum-peter; sekta; sektory konsumpcji; sekularyzacja; socjalizm; socjologia; socjologia egzystencjalna; socjologia oświaty; socjologia prawa; socjologia religii; socjologia wiedzy; socjologia życia gospodarczego; społeczeństwo masowe; społeczeństwo przemysłowe; stan; stowarzyszenia zawodowe; szansę życiowe; szkoła "Annales"; teodycea; teoria działania; teoria konfliktu; teoria normatywna; Troeltsch; typ idealny; wartość; władza; własność; wspólnota i stowarzyszenie; zamknięcie społeczne; znaczenie
Weeks Jeffrey zob. homoseksualizm
Weigert Andrew zob. socjologie codzienności
Weinberg George zob. homofobia
Weinstein Eugene A. zob. obsadzanie innego w roli
Weisberg Herbert F. zob. zachowania wyborcze
Wertheim Wilhelm F. zob. społeczeństwo pluralistyczne
West Edwin G. zob. Smith A.
Westermarck Edvard (Edward) Alexander
Westphalen Jenny von zob. Marks
Wetherell Margaret zob. dyskurs
Wexler Philip zob. program minimalny; socjologia oświaty
Whimster Sam zob. racjonalizacja
White Harrison zob. sieć
Whitingjohn zob. szkoła kultury i osobowości
Whorf Benjamin zob. relatywizm kulturowy
Whyte Martin King zob. małżeństwo
Whyte William Foote zob. etnografia; gang; obserwacja uczestnicząca; ruch stosunków międzyludzkich; socjologia organizacji
Whyte William H. zob. człowiek organizacji
Wiener Anthony zob. futurologia
Wilkins Leslie zob. wzmocnienie dewiacji
Wilkinson Barry zob. nowa technologia
Williams Gavin zob. marksizm
Williams Marilyn zob. analiza obszarów społecznych
Willmott Peter zob. podział pracy w gospodarstwie
domowym; rodzina mała; rodzina symetryczna:
rola małżeńska; socjologia rodziny Wilson Bryan zob. interpretacja; magia; sekta; seta
laryzacja; socjologia religii Wilson Charles zob. socjologia historyczna Wilson Edward O. zob. gen; socjobiologia; zmian;
społeczna
Wilson William Julius zob. podklasa; ubóstwo Winch Peter zob. idealizm; interpretacja; magia Winch Robert Francis zob. hipoteza komplementarnośl Windelband Wilhelm zob. też nauki humanistyczni
i przyrodnicze; neokantyzm; podejście idiografia
ne a romotetyrzne; Weber Max Wingjohn zob. test badania stanu aktualnego Winnicott Donald Woods zob. też psychoanaliza Wirth Louis zob. też analiza obszarów społecznyd
getto; grupa mniejszościowa; socjologia kliniczni
socjologia miasta; styl życia; urbanizm Wish Myrón zob. skalowanie wielowymiarowe Wittfogel Karl zob. azjatycki sposób produkcji; de!
potyzm orientalny; teoria krytyczna Wittgenstein Ludwig Josefjohann zob. też etnomf
todologia; Kolo Wiedeńskie; relatywizm kulturow
socjologia nauki Woleńskijan zob. MillJ.S. Wolf Eric R. zob. chłopstwo Wolfe Donald M. zob. podział pracy w gospodarstwi
domowym Wolter zob. Voltaire Woodiwiss Anthony zob. burżuazja Woodward Joan zob. też teoria kontyngencji Wooton Barbara Frances, baronessa Wootton <
Abinger zob. też patologia; psychopata Wordsworth William zob. kultura popularna Worsley Peter zob. milenaryzm Wright Erik Olin zob. algorytm; drobna burżuazj.
interes klasowy; neomarksizm; sprzeczna przyn;
leżność klasowa
Wrigley Edward Anthony zob demografia historyczr Wrong Dennis zob. przesocjalizowana koncepc
człowieka; socjalizacja; wadzą Wundt Wilhelm ?rb. psychologia
Youngjock zob. etykietowanie; kryminologia krytyc na; kryminologia pozytywistyczna; subkultura
Young Michael zob. merytokracja; podział prai w gospodarstwie domowym; rodzina mała; rodził symetryczna; rola małżeńska; socjologia rodzin świecka religia
Zalda Mayer N. zob. ruchy społeczne
Zaretsky Eli zob. socjologia rodziny
Zeitlin Maurice zob. klasa wyższa
Zerubavel Eviatar zob. socjologia czasu
Zhang Xinxin zob. maoizm
Zipf George K. zob. neopozytywizm
Znaniecki Florian Witold zob. też definicja sytuac
dokumenty osobiste; historia życia Zollschan George K. zob. teoria konfliktu Zorbaugh Harvey zob. szkoła chicagowska Zukin Sharon zob. burżuazja Zurcher Louis A. zob. krucjata moralna; rola Zweig Ferdynand zob. burżuazyjnienie
Indeks rzeczowy*
absolutyzm zob. też anarchizm; faszyzm; liberalizm
abstrakcyjny empiryzm zob. też Lazarsfeld; Mills; pluralizm metodologiczny; socjologia prawa; socjologia wsi
administracja publiczna
administracja socjalna zob. badanie administracji socjalnej
afekt
agnat zob. też patrylinearny
agraryzm
agregat zob. też grupa społeczna
agresja
akcja afirmatywna zob. dyskryminacja pozytywna
akcja przemysłowa zob. też konflikt przemysłowy; strajk
akcjonalizm zob. też interwencja socjologiczna
akefaliczny
akomodacja zob. asymilacja
aksjomat
aktor zob. autonomia; teoria działania
akulturacja zob. też asymilacja
akumulacja kapitału zob. też fizjokraci; kapitał; mer-kantylizm; produkcja drobnotowarowa
algorytm
alienacja zob. też anomia; burżuazyjnienie; dekwali-fikacja; demokracja przemysłowa; doświadczanie pracy; Ferguson; hipoteza Kerra-Siegla; humanizm; Marks; pojęcia; praca kolektywna; proletariat; re-ifikacja; socjologia konsumpcji
alkoholizm zob. nadużywanie alkoholu i alkoholizm
alokacja dochodów w gospodarstwie domowym
ambiwalcncja
amnezja wsteczna
amoralny fainilizm
AMOS zob. analiza czynnikowa Ł
analiza czynnikowa zob. też analiza skupień; analiza wielozmiennowa; ekstrawersja i introwersja; osobowość; pakiety statystyczne; równania strukturalne; skala Likerta; socjologia organizacji
analiza dyskryminacyjna zob. analiza wielozmiennowa
analiza dyskursu zob. dyskurs
analiza emiczna i etyczna
analiza historii zdarzeń zob. też denominacja; wydarzenie życiowe
analiza kohort zob. kohorta
analiza konwersacyjna zob. też Durkheim; etnome-todologia; kodowanie
analiza kosztów i korzyści zob. też dobro publiczne
analiza logarytmiczno-liniowa zob. też Lazarsfeld; model; ruchliwość społeczna; socjologia matematyczna; tabela rozkładu łącznego
analiza logliniowa zob. analiza logarytmiczno-liniowa
analiza obszarów społecznych zob. też system światowy; teoria stref koncentrycznych
analiza regresji zob. też analiza czynnikowa; analiza ścieżkowa; analiza wielozmiennowa; ekonometria; model; ruchliwość społeczna; statystyka; zmienne formalne
analiza rozrostu i podziałów
analiza składnikowa
analiza skupień zob. też analiza wielozmiennowa
analiza systemów zob. teoria systemów
analiza ścieżkowa zob. też analiza wielozmiennowa; modelowanie przyczynowe
analiza treści zob. też analiza konwersacyjna; kodowanie; studium przypadku
analiza układów ramowych zob. układ ramowy
analiza wielozmiennowa zob. też analiza skupień; ekonometria; metoda porównawcza; modelowanie przyczynowe; sondaż
analiza wtórna zob. też analiza kohort; banki danych; replikacja
analogia biologiczna zob. analogia organiczna
analogia organiczna zob. też antropomorfizm; ewo-lucjonizm; funkcjonalizm; teoria systemów
anarchizm zob. też Goffman; kibuce; kryminologia krytyczna; nowa lewica; pluralizm; Proudhon
androgynia zob. też płeć kulturowa
animatyzm
animizm zob. totemizm
* Hasła słownika wyróżniono czcionką pogrubioną.
462 Indeks rzeczowy
anomia zob. też dewiacja; drobna przestępczość; kryminologia feministyczna; milenaryzm; podział pracy; ruch stosunków międzyludzkich; sekularyzacja; socjalizm; socjologia życia gospodarczego; społeczeństwo masowe; struktura możliwości; subkultura; teoria zróżnicowanych możliwości
antropologia społeczna zob. też Boas; etnocentryzm; etnografia; Evans-Pritchard; funkcjonalizm; Goff-man; Malinowski.; Mauss; Mead M.; obserwacja uczestnicząca; pokrewieństwo; Radcliffe-Brown; socjologiczne badanie jedzenia; strukturalizm; Tylor
antropomorfizm
antynomizm
antypsychiatria zob. też choroba psychiczna; Laing
antyurbanizm zob. też socjologia wsi; Glass R.
aparat ideologiczny państwa zob. też państwo
apartheid zob. segregacja
artefakty statystyczne i metodologiczne zob. też klasyfikacja zawodów
arystokracja robotnicza zob. też dekompozycja pracy; klasa wyższa; Lenin
asymilacja zob. też społeczeństwo wielokulturowe
atomizm
atrybucja zob. teoria atrybucji
autentyczność
autobiografia zob. historia życia
autokracja zob. też inteligencja
automatyzacja zob. też burżuazyjnienie; klasa robotnicza; nowa klasa robotnicza; nowa technologia; proces pracy; socjologia przemysłu
autonomia
autorytaryzm zob. osobowość autorytarna
azjatycki sposób produkcji zob. też despotyzm orientalny
badania aktywne
badania budżetu czasu
badania jakościowe a ilościowe zob. też teoria ugruntowana
badania lesbijek i gejów
badania niejawne
badania oceniające
badania społeczności lokalnej zob. też Maclver; obraz struktury klasowej; socjologia wsi; socjologia zdrowia i choroby; Tónnies
badania wojska i militaryzmu zob. też odstraszanie
badanie administracji socjalnej zob. też fabianizm
badanie opinii zob. też dobór próby; próba kwotowa; sondaż; szeregi czasowe
badanie panelowe zob. też próba rotacyjna; sondaż; zmiana społeczna
badanie pilotażowe
badanie postaw zob. postawa
badanie przekrojowe zob. też badanie panelowe; gospodarstwo domowe; spis
badanie rynku zob. też sondaż
banki danych
banki rozwoju
bariery konsumpcji zob. sektory konsumpcji
baza zob. też azjatycki sposób produkcji; determinizm gospodarczy; ideologia; Marks; nadbudowa; sposób produkcji
behawioryzm zob. też behawioryzm społeczny; Freud, humanizm; język; kultura; Lundberg; Maslow; neo-pozytywizm; percepcja; poznanie; psychologia; rozróżnianie bodźców; ruch stosunków międzyludzkich; tabula rasa; teoria poznawcza; teoria uczenia się; uogólnianie bodźca; terapia zachowania; Wittgenstein behawioryzm społeczny zob. też behawioryzm;
Mead G.H.
bezrobocie zob. też dekwalifikacja; dezorganizacja kapitalizmu; dostosowanie strukturalne; fatalizm; klasa robotnicza; krzywa Phillipsa; podklasa; polaryzacja; praca socjalna; rynek; segmentacja rynku pracy: stosunki pracy ubóstwo; wskaźniki społeczne; wydajność bezrobocie częściowe zob. też segmentacja rynku
pracy
białe kołnierzyki zob. praca fizyczna a umysłowa bieg życia zob. tez analiza historii zdarzeń; cykl
życia; rodzina mała; wydarzenie życiowe bierny opór
biografia zob. dokumenty osobiste; historia życia biologizm zob. redukcjonizm biologiczny biurokracja zob. też cel; denominacja; instytucja totalna; intelektualiści; państwo; partie polityczne; patos metafizyczny; patrymonializm; przestępstwo; racjonalizacja; socjalizm; socjologia konsumpcji; socjologia mediów; socjologia organizacji; socjologia życia gospodarczego; społeczeństwo masowe; społeczeństwo przemysłowe; stowarzyszenia zawodowe; strategia pracy w gospodarstwie domowym; struktura zawodowa; teoria elit; totalitaryzm; Trocki; typ idealny; uprzemysłowienie; We-ber M.; zarządzanie
błąd zob. też artefakty statystyczne i metodologiczne błąd ekologiczny zob. też samobójstwo błąd kompozycji
błąd próby zob. też błąd; dobór próby bojowość zob. też ruch stosunków międzyludzkich;
zamieszki; związkowość bramkarz
buddyzm zob. też monoteizir nowe religie; religia budżet czasn :: .': ' adania budżetu czasu burżuazja zob. tez burżuazyjnienie; drobna burżuazja faszyzm; interes klasowy; klasa wyższa; Marks praca; proletaryzacja; socjologia prawa; socjologi; wiedzy; społeczeństwo przemysłowe; sprzeczni przynależność klasowa; szkockie Oświecenie; świa domość klasowa
burżuazyjnienie zob. też ekonomia pozycjonalna Michels; nowa klasa robotnicza; styl życia; tez; Halevy'ego
CASM1N zob. ruchliwość społeczna
CATEGO zob. test badania stanu aktualnego
cel zob. też autonomia; Lewin; popędy wrodzeni
i nabyte; przemieszczenie celu; przyczyna; teorii
pola
centrum zob. model centrum i peryferii chałupnictwo zob. też socjologia szkolenia charyzma zob. też feudalizm; racjonalizacja; sza
manizm chiliazm zob. też totalitaryzm
Indeks rzeczowy 463
chloporobotnicy
chłopstwo zob. też antropologia społeczna; despotyzm orientalny; dominująca ideologia; guerilla; inteligencja; Kautsky; kolonializm wewnętrzny; maoizm; socjologia rozwoju
dioroba dyplomowa zob. też kredencjalizm
choroba psychiczna zob. też antypsychiatria; depresja; DSM-IV; redukcjonizm biologiczny
choroba psychosomatyczna
chromosomy
chrześcijaństwo zob. też Frazer; fundamentalizm religijny; innowacja religijna; islam; milenaryzm; monoteizm; nowe religie
chrześniactwo zob. też stosunki patron-klient
ciało zob. też pteć kulturowa; socjologiczne badanie jedzenia
coup d'etat zob. zamach stanu
cybernetyka zob. też wzmocnienie dewiacji
cykl deprywacji zob. też deprywacja; podklasa
cykl długofalowy zob. też Schumpeter
cykl gospodarczy zob. też rynek
cykl koniunkturalny zob. cykl gospodarczy
cykl życia zob. też bieg życia; dojrzewanie; Jung; małżeństwo; młodość; niemowlęctwo; podział pracy w gospodarstwie domowym; socjologia rodziny; socjologiczne badania czasu wolnego; strategia pracy w gospodarstwie domowym
cyrkulacja elit zob. teoria elit
czarownictwo zob. magia
czary zob. magia
czas zob. socjologia czasu
czas podwojenia
czas wolny zob. socjologiczne badania czasu wolnego
cząstkowa inżynieria społeczna zob. też historycyzm
człowiek ekonomiczny zob. /iomo oeconomicus
człowiek organizacji
dane zob. też banki danych; historia mówiona
dar zob. też gospodarka nieformalna; Mauss
darwinizm społeczny zob. też analogia organiczna; badania wojska i militaryzmu; Gumplowicz; Lomb-roso; natura ludzka; postęp; redukcjonizm biologiczny; socjologia religii; Spencer; Sumner
dedukcja zob. też indukcja
deedukacja
definicja sytuacji
definicja operacyjna zob. operacjonalizacja
degradacja pracy zob. też proces pracy
degradacja społeczna
deindustrializacja zob. też usługi
dckarceracja zob. też Goffman; kontrola środowiskowa
dekompozycja kapitału zob. też burżuazja
dekompozycja pracy
dekwalifikacja zob. też degradacja pracy; Friedmann; kwalifikacje; nowa technologia; proletaryzacja; ruch stosunków międzyludzkich; Socjologie du travail; socjologia życia gospodarczego; system fabryczny
demografia zob. też demografia historyczna; demografia społeczna; Glass D.V.; statystyka ruchu naturalnego ludności
demografia historyczna
demografia społeczna
demokracja zob. też biurokracja; chrześcijaństwo; demokracja uczestnicząca; grupa interesu; intelektualiści; Janowitz; marksizm; Marshall T.H.; obywatelstwo; Paine; Rousseau; ruchy społeczne; siła przeciwważna; socjologia polityki; socjologia rozwoju; społeczeństwa pluralistyczne; społeczeństwo masowe; społeczeństwo otwarte i zamknięte; stowarzyszenia dobrowolne; zmiana społeczna
demokracja przemysłowa zob. też Marshall T.H.; ruch jakości życia pracowników; ruch pracowniczy; ruch stosunków międzyludzkich
demokracja uczestnicząca
denominacja zob. też sekta
denominalizacja zob. denominacja
denotacja zob. konotacja i denotacja
depresja zob. też stres; test badania stanu aktualnego
depresja kliniczna zob. depresja
depresja nerwicowa
deprywacja zob. też anomia; badania wojska i militaryzmu; cykl deprywacji; egalitaryzm; grupa odniesienia; kryminologia realistyczna; mesjanizm; milenaryzm; potrzeba; rewolucja; ruchy społeczne; socjologia starzenia się
deprywacja macierzyńska zob. pozbawienie opieki macierzyńskiej
deskolaryzacja zob. deedukacja; socjologia oświaty
desocjalizacja
despotyzm orientalny
determinizm gospodarczy zob. też analiza obszarów społecznych; Gramsci; marksizm; Sumner; względna autonomia
determinizm technologiczny zob. też nowa klasa robotnicza; Sociologie du travail; socjologia przemysłu; społeczeństwo przemysłowe; system spo-łeczno-techniczny
dewiacja zob. też anomia; choroba psychiczna; diabeł ludowy; grupa mniejszościowa; kontrola społeczna; kryminologia; kryminologia feministyczna; norma; odrzucenie dewiacji; patologia społeczna; rola chorego; struktura możliwości; subkultura; zachowanie aberracyjne
dewiacja pierwotna i wtórna zob. też etykietowanie
dezorganizacja kapitalizmu
diabeł ludowy zob. też zachowania zbiorowe
diada zob. też socjologia formalna; triada
Diagnostic and Statistical Manuał of Mental Disorders zob. DSM-1Y
diagram kołowy zob. też rozkład zmiennej
diagram punktowy
dialektyka zob. też eksternalizacja; Guwitch; Hegel; socjologia wiedzy; synteza
długofalowy cykl koniunkturalny zob. cykl długofalowy
dobór próby zob. też badanie opinii; błąd próby; grupa kontrolna; jednostka analizy; populacja; próby nielosowe; sondaż; spis; technika kuli śnieżnej
dobro publiczne zob. też błąd kompozycji; efekt zatłoczenia; ekonomia pozycjonalna
dobro zbiorowe zob. dobro publiczne
dobrobyt zob. też badanie administracji socjalnej; dobro publiczne; Marshall T.H.; nierówność; polityka społeczna; potrzeba; rozkład dochodów
dojrzewanie zob. też kryzys tożsamości; kultura młodzieżowa; młodość
464 Indeks rzeczowy
dokumenty osobiste zob. też badanie niejawne; historia życia; obserwacja uczestnicząca; studium przypadku; Thonias W.l.
dominacja zob. panowanie
dominująca ideologia zob. też kultura popularna; liberalizm; lad społeczny; Mead M.; socjologiczne badania czasu wolnego
dopasowanie zob. zgodność dopasowania
doświadczanie pracy zob. też alienacja; fałszywa świadomość; socjologia szkolenia; stowarzyszenia zawodowe; urbanizm
dramaturgizm zob. też etykietowanie; Goffman; manipulowanie wrażeniami; obsadzanie innego w roli; rola; rytuat; słowniki motywów; socjologie codzienności
drobna burżuazja zob. też klasa średnia; sprzeczna przynależność klasowa
drobna przestępczość zob. też prąd przestępczy; psychopata; szkolą chicagowska; teoria zróżnicowanych powiązań
DSM-IY zob. też nerwica
dualizm zob. też alienacja; Descartes; integracja społeczna i systemowa; Lukacs; sprawstwo
dualizm ekonomiczny
duch czasu
duch kapitalizmu zob. etyka protestancka
duchowieństwo
dwupartyjny
dychotomia zob. zmienna dychotomiczna
dyferencjal semantyczny zob. też konotacja i denota-cja; postawa
dyfuzja zob. też antropologia społeczna; Tarde
dyfuzjonizm zob. dyfuzja
dylemat więźnia zob. też problem wspólnego pastwiska; teoria gier
dynamika gospodarstwa domowego
dynamika grupowa zob. też komunikacja
dysfunkcja zob. też eufunkcja; niezamierzone konsekwencje
dyskryminacja zob. też dyskryminacja zinstytucjonalizowana; etniczność; pojęcia; rynek pracy; socjologia oświaty; socjologia rasy; wiekizm
dyskryminacja bodźców zob. rozróżnianie bodźców
dyskryminacja pozytywna zob. też egalitaryzm; zmiana społeczna
dyskryminacja zinstytucjonalizowana
dyskurs zob. też dewiacja; epistemologia; Foucault; Gramsci; hegemonia; idealizm; interpelacja; nadbudowa; Saussure de; socjologia; strukturalizm
dysonans poznawczy zob. też Heider; teoria poznawcza
dystans społeczny zob. też postawa; skala Guttmana
działanie zbiorowe zob. też akcjonalizm; cel; dobro publiczne; dylemat więźnia; etnometodologia; interpretacja; makrosocjologia; mobilizacja; problem wspólnego pastwiska; strukturacja
działanie znaczące zob. znaczenie
dzieciństwo zob. też inicjacja; niemowlęctwo; socjalizacja
dziedziczność zob. też dziedziczność a środowisko; środowisko
dziedziczność a środowisko zob. też niemowlęctwo; edukowalność
dzielnice nędzy
edukowalność zob. też kategorie poziomu nauczania; socjologia oświaty
efekt ankietera zob. też błąd; kwestionariusz
efekt badacza
efekt halo zob. też tworzenie wrażeń
efekt obserwatora
efekt pierwszeństwa zob. też efekt współczesności; tworzenie wrażeń
efekt przesączania zob. też sprawiedliwość społeczna
efekt przesunięcia ryzyka
efekt von Restorffa
efekt współczesności
efekt wywiadu
efekt zatłoczenia zob. też dobro publiczne; ekonomia pozycjonaliiii
efektywność zob. tez bezrobocie; kapitał ludzki
egalitaryzm zob. też fabianizm; Glass D.V.; kastowa szkoła stosunków rasowych; komuna; małżeństwo; milenaryzm; nierówność; Paine; role związane z płcią; ruchliwość rywalizacyjna i poręczebniowa; socjologia oświaty; sprawiedliwość społeczna; zrównywanie
egocentryzm
egzystencjalizm zob. też Adorno; autentyczność; fenomenologia; Heidegger; Lukacs; Marcuse; Sartre
ekologia
ekologia miasta zob. też analiza obszarów społecznych; badania społeczności lokalnej; ekologia; ekologia społecz.ia; obszar naturalny; socjologiczne studia nad zamieszkaniem; sukcesja ekologiczna
ekologia społeczna zob. też anarchizm; ekologia miasta; Park
ekonometria
ekonomia zob. też nauki społeczne; rynek
ekonomia keynesowska zob. też gospodarka wolnorynkowa; Hayek von
ekonomia neoklasyczna zob. też efekt przesączania; kliometna; kraje uprzemysławiające się; Mar-shall A.; Polanyi; rynek pracy; socjologia życia gospodarczego; teoria wartości pracy
ekonomia polityczna zob. też fizjokraci; interesy; kapitał; Marks; merkantylizm; podział pracy; socjologia życif gospodarczego; teoria wartości pracy; teoria wysilmy; utylitaryzm
ekonomia pozycjonalna
ekonomizm zob. też względna autonomia
eksperyment demonstrowany
eksperyment naturalny zob. też studium przypadku
eksperyment terenowy
eksperymenty Hawthorne zob. też efekt badacza; obserwacja nieuczestnicząca; ruch stosunków międzyludzkich
eksternalizacja
ekstrawersja i introwersja
elastyczna praca zob. też fordyzm; nowa klasa robotnicza; socjologia przemysłu; zatrudnienie niestandardowe
elastyczna produkcja zob. elastyczna praca
elastyczna specjalizacja zob. elastyczna praca
elastyczne zatrudnienie zob. też elastyczna praca; kultura młodzieżowa; nowa technologia; rynek pracy
elastyczność rynku pracy
Indeks rzeczowy 465
elita władzy zob. też demokracja; realny socjalizm; socjologia polityki; teoria elit
emergencja
empatia
empiryczny
empiryzm zob. też abstrakcyjny empiryzm; Comte; empiryczny; epistemologia; falsyfikacja; feudalizm; gen; gestaltyzm; idealizm; Kant; Kolo Wiedeńskie; Locke; model; paradygmat; przyczyna; racjonalizm; realizm; socjologia prawa; tabula rasa; weryfikacja
endogamia
enklawa
enkulturacja zob. akulturacja
epidemiologia zob. też degradacja społeczna; ekologia; sieć
epistemologia zob. też Bachelard; badania jakościowe a ilościowe; empiryzm; filozofia; funkcjo-nalizm; idealizm; Kant; Locke; metodologia feministyczna; pomiar arbitralny; realizm; rytuał; socjologia historyczna; socjologia nauki; teoria normatywna; wartość
eschatologiczny
esencjalizm zob. też akcjonalizm; Dewey; kobiecość; konstrukcjonizm społeczny; postmodernizm; Sche-ler; sprawstwo; Wittgenstein
estymacja zob. też statystyka
etniczność zob. getto; język; kultura organizacyjna; mieszanie ras; podstawowa cecha organizująca; socjologia rasy; społeczeństwa pluralistyczne; ubóstwo; Weber M.; zamknięcie społeczne
etnocentryzm zob. też antropologia społeczna; dyskryminacja; grupa zewnętrzna; Gumplowicz; histeria masowa; Levy-Bruhl; Mead M.; natywizm; postawa; przestępstwo; relatywizm kulturowy; socjobiologia; socjologia rasy; socjologia rozwoju; Sumner
etnografia zob. też demografia społeczna; Evans--Pritchard; opieka nieformalna; relatywizm kulturowy; ruch stosunków międzyludzkich; socjologiczne badanie jedzenia; szkoła kultury i osobowości; zwyczaje
etnomedycyna
etnometodologia zob. też analiza konwersacyjna; etnostatystyka; etykietowanie; Goffman; idealizm; interpretacja; lad społeczny; makrosocjologia; metody uczestników; Nietzsche; norma; Pierce; pomiar arbitralny; samobójstwo; semantyka; słowniki motywów; socjologia; socjologia poznawcza; socjologie codzienności; teoria działania; wiedza zdroworozsądkowa
etnostatystyka
etologia
etyka zob. też filozofia; wartość
etyka badawcza
etyka pracy zob. też bezrobocie; doświadczanie pracy; socjologia hazardu; teoria krytyczna
etyka protestancka zob. też etyka pracy; konfucja-nizm; niezamierzone konsekwencje; socjologia życia gospodarczego; Weber M.
etykietowanie zob. też antypsychiatria; dewiacja; Goffman; grupa mniejszościowa; interakcjonizm symboliczny; kariera; klasa szkolna; konstrukcjo-
nizm społeczny; kozioł ofiarny; kryminologia krytyczna; niezamierzone konsekwencje; odrzucenie dewiacji; przedsiębiorczość moralna; reakcja społeczna; rynek pracy; słowniki motywów; socjologia rasy; wzmocnienie dewiacji; zachowania zbiorowe
eufunkcja
eugenika zob. też darwinizm społeczny; dziedziczność; redukcjonizm biologiczny
ewangelicki zob. też nawrócenie; schizma
ewolucjonizm zob. też antropologia społeczna; badania wojska i militaryzmu; Bernstein E.; Comte; Durkheim; emergencja; etologia; Frazer; Hobb-house; Kroeber; Łowię; Maine; matriarchat; Morgan; nieposłuszeństwo obywatelskie; obywatelstwo; opóźnienie kulturowe; Parsons; Pitt-Rivers; po-wszechniki ewolucyjne; różnicowanie strukturalne; społeczeństwo przemysłowe; strukturacja; szkockie Oświecenie; Tarde; teleologia; Tylor; Yeblen; Ward; zmiana społeczna
explanandum i explanans
explicandum i explicans zob. explanandum i explanans
fabianizm zob. też Webb B., Webb S.
fakt
fakt społeczny zob. też Durkheim; fakt; indywidualizm; sacrum; Tarde
falangizm
falsyfikacja zob. też dokumenty osobiste; fakt; hipoteza; kontrfaktyczny
falsyfikacjonizm zob. falsyfikacja
fałszywa świadomość zob. też dominująca ideologia; hegemonia; ideologia; obraz struktury klasowej; rytuał; władza lokalna
familizm zob. amoralny familizm
faszyzm zob. też autokracja; cząstkowa inżynieria społeczna; falangizm; Gramsci; Nietzsche; totalitaryzm
fatalizm zob. też cykl deprywacji; dominująca ideologia; hinduizm
faza liminalna
federalizm zob. też społeczeństwa pluralistyczne
feminizm zob. też antropologia społeczna; interakcjonizm symboliczny; Klein V.; Kołłontaj; kryminologia feministyczna; macierzyństwo; męskość; pozbawienie opieki macierzyńskiej; przeciwruch; psychoanaliza; ruch kobiet
fenomenologia zob. też badania jakościowe a ilościowe; eksternalizacja; epistemologia; etnometodologia; etykietowanie; gestaltyzm; Goffman; Hei-degger; interpretacja; intersubiektywność; Kant; konstrukcjonizm społeczny; Marcuse; Merleau--Ponty; pluralizm metodologiczny; Scheler; socjologia egzystencjalna; socjologia nauki; socjologia organizacji; socjologia oświaty; socjologie codzienności; świat życia; teoria działania; teoria konfliktu; teoria konstruktów osobistych; wiedza zdroworozsądkowa
fetyszyzm towarowy zob. też hegemonia; ideologia; Lukacs; nadbudowa; proletariat; socjologia konsumpcji
feudalizm zob. też absolutyzm; despotyzm orientalny; dominująca ideologia; integracja społeczna i systemowa; latyfundia; Marks; poddaństwo; socjologia
i y
466 Indeks rzeczowy
historyczna; sposób produkcji; stan; stosunki pa-tron-klient; urbanizacja
filaryzacja
filozofia zob. też epistemologia; interpretacja; Kant; metodologia; pluralizm metodologiczny; sprawiedliwość społeczna
fizjokraci zob. też ekonomia polityczna
fordyzm zob. też elastyczna praca; Gramsci; ruch stosunków międzyludzkich; teoria regulacji
formacja społeczna zob. też alienacja; społeczeństwo
formalizacja twierdzeń zob. socjologia matematyczna
formalizm zob. też Goffman
fratria
freudyzm zob. Maslow; psychoanaliza
frustracja statusu zob. też anomia
fundamentalizm religijny zob. też eschatologiczny
funkcjonalizm zob. też antropomorfizm; baza; cel; despotyzm orientalny; dobrobyt; Durkheim; ekologia; Elias; etykietowanie; Evans-Pritchard; Fortes; Goffman; Gouldner; grupa odniesienia; historia społeczna; integracja społeczna; integracja społeczna i systemowa; kompleks wojskowo-przemy-słowy; konsens; kontrola społeczna; krąg kula; Linton; makrosocjologia; Malinowski; metoda porównawcza; męskość; Morgan; nieposłuszeństwo obywatelskie; nierówność; niezamierzone konsekwencje; norma; opieka nieformalna; Parsons; pokrewieństwo; porządek normatywny; potrzeba; powszechniki ewolucyjne; przesocjalizowana koncepcja człowieka; Radcliffe-Brown; relatywizm kulturowy; rodzina mała; role związane z płcią; równowaga; ruchliwość społeczna; socjologia oświaty; socjologia rasy; socjologia rozwoju; socjologiczne badania czasu wolnego; społeczeństwo przemysłowe; strukturacja; system społeczny; teleologia; teoria konfliktu; teoria systemów; Tylor; Wester-marck; zmiana społeczna
funkcjonalna teoria stratyfikacji zob. też sprawiedliwość społeczna
fu t urologia
gang zob. też agresja; drobna przestępczość; kryminologia feministyczna
Geisteswissenschaften zob. nauki humanistyczne i przyrodnicze
geje zob. badania lesbijek i gejów
Gemeinschaft zob. wspólnota i stowarzyszenie
gen zob. też chromosomy; iloraz inteligencji
genealogia
generacja zob. pokolenie
generalizacja bodźca zob. uogólnianie bodźca
geografia człowieka zob. też ekologia
gerontologia zob. też socjologia starzenia się
Gesellschaft zob. wspólnota i stowarzyszenie
gest
gestaltyzm zob. też empiryzm; Heider; konformizm; Lewin; percepcja; teoria pola
getto
gęstość
gęstość dynamiczna zob. też wyobrażenia zbiorowe
gęsty opis
gildie
globalizacja zob. też nierówność
głosowanie zob. też zachowania polityczne
głowa gospodarstwa domowego
gospodarka mieszana zob. też gospodarka wolno- > rynkowa; rynek; siła przeciwważna; zatrudnienie i
gospodarka nakazowa zob. też gospodarka mieszana; rynek; socjalizm; stalinizm; zatrudnienie
gospodarka nieformalna zob. też socjologia życia gospodarczego; socjologiczne studia nad zamieszkaniem; szara strefa gospodarki
gospodarka samoobsługowa
gospodarka samowystarczalna zob. też zatrudnienie
gospodarka wolnorynkowa zob. też ekonomia keyne-sowska; Hayek von; homo oeconomicus; konserwatyzm; liberalizm; libertarianizm; niewidzialna ręka; segmentacja rynku pracy; siła przeciwważna; Spencer; Sumner; utylitaryzm; zatrudnienie
gospodarstwo domowe zob. też demografia historyczna; dynamika gospodarstwa domowego; głowa gospodarstwa domowego; polaryzacja; prace domowe; rodzina wielka; socjologia rodziny
gratyfikacja odroczona zob. też. społeczeństwo przemysłowe
grupa etniczna zob. etniczność
grupa interesu zob. też grupa nacisku; nauki polityczne; partie polityczne; pluralizm; ruchy społeczne; socjologia polityki; stowarzyszenia zawodowe; totalitaryzm; zachowania polityczne
grupa kontrolna zob. też kontrola w eksperymencie; placebo
grupa mniejszościowa zob. też marginalizacja; uprzedzenie
grupa nacisku zob. też grupa interesu; korporacjo-nizin; państwo; partie polityczne; socjologia polityki; socjologia życia gospodarczego
grupa odniesienia zob. też deprywacja; Simmel; teoria średniego zasięgu
grupa otwarta zob. grupa zamknięta i otwarta
grupa rówieśnicza
grupa społeczna zob. też Cooley: środowisko
grupa zamknięta i otwarta
grupa zewnętrzna zob. też Sumner; uprzedzenie
grupy fokusowe zob. zogniskowane wywiady grupowe
grupy pochodzenie* o zob. te' matrylinearny; pat-rylinearny
grupy pracy
grupy wiekowe zob. też cykl życia; dojrzewanie; inicjacja
giierrilla
habitus zob. też sprawstwo
halo zob. efekt halo
hazard moralny
hegemonia zob. też fałszywa świadomość; faszyzm; fordyzm; Gramsci; historycyzm; ideologia; nadbudowa; ruchy społeczne; społeczeństwo masowe; władza
hermeneutyka zob. interpretacja
heteroseksizm
hierarchia potrzeb zob. też ruch projektów organizacyjnych
hierarchia wiarygodności
hinduizm zob. też fatalizm; monoteizm; nowe religie
hiperinflacja
Indeks rzeczowy 467
hipoteza zob. też badania jakościowe a ilościowe; dedukcja; indukcja; modelowanie przyczynowe; studium przypadku
hipoteza Feathermana-Jonesa-Hausera
hipoteza Kerra-Siegla
hipoteza kompleinentarności
hipoteza Sapira-Whorfa
histeria masowa
histogram zob. też diagram kotowy; rozkład zmiennej
historia mówiona zob. też historia społeczna; mit; socjologia historyczna
historia przypadku
historia społeczna
historia zdarzeń zob. analiza historii zdarzeń
historia życia zob. też analiza historii zdarzeń; badanie panelowe; dokumenty osobiste; historia mówiona; historia przypadku; obserwacja uczestnicząca; Shaw; Thomas W.I.
historiografia
historycyzm zob. też alienacja; cząstkowa inżynieria społeczna; duch czasu; nierówność; socjalizm; Sorel; społeczeństwo otwarte i zamknięte; zmiana społeczna
HMO zob. spółdzielnie zdrowia
homo oeconomicus
homofobia zob. też grupa mniejszościowa; hetero-seksizm
homoseksualizm zob. też badania lesbijek i gejów; małżeństwo; psychoanaliza; transwestytyzm
hospicjum
humanizm zob. też alienacja; burżuazja; fenomenologia; feudalizm; inteligencja; Maslow; Nietzsche; nowa lewica; podmiot; poststrukturalizm; proletariat; sekularyzacja
idealizm zob. też Cooley; Durkheim; epistemologia; Hegel; materializm; naturalizm; neokantyzm; pluralizm metodologiczny
ideologia zob. też alienacja; Bachelard; dominująca ideologia; dyskurs; faszyzm; fetyszyzm towarowy; filaryzacja; Gouldner; konserwatyzm; kultura popularna; libertarianizm; ład społeczny; Marks; marksizm; nadbudowa; nawrócenie; podział pracy; problematyczność; semiologia; słowniki motywów; socjalizacja polityczna; socjologia mediów; socjologia polityki; socjologia rasy; socjologia wiedzy; Sorel; teodycea; teza o końcu ideologii; totalitaryzm; wartość; własność; zachowania polityczne; zamknięcie społeczne
iloraz inteligencji zob. też dziedziczność; dziedziczność a środowisko; edukowalność; język; niedorozwój umysłowy; psychologia; redukcjonizm biologiczny
imperializm zob. też arystokracja robotnicza; globa-lizacja; kolonializm; Lenin; Luksemburg; milena-ryzm; model centrum i peryferii; teorie zbyt niskiej konsumpcji
indeks zob. też trend społeczny
indeks przestępczości
indukcja zob. też falsyfikacja; przyczyna; teoria ugruntowana
industrializacja zob. uprzemysłowienie
industrializm zob. uprzemysłowienie
indywidualizm zob. też antropologia społeczna; człowiek organizacji; Durkheim; inflacja; kolektywizm; konserwatyzm; socjologia konsumpcji; socjologia życia gospodarczego; świadomość zbiorowa; teoria kapitału ludzkiego; Tonnies
indywidualizm uczuciowy zob. też małżeństwo
inflacja zob. też ekonomia keynesowska; stagflacja; Wootton; wskaźniki społeczne
inflacja płacowa zob. krzywa Phillipsa
inicjacja zob. też faza liminalna
inkarceracja
inkorporacja zob. też dominująca ideologia; historycyzm; korporacjonizm; ład społeczny
innowacja religijna
instynkty
instytucja zob. też fakt społeczny; państwo; społeczeństwo; Sumner
instytucja społeczna zob. instytucja
instytucja totalna zob. też Goffman; opieka nieformalna
"instytucjonalizacja" zob. uzależnienie instytucjonalne
instytucjonalizacja konfliktu klasowego
integracja przemysłowa
integracja społeczna zob. też gęstość dynamiczna; przesocjalizowana koncepcja człowieka; teoria konfliktu
integracja społeczna i systemowa
intelektualiści zob. też Gouldner; Gramsci; inteligencja
inteligencja (grupa społeczna) zob. też nacjonalizm; zrównywanie
inteligencja (zdolność) zob. iloraz inteligencji
interakcja bezpośrednia zob. interakcja twarzą-w--twarz
interakcja statystyczna
interakcja twarzą-w-twarz zob. też interakcja zogniskowana; komunikacja; psychologia
interakcja zogniskowana
interakcjonizm symboliczny zob. też anarchizm; behawioryzm; Blumer; dewiacja; diabeł ludowy; dramaturgizm; emergencja; Goffman; grupa odniesienia; idealizm; interpretacja; James; jaźń; kariera; klasa szkolna; Kuhn; lad społeczny; makro-socjologia; Mead G.H.; mezostruktura; pluralizm metodologiczny; porządek negocjowany; pragmatyzm; psychologia; rola; Rosę; samobójstwo; Sim-mel.; słowniki motywów; socjologia; socjologia egzystencjalna; socjologia organizacji; socjologia oświaty; społeczeństwo; szkoła chicagowska; światy społeczne; teoria działania; teoria konstruktów osobistych; teoria ugruntowana; Thomas W.I.; wiedza zdroworozsądkowa
interes klasowy
interes publiczny
interesy zob. też autonomia; badania wojska i mili-taryzmu; błąd kompozycji; działanie zbiorowe; fałszywa świadomość; hegemonia; interes klasowy; kontrola społeczna; legitymizacja; ład społeczny; państwo; pluralizm; socjologiczna jurysprudencja; społeczeństwo obywatelskie; świadomość klasowa; teoria gier; teoria kapitału ludzkiego; teoria konfliktu; władza lokalna
interpelacja zob. też aparat ideologiczny państwa; ideologia
468 Indeks rzeczowy
interpretacja zob. też Dithley; Kant; obserwacja uczestnicząca; teoria działania
intersubiektywność
interwencja socjologiczna zob. też akcjonalizm
introspekcja zob. też Lundberg
introwersja zob. ekstrawersja i introwersja
inwalidztwo zob. niepełnosprawność
inwazja zob. model inwazji-sukcesji
inwazja ekologiczna zob. też sukcesja ekologiczna
inżynieria społeczna zob. też problemy społeczne; socjologia oświaty
IQ zob. iloraz inteligencji
islam zob. też fundamentalizm religijny; inowacja religijna; milenaryzm; monoteizm; parda
jakościowa tabela dalszego trwania życia
jakość życia zob. ruch jakości życia pracowników
jatrogeneza
jawna obserwacja uczestnicząca
jaźń zob. też alienacja; behawioryzm społeczny; Cooley; Descartes; etykietowanie; grupa odniesienia; humanizm; interakcjonizm symboliczny; jaźń odzwierciedlona; komunikacja; Kuhn; osobowość; Piaget; sprawiedliwość społeczna; test dwudziestu stwierdzeń; Thomas W.I.; znaczący inni
jaźń odzwierciedlona zob. też Cooley; interakcjonizm symboliczny
jednostka analizy zob. też analiza historii zdarzeń
język zob. też dyskurs; etniczność; etnometodologia; Evans-Pritchard; hipoteza Sapira-Whorfa; język ciała; Mead G.H.; naturalizm; poststrukturalizm; Saussure de; socjologia; Wittgenstein
język ciała zob. też interakcja zogniskowana; komunikacja
językoznawstwo zob. semantyka
judaizm zob. też chrześcijaństwo; islam; monoteizm; nawrócenie; teologia
kalkulacja wysiłku zob. też konflikt przemysłowy; rynek pracy; system fabryczny
kapitalizm zob. też absolutyzm; alienacja; antropologia społeczna; burżuazja; dekompozycja kapitału; dekwalifikacja; demokracja przemysłowa; dobrobyt; drobna burżuazja; ekonomia polityczna; faszyzm; fetyszyzm towarowy; feudalizm; Fried-mann; gospodarka mieszana; Horkheimer; imperializm; instytucjonalizacja konfliktu klasowego; klasa wyższa; komunizm; konserwatyzm; korporacja ponadpaństwowa; latyfundia; legitymizacja; Luksemburg; ład społeczny; Malthus; Marcuse; Marks; marksizm; model centrum i peryferii; nacjonalizm; nierówność; nierówny rozwój; nowa prawica; obywatelstwo; Ossowski; postmodernizm; praca w gospodarstwie domowym; proces pracy; proletariat; przemysł rolny; racjonalizacja; rynek; rynek pracy; Schumpeter; sektory konsumpcji; siły wytwórcze; socjologia hazardu; socjologia historyczna; socjologia konsumpcji; socjologia rodziny; socjologia życia gospodarczego; Sorel; sposób produkcji; spółdzielnia; sprzeczna przynależność klasowa; stosunki produkcji; szkockie Oświecenie; środki produkcji; teorie zbyt niskiej konsumpcji; ubóstwo; uprzemysłowienie;
urbanizacja; Veblen; Weber M.; władza pieniądza; własność
kapitalizm państwowy
kapitał zob. też akumulacja kapitału; dezorganizacja kapitalizmu; fizjokraci; gratyfikacja odroczona; kryminologia krytyczna; organiczny skład kapitału; państwo; produkcja kapitałochłonna; proletaryza-cja; przedsiębiorca; usługi
kapitał kulturowy zob. też sprawstwo
kariera zob. też Goffman; interakcjonizm symboliczny; klasa szkolna; małżeństwo podwójnej kariery; socjologia czasu; spiralizm; teoria kapitału ludzkiego
kasta zob. też etniczność; hinduizm; integracja społeczna i systemowa; kastowa szkoła stosunków rasowych; ruchliwość zawodowa; społeczeństwa pluralistyczne; Weber M.
kastowa szkoła stosunków rasowych
kategoria zob. też zmienna
kategorie poziomu nauczania
kateksja
katharsis
kibuce zob. też komuna
kinezyka zob. język ciała
klan zob. też s/h; więzy krwi
klasa próżniacza zob. też sektory konsumpcji; Veblen
klasa robotnicza zob. też arystokracja robotnicza; burżuazyjnienie; degradacja pracy; dominująca ideologia; drobna burżuazja; historycyzm; Lukacs; podwójna świadomość; praca fizyczna a umysłowa; proletariat; proletaryzacja; sprzeczna przynależność klasowa; świadomość klasowa
klasa szkolna zob. też kategorie poziomu nauczania
klasa średnia zob. też drobna burżuazja; faszyzm; praca fizyczna a umysłowa; proletaryzacja; szlachta
klasa usługowa
klasa wyższa zob. też klasa średnia; szlachta
klasa zamieszkania zob. też sektory konsumpcji; socjologia miasta
klasyfikacja zawodów
klęski zob. socjologia klęsk
klientelizm zob. stosunki patron-klient
kliometria
kluczowość zoi t.'? socjologio historyczna
kobiecość zob. tez płeć kulturowa; prace domowe
koczownictwo zob. nomadowie
koczownicy zob. nomadowie
kodowanie zob. też badanie pilotażowe; błąd; etnometodologia; sondaż; zmienne formalne
kohabitacja
kohorta
kolektywizm zob. też Hayek von; indywidualizm; socjalizm; solidaryzm; wizje społeczeństwa
kolonializm zob. też ewolucjonizm; imperializm; kolonializm wewnętrzny; magia; milenaryzm; nowe religie; socjologia rasy
kolonializm wewnętrzny zob. też dyskryminacja; system światowy
Kolo Wiedeńskie zob. też empiryzm; falsyfikacjs; Wittgenstein
kompleks wojskowo-przemyslowy zob. też badania wojska i militaryzmu
komplementarność zob. hipoteza komplementarnośd
komprador
Indeks rzeczowy 469
komuna zob. też anarchizm; marksizm
komunikacja zob. też cybernetyka; jaźń; język; Mead G.H.; organizacja formalna; sieć; socjologia mediów
komunikacja niewerbalna
komunizm zob. też absolutyzm; alienacja; anarchizm; cząstkowa inżynieria społeczna; egalitaryzm; Engels; gospodarka nakazowa; kapitalizm; Lenin; Marks; materializm; nowa lewica; Polanyi; praca kolektywna; prywatyzacja; realny socjalizm; sity wytwórcze; socjalizm; utopia
konflikt zob. analogia organiczna; funkcjonalizm; instytucjonalizacja konfliktu klasowego; integracja społeczna i systemowa; kryminologia krytyczna; kultura popularna; lad społeczny; socjologia; socjologia konsumpcji; socjologia rasy
konflikt klasowy zob. instytucjonalizacja konfliktu klasowego
konflikt społeczny zob. też dewiacja; teoria systemów; teoria wymiany; urbanizm
konflikt w przemyśle zob. też akcja przemysłowa; ruch stosunków międzyludzkich; socjologia życia gospodarczego; stosunki pracy; stowarzyszenia zawodowe; związkowość
konformizm
konfucjanizm
koniec ideologii zob. teza o końcu ideologii
konkurencja zob. Park; Tónnies
konotacja i denotacja
konsens zob. też ekologia miasta; funkcjonalizm; integracja społeczna; społeczeństwo przemysłowe; wartość
konserwatyzm zob. też libertarianizm; sprawiedliwość społeczna; własność
konstrukcjonizm społeczny zob. też dewiacja; natura ludzka; socjologia nauki; sprawstwo; teoria kon-struktów osobistych
konsumpcja zbiorowa zob. też sektory konsumpcji; socjologia miasta; własność
kontekst świadomości
kontinuum wiejskość-miejskość zob. też badania społeczności lokalnej
kontraktarianizm
kontraktowa sita robocza
kontrfaktyczny zob. też analiza rozrostu i podziałów; przyczyna; władza lokalna
kontrkultura zob. też kult; podklasa
kontrola społeczna zob. też agresja; antypsychiatria; antyurbanizm; choroba psychiczna; cybernetyka; dekarceracja; etykietowanie; Foucault; funkcjonalizm; instytucja totalna; kryminologia realistyczna; tad społeczny; norma; paternalizm; Polanyi; przestępstwo; reakcja społeczna; socjologia miasta; tabu; zachowania zbiorowe
kontrola statystyczna
kontrola środowiskowa zob. też dekarceracja
kontrola w eksperymencie
kontrola zbrojeń zob. rozbrojenie
kontrolowanie uczuć
konubium
konurbacja
konwencjonalizm zob. też epistemologia; falsyfikacja; realizm
kooptacja
korelacja zob. też analiza czynnikowa; analiza ścieżkowa; niezależność statystyczna; tabela rozkładu łącznego
korporacja zob. też burżuazja; dekompozycja kapitału; demokracja; dezorganizacja kapitalizmu; kapitalizm; korporacjonizm; kultura popularna; nowa klasa robotnicza; przedsiębiorca; przemysł rolny; rewolucja menedżerska; socjologia mediów
korporacja ponadpaństwowa
korporacjonizm zob. społeczeństwo korporacyjne
koszty i korzyści zob. analiza kosztów i korzyści
koszty zewnętrzne
kościół zob. też denominacja; nawrócenie; schizma; sekta
kozioł ofiarny zob. też osobowość autorytarna
kraje uprzemysławiające się
krąg kula zob. też Malinowski; teoria wymiany
krążenie elit zob. teoria elit
kredencjalizm zob. też inteligencja; socjologia oświaty
krucjata moralna zob. też grupa interesu; Wallis
kryminologia zob. też dewiacja; etykietowanie; historia przypadku; odstraszanie; patologia
kryminologia feministyczna zob. też dewiacja; kryminologia
kryminologia klasyczna zob. też Bentham; kryminologia pozytywistyczna
kryminologia krytyczna zob. też kryminologia; kryminologia feministyczna; Narodowa Konferencja ds. Dewiacji; neomarksizm
kryminologia pozytywistyczna zob. też etykietowanie; kryminologia klasyczna; kryminologia krytyczna; Lombroso
kryminologia realistyczna zob. też kryminologia; kryminologia krytyczna
krystalizacja statusu
kryterium Kaisera zob. analiza czynnikowa
kryterium Pareta
kryzys fiskalny państwa zob. też gospodarka wolnorynkowa; państwo opiekuńcze
kryzys tożsamości zob. też męskość; Thomas W.I.
krzywa Gaussa zob. rozkład normalny
krzywa Phillipsa
kształcenie wyrównawcze
kult
kultura zob. też akulturacja; amoralny familizm; asymilacja; Boas; demografia społeczna; dyfuzja; gospodarka wolnorynkowa; Evans-Pritchard; grupa rówieśnicza; Herskovitz; interakcjonizm symboliczny; język; kontrkultura; kultura dominująca; kultura popularna; Linton; narkotyki; naturalizm; niewidzialna religia; powszechniki ewolucyjne; sekularyzacja; socjalizacja pracownicza; socjologia emocji; socjologia polityki; socjologia wizualna; socjologiczne studia nad zamieszkaniem; społeczeństwo; sprawstwo; sprzeczność; subkultura; szkoła kultury i osobowości; szok kulturowy; Tylor; Witt-genstein; zwyczaje
kultura adaptacyjna i materialna zob. też kultura
kultura dominująca zob. też podwójna świadomość
kultura materialna zob. kultura adaptacyjna i materialna
kultura młodzieżowa zob. też dojrzewanie; jaźń; kultura popularna; socjologia starzenia się
470 Indeks rzeczowy
kultura organizacyjna
kultura polityczna zob. też socjologia polityki kultura popularna zob. też Lazarsfeld kuzyn przeciwległy zob. też stosunki zaczepne kuzyn równoległy zob. też kuzyn przeciwległy kwalifikacje zob. też arystokracja robotnicza; degradacja pracy; klasa robotnicza; klasyfikacja zawodów; ocena pracy; proces pracy; Sociologie du travail; socjologia szkolenia; stosunki pracy; zdolność kwantyle zob. też statystyka; zmienność statystyczna kwestionariusz zob. też badanie pilotażowe; kodowanie; rozkład zmiennej; sondaż; wywiad laissez-faire zob. gospodarka wolnorynkowa
latyfundia
legitymizacja zob. też faszyzm; kultura organizacyjna; nacjonalizm; uległość; władza
lesbijki zob. badania lesbijek i gejów
leseferyzm zob. gospodarka wolnorynkowa
lek nerwicowy
liberalizm zob. też Hayek von; libertarianizm; Mili; Mosca; neoliberalizm; nierówność; partie polityczne; Polanyi; socjologia humanistyczna; socjologia życia gospodarczego; społeczeństwo otwarte i zamknięte; sprawiedliwość społeczna; teza o końcu ideologii; utylitaryzm; własność
libertarianizm zob. też konserwatyzm; liberalizm; neoliberalizm; państwo opiekuńcze; Spencer
lingwistyka zob. też dzieciństwo
linia i sztab
linia ubóstwa zob. też ubóstwo
LISREL zob. analiza czynnikowa; równania strukturalne
ludobójstwo
ludy pasterskie zob. pasterstwo
lumpenproletariat
ład społeczny zob. też Comte; dominująca ideologia; etnometodologia; eufunkcja; hegemonia; konsens; kontrola społeczna; Mayo; norma; porządek normatywny; przesocjalizowana koncepcja człowieka; socjologia konsumpcji; socjologia płci; solidarność społeczna; sprawstwo; teoria systemów; teoria wymiany; użyteczność; wartość
Iowca-zbieracz
macierzyństwo zob. też płeć kulturowa; pozbawienie opieki macierzyńskiej
magia zob. też Frazer; socjologia religii
makrosocjologia zob. też badania jakościowe a ilościowe; Goffman; socjologiczne studia nad zamieszkaniem
malejąca krzywa motywacji do pracy zob. też wydajność
małżeństwo zob. też indywidualizm uczuciowy; ko-habitaeja; oddzielone role małżeńskie; pokrewieństwo! rozwód; socjologia rodziny; wydarzenie życiowe
małżeństwo grupowe
małżeństwo podwójnej kariery zob. też podział pracy w gospodarstwie domowym; socjologia rodziny
manipulowanie wrażeniami zob. też dramaturgizm; interakcjonizm symboliczny
maoizm zob. nowa lewica; pótkolonializm; rewolucja
marginalizacja
marksizm zob. też aksjomat; antropologia spoteczn Aron; dewiacja; drobna burżuazja; ekonomia po tyczna; eksternalizacja; empiryzm; Engles; fabi nizm; fenomenologia; funkcjonalizm; geogral człowieka; Goldmann; Gouldner; Hegel; histoi cyzm; humanizm; ideologia; imperializm; krymin logia krytyczna; Lenin; Lukacs; makrosocjologi maoizm; marginalizacja; Marks; Mosca; nieró' ność; nowa klasa robotnicza; Ossowski; pluraliz metodologiczny; Poulantzas; praca; praxis; reclu cjonizm; relatywizm kulturowy; rewolucja; ni' pracowniczy; sankcja; Sartre; socjologia; socjolog rasy; ^ocjologi; religii; sc cjologia wiedzy; Sor społeczeństwo otwarte i zamknięte; sposób pi dukcji; strategie pracodawcy; świadomość klasow teoria elit; teoria konfliktu; teoria krytyczna; w; tość; władza: wyzysk
materializm zob. też alienacja; azjatycki sposi produkcji; Engels; Gumplowicz; Hobbes; interei naturalizm; neokantyzm; redukcjonizm; socjoloj konsumpcji
materializm historyczny zob. też alienacja; Braudel ekonomia polityczna; Engels; interesy; Marks; IT terializm; monizm; postęp; proletariat; prymityw komunizm; rewolucja; socjologia; szkoła "Annale teleologia
matriarchat zob. też matrylinearny
matrylinearny zob. też grupy pochodzeniowe; f krewieństwo
mechanizmy obronne zob. też osobowość autoryt na; projekcja; reakcja upozorowana
medykalizacja zob. też socjologia medycyny
megalopolis
menedżeryzm miejski zob. też bramkarz; socjoloj miasta
merkantylizm zob. też ekonomia polityczna; fiz kraci
merytokracja zob. też ruchliwość społeczna; socjali;
mesjanizm zob. też judaizm; nowe religie
metafizyka zob. też empiryzm; epistemologia; l syfikacja; filozofia; Kolo Wiedeńskie; ontolog paradyg1'!' <�� dycea; Wittgenstein
metamorfoza towarów
metoda monograficzna zob. studium przypadku
metoda porównawcza zob. też etnocentryzm
metodologia zob. też badania jakościowe a ilośdov metodologia feministyczna; pluralizm metodo giczny
metodologia feministyczna
metody uczestników
metropolia zob. też megalopolis
Metropolitalny Obszar Statystyczny
mezostruktura
męski szowinizm
męskość zob. też kobiecość; pleć kulturowa
miary tendencji centralnej zob. też skośność; s tystyka
miejskie ruchy społeczne
mierniki związku
mieszanie ras
międzynarodowy podział pracy zob. też nowa tei nologia; teoria regulacji
migracja zob. też antropologia społeczna; demografia; wydarzenie życiowe migracja wewnętrzna mikrodane zob. też próba anonimowa; statystyka
publiczna
milenaryzm zob. też ruchy społeczne militaryzm zob. badania wojska i militaryzmu mit zob. też falsyfikacja; Sorel; symbol młodość zob. też cykl życia mobilizacja
mobilizacja zasobów zob. też mobilizacja mobilność społeczna zob. ruchliwość społeczna mobilność zawodowa zob. ruchliwość zawodowa model zob. też narzędzie heurystyczne; reifikacja model centrum i peryferii model inwazji-sukcesji
model matematyczny zob. socjologia matematyczna model medyczny model roli zob. wzorzec roli modele logarytmiczno-liniowe zob. analiza logaryt-
miczno-liniowa; analiza wielozmiennowa modelowanie przyczynowe zob. też analiza regresji;
analiza ścieżkowa; model; równania strukturalne;
zmienna zależna
modernizacja zob. teoria modernizacji mojety monetaryzm zob. też ekonomia keynesowska; Hayek
von; krzywa Phillipsa monizm monogamia monopol zob. też niewidzialna ręka; przedsiębiorca;
rynek; rynek pracy; siła przeciwważna; wyzysk monoteizm zob. też antropologia społeczna; islam;
judaizm; transcendentalizm motywacja do osiągnięć motywacja do pracy zob. malejąca krzywa motywacji
do pracy myśl fizjokraryczna zob. fizjokratyzm
nacjonalizm zob. też inteligencja; kultura organizacyjna; populizm; sekularyzacja
nadbudowa zob. też determinizm gospodarczy; ideologia; Marks; sposób produkcji; własność
naddeterminacja zob. też alienacja
nadużywanie alkoholu i alkoholizm zob. też uzależnienie
narcyzm zob. też psychoanaliza
narkomania zob. narkotyki
narkotyki zob. też uzależnienie
Narodowa Konferencja ds. Dewiacji zob. też etykietowanie; Stowarzyszenie do Badań nad Problemami Społecznymi
narzędzia selekcyjne zob. też socjologia zdrowia i choroby; sondaż terenowy; test badania stanu aktualnego
narzędzie heurystyczne zob. też rola; system światowy; typ idealny
natura ludzka zob. też badania wojska i militaryzmu; Hobbes; Hume; konformizm; Machiavelli; przeso-cjalizowana koncepcja człowieka; Rousseau; Sche-ler; socjobiologia; utopia
naturalizm zob. też empiryzm; epistemologia; Hobbes; socjologia miasta
Indeks rzeczowy 471
naturalne sposoby postępowania w gromadzie zob. też Sumner
Naturwissenschaften zob. nauki humanistyczne i przyrodnicze
natywizm
nauki humanistyczne i przyrodnicze zob. też Weber M.
nauki polityczne zob. też Machiavelli; socjologia polityki; sprawiedliwość społeczna; teoria wymiany; zachowania wyborcze
nauki przyrodnicze zob. nauki humanistyczne i przyrodnicze
nauki społeczne zob. też badania jakościowe a ilościowe; etyka; metodologia; Montesquieu; paradygmat; socjologia; sondaż
nawrócenie
negocjacja porządku zob. porządek negocjowany
negocjowanie wydajności
neokantyzm zob. też Bernstein E.; Kant; nauki humanistyczne i przyrodnicze; przyczyna; typ idealny; Windelband
neokolonializm zob. też kolonializm
neoliberalizm
neomarksizm zob. też partie polityczne; socjologiczne badania czasu wolnego; utopia
neopozytywizm zob. też Giddings; James; Koło Wiedeńskie; Lundberg
nerwica zob. też psychoza
NICs zob. kraje uprzymysławiające się
niebieskie kołnierzyki zob. praca fizyczna a umysłowa
niedorozwój umysłowy
niemowlęctwo
niepełnosprawność
nieposłuszeństwo obywatelskie
nierówność zob. też dyskryminacja pozytywna; ega-litaryzm; kastowa szkoła stosunków rasowych; kształcenie wyrównawcze; nowa prawica; obraz struktury klasowej; ocena pracy; Ossowski; sek-sizm; socjologia konsumpcji; teorie sektora nieformalnego; ubóstwo; zamknięcie społeczne
nierówność pici w sferze zatrudnienia
nierówny rozwój
niestandardowy pracownik zob. zatrudnienie niestandardowe
nieufność zob. zaufanie a nieufność
niewidzialna religia zob. też religia prywatna; sekularyzacja
niewidzialna ręka
niewolnictwo zob. też fatalizm; plantacje; poddaństwo; socjologia rasy
niewspólmierność
niezależność statystyczna zob. też testy nieparametryczne
niezamierzone konsekwencje
nomadowie zob. też Iowca-zbieracz
nomadyzm zob. nomadowie
nomenklatura zob. też realny socjalizm
norma zob. też agresja; anomia; burżuazyjnienie; dewiacja; dyskryminacja zinstytucjonalizowana; eksperymenty Hawthorne; etykietowanie; fakt społeczny; histeria masowa; konsens; kontrola społeczna; kultura organizacyjna; ład społeczny; macierzyństwo; małżeństwo; normy sytuacyjne; Parsons; pokrewieństwo; przestępstwo; rola; socjalizacja;
472 Indeks rzeczowy
socjalizacja pracownicza; społeczeństwo przemysłowe; teoria działania; teoria konfliktu; teoria wymiany; test apercepcji tematycznej; tradycja; zachowanie aberracyjne; zachowanie dostosowawcze
norma społeczna zob. norma
normalizacja
normy sytuacyjne
nowa klasa robotnicza zob. też klasa średnia
nowa lewica zob. też państwo opiekuńcze
nowa prawica zob. też gospodarka wolnorynkowa
nowa technologia
nowe religie zob. też Wallis
nowe ruchy religijne zob. nowe religie
obciążenie teorią
obiektywność zob. też Gouldner; intersubiektywność; metodologia feministyczna; obserwacja uczestnicząca; relatywizm; sondaż; subiektywność; wartość
obramowywanie zob. układ ramowy
obraz struktury klasowej zob. też światopogląd
obrzędy inicjacyjne zob. inicjacja
obrzędy przejścia zob. też chrześniactwo; dojrzewanie; faza liminalna; grupy wiekowe; inicjacja; rytuał
obsadzanie innego w roli
Obserwacja Masowa
obserwacja nieuczestnicząca zob. też studium przypadku
obserwacja uczestnicząca zob. też antropologia społeczna; etnografia; Goffman; interakcjonizm symboliczny; interwencja socjologiczna; jawna obserwacja uczestnicząca; Obserwacja Masowa; obserwacja ukryta; praca w terenie; psychologia; Rosę; socjologia nauki; studium przypadku; szkoła chicagowska
obserwacja ukryta zob. też badanie niejawne; etyka badawcza
obszar naturalny zob. też ekologia miasta
obyczaje zob. też naturalne sposoby postępowania w gromadzie; opieka nieformalna; Sumner
obywatelstwo zob. też dobrobyt; inkorporacja; kolek-tywizm; legitymizacja; Marshall T.H.; polityka społeczna; prawa człowieka; socjalizm; społeczeństwo obywatelskie
ocena pracy
ocenianie zob. też ranking
odczarowanie świata zob. racjonalizacja
oddzielone role małżeńskie zob. też rola małżeńska; socjologia rodziny
odreagowywanie
odrodzenie religijne zob. też ewangelicki
odrzucenie dewiacji
odstraszanie
ogrodnictwo
ojcostwo zob. też macierzyństwo
oligarchia zob. też partie polityczne; dekompozycja kapitału
oligopol zob. też monopol
ontologia zob. też funkcjonalizm; idealizm; makro-socjologia; metodologia feministyczna; naturalizm; obiektywność; utopia
operacjonalizacja zob. też alienacja; dominująca ideologia; sondaż; teoria systemów; zmienna
opieka nieformalna
opieka środowiskowa zob. też dekarceracja; kolei
tywizm; kontrola środowiskowa; legitymizacji
niepełnosprawność; opieka nieformalna; praca z jf
dnostkami; psychiatria; terapia rodzinna; transin;
tytucjonalizacja opinia publiczna zob. też demokracja; grupa interesi
grupa nacisku; konsens; postawa; socjologia polityi opóźnienie kulturowe zob. też Ogburn; zmiana śpi
teczna
organiczny skład kapitału organizacja formalna zob. też Barnard; bramkar:
cel; ruch projektów organizacyjnych; ruch stosui
ków międzyludzkich; spiralizm orientacj.i zadaniowa a czasowa ORT zob. test relacji przedmiotowych osiąganie statusu zob. też sprzeczna przynależne!
klasowa osiągnięcia zob. też ruchliwość społeczna; teza Hal
vy'ego; obywatelstwo; społeczeństwo przemysłów osiowe zainteresowanie życiowe osobowość zob. też ekstrawersja i introwersja; Linto
psychologia; Reich; skala; socjologia rasy; teor
atrybucji; test apercepcji tematycznej; test Rc
schacha; testy projekcyjne; wzorzec roli; zewnątr
sterowność osobowość autorytarna zob. też dyskryminacja; gru|
mniejszościowa; homofobia; nowa prawica; p
stawa; Reich; uprzedzenie ośrodek emerytalny
pakiet statystyczny dla nauk społecznych zob. SPS!
pakiety statystyczne zob. też analiza czynników analiza skupień; analiza ścieżkowa; równania stru turalne; weryfikacja hipotez statystycznych
panika moralna zob. też diabeł ludowy; dojrzewan drobna przestępczość; kultura młodzieżowa; rc wód; socjologia starzenia się; wskaźnik prześlę czości; zamieszki
panowanie zob. też biurokracja; feudalizm; oligarch paternalizm; patrymonializm; socjologia prav władza; zamkniecie społeczne
państwo zob. też absolutyzi i; alienacja; anarchiz aparat i d o l jgiczny pań,rwa; azjatycki sposi produkcji; biurokracja; demokracja; dezorganizai kapitalizmu; dobrobyt; faszyzm; korporacjoniz kryminologia krytyczna; liberalizm; Łowię; Maclv Marks; merkantylizm; nacjonalizm; nauki polityc ne; nieposłuszeństwo obywatelskie; nowa kła robotnicza; obywatelstwo; patrymonializm; plu: lizm; Poulantzas; przestępstwo; przypisanie; rac nalizacja; ruch pracowniczy; socjalizm; socjolog miasta; socjologia organizacji; socjologia polity socjologia prawa; społeczeństwo obywatelsk własność; zamach stanu
państwo absolutne zob. absolutyzm
państwo opiekuńcze zob. też demokracja; fabianiz kolektywizm; Marshall T.H.; niepełnosprawne nowa prawica; obywatelstwo; sektory konsumpi teoria wymiany; teza o końcu ideologii
państwo socjalne zob. państwo opiekuńcze
pańszczyzna zob. stosunki patron-klient
paradygmat zob. też aksjomat; socjologia nau teoria średniego zasięgu
Indeks rzeczowy 473
parajęzyk
paranoja
parda
pariasi
partie polityczne zob. też faszyzm; Gramsci; nauki polityczne; ruch pracowniczy
pasażer na gapę zob. też działanie zbiorowe
pasterstwo zob. też nomadowie
paternalizm zob. też demokracja; konserwatyzm; wizje społeczeństwa
patologia zob. też test badania stanu aktualnego
patologia społeczna zob. też dewiacja; patologia; statystyka obyczajowa
patos metafizyczny zob. też racjonalizacja
patriarchat zob. też androgynia; feminizm; Freud; matriarchat; męskość; pleć kulturowa; podział pracy; psychoanaliza; redukcjonizm biologiczny; role związane z picia; socjologia życia gospodarczego
patrylinearny zob. też agnat; grupy pochodzeniowe; pokrewieństwo
patrymonializm zob. też feudalizm; islam
pedagogika
penologia
percepcja zob. też psychologia
peryferie zob. model centrum i peryferii
pierworództwo zob. primogenitura
Pierwszy Świat
PKB zob. produkt krajowy brutto
placebo
plan badawczy zob. też artefakty statystyczne i metodologiczne; metodologia feministyczna
plantacje
plemię
plemienność zob. plemię
pluralistyczne systemy społeczne
pluralizm zob. też kompleks wojskowo-przemystowy; państwo; partie polityczne; silą przeciwważna; społeczeństwo przemysłowe; teoria elit; władza lokalna
pluralizm metodologiczny
płaca bodźcowa zob. też elastyczność rynku pracy; kalkulacja wysiłku; przedsiębiorca
płaca rodzinna
płatności małżeńskie
płeć zob. socjologia płci
pleć kulturowa zob. też androgynia; dzieciństwo; feminizm; Freud; Mead M.; męskość; socjologia płci; socjologia przemysłu; stowarzyszenia zawodowe; transseksualista
pleć społeczna zob. pleć kulturowa
płodność zob. współczynniki płodności
pochodzenie bilateralne zob. pochodzenie kogna-tyczne
pochodzenie kognatyczne
pochodzenie równolegle
podatek progresywny
poddaństwo
podejście idiograficzne a nomotetyczne zob. też dokumenty osobiste; historia życia; Kroeber; nauki humanistyczne i przyrodnicze; osobowość; socjologia historyczna; Windelband
podklasa zob. też migracja; nierówność; proletariat; socjologia rasy; ubóstwo
podmiot zob. też Kant; Lacan; subiektywność
podstawowa cecha organizująca
podwójna świadomość zob. też ambiwalencja
podział pracy zob. też alienacja; anomia; ekonomia polityczna; Ferguson; fetyszyzm towarowy; gęstość dynamiczna; Marks; międzynarodowy podział pracy; Millar; Park; pleć kulturowa; podział pracy; rola małżeńska; ruchliwość społeczna; segmentacja rynku pracy; sfera publiczna a sfera prywatna; Smith; socjologia konsumpcji; socjologiczne badanie jedzenia; solidarność społeczna; społeczeństwa pluralistyczne; stosunki produkcji; strategia pracy w gospodarstwie domowym; teoria wymiany; Tón-nies; uprzemysłowienie; urbanizm; zawód
podział pracy w gospodarstwie domowym zob. też patriarchat; rodzina symetryczna
podział pracy związany z płcią
pojęcia zob. też hipoteza; język; operacjonalizacja; Piaget; realizm; wielka teoria
pokolenie zob. też Mannheim
pokrewieństwo zob. też akefaliczny; genealogia; Ma-ine; matriarchat; migracja; model centrum i peryferii; patrylinearny; rodzina koniugalna; rodzina wielka; różnicowanie strukturalne; sieć; teoria aliansowa; teoria wymiany; więzy krwi
polaryzacja
poliandria zob. też poligynia
poligamia zob. też poligynia
poligynia zob. też poligamia
polityka społeczna zob. też dobrobyt; socjologia stosowana; sprawiedliwość społeczna; stosunki pracy; wskaźnik
pomiar zob. też analiza logarytmiczno-liniowa; analiza regresji; analiza skupień; artefakty statystyczne i metodologiczne; kategoria; kodowanie; miary tendencji centralnej; mierniki związku; niewspól-mierność; pomiar arbitralny; ruchliwość społeczna; rzetelność; skala Likerta; skala równych odcinków; socjologia matematyczna; statystyka; teoria grafów; zmienna
pomiar arbitralny
pomoc społeczna zob. praca socjalna; ubezpieczenie społeczne
pomoc środowiskowa zob. opieka środowiskowa
pomoc zagraniczna
ponowoczesność zob. postmodernizm
popędy wrodzone i nabyte
populacja zob. też dobór próby; próba kwotowa; sondaż; spis; statystyka; technika kuli śnieżnej
populizm zob. też nowa prawica
porządek negocjowany zob. też interakcjonizm symboliczny
porządek normatywny
posłuszeństwo
postawa zob. też doświadczanie pracy; kluczowość; Lundberg; normy sytuacyjne; osobowość; skala; skala Likerta; skala równych odcinków; socjologia historyczna; Tarde; uprzedzenie; zachowania polityczne
postęp zob. też antropologia społeczna; Foucault; historycyzm; Morgan; Saint-Simon; socjologia; Spencer; teoria normatywna; zmiana społeczna
postindustrializm zob. społeczeństwo postindustrialne
postmodernizm zob. też anarchizm; Durkheim; etno-metodologia; ideologia; interakcjonizm symbolicz-
474 Indeks rzeczowy
ny; metodologia feministyczna; natura ludzka; Nietzsche; Simmel; socjologia; Wittgenstein
poststrukturalizm zob. też akcjonalizm; alienacja; anarchizm; dyskurs; epistemologia; etnometodo-logia; Foucault; historia życia; humanizm; ideologia; interpretacja; Lacan; psychoanaliza; semantyka; socjologia konsumpcji; strukturalizm
potrzeba zob. też dobrobyt; Lewin; Malinowski; słowniki motywów; socjologiczne badanie jedzenia; teoria pola; polityka społeczna
powiązane role małżeńskie zob. też oddzielone role małżeńskie; rola małżeńska
powinowactwo wybiórcze zob. też etyka protestancka
powszechniki ewolucyjne
powszechniki logiczne
pozbawienie opieki macierzyńskiej zob. też depry-wacja
poznanie zob. też Freud; Kant; psychologia; socjologia emocji; teoria uczenia się
pozycja klasowa
pozytywizm zob. też Adorno.; badania jakościowe a ilościowe; behawioryzm; Bernstein E.; Durkheim; epistemologia; etykietowanie; Lazarsfeld; neopo-zytywizm; osobowość; pluralizm metodologiczny; pomiar arbitralny; psychologia; relatywizm; Rosę; socjologia religii; subiektywność; teoria krytyczna; typ idealny; wartość; Weber M.; Wittgenstein
pólkolonializm zob. też kolonializm
pólperyferie
praca zob. też praca najemna; marksizm; wyzysk; burżuazja; praca w gospodarstwie domowym; zatrudnienie; praca jako czynność
praca chałupnicza zob. chałupnictwo
praca fizyczna a umyslowa zob. też struktura zawodowa; nowa klasa robotnicza; zarządzanie naukowe
praca jako czynność zob. też zatrudnienie; praca w gospodarstwie domowym
praca kolektywna
praca najemna zob. też automatyzacja; dezorganizacja kapitalizmu; hegemonia; etyka pracy; produkcja kapitałochłonna; rynek pracy; socjologia rodziny; socjologia życia gospodarczego; socjologiczne badania czasu wolnego; status zatrudnienia; wartość; zarządzanie naukowe; zatrudnienie
praca socjalna zob. też historia przypadku
praca uczuciami zob. też kontrolowanie uczuć; socjologia emocji
praca umysłowa zob. praca fizyczna a umysłowa
praca w domu zob. też chałupnictwo; socjologia szkolenia
praca w gospodarstwie domowym zob. też gospodarka nieformalna; podział pracy w gospodarstwie domowym; praca; praca jako czynność; praca w domu; prace domowe
praca w terenie zob. też Malinowski; obserwacja uczestnicząca; szkoła chicagowska
praca z jednostkami zob. też praca socjalna; psychoanaliza
prace domowe zob. też podział pracy w gospodarstwie domowym; praca w gospodarstwie domowym
pracownik niestandardowy zob. zatrudnienie niestandardowe
pragmatyzm zob. też Dewey; interakcjonizm s boliczny; Pierce.; szkoła chicagowska
praktyka restrykcyjna
prawa człowieka zob. też federalizm; feminizm; lii tarianizm; Marshall T.H.; neoliberalizm; pod pracy; prawa obywatelskie; prawo naturalne; ru społeczne; wiekizm; własność; zmiana spolec;
prawa obywatelskie zob. też demokracja; demokr przemysłowa; instytucjonalizacja konfliktu kl; wego; kolektywizrrt; niepełnosprawność; obyw; stwo; społeczeństwo obywatelskie
prawo naturalne
prawo Parkinsona
praxis
prąd przestępczy zob. też drobna przestępczość
prestiż zawodów zob. też Geiger; pomiar arbitr; ruchliwość społeczna; skala; skala Bogardusa; tus społeczny
prezentacja tabelaryczna
primogenitura
problem Wspólnego pastwiska zob. też dylemat w nią; teoria gier
problematyczność zob. też alienacja; psychoanal
problemy społeczne
proces pracy zob. też degradacja pracy; doświadcz pracy; Friedmann; nowa klasa robotnicza; pro ryzacja; Sociologie du travail; socjologia szkoli strategie pracodawcy; zarządzanie naukowe
produkcja zob. też dekwalifikacja; ekonomia tyczna; judaizm; praca kolektywna; produkcja bnotowarowa; produkcja kapitałochłonna; r pracy; socjologia konsumpcji; technologie d( sowane; uprzemysłowienie
produkcja drobnotowarowa zob. prosta produkcj warowa
produkcja kapitałochłonna
produkcja rolniczo-towarowa
produkt krajowy brutto zob. też gospodarka formalna
profanum zob. sacrum
profesjonalizacja zob. stowarzyszenia zawodowi
profesjonalizm zob. stowai :yszenia zawodowe
prognozow; 11 ipoleczne
program zob. kształcenie wyrównawcze; socjo! szkolenia; ukryty program
program minimalny zob. też klasa szkolna; z dzanie wiedzą
projekcja zob. też mechanizmy obronne; test ; cepcji tematycznej; test relacji przemiotov testy projekcyjne
proletariat zob. też anarchizm; burżuazyjnienie; ( na burżuazja; fałszywa świadomość; hegem inkorporacja; interes klasowy; klasa robotn Lenin; lumpenproletariat; Marks.; nowa klas botnicza; praca; proletaryzacja; rezerwowa a pracy; ruch pracowniczy; socjologia wiedzy; s| czna przynależność klasowa; świadomość klai
proletaryzacja zob. też Bernstein E.; kapitał; Kau migracja wewnętrzna; nowa technologia
prosta produkcja towarowa
próba anonimowa zob. też próba ogólnie dostę
próba kwotowa
próba ogólnie dostępna
Indeks rzeczowy 475
próba rotacyjna zob. też sondaż
próby nielosowe
prymitywny komunizm zob. też azjatycki sposób produkcji
prywatyzacja zob. też dobrobyt; dostosowanie strukturalne; drobna burżuazja; gospodarka wolnorynkowa; państwo; polityka społeczna; pomoc środowiskowa; prywatyzm
prywatyzm zob. też prywatyzacja; socjologia konsumpcji
przeciętne dalsze trwanie życia zob. też deprywacja; tablice wymieralności
przeciwruch
przedsiębiorca zob. też burżuazja; Schumpeter; socjologia hazardu; socjologia życia gospodarczego; status zatrudnienia
przedsiębiorczość moralna zob. też krucjata moralna; panika moralna
przedstawienia zbiorowe zob. wyobrażenia zbiorowe
przedział ufności
przegląd życia
przejście demograficzne zob. przesunięcie demograficzne
przemieszczenie celu zob. też socjologia organizacji
przemoc domowa
przemysł rolny
przemysłowa armia rezerwowa zob. rezerwowa armia pracy
przeniesienie zob. też mechanizmy obronne
przepowiednia
przesąd zob. uprzedzenie
przesocjalizowana koncepcja człowieka
przestępczość zorganizowana
przestępstwa z nienawiści
przestępstwo zob. też choroba psychiczna; dewiacja; dziedziczność a środowisko; etnostatystyka; kryminologia feministyczna; kryminologia krytyczna; kryminologia pozytywistyczna; kryminologia realistyczna; narkotyki; przestępczość zorganizowana; przestępstwo bez pokrzywdzonego; słowniki motywów; statystyki przestępczości; szkoła chicagowska; teoria zróżnicowanych możliwości; teoria zróżnicowanych powiązań
przestępstwo bez pokrzywdzonego zob. też przestępstwo; przestępstwo korporacyjne; socjologia hazardu
przestępstwo korporacyjne zob. też przestępstwo urzędnicze; korporacja
przestępstwo urzędnicze zob. też przestępstwo korporacyjne; kryminologia
przesunięcie demograficzne
przyczyna zob. też socjologia historyczna; kontrfak-tyczny; Weber M.
przyjaźń zob. też sieć
przymus zob. władza
przypisanie zob. też interpelacja; konserwatyzm; osiągnięcia; ruchliwość społeczna; społeczeństwo przemysłowe; Tónnies
PSE zob. test badania stanu aktualnego
psefologia
psychiatria zob. też antypsychiatria; choroba psychiczna; denominacja; Foucault; historia przypadku; patologia; psychopata; test badania stanu aktualnego
psychiatria środowiskowa zob. antypsychiatria
psychoanaliza zob. też dzieciństwo; empiryzm; Freud; humanizm; Klein M.; narcyzm; odreagowywanie; paranoja; praca z jednostkami; projekcja; psycho-historia; psychologia; psychopata; psychoterapia; reakcja upozorowana; relatywizm kulturowy; socjologia hazardu; sublimacja; symbol; szkoła kultury i osobowości; teoria krytyczna; test Rorscha-cha; testy projekcyjne; Winnicott
psychohistoria zob. też Thomas W.l.
psychokompleks
psychologia zob. też Freud; konstrukcjonizm społeczny; nauki społeczne; poznanie; sprawiedliwość społeczna; teoria poznawcza
psychologia postaci zob. gestaltyzm
psychometria zob. też ekstrawersja i introwersja
psychopata
psychoterapia zob. też terapia rodzinna; terapia zachowania
psychoza zob. też denominacja; nerwica; schizofrenia
pułapka ubóstwa
punkt startu
pytanie otwarte
pytanie zamknięte
QALYs zob. jakościowa tabela dalszego trwania życia
racje zadowalające zob. też racjonalność ograniczona; rynek pracy; socjologia organizacji; socjologia życia gospodarczego
racjonalizacja zob. też biurokracja; etyka protestancka; proces pracy; sekularyzacja; socjologia prawa; społeczeństwo przemysłowe; uprzemysłowienie; Weber M.
racjonalizm zob. też ekonomia polityczna; epistemologia; Evans-Pritchard; Kant; Nietzsche; relatywizm kulturowy; teoria krytyczna
racjonalność formalna zob. też racjonalizacja
racjonalność funkcjonalna
racjonalność ograniczona
ramy odniesienia działania zob. teoria działania
ranking zob. też pomiar arbitralny
rasa zob. socjologia rasy
rasizm zob. też antropologia społeczna; dyskryminacja; dyskryminacja zinstytucjonalizowana; grupa mniejszościowa; mieszanie ras; przypisanie; rynek pracy; ukryty program
reakcja paranoidalna zob. paranoja
reakcja społeczna
reakcja upozorowana zob. też mechanizmy obronne
realizm zob. też Comte; Durkheim; epistemologia; makrosocjologia; metodologia feministyczna; Tarde
realny socjalizm zob. też autokracja; nierówność; Ossowski; rynek pracy; socjalizm; totalitaryzm
recydywa zob. recydywista
recydywista zob. też odstraszanie
redukcjonizm zob. też formacja społeczna; gen; socjobiologia; teoria elit; teoria regulacji
redukcjonizm biologiczny zob. też Ardrey; redukcjonizm
regresja zob. analiza regresji
regresja wielokrotna zob. równania strukturalne
reguły odpowiedniości
476 Indeks rzeczowy
reguły uczuć zob. też socjologia emocji
reifikacja zob. też Lukacs
relatywizm zob. też epistemologia; etnocentryzm; etykietowanie; kultura; Levy-Bruhl; Mannheim; obiektywność; pluralizm metodologiczny; postmodernizm; poststrukturalizm; Scheler; socjologia nauki; socjologia wiedzy
relatywizm kulturowy zob. też analiza emiczna i etyczna; hipoteza Sapira-Whorfa; interpretacja
religia zob. też antropologia społeczna; Evans-Prit-chard; falsyfikacja; Frazer; hinduizm; humanizm; niewidzialna religia; rytuat; sacrum
religia prywatna
religijność
replikacja
reprezentatywność
resocjalizacja
restrykcje zob. praktyka restrykcyjna
rewolucja zob. też chłopstwo; maoizm; mobilizacja; socjologia polityki; zachowania polityczne; zachowania zbiorowe
rewolucja menedżerska zob. też zarządzanie naukowe
rezerwowa armia pracy zob. też dyskryminacja; migracja
rodzina koniugalna zob. też rodzina wielka; socjologia rodziny
rodzina mała zob. też amoralny familizrn; gospodarstwo domowe; hipoteza Feathermana-Jonesa-Hau-sera; indywidualizm uczuciowy; podklasa; prywa-tyzm; socjologia rodziny
rodzina nuklearna zob. rodzina mała
rodzina poszerzona zob. rodzina wielka
rodzina rdzenna
rodzina symetryczna
rodzina trudna
rodzina wielka zob. też amoralny familizm; gospodarstwo domowe; migracja; socjologia rodziny; stosunki unikania
rola zob. też cel; dramaturgizm; duchowieństwo; etykietowanie; Goffman; grupy wiekowe; interak-cjonizm symboliczny; kariera; klasa szkolna; klu-czowość; kryzys tożsamości; Linton; męskość; nawrócenie; norma; obsadzanie innego w roli; osiągnięcia; Parsons; pleć kulturowa; podział pracy w gospodarstwie domowym; prace domowe; problemy społeczne; przypisanie; rola chorego; role związane z płcią; różnicowanie strukturalne; sieć; Simmel; socjalizacja; situs; socjalizacja antycypacyj-na; socjalizacja pracownicza; socjologia; socjologia formalna; socjologia szkolenia; socjologia zdrowia i choroby; socjologiczne badania czasu wolnego; status nadrzędny; Thomas W.L; wzorzec roli; wydarzenie życiowe
rola chorego zob. też rola; socjologia medycyny
rola małżeńska zob. też oddzielone role małżeńskie
rola społeczna zob. rola
role związane z płcią zob. też feminizm; męskość; parda; rodzina mała; socjologia rodziny; stereotypy związane z płcią; szkoła kultury i osobowości
rozbrojenie
rozkład dochodów
rozkład dwumianowy zob. też rozkład Poissona; rozkład zmiennej
rozkład normalny zob. też normalizacja; Quetelet rozkład zmiennej; statystyka; testy parametryczne
rozkład Poissona zob. też rozkład zmiennej
rozkład zmiennej zob. też histogram; rozkład dwumianowy; rozkład Poissona; skośność
rozróżnianie bodźców
rozwód zob. też wskaźnik rozwodów
rozwój zob. socjologia rozwoju
równania strukturalne zob. też analiza czynnikowa; analiza regresji; analiza ścieżkowa; analiza wielo-zmiennowa; modelowanie przyczynowe; SPSS
równowaga zob. też ekologia społeczna; ekonomii keynesowska; funkcjonalizm; Malinowski; rynek; rynek pracy; socjologia r?sy; system społeczny; teoria systemów; zmiana społeczna
różnicowanie strukturalne zob. też funkcjonalizm, gęstość dynamiczna; lad społeczny; powszechniki ewolucyjne; teoria modernizacji; zmiana społeczna
ruch jakości życia pracowników zob. też ruch projektów organizacyjnych; ruch stosunków międzyludzkich
ruch kobiet zob. też feminizm; kryminologia feministyczna; męskość
ruch pracowniczy
ruch projektów organizacyjnych
ruch stosunków międzyludzkich zob. też demok przemysłów?; doświadczanie pracy; eksperymenty Hawthorne; kultura organizacyjna; Mayo; organizacja formalna; ruch jakości życia pracowników; socjologia organizacji; system spoteczno-techniczny
ruchliwość poręczeniowa zob. ruchliwość rywalizacyj-na i poręczeniowa
ruchliwość rywalizacyjna i poręczeniowa
ruchliwość społeczna zob. też Geiger; Glass D,V.; hipoteza Feathermana-Jonesa-Hausera; inkorporacja; nierówność; ruchliwość zawodowa; segmenta-cja rynku pracy; socjologia matematyczna; socjologia oświaty; Sorokin; szansę życiowe
ruchliwość zawodowa zob. ceż dystans społeczny klasyfikacja zawodów
ruchy alternatywne zob. ruchy społeczne
ruchy społeczne zob. też ak-jonalizm; badania les bijek i gej t'-v; ih ,a!anie zbiorowe; grupa interesu interwencja socjologiczna; marksizm; mesjanizm mobilizacja; mobilizacja zasobów; przeciwrudi przypisanie; socjologia miasta; socjologia populai na; socjologia życia gospodarczego; socjologiczn studia nad zamieszkaniem; społeczeństwo obyw; telskie; utopia; Wallis; zachowania polityczni zachowania zbiorowe; zmiana społeczna
rynek zob. też anarchizm; dobro publiczne; dostosc wanie strukturalne; dualizm ekonomiczny; go: podarka wolnorynkowa; fetyszyzm towarowy; go: podarka mieszana; homo oeconomicus; ideologii inflacja; kolektywizm; korporacja ponadpaństwc wa; korporacjonizm; koszty zewnętrzne; legitym zacja; metamorfoza towarów; międzynarodow podział pracy; model centrum i peryferii; nieróy ność; nowa klasa robotnicza; obywatelstwo; Cl serwacja Masowa; podział pracy; Polanyi; racjoru lizacja; racjonalność formalna; socjologia rozwoji socjologia życia gospodarczego; stosunki prac teoria wartości pracy; teoria wymiany; ubóstwo
rynek pracy zob. też bezrobocie; bezrobocie częściowe; cykl życia; dekompozycja pracy; dekwalifi-kacja; elastyczność rynku pracy; gospodarka nieformalna; klasa robotnicza; klasa szkolna; klasa zamieszkania; model centrum i peryferii; nowa technologia; patriarchat; ptaca rodzinna; podklasa; ruchliwość społeczna; segmentacja rynku pracy; socjologia konsumpcji; socjologia przemysłu; socjologia starzenia się; socjologia szkolenia; socjologia życia gospodarczego; stosunki pracy; stowarzyszenia zawodowe; struktura zawodowa; teoria kapitału ludzkiego; układy zbiorowe
rytuał zob. też antropologia społeczna; dar; etnome-dycyna; Evans-Pritchard; Goffman; grupa rówieśnicza; inicjacja; nadużywanie alkoholu i alkoholizm; nieposłuszeństwo obywatelskie; obrzędy przejścia; religia; socjologia religii; socjologiczne badanie jedzenia; symbol; teoria wymiany; tradycja; Turner; wyobrażenia zbiorowe
rywalizacja ekologiczna zob. też teoria stref koncentrycznych
rządy parlamentarne
rzetelność zob. też analiza historii zdarzeń; dobór próby; historiografia; kodowanie; socjologia historyczna; wieloczynnikowa skala diagnostyczna;
sacrum zob. też Durkheim; faza liminalna; religia; socjologia religii; tabu; wyobrażenia zbiorowe
sacrum a profanum zob. sacrum
sałata słowna
samobójstwo zob. też anomia; typologia
samolikwidującc się proroctwo
samorealizacja zob. też hierarchia potrzeb; Maslow; ruch projektów organizacyjnych
samorząd pracowniczy
samospełniajace się proroctwo zob. też definicja sytuacji; efekt ankietera; klasa szkolna; samolik-widujące się proroctwo; niezamierzone konsekwencje; teoria średniego zasięgu
sankcja zob. też grupa rówieśnicza
sankcja społeczna zob. sankcja
schizma
schizofrenia zob. też psychoza; sałata słowna
segmentacja rynku pracy zob. też dyskryminacja; nowa technologia; ocena pracy; proces pracy; rynek pracy; stosunki pracy; strategie pracodawcy
segregacja zob. też parda; socjologia rasy
sekciarstwo zob. sekta
seksizm zob. też dyskryminacja zinstytucjonalizowana; grupa mniejszościowa; męskość; przypisanie; rynek pracy; ukryty program
sekta zob. też denominacja; eschatologiczny; hinduizm; kościół; kult; nawrócenie; schizma; Wallis
sektor produkcji zob. też klasa robotnicza; wytwarzanie
sektory konsumpcji zob. też dezorganizacja kapitalizmu; konsumpcja zbiorowa; socjologia konsumpcji; zachowania wyborcze
sekularyzacja zob. też chrześcijaństwo; filaryzacja; islam; religia prywatna; socjologia religii; urbanizm
selekcja ze względu na pleć
semantyka zob. też dyskurs
Indeks rzeczowy 477
semiologia zob. też interakcjonizm symboliczny; Pierce; strukturalizm
semiotyka zob. semiologia
sfera publiczna a sfera prywatna
sib
sieć zob. też dystans społeczny; migracja; socjologia matematyczna; socjometria; teoria grafów; teoria równowagi; teoria wymiany
sieć społeczna zob. sieć
silą przeciwważna
siły wytwórcze zob. też alienacja; integracja społeczna i systemowa; Marks; sposób produkcji
situs
skala zob. też analiza czynnikowa; doświadczanie pracy; ocenianie; pomiar; ruchliwość zawodowa; skala kolejnych kategorii; socjologia organizacji; statystyka
skala Bogardusa zob. też dystans społeczny; uprzedzenie
skala dystansu społecznego zob. skala Bogardusa
skala Guttmana zob. też pomiar; postawa
skala kolejnych kategorii
skala Likerta zob. też analiza czynnikowa; osobowość autorytarna; pomiar; postawa
skala rankingowa zob. ranking
skala równych odcinków zob. też postawa; ranking
skalowanie zob. skala
skalowanie wielowymiarowe zob. też analiza wielo-zmiennowa; dystans społeczny
skośność
slumsy zob. dzielnice nędzy
słowniki motywów zob. też normy sytuacyjne; sankcja; teoria zróżnicowanych powiązań
Socjologie du travail zob. też Friedmann; nowa klasa robotnicza
socjalizacja zob. też agresja; akulturacja; behawio-ryzm; demokracja; denominacja; desocjalizacja; fatalizm; grupa rówieśnicza; konsens; ład społeczny; macierzyństwo; pleć kulturowa; podklasa; podwójna świadomość; podział pracy; pokolenie; przesocjalizowana koncepcja człowieka; psychoanaliza; role związane z płcią; różnicowanie strukturalne; sankcja; socjalizacja antycypacyjna; szkoła kultury i osobowości; Thomas W.l.
socjalizacja antycypacyjna
socjalizacja pierwotna zob. dzieciństwo
socjalizacja polityczna
socjalizacja pracownicza
socjalizacja zawodowa
socjalizm zob. też antropologia społeczna; Bernstein E.; demokracja przemysłowa; egalitaryzm; Engels; gospodarka mieszana; Kautsky; kibuce; komunizm; maoizm; Marks; marksizm; materializm; neokan-tyzm; Ossowski; Proudhon; realny socjalizm; ruch pracowniczy; rynek; sposób produkcji; spółdzielnia; sprawiedliwość społeczna; stalinizm; teza o końcu ideologii
socjobiologia zob. też etologia; gen; naturalizm;
redukcjonizm biologiczny
socjolingwistyka zob. analiza konwersacyjna; Durkheim; Goffman
socjologia zob. też antropologia społeczna; Comte; ekonomia polityczna; etyka badawcza; funkcjona-lizm; historia społeczna; ład społeczny; naturalizm;
478 Indeks rzeczowy
nauki społeczne; paradygmat; rynek; socjologia miasta; socjologia polityki; strukturalizm; teoria działania; wartość; znaczenie
socjologia akcjonalistyczna zob. akcjońalizm
socjologia choroby zob. socjologia zdrowia i choroby
socjologia ciała
socjologia czasu
socjologia dramaturgiczna zob. dramaturgizm
socjologia działania zob. akcjoiializm
socjologia egzystencjalna zob. też słowniki motywów
socjologia emocji
socjologia formalna zob. też interakcjonizm symboliczny
socjologia hazardu
socjologia historyczna zob. też historia społeczna
socjologia humanistyczna zob. też Cooley; humanizm; Mills
socjologia interpretatywna zob. interpretacja
socjologia języka zob. Bernstein B.; słowniki motywów
socjologia klęsk
socjologia kliniczna
socjologia komunikacji masowej zob. socjologia mediów
socjologia konsumpcji zob. też sektory konsumpcji
socjologia matematyczna zob. też model; neopozy-tywizm; sieć
socjologia mediów zob. też bierny opór; komunikacja; kultura popularna; Lazarsfeld; iirbanizm
socjologia medycyny zob. też stowarzyszenia zawodowe
socjologia miasta zob. też antyurbanizm; badania społeczności lokalnej; geografia człowieka; mene-dżeryzm miejski; socjologia konsumpcji
socjologia nauki
socjologia organizacji zob. też biurokracja; podział pracy; posłuszeństwo; system spoleczno-technicz-ny, teoria kontyngencji; teoria wymiany
socjologia oświaty zob. też Bernstein B.; dzieciństwo; konstrukcjonizm społeczny
socjologia pici zob. antropologia społeczna; dziedziczność a środowisko; macierzyństwo; nierówność; przemoc domowa; socjologia życia gospodarczego
socjologia polityki zob. też faszyzm; nauki polityczne; psefologia
socjologia popularna
socjologia poznawcza
socjologia prawa zob. też dewiacja; kryminologia
socjologia przemysłu zob. też prace domowe; ruch stosunków międzyludzkich
socjologia rasy zob. też etniczność; kryminologia krytyczna; rasizm; ruchliwość społeczna; socjologia życia gospodarczego; ubóstwo
socjologia religii zob. też sekta
socjologia rodziny zob. też demografia historyczna; społeczeństwo obywatelskie
socjologia rozwoju zob. też uzależnienie
socjologia starzenia się zob. też pokolenie; geron-tologia
socjologia stosowana
socjologia szkolenia zob. też socjologia życia gospodarczego; stosunki pracy
socjologia wiedzy zob. też Evans-Pritchard; konstrukcjonizm społeczny; Mannheim; postawa; Scheler; słowniki motywów; zarządzanie wiedzą
socjologia wizualna
socjologia wsi zob. też antyurbanizm; Redfield
socjologia zdrowia i choroby zob. też socjologia medycyny
socjologia życia gospodarczego zob. też rynek
socjologiczna jurysprudencja
socjologiczne badania czasu wolnego zob. też kultura popularna; malejąca krzywa motywacji do pracy; Mead G.H.
socjologiczne badania jedzenia
socjologiczne badania prostytucji
socjologiczne studia nad zamieszkaniem
socjologie codzienności zob. też etnometodologia; Goffm.m; socjo! )gia egzystencjalna; sprawstwo
socjometria zob. też postawa; sieć; skala Bogardusa: socjologia matematyczna; teoria grafów
solidarność społeczna
solidaryzm
sondaż zob. też abstrakcyjny empiryzm; analiza ko hort; badanie pilotażowe; banki danych; bląi próby; Booth; demografia społeczna; dobór próby historia mówiona; kodowanie; kontrola statystycz na; kwestionariusz; Lazarsfeld; niezamierzone koń sekwencje; opinia publiczna; postawa; praca w te renie; próba rotacyjna; reprezentatywność; Rosę rozkład dochodów; rozkład zmiennej; socjolog! płci; spis; sprawiedliwość społeczna; statystyk publiczna; szkoła chicagowska; tabela selekcyjn Kisha; trafność; zmiana społeczna
sondaż terenowy
spiralizm
spis zob. też analiza kohort; banki danych; demi grafia; demografia historyczna; sondaż; statystyk publiczna; szeregi czasowe; trafność
splot
społeczeństwa Iowiecko-zbierackie zob. lowca-zbiera<
społeczeństwa pluralistyczne
społeczeństwo zob. alienacja; etniczność; funkcjom lizm; interes publiczny; Liruon; państwo; socjolog! Spencer; społeczeństwo przemysłowe; środowisk
społeczeństwo asymetryczne
społeczeństwo bezpaństwow
spoleczeńs1 i ialne zcta. społeczeństwo prz myślowe
społeczeństwo korporacyjne zob. też społeczeństw asymetryczne
społeczeństwo masowe zob. też demokracja; Reic socjologia mediów; Thomas W.I.
społeczeństwo obywatelskie zob. też dezorganizac kapitalizmu; hegemonia; mezostruktura; niep stuszeństwo obywatelskie; niewidzialna ręka; pa stwo; pluralizm; postęp; własność
społeczeństwo otwarte i zamknięte zob. też reali socjalizm; stowarzyszenia dobrowolne
społeczeństwo pierwotne zob. też antropologia sp leczna
społeczeństwo postindustrialne zob. też elastyczr zatrudnienie; fordyzm; intelektualiści; inteligenci międzynarodowy podział pracy; postęp; spolecze stwo przemysłowe
społeczeństwo przemysłowe zob. też globalizacj historycyzm; Janowitz; problemy społeczne; pr watyzm; ruchliwość społeczna; sekularyzacja; str
l
�
tegia pracy w gospodarstwie domowym; teza o końcu ideologii; wojna totalna; zarządzanie
społeczeństwo technologiczne
społeczeństwo tradycyjne zob. też dar; kultura dominująca; Lenin; Polanyi
społeczeństwo wiejskie zob. też Redfield
społeczeństwo wielokulturowe zob. też asymilacja
społeczeństwo zamknięte zob. społeczeństwo otwarte i zamknięte
społeczna konstrukcja rasy zob. też migracja; proletariat
społeczność terapeutyczna
sposób produkcji zob. też alienacja; antropologia społeczna; azjatycki sposób produkcji; chłopstwo; despotyzm orientalny; feudalizm; formacja społeczna; komunizm; materializm; model centrum i peryferii; proces pracy; prymitywny komunizm; realny socjalizm; socjologia; sprzeczna przynależność klasowa; stosunki produkcji; strukturalizm; teoria wartości pracy
spójność poznawcza
spółdzielnia zob. też Proudhon; demokracja przemysłowa
spółdzielnie zdrowia
sprawiedliwość zob. też postęp; praca socjalna; teoria normatywna
sprawiedliwość społeczna zob. też socjalizm; de-prywacja; teoria wymiany
sprawstwo zob. też habitus; historycyzm; indywidualizm; integracja społeczna a systemowa; strategie pracodawcy; wspólnota i stowarzyszenie
sprzeczna przynależność klasowa zob. też drobna burżuazja; neomarksizm; proletariat
sprzeczność
SPSS zob. też analiza skupień; pakiety statystyczne; równania strukturalne; weryfikacja hipotez statystycznych
stagnacja zob. też ekonomia keynesowska
stalinizm zob. też alienacja; marksizm
stan
standaryzacja zob. też indeks
status nadrzędny
status osiągnięty zob. też Geiger; klasyfikacja zawodów
status przypisany zob. przypisanie
status spoleczno-ekonomiczny
status społeczny zob. też burżuazyjnienie; cel; dar; duchowieństwo; ekonomia pozycjonalna; grupy wiekowe; hinduizm; kasta; klasa wyższa; klasyfikacja zawodów; kredencjalizm; legitymizacja; Linton; lad społeczny; Maine; Mannheim; merytokracja; Ossow-ski; podział pracy; problemy społeczne; przypisanie; rola; ruchliwość zawodowa; sektory konsumpcji; situs; socjalizacja antycypacyjna; socjologia czasu; struktura zawodowa; styl życia; szansę życiowe; Tonnies; Weber M.; wizje społeczeństwa; władza
status zatrudnienia
statystyka zob. też rozkład normalny; weryfikacja hipotez statystycznych
statystyka indukcyjna zob. też statystyka; weryfikacja hipotez statystycznych
statystyka obyczajowa
statystyka publiczna zob. też analiza wtórna; banki danych; demografia; gospodarka nieformalna; roz-
Indeks rzeczowy 479
kład dochodów; socjologia historyczna; status zatrudnienia; statystyki przestępczości; statystyki zachorowań; szara strefa gospodarki; wskaźnik przestępczości; wskaźniki społeczne; zatrudnienie; zmiana społeczna; związek konsensualny
statystyka ruchu naturalnego ludności zob. też demografia
statystyki przestępczości zob. też etnostatystyka; przestępstwo
statystyki społeczne zob. też socjologia zdrowia i choroby
statystyki zachorowań zob. też nierówność
stereotyp zob. też dyskryminacja; dyskryminacja pozytywna; dyskryminacja zinstytucjonalizowana; przypisanie; socjologia rasy; status nadrzędny; uprzedzenie; wiekizm
stereotypizacja zob. stereotyp
stereotypy związane z płcią
stopa aktywności zawodowej
stosunek osobisty zob. interakcja twarzą-w-twarz
stosunki patron-klient zob. też chrześniactwo
stosunki pracy zob. też kalkulacja wysiłku; socjologia stosowana; socjologia życia gospodarczego
stosunki produkcji zob. też akumulacja kapitału; alienacja; aparat ideologiczny państwa; baza; determinizm gospodarczy, integracja społeczna i systemowa; sposób produkcji; sprzeczna przynależność klasowa
stosunki unikania zob. też stosunki zaczepne
stosunki w klasie szkolnej
stosunki zaczepne zob. też stosunki unikania
stowarzyszenia dobrowolne zob. też anarchizm; urbanizm
stowarzyszenia zawodowe zob. też klasa średnia; korporacjonizm; socjologia medycyny; społeczeństwo postindustrialne; strategia pracy w gospodarstwie domowym
stowarzyszenie zob. wspólnota i stowarzyszenie
Stowarzyszenie do Badań nad Problemami Społecznymi
strajk zob. też akcja przemysłowa; konflikt w przemyśle; związkowość
strategia pracy w gospodarstwie domowym zob. też gospodarka nieformalna; socjologia życia gospodarczego
strategie pracodawcy
stratyfikacja zob. też etniczność; hinduizm; kasta; obraz struktury klasowej; osiągnięcia; Ossowski; praca fizyczna a umysłowa; prymitywny komunizm; ruchliwość społeczna; segmentacja rynku pracy; sektory konsumpcji; socjologia formalna; socjologia matematyczna; socjologia miasta; socjologia przemysłu; socjologia rasy; socjologia wsi; stan; teoria systemów; ubóstwo; władza
stratyfikacja według wieku zob. też gerontologia
strefa przejściowa zob. też dewiacja; teoria stref koncentrycznych
strefa przemian zob. strefa przejściowa
strefowanie
stres zob. też małżeństwo
struktura możliwości zob. też teoria średniego zasięgu
struktura społeczna zob. też abstrakcyjny empiryzm; antropologia społeczna; etnometodologia; etykietowanie; habitus; historia życia; indywidualizm;
480 Indeks rzeczowy
integracja społeczna i systemowa; kultura; makro-socjologia; opieka nieformalna; porządek negocjowany; problemy społeczne; socjologia; socjologia emocji; socjologia konsumpcji; socjologia polityki; socjologiczne studia nad zamieszkaniem; sprawstwo; sprzeczność; strukturacja; subkultura; teoria grafów; woluntaryzm
struktura zawodowa zob. też dezorganizacja kapitalizmu
strukturacja zob. też badania społeczności lokalnej; geografia człowieka; interakcja zogniskowana; ma-krosocjologia; teoria działania; teoria konfliktu; wiedza zdroworozsądkowa
strukturalizm zob. też akcjonalizm; alienacja; Durk-heim; dyskurs; Elias; formacja społeczna; Cold-mann; historia społeczna; humanizm; ideologia; interpretacja; Jakobson; Lacan; Leach; Marks; Mer-leau-Ponty; metoda porównawcza; pluralizm metodologiczny; podmiot; pokrewieństwo; poststruk-turalizni; psychoanaliza; Saussure de; semiologia; socjologia; socjologia konsumpcji; sprzeczna przynależność klasowa
studium przypadku zob. też dokumenty osobiste; efekt ankietera; etnografia; etyka badawcza; historia przypadku; praca w terenie; reprezentatywność; ruchliwość społeczna; socjologia polityki; szkoła chicagowska
stygmat zob. też choroba psychiczna; dewiacja; etykietowanie; Goffman; grupa mniejszościowa; kozioł ofiarny; niedorozwój umysłowy; niepełnosprawność; odrzucenie dewiacji; rodzina trudna; socjologia formalna
styl życia zob. też burżuazyjnienie; człowiek organizacji; praca fizyczna a umysłowa; socjologia miasta; socjologia rasy
subiektywność zob. też obserwacja uczestnicząca
subkultura zob. też agresja; akulturacja; dewiacja; diabeł ludowy; drobna przestępczość; homosek-sualizm; kontrkultura; kryminologia feministyczna; kryminologia krytyczna; kultura dominująca; kultura młodzieżowa; kultura popularna; panika moralna; socjologia rasy; struktura możliwości; teoria zróżnicowanych możliwości; ubóstwo; zamieszki; zwyczaje
sublimacja zob. też Freud
suburbanizacja zob. też Wirth
suburbanizm zob. też klasa zamieszkania
sukcesja zob. model inwazji-sukcesji
sukcesja ekologiczna
symbol zob. też antropologia społeczna; Goffman; grupa rówieśnicza; interakcjonizm symboliczny; jaźń; Jung; kultura organizacyjna; Mead G.H.; religia; rytuał; Saussure de; sekularyzacja; semantyka; socjologia religii; teoria wymiany; tradycja; Turner
symbole wielogłosowe zob. też symbol
syndykalizm zob. też anarchizm; ruch pracowniczy
synkretyzm
synteza
system fabryczny zob. też uprzemysłowienie
system "na czas" zob. też nowa technologia
system opieki zdrowotnej
system spoteczno-techniczny zob. też socjologia życia gospodarczego
system społeczny zob. też Adorno; dysfunkcja; eko logia społeczna; eufunkcja; funkcjonalizm; Lintor nieposłuszeństwo obywatelskie; Pareto; Parsoni pluralistyczne systemy społeczne; potrzeba; po wszechniki ewolucyjne; rola; socjologia organiz! cji; społeczeństwo; teoria działania; utrzymywani granic; Westermarck
system światowy zob. też Bloch; Braudel; globalizacji model centrum i peryferii; półperyferie; szkol "Annales"
szamanizm zob. też intelektualiści
szansę życiowe zob. też klasa zamieszkania; nierów ność; praca fizyczna a umysłowa; socjologia ras; Weber M.: wtar'za
szara strefa gospodarki zob. też gospodarka niefoi malna; polaryzacja
szeregi czasowe
szkockie Oświecenie zob. też ekonomia polityczni Ferguson; Millar; Montesquieu
szkoła zob. też kategorie poziomu nauczania; klas szkolna; socjologia szkolenia
szkoła "Annales" zob. też Bloch; Braudel
szkoła Aston zob. socjologia organizacji
szkoła chicagowska zob. też analiza historii zdarzei antyurbanizm; badania społeczności lokalnej; Bu gess; dewiacja; dokumenty osobiste; drobna przi stępczość; ekologia miasta; ekologia społeczni Frazier; gang; historia życia; interakcjonizm syn boliczny; konstrukcjonizni społeczny; Kuhn; Mea G.H.; obserwacja uczestnicząca; Ogburn; Parł Rosę; socjologia miasta; subkultura; Wirth
szkoła kultury i osobowości zob. też Benedict; Bo;
szlachta zob. też inteligencja
szok kulturowy
sztab zob. linia i sztab
ścieżki kształcenia
śmiertelność zob. współczynniki śmiertelności środki produkcji zob. też demokracja przemysłów
drobna burżuazja; proces pracy; produkcja drol
notowarowa; socjalizm środowisko zob eż dziedz:czność a środowisk
ekologia sp .\ v ..na; iloraz .inteligencji; Lewin; nii
mowlęctwo; powszechniki ewolucyjne; psycholi
gia; schizofrenia; teoria atrybucji; teoria poi
teoria systemów
świadczenia selektywne a powszechne świadomość klasowa zob. też arystokracja robo
nicza; pozycja klasowa; proletariat; socjolog
szkolenia; świadomość warstwowa; związki z
wodowe świadomość warstwowa zob. też świadomość k!
sowa świadomość zbiorowa zob. też Durkheim; fakt śpi
leczny; wspólnota i stowarzyszenie świat przeżywany zob. świat życia świat życia zob. też intersubiektywność; sekularyzac światopogląd zob. też psychohistoria światy społeczne
świecka religia zob. też świadomość zbiorowa święte zob. sacrum święte a świeckie zob. sacrum
Indeks rzeczowy 481
tabela selekcyjna Kisną
tabele rozkładu łącznego zob. też analiza logaryt-miczno-liniowa; prezentacja tabelaryczna; ruchliwość społeczna; socjologia matematyczna
tablice wymieralności zob. też przeciętne dalsze trwanie życia
tabu zob. też endogamia; pokrewieństwo; tabu kazirodztwa
tabu kazirodztwa zob. też konubium
tabula rasa zob. też epistemologia; pleć kulturowa
TAT zob. test apercepcji tematycznej
tautologia zob. też dysonans poznawczy; Kant; nieposłuszeństwo obywatelskie; potrzeba; teoria systemów; teoria wymiany
technicyzm zob. też Friedmann; Sociologie du travail; Taylor; Yeblen; zarządzanie naukowe
technika kuli śnieżnej zob. też próby nielosowe
technokracja
technologia zob. też doświadczanie pracy; nowa technologia; sekularyzacja; struktura zawodowa; Woodward
technologie dostosowane
technologie reprodukcyjne
teizm
telelączność zob. też elastyczność rynku pracy; nowa technologia
teleologia zob. też alienacja; nieposłuszeństwo obywatelskie; obywatelstwo
teoria zob. też dedukcja; dokumenty osobiste; empiryczny; esencjalizm; fakt; hipoteza; indukcja; model; Piaget; teoria ugruntowana
teoria aliansowa zob. też pokrewieństwo
teoria atrybucji zob. też Heider; teoria poznawcza
teoria działania zob. też akcjonalizm; socjologia emocji; teoria wymiany
teoria elit zob. też dominująca ideologia; elita władzy; oligarchia; państwo; pluralizm; totalitaryzm; Troc-ki; władza lokalna; zamknięcie społeczne
teoria etykietowania zob. etykietowanie
teoria ewolucji zob. ewolucjonizm
teoria gier zob. też błąd kompozycji; dobro publiczne; dylemat więźnia; działanie zbiorowe; ekonomia neoklasyczna; problem wspólnego pastwiska; socjologia stosowana
teoria globalizacji zob. globalizacja
teoria grafów zob. też socjologia matematyczna
teoria kapitału ludzkiego zob. też kształcenie wyrównawcze; socjologia oświaty; wydajność
teoria konfliktu zob. też konsens; sankcja; szkockie Oświecenie; zmiana społeczna
teoria konstruktów osobistych zob. też Kelly; teoria poznawcza
teoria kontyngencji
teoria krytyczna zob. też Benjamin; despotyzm orientalny; Hegel; Horkheimer; Marcuse; neomarksizm; osobowość autorytarna; Reich; socjologia wiedzy; socjologiczne badania czasu wolnego; socjologie codzienności; społeczeństwo masowe
teoria modernizacji zob. też faszyzm; globalizacja; historia społeczna; islam; metoda porównawcza; mobilizacja; motywacja do osiągnięć; obywatelstwo; postęp; przesunięcie demograficzne; socjologia rozwoju; społeczeństwo przemysłowe; teoria zależności
teoria normatywna zob. też korporacjonizm
teoria organizacji zob. socjologia organizacji
teoria pola zob. też Lewin
teoria poznawcza zob. też Piaget
teoria regulacji
teoria rolo zob. rola
teoria równowagi
teoria sieci zob. sieć
teoria stref koncentrycznych
teoria systemów zob. też funkcjonalizm; makroso-cjologia; sankcja; system społeczny; teleologia; teoria krytyczna; teoria systemów rodzinnych
teoria systemów rodzinnych
teoria średniego zasięgu zob. też Lazarsfeld
teoria uczenia się zob. też psychologia; psychopata
teoria ugruntowana zob. też interakcjonizm symboliczny
teoria wartości pracy zob. też kapitał; proletariat; stosunki produkcji; wyzysk
teoria wymiany zob. też behawioryzm; działanie zbiorowe; ekonomia polityczna; Homans; lad społeczny; makrosocjologia; milenaryzm; podział pracy; socjologia życia gospodarczego; sprawiedliwość społeczna; świadomość klasowa; teoria aliansowa; teoria kapitału ludzkiego; teoria konfliktu; utylitaryzm
teoria zależności zob. też marginalizacja; motywacja do osiągnięć; socjologia rozwoju; system światowy; uzależnienie; zacofanie gospodarcze
teoria zróżnicowanych możliwości zob. też anomia; drobna przestępczość
teoria zróżnicowanych powiązań zob. też dewiacja; drobna przestępczość; subkultura; teoria zróżnicowanych możliwości
teorie sektora nieformalnego zob. też dezorganizacja kapitalizmu
teorie zbyt niskiej konsumpcji
terapia awersyjna
terapia grupowa
terapia rodzinna zob. też teoria systemów rodzinnych
terapia zachowania
test apercepcji tematycznej zob. też osobowość autorytarna; testy projekcyjne
test badania stanu aktualnego
test dwudziestu stwierdzeń zob. też Kuhn
test inteligencji Stanforda-Bineta
test relacji przedmiotowych zob. też testy projekcyjne
test Rorschacha zob. też testy projekcyjne
testy nieparametryczne zob. też weryfikacja hipotez statystycznych
testy parametryczne zob. też testy nieparametryczne; weryfikacja hipotez statystycznych
testy projekcyjne zob. też osobowość; percepcja; test Rorschacha
teza Halevy'ego
teza o etyce protestanckiej zob. etyka protestancka
teza o końcu ideologii zob. ideologia; liberalizm; państwo opiekuńcze; socjalizm; społeczeństwo przemysłowe
teza o sekularyzacji zob. sekularyzacja
tłum zob. też zachowania zbiorowe; zbiorowisko
totalitaryzm zob. też Adorno; autokracja; Hayek von; hipoteza Sapira-Whorfa; komunizm; Marcuse; socjologia mediów; socjologia nauki; socjologia poli-
482 Indeks rzeczowy
tyki; społeczeństwo otwarte i zamknięte; teoria krytyczna
totemizm zob. też antropologia społeczna; Tylor
tożsamość zob. też fałszywa świadomość; interes klasowy; interpelacja; kariera; kluczowość; norma; osobowość; socjologia formalna; socjologia rasy; status nadrzędny; własność
tradycja zob. też chłopstwo
trafność zob. też dobór próby; efekt obserwatora; historiografia; kodowanie; rzetelność; socjologia historyczna; wieloczynnikowa skala diagnostyczna; zmienna
tragedia wspólnego pastwiska zob. problem wspólnego pastwiska
transcendentalizm
transinstytucjonalizacja
transseksualista zob. też transwestytyzm
transwestytyzm
tranzyt Trzeciego Świata
trend społeczny zob. też inżynieria społeczna
triada zob. też socjologia formalna; teoria konstruk-tów osobistych; teoria równowagi
triangulacja zob. też badania jakościowe a ilościowe; dobór próby; Kuhn; plan badawczy
Trzeci Świat zob. też histeria masowa; indywidualizm uczuciowy; międzynarodowy podział pracy; motywacja do osiągnięć; nowe religie; postęp; socjologia oświaty; socjologiczne studia nad zamieszkaniem; teorie zbyt niskiej konsumpcji; ubóstwo; uzależnienie; wzrost gospodarczy; zielona rewolucja; związek konsensualny
TST zob. test dwudziestu stwierdzeń
twierdzenia o wymianie
twierdzenie kontrfaktyczne zob. kontrfaktyczny
twierdzenie Thomasa
tworzenie wrażeń
tygiel kulturowy zob. też asymilacja
typ idealny zob. też feudalizm; kasta; legitymizacja; narzędzie heurystyczne; nauki humanistyczne i przyrodnicze; nomadowie; podejście idiograficz-ne a nomotetyczne; Redfield; reifikacja; społeczeństwo wiejskie; teoria stref koncentrycznych; Weber M.; wizje społeczeństwa; wspólnota i stowarzyszenie
typologia
ubezpieczenia społeczne ubezpieczenie społeczne
ubóstwo zob. też amoralny familizm; bezrobocie; Booth; deprywacja; fatalizm; linia ubóstwa; Mal-thus; potrzeba; praca socjalna; redukcjonizm biologiczny; Rowntree; rozkład dochodów; teorie sektora nieformalnego
układ ramowy zob. też interakcja zogniskowana układy zbiorowe zob. też demokracja przemysłowa; kalkulacja wysiłku; konflikt w przemyśle; negocjowanie wydajności; rynek pracy; stosunki pracy; stowarzyszenia zawodowe; związki zawodowe ukryty program zob. też pedagogika uległość zob. też konserwatyzm; paternalizm umowa społeczna zob. też liberalizm; Rousseau;
szkockie Oświecenie uogólnianie bodźca
uprzedzenie zob. też dyskryminacja zinstytucjonalizowana; kozioł ofiarny; ocena pracy; przestępstwa z nienawiści
uprzemysłowienie zob. też degradacja pracy; ekonomia polityczna; gratyfikacja odroczona; indywidualizm uczuciowy; kapitalizm; kapitał; komunizm; kraje uprzemysławiające się; ład społeczny; migracja wewnętrzna; Pierwszy Świat; podział pracy związany z płcią; produkcja kapitałochłonna; rynek pracy; sektor produkcji; socjologia oświaty; socjologia rodziny; socjologia rozwoju; socjologia życia gospodarczego; społeczeństwo przemysłowe; stalinizm; struktura zawodowa; teoria zależności; feza Ha|pvy'ego; uprzemysłowienie substytucyjne; usługi; zarządzanie; zewnątrzsterow-ność; zmiana społeczna
uprzemysłowienie substytucyjne
urawnitowka zob. zrównywanie
urbanizacja zob. też analiza obszarów społecznych; antyurbańizm; lad społeczny; migracja wewnętrzna; socjologia miasta
urbanizm zob. też analiza obszarów społecznych; socjologia miasta; styl życia
usługi zob. też dezorganizacja kapitalizmu; inteligencja; klasa usługowa; społeczeństwo postindustrialne
uszlachetnienie
utopia zob. też fabianizm; futurologia; komuna; Mann^ heim; postęp; praca kolektywna; realizm; socjalizm teoria krytyczna; totalitaryzm; zmiana społeczna
titopizm zob. utopia f
utowarowięnie zob. metamorfoza towarów
utrzymywanie granic zob. też równowaga; teori; systemów
utylitaryzm zob. też Bentham; dar; ekonomia poli tyczna; fałszywa świadomość; ład społeczny; Mili natura ludzka; Tónnies; własność
uwarstwienie zob. stratyfikacja
uzależnienie zob. też enklawa; kraje uprzemysławia jące się; model centrum i peryferii; narkotyki neokolonializin; społeczeństwa pluralistyczne; teo ria zależności
uzależnienie instytucjonalne ; ob. też GofFman
użyteczność :;<>'� >.= ' ekonomi,: neoklasyczna; teorii wartości pracy; teoria wymiany; utylitaryzm; włas ność
wartość zob. też asymilacja; burżuazyjnienie; cel dualizm; etyka; hierarchia wiarygodności; konsens kryminologia pozytywistyczna; kultura organizacyj na; lad społeczny; normy sytuacyjne; obiektywność opieka nieformalna; Parsons; postawa; różnicowa nie strukturalne; skala równych odcinków; socja lizacja; socjalizacja pracownicza; społeczeństw! przemysłowe; teoria działania; teoria normatywna teoria wymiany; tradycja; ukryty program; utrzy mywanie granic; Weber M.; zachowania polityczni
warunkowanie zob. też behawioryzm; Piaget; teori, uczenia się; terapia awersyjna; terapia zachowani;
Weltanschammg zob. światopogląd
weryfikacja zob. też falsyfikacja; Koło Wiedeńskie
weryfikacja hipotez statystycznych zob. też statys tyka; testy nieparametryczne; testy parametryczni
wędrówki sezonowe
l
wiązanie
wiązka statusów
wiedza zdroworozsądkowa
wiekizm zob. też dyskryminacja; gerontologia; przypisanie; socjologia starzenia się
wielka teoria zob. też interakcjonizm symboliczny; Mills
wieloczynnikowa skala diagnostyczna
wieloczynnikowy inwentarz osobowości zob. wieloczynnikowa skala diagnostyczna
wieś-miasto zob. kontinuum wiejskość-miejskość
więzi ekspresyjne i instrumentalne
więzy krwi
WIO zob. wieloczynnikowa skala diagnostyczna
WISKAD zob. wieloczynnikowa skala diagnostyczna
wizje społeczeństwa
władza zob. też Bernstein B.; bramkarz; biurokracja; chrześniactwo; demokracja; dyskryminacja; eksperyment naturalny; etykietowanie; klasa wyższa; konsens; kontrola społeczna; kryminologia krytyczna; legitymizacja; matriarchat; nauki polityczne; nierówność; norma; panowanie; państwo; partie polityczne; paternalizm; patrymonializm; podział pracy; posłuszeństwo; przemoc domowa; rodzina mała; sankcja; siła przeciwważna; socjologia humanistyczna; socjologia miasta; socjologia polityki; społeczeństwo asymetryczne; stowarzyszenia zawodowe; szansę życiowe; teoria elit; teoria konfliktu; Weber M.; władza kolektywna i dystrybutyw-na; władza lokalna; władza przez odniesienie; zależność władzy; zasięg organizacyjny
władza kolektywna i dystrybutywna
władza lokalna zob. też eksperyment naturalny; teoria elit
władza pieniądza
władza przez odniesienie
własności emergentne zob. emergencja
własność zob. też alienacja; dobro publiczne
wnioskowanie analityczne zob. też indukcja; teoria ugruntowana
wojna totalna
wojsko i militaryzm zob. badania wojska i militaryzmu
wokacjonalizm
wolny rynek zob. gospodarka wolnorynkowa
woluntaryzin zob. też atomizm
wskaźnik zob. też analiza czynnikowa; indeks; trend społeczny
wskaźnik przestępczości zob. też przestępstwo
wskaźnik rozwodów zob. też rozwód
wskaźniki społeczne zob. też inżynieria społeczna
wspólnota zob. też antyurbanizm; ekologia; interes publiczny; konserwatyzm; ład społeczny; obszar naturalny; pluralizm; polaryzacja; solidaryzm; społeczeństwa pluralistyczne; społeczeństwo masowe; środowisko; wspólnota i stowarzyszenie
wspólnota i stowarzyszenie zob. też antyurbanizm; socjologia wsi; stan; Tónnies; zmienna dychotomiczna
wspólnota moralna
wspólnotowe systemy produkcji
współczynnik pici zob. też demografia
współczynnik realizacji próby zob. też błąd próby; etyka badacza
współczynnik rodności zob. też demografia; współczynniki płodności
Indeks rzeczowy 483
współczynniki płodności zob. też demografia; przesunięcie demograficzne; współczynnik rodności; zdolność rozrodcza
współczynniki śmiertelności zob. też demografia; indeks; niemowlęctwo; nierówność; przeciętne dalsze trwanie życia; przesunięcie demograficzne; socjologia zdrowia i choroby; statystyki zachorowań; tablice wymieralności; wskaźnik; współczynnik płci
współdecydowanie zob. też demokracja przemysłowa
wydajność
wydarzenie życiowe zob. też analiza historii zdarzeń; bieg życia; psychohistoria
wyjaśnienie przyczynowe zob. przyczyna
wyobrażenia zbiorowe zob. też analogia organiczna; Durkheim; fakt społeczny; Levy-Bruhl; socjologia; teoria wymiany
wytwarzanie zob. też ekonomia polityczna; sektor produkcji; społeczeństwo postindustrialne; struktura zawodowa; system fabryczny; uprzemysłowienie
wywiad zob. też badanie opinii; błąd; błąd próby; efekt ankietera; historia mówiona; historia życia; kwestionariusz; obserwacja uczestnicząca; socjologia nauki; sondaż; studium przypadku
wyzysk zob. też dyskryminacja; feudalizm; pojęcia; praca najemna; praca w gospodarstwie domowym; prymitywny komunizm; stosunki patron-klient
względna autonomia zob. też baza; faszyzm; materializm; Poulantzas; socjologia miasta; sposób produkcji
wzmocnienie dewiacji zob. też drobna przestępczość
wzorzec roli
wzrost ekspotencjalny zob. wzrost wykładniczy
wzrost gospodarczy zob. też akumulacja kapitału; banki rozwoju; ekonomia pozycjonalna; etyka pracy; migracja; pomoc zagraniczna; przedsiębiorca; socjologia szkolenia; teoria kapitału ludzkiego; uzależnienie
wzrost liniowy zob. też wzrost wykładniczy
wzrost logistyczny zob. też wzrost wykładniczy
wzrost wykładniczy
zachowania wyborcze zob. też burżuazyjnienie; demokracja; Lazarsfeld; sektory konsumpcji
zachowania zbiorowe zob. też diabeł ludowy; ruchy społeczne; Tarde; tłum
zachowanie, aberracyjne
zachowanie dostosowawcze
zacofanie gospodarcze zob. też model centrum i peryferii; teorie zbyt niskiej konsumpcji
zadowolenie z pracy zob. też alienacja; doświadczanie pracy; Kinsey; postawa; prace domowe; socjologia życia gospodarczego; wizje społeczeństwa
zależność zob. uzależnienie
zależność od instytucji zob. uzależnienie instytucjonalne
zależność pozorna zob. też korelacja
zależność statystyczna zob. niezależność statystyczna
zależność władzy
zamach stanu zob. też zachowania polityczne
zamieszki zob. też nieposłuszeństwo obywatelskie; tłum; zachowania zbiorowe
484 Indeks rzeczowy
zamknięcie społeczne zob. też inkorporacja; inteligencja; kasta; realny socjalizm; stowarzyszenia zawodowe; struktura zawodowa
zamknięty zaktad pracy zob. też praktyka restrykcyjna
zaplata za pannę młodą zob. płatności małżeńskie
zarządzanie zob. też burżuazja; dekompozycja kapitału; demokracja przemysłowa; inteligencja; Mayo; proces pracy; proletaryzacja; socjologia przemysłu; socjologia życia gospodarczego; stosunki pracy; współdecydowanie
zarządzanie naukowe zob. też degradacja pracy; eksperymenty Hawthorne; fordyzm; Friedmann; linia i sztab; proces pracy; proletaryzacja; ruch stosunków międzyludzkich; socjologia organizacji; Taylor; teoria kontyngencji
zarządzanie personelem
zarządzanie wiedzą
zasada ekonomii myślenia zob. analiza logarytmicz-no-liniowa
zasada najmniejszego zainteresowania
zasada Petera
zasięg organizacyjny
zatrudnienie zob. też burżuazyjnienie; cykl życia; dezorganizacja kapitalizmu; elastyczne zatrudnienie; gospodarka nieformalna; klasa szkolna; małżeństwo podwójnej kariery; podział pracy w gospodarstwie domowym; praca najemna; praca uczuciami; socjalizacja pracownicza; status zatrudnienia; stosunki pracy; szara strefa gospodarki; wydarzenie życiowe
zatrudnienie najemne zob. praca najemna
zatrudnienie niestandardowe
zatrudnienie ukryte
zaufanie a nieufność zob. też inflacja; podział pracy; socjologia życia gospodarczego; stowarzyszenia zawodowe; teoria wymiany
zawód zob. też duchowieństwo; podstawowa cecha organizująca; praca fizyczna a umysłowa; prestiż zawodów; ruchliwość społeczna; ruchliwość zawodowa; struktura zawodowa
zbiorowisko
zdolność
zdolność rozrodcza
Zeitgeist zob. duch czasu
zewnątrzsterowność
zgodność dopasowania
zielona rewolucja
zmiana społeczna zob. też akcjonalizm; badanie panelowe; burżuazyjnienie; Comte; determinizm gospodarczy; ekologia społeczna; funkcjonalizm; historia życia; historycyzm; integracja społeczna a systemowa; ład społeczny; milenaryzm; narzędzie heurystyczne; Ogburn; opieka nieformalna; polaryzacja; rewolucja; różnicowanie strukturalne;
socjologia; socjologia historyczna; socjologiczne badania czasu wolnego; Sorokin; społeczeństwo przemysłowe; teoria konfliktu; teoria systemów; Tónnies
zmienna zob. też algorytm; analiza regresji; kategoria; kontrola statystyczna; korelacja; mierniki związku; niewspótmierność; niezależność statystyczna; pomiar; przedział ufności; rozkład zmiennej; równania strukturalne; statystyka; tabela rozkładu łącznego; zmienna interweniująca; zmienna nieza-a leżna; zmienna zależna; zmienne formalne
zmienna dychotomiczna
zmienna interweniująca
zmienna niezależnj zob. też analiza regresji; eksperyment naturalny; prezentacja tabelaryczna; zmienna interweniująca; zmienna zależna
zmienna zależna zob. też analiza regresji; eksperyment naturalny; prezentacja tabelaryczna; zmienna interweniująca; zmienne formalne
zmienne binarne zob. zmienne formalne
zmienne dwójkowe zob. zmienne formalne
zmienne formalne
zmienne instrumentalne zob. zmienne formalne
zmienne ślepe zob. zmienne formalne
zmienność statystyczna zob. też analiza czynnikowa; analiza logarytmiczno-liniowa; statystyka
znaczący inni zob. też słowniki motywów; wzorzec roli
znaczenie zob. też badania jakościowe a ilościowe; demografia społeczna; dyferencjał semantyczny; etnometodoiogia; Evans-Pritchard; interakcjonizm symboliczny; interpretacja; pozytywizm; socjologia historyczna; symbol; teoria działania; teoria kon-struktów osobistych; Weber M.; Wittgenstein
zogniskowane wywiady grupowe zob. też wywiad
zrównywanie
zróżnicowane możliwości zob. teoria zróżnicowanych możliwości
zróżnicowane powiązania zob. teoria zróżnicowanych powiązań
związek konsensualny
związek przyczynowy zob. miei liki związku
związek zawodrw/ <.ob. też anarchizm; bojowość; burżuazyjnienie; demokracja przemysłowa; dezorganizacja kapitalizmu; fabianizm; gildie; grupa nacisku; interes klasowy; konflikt w przemyśle; korporacjonizm; kwalifikacje; Michels; płaca rodzinna; proces pracy; ruch pracowniczy; rynek pracy; socjologia przemysłu; socjologia szkolenia; socjologia życia gospodarczego; stosunki pracy; strajk; świadomość klasowa; układy zbiorowe; Webb B., Webb S.; związkowość
związkowość zob. też socjologia szkolenia
zwyczaje zob. też kultura dominująca
Tematyczny spis hasel
l. Podstawy socjologii
Podstawowe spory teoretyczne i metodologiczne
abstrakcyjny empiryzm
analiza emiczna i etyczna
antropomorfizm
badania jakościowe a ilościowe
błąd kompozycji
cel
darwinizm społeczny
definicja sytuacji
determinizm technologiczny
dziedziczność a środowisko
ekonomizm
empatia
empiryzm
fakt
fakt społeczny
historycyzm
idealizm
indywidualizm
interpretacja
konstrukcjonizm społeczny
konwencjonalizm
makrosocjologia
natura ludzka
naturalizm
nauki humanistyczne i przyrodnicze
nauki społeczne
neopozytywizm
pluralizm metodologiczny
podejście idiograficzne a nomotetyczne
polaryzacja
powinowactwo wybiórcze
przesocjalizowana koncepcja człowieka
redukcjonizm
redukcjonizm biologiczny
relatywizm
relatywizm kulturowy
socjologia
socjologia formalna
socjologia humanistyczna
społeczeństwo
strukturacja
subiektywność
środowisko
teoria średniego zasięgu
wartość
wielka teoria
Kultura
akulturacja
asymilacja
dewiacja
dewiacja pierwotna i wtórna
diabeł ludowy
dyfuzja
kapitał kulturowy
kontrkultura
kultura
kultura adaptacyjna i materialna
kultura dominująca
kultura młodzieżowa
kultura organizacyjna
kultura polityczna
kultura popularna
pluralizm
socjologia ciała
socjologia emocji
socjologiczne badania jedzenia
socjologie codzienności
stosunki unikania
stosunki zaczepne
styl życia
subkultura
szkoła kultury i osobowości
szok kulturowy
teoria konstruktów osobistych
tygiel społeczny

486 Tematyczny spis haseł
wizje społeczeństwa wyobrażenia zbiorowe znaczenie
Ład społeczny, normy, kontrola społeczna, struktura, status społeczny
anomia
chrześniactwo
degradacja społeczna
dekarceracja
dewiacja
dewiacja pierwotna i wtórna
diabeł ludowy
dystans społeczny
etyka pracy
etyka protestancka
etykietowanie
faza liminalna
frustracja statusu
funkcjonalna teoria stratyfikacji
gęstość dynamiczna
gildie
hazard moralny
hierarchia wiarygodności
inkarceracja
inkorporacja
instytucja
instytucjonalizacja konfliktu klasowego
integracja społeczna i systemowa
klasa zamieszkania
konsens
kontrola społeczna
krucjata moralna
krystalizacja statusu
ład społeczny
merytokracja
mieszanie ras
norma
normy sytuacyjne
obyczaje
osiąganie statusu
osiągnięcia
panika moralna
pariasi
podział pracy
porządek negocjowany
porządek normatywny
praca fizyczna a umysłowa
prawo naturalne
prestiż zawodów
przedsiębiorczość moralna
przypisanie
reguły uczuć
sankcja
segregacja
situs
socjologia prawa
socjologiczna jurysprudencja
społeczeństwo przemysłowe
stan
status nadrzędny
status osiągnięty
status społeczno-ekonomiczny
status społeczny
stratyfikacja
stratyfikacja według wieku
struktura społeczna
struktura zawodowa
tabu
tabu kazirodztwa
umowa społeczna
uzależnienie
wiązka statusów
wizje społeczeństwa
zachowanie dostosowawcze
zewnątrzsterowność
zrównywanie
zwyczaje
Rozwój, zmiana, ruchliwość
amoralny familizm �*
banki rozwoju
cząstkowa inżynieria społeczna
determinizm gospodarczy
determinizm technologiczny
etyka protestancka
gratyfikacja odroczona
hipoteza Feathermana-Jonesa-Hausera
historycyzm
inwazja ekologiczna
kapitał kulturowy
model inwazji-sukcesji
nierówny rozwój
niewidzialna ręka
podział pracy
postęp
prognozowanie społeczne
punkt startu
rewolucja
różnicowanie strukturalne
ruchliwość rywalizacyjna i poręczeniowa
ruchliwość społeczna
ruchliwość zawodowa
socjologia rozwoju
szok kulturowy
technicyzm
technokracja
teoria kapitału ludzkiego
teoria modernizacji
teza Halevy'ego
uprzemysłowienie
uprzemysłowienie substytucyjne
wzrost gospodarczy
zacofanie gospodarcze
zarządzanie wiedzą
zmiana społeczna
4
Tematyczny spis haset 487
2. Społeczeństwa
Świat współczesny
(Opinia publiczna
t-patos metafizyczny
j postmodernizm
pprywatyzm
l racjonalizacja
f sekularyzacja
p społeczeństwo asymetryczne
[Społeczeństwo masowe
i społeczeństwo przemysłowe
Ispołeczeństwo wielokulturowe
(zaufanie a nieufność
Trzeci Świat
enklawa
komprador
kraje uprzemysławiające się
strukturalne dostosowanie
technologie dostosowane
teoria zależności
tranzyt Trzeciego Świata
Trzeci Świat
Społeczeństwa pierwotne
antropologia społeczna
dar
fratria
konubium
krąg kula
kuzyn przeciwległy
kuzyn równoległy
łowca-zbieracz
magia
małżeństwo grupowe
mojety
nomadowie
ogrodnictwo
pasterstwo
plemię
płatności małżeńskie
poliandria
poligamia poligynia punkt startu
społeczeństwo pierwotne wędrówki sezonowe
Typy społeczeństw
agraryzm
akefaliczny
azjatycki sposób produkcji
despotyzm orientalny
feudalizm
formacja społeczna
kolektywizm
Iowca-zbieracz
niewolnictwo
ogrodnictwo
patriarchat
pluralizm
poddaństwo
punkt startu
rewolucja menedżerska
socjalizm
społeczeństwa pluralistyczne
społeczeństwo asymetryczne
społeczeństwo bezpaństwowe
społeczeństwo korporacyjne
społeczeństwo masowe
społeczeństwo obywatelskie
społeczeństwo otwarte i zamknięte
społeczeństwo pierwotne
społeczeństwo postindustrialne
społeczeństwo przemysłowe
społeczeństwo technologiczne
społeczeństwo tradycyjne
społeczeństwo wiejskie
społeczeństwo wielokulturowe
sposób produkcji
stosunki patron-klient
tygiel społeczny
utopia
wspólnota i stowarzyszenie
3. Struktury społeczne
System światowy, stosunki międzynarodowe, kolonializm
imperializm
kolonializm
korporacja ponadpaństwowa
ludobójstwo
międzynarodowy podział pracy
model centrum i peryferii
neokolonializm
odstraszanie
Pierwszy Świat
pomoc zagraniczna
półkolonializm
półperyferie
rozbrojenie
strukturalne dostosowanie
system światowy
teoria zależności
Państwo
absolutyzm
aparat ideologiczny państwa
badania wojska i militaryzmu
biurokracja
dobro publiczne
488 Tematyczny spis haseł
fabianizm
federalizm
interes publiczny
klasa usługowa
kompleks wojskowo-przemystowy
kryzys fiskalny państwa
nieposłuszeństwo obywatelskie
obywatelstwo
państwo
socjologia klęsk
socjologiczna jurysprudencja
społeczeństwo bezpaństwowe
Naród, mniejszości
akulturacja
asymilacja
dyskryminacja
dyskryminacja pozytywna
dyskryminacja zinstytucjonalizowana
etniczność
etnocentryzm
getto
grupa mniejszościowa
grupa zewnętrzna
kastowa szkoła stosunków rasowych
komprador
ludobójstwo
migracja
nacjonalizm
natywizm
obywatelstwo
rasizm
socjologia rasy
społeczna konstrukcja rasy
stereotyp
Religia, kościoły
animatyzm
antynomizm
buddyzm
chiliazm
chrześcijaństwo
denominacja
duchowieństwo
eschatologiczny
etyka protestancka
ewangelicki
fundamentalizm religijny
hinduizm
innowacja religijna
islam
judaizm
konfucjanizm
kościół
kult
magia
mesjanizm
mil(l)enaryzm
mit
monoteizm
nawrócenie
niewidzialna religia
nowe religie
odrodzenie religijne
przepowiednia
religia
religia prywatna
religijność
sacrum
schizma
sekta
sekularyzacja
socjologia religii
synkretyzm
szamanizm
świecka religia
teizm
teodycea
teologia
teza Halevy'ęgo
totemizm
transcendentalizm
Polityka, interesy, elity, władza
absolutyzm
aparat ideologiczny państwa
autokracja
autonomia
bramkarz
charyzma
dekompozycja kapitału
dominująca ideologia
dwupartyjny
elita władzy
filaryzacja
grupa interesu
grupa nacisku
hegemonia
kompleks wojskowo-przemysłowy
kooptacja
kultura polityczna
legitymizacja
nauki polityczno
niewidzialna ręka
oligarchia
panowanie
państwo
partie polityczne
pasażer na gapę
patrymonializm
populizm
posłuszeństwo
psefologia
rządy parlamentarne
sfera publiczna a sfera prywatna
socjologia polityki
stalinizm
teoria elit
uległość
władza
władza kolektywna i dystrybutywna
władza lokalna
Tematyczny spis haseł 489
władza przez odniesienie zachowania polityczne zachowania wyborcze zależność władzy zamach stanu zasięg organizacyjny
Polityka społeczna
badania oceniające
badanie administracji socjalnej
fabianizm
faza liminalna
hazard moralny
kontrola środowiskowa
opieka środowiskowa
państwo opiekuńcze
polityka społeczna
praca socjalna
praca z jednostkami
problemy społeczne
świadczenia selektywne a powszechne
ubezpieczenia społeczne
ubezpieczenie społeczne
Planowanie, zarządzanie
administracja publiczna analiza kosztów i korzyści cząstkowa inżynieria społeczna inżynieria społeczna menedżeryzm miejski paternalizm zarządzanie naukowe
Życie gospodarcze
automatyzacja
cykl długofalowy
cykl gospodarczy
deindustrializacja
determinizm gospodarczy
dobro publiczne
efektywność
enklawa
gildie
gospodarka mieszana
gospodarka nakazowa
gospodarka samoobsługowa
gospodarka samowystarczalna
homo oeconomicus
integracja przemysłowa
interes publiczny
kibuce
korporacja
korporacja ponadpaństwowa
koszty zewnętrzne
latyfundia
Iowca-zbieracz
merkantylizm
nowa technologia
oligopol
plantacje
produkcja
produkcja drobnotowarowa
prywatyzacja
przemysł rolny
sektor produkcji
siła przeciwważna
socjologia życia gospodarczego
spółdzielnia
stosunki patron-klient
system fabryczny
system "na czas"
teoria kapitału ludzkiego
teorie sektora nieformalnego
uprzemysłowienie
usługi
własność
wspólnotowe systemy produkcji
wydajność
wzrost gospodarczy
zacofanie gospodarcze
zielona rewolucja
Klasy
arystokracja robotnicza
badania społeczności lokalnej
burżuazja
burżuazyjnienie
chłoporobotnicy
chłopstwo
drobna burżuazja
fałszywa świadomość
intelektualiści
inteligencja
interes klasowy
kasta
klasa próżniacza
klasa robotnicza
klasa średnia
klasa usługowa
klasa wyższa
klasa zamieszkania
lumpenproletariat
nowa klasa robotnicza
obraz struktury klasowej
pariasi
podklasa
pozycja klasowa
proletariat
proletaryzacja
społeczeństwo wiejskie
szlachta
świadomość klasowa
świadomość warstwowa
Ruchy społeczne
feminizm krucjata moralna miejskie ruchy społeczne mobilizacja zasobów przeciwruch ruch kobiet ruchy społeczne zachowania zbiorowe
490 Tematyczny spis haset
Więź społeczna, anomia, tożsamość społeczna
agregat
alienacja
analogia organiczna
chrześniactwo
dobro publiczne
gęstość dynamiczna
grupa rówieśnicza
grupa zewnętrzna
integracja społeczna
interes publiczny
interpelacja
kibuce
kryzys tożsamości
obywatelstwo
przyjaźń
rytuał
sacrum
samobójstwo
segregacja
socjalizacja
socjalizacja antycypacyjna
socjologia rasy
solidarność spoteczna
solidaryzm
społeczeństwo technologiczne
spoteczna konstrukcja rasy
symbol
świadomość zbiorowa
światy społeczne
tożsamość
utrzymywanie granic
więzi ekspresyjne i instrumentalne
wspólnota
wspólnota i stowarzyszenie
wspólnota moralna
wspólnotowe systemy produkcji
wyobrażenia zbiorowe
zaufanie a nieufność
Grupa społeczna
błąd kompozycji
diada
dynamika grupowa
gang
grupa mniejszościowa
grupa odniesienia
grupa rówieśnicza
grupa społeczna
grupa zamknięta i otwarta
hipoteza komplementarności
histeria masowa
komuna
naturalne sposoby postępowania w gromadzie
s/b
socjometria
stowarzyszenia dobrowolne
teoria równowagi
tłum
triada
zachowania zbiorowe zbiorowisko
Przestępczość, dewiacje, patologie społeczne
drobna przestępczość
etykietowanie
frustracja statusu
gang
indeks przestępczości
kontrola środowiskowa
kozioł ofiarny
kryminologia
kryminologia feministyczna
kryminologia klasyczna
kryminologia krytyczna
kryminologia pozytywistyczna
kryminologia realistyczna
nadużywanie alkoholu i alkoholizm
Narodowa Konferencja ds. Dewiacji
narkotyki
odrzucenie dewiacji
odstraszanie
patologia
patologia społeczna
penologia
prąd przestępczy
przestępczość zorganizowana
przestępstwa z nienawiści
przestępstwo
przestępstwo bez pokrzywdzonego
przestępstwo korporacyjne
przestępstwo urzędnicze
reakcja społeczna
recydywista
resocjalizacja
samobójstwo
statystyka obyczajowa
statystyki przestępczości
Stowarzyszenie do Badań nad Problemami Spotec
nymi
struktura możliwości stygmat
szara strefa gospodarki teoria zróżnicowanych możliwości teoria zróżnicowanych powiązań uzależnienie instytucjonalne wskaźnik przestępczości wzmocnienie dewiacji zachowanie aberracyjne
Przestrzeń, miasto, wieś
analiza obszarów społecznych
antyurbanizm
ekologia miasta
ekologia społeczna
getto
klasa zamieszkania
kontinuum wiejskość-miejskość
konurbacja
megalopolis
Tematyczny spis haset 491
menedżeryzm miejski
metropolia
Metropolitalny Obszar Statystyczny
miejskie ruchy społeczne
obszar naturalny
ośrodek emerytalny
socjologia miasta
socjologia wsi
socjologiczne studia nad zamieszkaniem
społeczeństwo wiejskie
strefa przejściowa
strefowanie
suburbanizacja
suburbanizm
sukcesja ekologiczna
teoria stref koncentrycznych
urbanizacja
urbanizm
uszlachetnienie
Organizacje formalne
bramkarz
człowiek organizacji
kooptacja
kultura organizacyjna
linia i sztab
organizacja formalna
pluralistyczne systemy społeczne
prawo Parkinsona
przemieszczenie celu
racje zadowalające
racjonalność ograniczona
rewolucja menedżerska
ruch projektów organizacyjnych
socjalizacja pracownicza
socjologia organizacji
system spoleczno-techniczny
technologia
teoria kontyngencji
współdecydowanie
zarządzanie
zarządzanie naukowe
zarządzanie personelem
zasada Petera
zasięg organizacyjny
Związki zawodowe
bojowość syndykalizm
zamknięty zakład pracy związek zawodowy związkowość
Nauka, oświata, szkoła
choroba dyplomowa
deedukacja
edukowalność
kategorie poziomu nauczania
klasa szkolna
kształcenie wyrównawcze
program minimalny
socjologia nauki socjologia oświaty socjologia szkolenia stosunki w klasie szkolnej szkoła
ścieżki kształcenia ukryty program wokacjonalizm zarządzanie wiedzą
Instytucje totalne
desocjalizacja inkarceracja instytucja totalna
Dom, gospodarstwo domowe
alokacja dochodów w gospodarstwie domowym
dynamika gospodarstwa domowego
głowa gospodarstwa domowego
gospodarstwo domowe
podział pracy w gospodarstwie domowym
praca w gospodarstwie domowym
prace domowe
strategia pracy w gospodarstwie domowym
Małżeństwo, rodzina
agnat
amoralny familiżm
endogamia
fratria
genealogia
grupy pochodzeniowe
indywidualizm uczuciowy
klan
kohabitacja
koiuibiiim
kuzyn przeciwległy
kuzyn równoległy
macierzyństwo
małżeństwo
małżeństwo grupowe
małżeństwo podwójnej kariery
matriarchat
matrylinearny
mieszanie ras
monogamia
oddzielone role małżeńskie
ojcostwo
patrylinearny
pochodzenie kognatyczne
pochodzenie równoległe
pokrewieństwo
poliandria
poligamia
poligynia
powiązane role małżeńskie
pozbawienie opieki macierzyńskiej
primogenitura
przemoc domowa
rodzina koniugalna
rodzina mała
492 Tematyczny spis haseł
rodzina rdzenna rodzina symetryczna rodzina trudna rodzina wielka rola małżeńska rozwód
socjologia rodziny stosunki unikania
stosunki zaczepne
teoria aliansowa
teoria systemów rodzinnych
terapia rodzinna
wiązanie
więzy krwi
wskaźnik rozwodów
związek konsensualny
4. Interakcje
Język
analiza konwersacyjna
analiza treści
dyferencjal semantyczny
dyskurs
hipoteza Sapira-Whorfa
język
język ciała
konotacja i denotacja
parajęzyk
semantyka
semiologia
symbole wielogłosowe
Komunikacja
cybernetyka
dyskurs
gest
interakcja twarzą-w-twarz
interakcja zogniskowana
język
komunikacja
komunikacja niewerbalna
konotacja i denotacja
kontrolowanie uczuć
parajęzyk
socjologia mediów
telełączność
układ ramowy
Konflikt
badania wojska i militaryzmu
bierny opór
dylemat więźnia
guer(r)illa
instytucjonalizacja konfliktu klasowego
integracja społeczna i systemowa
inwazja ekologiczna
konflikt w przemyśle
konsens
ludobójstwo
nieposłuszeństwo obywatelskie
problem wspólnego pastwiska
rewolucja
rywalizacja ekologiczna
teoria konfliktu
władza
wojna totalna
zamieszki
zasada najmniejszego zainteresowania
Działanie społeczne
badania aktywne
błąd kompozycji
działanie zbiorowe
habitus
interwencja socjologiczna
mobilizacja
racjonalność formalna
racjonalność funkcjonalna
racjonalność ograniczona
samolikwidujące się proroctwo
samospelniające się proroctwo
socjologia klęsk
socjologia stosowana
sprawstwo
teoria działania
teoria normatywna
twierdzenie Thomasa
woluntaryzm
zewnątrzsterowność
Życie seksualne, płeć
androgynia
badania lesbijek i gejów
heteroseksi; i
homofobia
homoseksualizm
kobiecość
męskość
nierówność płci w sferze zatrudnienia
parda
płeć kulturowa
podział pracy związany z płcią
przemoc domowa
role związane z płcią
ruch kobiet
selekcja ze względu na pleć
socjologia płci
socjologiczne badania prostytucji
stereotypy związane z płcią
tabu kazirodztwa
technologie reprodukcyjne
transseksualista
transwestytyzm
Tematyczny spis haseł 493
5. Jednostka
Cykl życia
bieg życia
cykl życia
desocjalizacja
dojrzewanie
dzieciństwo
gerontologia
globalizacja
grupy wiekowe
inicjacja
kariera
kultura młodzieżowa
młodość
niemowlęctwo
obrzędy przejścia
osiowe zainteresowanie życiowe
ośrodek emerytalny
pokolenie
przegląd życia
socjalizacja polityczna
socjalizacja pracownicza
socjalizacja zawodowa
socjologia starzenia się
szansę życiowe
wydarzenie życiowe
Rola społeczna
obsadzanie innego w roli
rola
rola chorego
rola małżeńska
role związane z płcią
wzorzec roli
Praca, zatrudnienie, bezrobocie
akcja przemysłowa
alienacja
analiza rozrostu i podziałów
bezrobocie
bezrobocie częściowe
bojowość
chałupnictwo
choroba dyplomowa
degradacja pracy
dekompozycja pracy
dekwalifikacja
demokracja przemysłowa
doświadczanie pracy
efektywność
eksperymenty Hawthorne
elastyczna praca
elastyczne zatrudnienie
elastyczność rynku pracy
etyka pracy
fordyzm
grupy pracy
hipoteza Kerra-Siegla
kalkulacja wysiłku
konflikt w przemyśle
kontraktowa siła robocza
kwalifikacje
malejąca krzywa motywacji do pracy
negocjowanie wydajności
nierówność płci w sferze zatrudnienia
ocena pracy
orientacja zadaniowa a czasowa
pluralistyczne systemy społeczne
płaca bodźcowa
podział pracy w gospodarstwie domowym
podział pracy związany z płcią
posłuszeństwo
praca
praca fizyczna a umysłowa
praca jako czynność
praca kolektywna
praca najemna
praca uczuciami
praca w domu
praca w gospodarstwie domowym
prace domowe
praktyka restrykcyjna
proces pracy
przedsiębiorca
rezerwowa armia pracy
ruch jakości życia pracowników
ruch pracowniczy
ruch stosunków międzyludzkich
rynek pracy
samorząd pracowniczy
segmentacja rynku pracy
Sociologie du travail
socjalizacja pracownicza
socjologia przemysłu
spółdzielnia
status zatrudnienia
stopa aktywności zawodowej
stosunki pracy
strajk
strategie pracodawcy
syndykalizm
system fabryczny
system spoleczno-techniczny
technologia
telełączność
teoria wartości pracy
układy zbiorowe
współdecydowanie
wydajność
wyzysk
zadowolenie z pracy
zamknięty zakład pracy
zarządzanie
zarządzanie personelem
zatrudnienie
zatrudnienie niestandardowe
zatrudnienie ukryte
494 Tematyczny spis haset
Zawód, kariera
choroba dyplomowa
klasyfikacja zawodów
kredencjalizm
prestiż zawodów
socjalizacja zawodowa
spiralizm
stowarzyszenia zawodowe
struktura zawodowa
zawód
Czas wolny
badania budżetu czasu
socjologia hazardu
socjologiczne badania czasu wolnego
Zdrowie, choroba
amnezja wsteczna
antypsychiatria
choroba psychiczna
choroba psychosomatyczna
depresja
DSM-IY
etnomedycyna
hospicjum
jatrogeneza
medykalizacja
model medyczny
nadużywanie alkoholu i alkoholizm
narzędzia selekcyjne
niedorozwój umysłowy
niepełnosprawność
opieka nieformalna
paranoja
psychokompleks
psychopata
psychoterapia
psychoza
rola chorego
socjologia ciała
socjologia kliniczna
socjologia medycyny
socjologia zdrowia i choroby
socjologiczne badania jedzenia
sondaż terenowy'
społeczność terapeutyczna
spółdzielnie zdrowia
statystyki zachorowań
system opieki zdrowotnej
terapia awersyjna
terapia rodzinna
transinstytucjonalizacja
Poziom życia, konsumpcja
badanie rynku klasa próżniacza konsumpcja zbiorowa płaca rodzinna rozkład dochodów sektory konsumpcji socjologia konsumpcji teorie zbyt niskiej konsumpcji
6. Idee
Świadomość społeczna, ideologia
duch czasu
fałszywa świadomość
fatalizm
habitus
ideologia
konserwatyzm
konstrukcjonizm społeczny
opinia publiczna
podwójna świadomość
relatywizm
relatywizm kulturowy
socjologia czasu
socjologia wiedzy
świadomość zbiorowa
światopogląd
teza o końcu ideologii
tradycja
wiedza zdroworozsądkowa
wizje społeczeństwa
Bogactwo-ubóstwo
cykl deprywacji
deprywacja
dobrobyt
dzielnice nędzy linia ubóstwa pułapka ubóstwa ubóstwo zrównywanie
Sprawiedliwość-niesprawiedliwość
dyskryminacja
dyskryminacja pozytywna
dyskryminacja zinstytucjonalizowana
egalitaryzm
sprawiedliwość społeczna
zrównywanie
Równość-nierówność
degradacja społeczna
dystans społeczny
egalitaryzm
klasa próżniacza
kolonializm wewnętrzny
marginalizacja
nierówność
nierówność płci w sferze zatrudnienia
nierówny rozwój
seksizm
Tematyczny spis haseł 495
sektory konsumpcji
selekcja ze względu na pteć
skala Bogardusa
socjologia konsumpcji
wiekizm
zamknięcie społeczne
zrównywanie
Idee i ustroje niedemokratyczne
falangizm faszyzm totalitaryzm komunizm
Kapitalizm
dekompozycja kapitału
dezorganizacja kapitalizmu
imperializm
kapitalizm
kapitalizm państwowy
własność
Marksizm, socjalizm
akumulacja kapitału
aparat ideologiczny państwa
azjatycki sposób produkcji
baza
burżuazja
drobna burżuazja
ekonomizm
eksternalizacja
fałszywa świadomość
fetyszyzm towarowy
formacja społeczna
gospodarka nakazowa
hegemonia
interes klasowy
interpelacja
marksizm
materializm historyczny
metamorfoza towarów
nadbudowa
neomarksizm
nierówny rozwój
nowa lewica
organiczny skład kapitału
praca kolektywna
praxis
problematyczność
produkcja drobnotowarowa
proletariat
proletaryzacja
prosta produkcja towarowa
prymitywny komunizm
realny socjalizm
rezerwowa armia pracy
siły wytwórcze
socjalizm
splot
sposób produkcji
sprzeczna przynależność klasowa
stosunki produkcji
synteza
środki produkcji
teoria regulacji
władza pieniądza
wyzysk
względna autonomia
Demokracja, anarchizm
anarchizm
demokracja
demokracja uczestnicząca
merytokracja
prawa człowieka
prawa obywatelskie
Feminizm
feminizm
kryminologia feministyczna metodologia feministyczna męski szowinizm technologie reprodukcyjne
Liberalizm
liberalizm libertarianizm neoliberalizm nowa prawica
7. Orientacje teoretyczne
Antropologia
analiza emiczna i etyczna
antropologia społeczna
dar
fratria
gęsty opis
inicjacja
krąg kula
obrzędy przejścia
symbol
teoria aliansowa
Behawioryzm
behawioryzm behawioryzm społeczny
Dramaturgizm
dramaturgizm manipulowanie wrażeniami obsadzanie innego w roli
Etnometodologia
etnometodologia etnostatystyka
496 Tematyczny spis haseł
metody uczestników socjologia poznawcza
Fenomenologia
eksternalizacja fenomenologia intersubiektywność świat życia
Funkcjonalizm
dysfunkcja
eufunkcja
funkcjonalizm
funkcjonalna teoria stratyfikacji
integracja społeczna i systemowa
powszechniki ewolucyjne
powszechniki logiczne
równowaga
system społeczny
Interakcjonizm symboliczny
interakcjonizm symboliczny
jaźń
jaźń odzwierciedlona
kontekst świadomości
mezostruktura
porządek negocjowany
światy społeczne
teoria ugruntowana
znaczący inni
Orientacja biologiczna
darwinizm społeczny
etologia ewolucjonizm redukcjonizm biologiczny socjobiologia
Orientacja pozytywistyczna
empiryczny empiryzm neopozytywizm pozytywizm
Socjologia zaangażowana
akcjonalizm
socjologia humanistyczna socjologia popularna socjologia stosowana teoria krytyczna
Strukturalizm
poststrukturalizm Strukturalizm teoria aliansowa
Teoria wymiany
teoria wymiany twierdzenia o wymianie
Inne orientacje
socjologia historyczna socjologia egzystencjalna szkoła "Annales" szkoła chicagowska
8. Metody
Metodologia, logika, techniki badawcze
abstrakcyjny empiryzm
agregat
aksjomat
algorytm
analiza emiczna i etyczna
analiza historii zdarzeń
analiza konwersacyjna
analiza rozrostu i podziałów
analiza składnikowa
analiza skupień
analiza treści
analiza wtórna
antropomorfizm
artefakty statystyczne i metodologiczne
badania aktywne
badania jakościowe a ilościowe
badania niejawne
badania oceniające
badanie przekrojowe
badanie opinii
badanie panelowe
badanie pilotażowe
błąd
cel
dane
dedukcja
dokumenty osobiste
dualizm
dyferencjał semantyczny
efekt ankietera
efekt badacza
efekt obserwatora
efekt wywiadu
eksperyment demonstrowany
eksperyment naturalny
eksperyment terenowy
empatia
empiryczny
empiryzm
etyka badawcza
explanandum i explanans
falsyfikacja
futurologia
gęstość
Tematyczny spis haseł 497
gęsty opis
grupa kontrolna
hipoteza
historia mówiona
historia przypadku
historia życia
indeks
indeks przestępczości
indukcja
interpretacja
jawna obserwacja uczestnicząca
jednostka analizy
kategoria
kluczowość
kodowanie
kohorta
kontrfaktyczny
kontrola w eksperymencie
konwencjonalizm
kwestionariusz
metoda porównawcza
metodologia
metodologia feministyczna
model
narzędzie heurystyczne
nauki humanistyczne i przyrodnicze
neopozytywizm
niewspólmierność
niezamierzone konsekwencje
obciążenie teorią
obiektywność
Obserwacja Masowa
obserwacja nieuczestnicząca
obserwacja uczestnicząca
obserwacja ukryta
ocenianie
operacjonalizacja
paradygmat
plan badawczy
pluralizm metodologiczny
podejście idiograficzne a nomotetyczne
podmiot
pojęcia
polaryzacja
pomiar
pomiar arbitralny
powinowactwo wybiórcze
praca w terenie
prezentacja tabelaryczna
problematyczność
przyczyna
pytanie otwarte
pytanie zamknięte
ranking
redukcjonizm
redukcjonizm biologiczny
reguły odpowiedniości
reifikacja
relatywizm
relatywizm kulturowy
replikacja
rozkład zmiennej
rzetelność
sieć
skala
skala Bogardusa
skala Guttmana
skala kolejnych kategorii
skala Likerta
skala równych odcinków
socjologia formalna
socjologia historyczna
socjologia wizualna
socjometria
sondaż
sprzeczność
standaryzacja
studium przypadku
szeregi czasowe
tabela selekcyjna Kisha
tabele rozkładu łącznego
tautologia
teleologia
teoria
teoria równowagi
teoria systemów
teoria średniego zasięgu
teoria ugruntowana
trafność
trend społeczny
triangulacja
typ idealny
typologia
weryfikacja
wielka teoria
wnioskowanie analityczne
wskaźnik
wskaźniki społeczne
wywiad
zasada ekonomii myślenia
zmienna
zmienna dychotomiczna
zmienna niezależna
zmienna zależna
zogniskowane wywiady grupowe
Źródła danych, statystyka publiczna
banki danych
dobór próby
etnostatystyka
mikrodane
narzędzia selekcyjne
Obserwacja Masowa
populacja
próba anonimowa
próba kwotowa
próba ogólnie dostępna
próba rotacyjna
próby nielosowe
reprezentatywność
spis
498 Tematyczny spis haset
status spoteczno-ekonomiczny
statystyka obyczajowa
statystyka publiczna
statystyka ruchu naturalnego ludności
statystyki przestępczości
statystyki społeczne
statystyki zachorowań
technika kuli śnieżnej
współczynnik realizacji próby
Metody matematyczne
analiza czynnikowa
analiza logarytmiczno-liniowa
analiza regresji
analiza skupień
analiza ścieżkowa
analiza wielozmiennowa
błąd ekologiczny
błąd próby
cybernetyka
diagram kotowy
diagram punktowy
dobór próby
histogram
interakcja statystyczna
kliometria
kontrola statystyczna
korelacja
kryterium Pareta
kwantyle
miary tendencji centralnej
mierniki związku
modelowanie przyczynowe
niewspótmierność
niezależność statystyczna
normalizacja
ocenianie
pakiety statystyczne
populacja
próba anonimowa
próba kwotowa
próba rotacyjna
próby nielosowe
przedział ufności
ranking
reprezentatywność
rozkład dwumianowy
rozkład normalny
rozkład Poissona
rozkład zmiennej
równania strukturalne
sieć
skala
skala Guttmana
skala kolejnych kategorii
skala Likert.i
skala równych odcinków
skalowanie wielowymiarowe
skośność
socjologia matematyczna
SPSS
standaryzacja
statystyka
statystyka indukcyjna
technika kuli śnieżnej
teoria gier
teoria grafów
teoria systemów
testy nieparametryczne
testy parametryczne
weryfikacja hipotez statystycznych
współczynnik realizacji próby
wzrost liniowy
wzrost logistyczny
wzrost wykładniczy
zależność pozorna
zgodność dopasowania
zmienna
zmienna dychotomiczna
zmienna interweniująca
zmienna niezależna
zmienna zależna
zmienne formalne
zmienność statystyczna
9. Inne dziedziny nauki
Biologia
chromosomy
dziedziczność
eugenika
gen
socjobiologia
Demografia
czas podwojenia demografia
demografia historyczna demografia społeczna
jakościowa tabela dalszego trwania życia migracja wewnętrzna przeciętne dalsze trwanie życia przesunięcie demograficzne statystyka ruchu naturalnego ludności stopa aktywności zawodowej tablice wymieralności współczynnik płci współczynnik rodności współczynniki płodności współczynniki śmiertelności zdolność rozrodcza
Tematyczny spis haset 499
Ekologia
analiza obszarów społecznych
ekologia
ekologia miasta
ekologia społeczna
geografia człowieka
inwazja ekologiczna
rywalizacja ekologiczna
sukcesja ekologiczna
środowisko
teoria stref koncentrycznych
Ekonomia
analiza rozrostu i podziałów
cykl długofalowy
cykl gospodarczy
dekompozycja kapitału
dualizm ekonomiczny
efekt przesączania
ekonometria
ekonomia keynesowska
ekonomia neoklasyczna
ekonomia polityczna
ekonomia pozycjonalna
fizjokraci
gospodarka mieszana
gospodarka nieformalna
gospodarka wolnorynkowa
hiperinflacja
inflacja
kapitał
koszty zewnętrzne
kryterium Pareta
kryzys fiskalny państwa
krzywa Phillipsa
malejąca krzywa motywacji do pracy
merkantylizm
monetaryzm
monopol
organiczny skład kapitału
podatek progresywny
produkcja kapitałochłonna
produkcja rolniczo-towarowa
produkt krajowy brutto
prosta produkcja towarowa
rozkład dochodów
rynek
rynek pracy
sektor produkcji
siła przeciwważna
sposób produkcji
stagflacja
stopa aktywności zawodowej
szara strefa gospodarki
teoria kapitału ludzkiego
teoria regulacji
teoria wartości pracy
teorie sektora nieformalnego
teorie zbyt niskiej konsumpcji
usługi
użyteczność wytwarzanie
Etnografia
etnografia
Filozofia
atomizm
autentyczność
autonomia
duch czasu
egzystencjalizm
empiryzm
epistemologia
esencjalizm
etyka
filozofia
humanizm
idealizm
interesy
Kolo Wiedeńskie
kontraktarianizm
materializm
metafizyka
monizm
natura ludzka
naturalizm
neokantyzm
ontologia
podmiot
pozytywizm
pragmatyzm
praxis
przyczyna
racjonalizm
realizm
relatywizm
relatywizm kulturowy
socjologia egzystencjalna
subiektywność
szkockie Oświecenie
tabula rasa
teleologia
teodycea
transcendentalizm
utylitaryzm
weryfikacja
Historia
demografia historyczna emergencja historia mówiona historia społeczna historiografia kliometria psychohistoria socjologia historyczna
Medycyna, psychiatria
antypsychiatria
liii
�ii
500 Tematyczny spis haseł
choroba psychiczna
depresja
DSM-IY
epidemiologia
etnomedycyna
Narodowa Konferencja ds. Dewiacji
niedorozwój umysłowy
paranoja
placebo
psychiatria
sałata słowna
schizofrenia
socjologia kliniczna
społeczność terapeutyczna
terapia awersyjna
terapia rodzinna
transinstytucjonalizacja
Pedagogika
pedagogika
Prawo
prawa człowieka prawa obywatelskie prawo naturalne socjologia prawa
Psychologia, psychologia kliniczna, psychoanaliza
afekt
agresja
ambiwalencja
autonomia
choroba psychosomatyczna
depresja nerwicowa
desocjalizacja
dysonans poznawczy
efekt halo
efekt pierwszeństwa
efekt przesunięcia ryzyka
efekt von Restorffa
efekt współczesności
efekt zatłoczenia
egocentryzm
ekstrawersja i introwersja
gest
gestaltyzm
gratyfikacja odroczona
grupa zewnętrzna
hierarchia potrzeb
iloraz inteligencji
instynkty
introspekcja
jaźń
jaźń odzwierciedlona
kateksja
katharsis
konformizm
kontrolowanie uczuć
lęk nerwicowy
mechanizmy obronne
motywacja do osiągnięć
naddeterminacja
narcyzm
nerwica
odreagowywanie
osobowość
osobowość autorytarna
percepcja
podstawowa cecha organizująca
popędy wrodzone i nabyte
postawa
potrzeba
poznanie
projekcja
przeniesienie
przyjaźń
psychoanaliza
psychohistoria
psychokompleks
psychologia
psychometria
psychopata
psychoterapia
psychoza
reakcja upozorowana
reguły uczuć
rozróżnianie bodźców
samorealizacja
słowniki motywów
socjologia emocji
spójność poznawcza
stereotyp
stereotypy związane z płcią
stres
sublimacja
szkoła kultury i osobowości
teoria atrybucji
teoria konstruktów osobistych
teoria pola
teoria poznawcza
teoria uczenia się
terapia grupowa
terapia zachowania
test apercepcji tematycznej
test badania stanu aktualnego
test dwudziestu stwierdzeń
test inteligencji Stanforda-Bineta
test relacji przedmiotowych
test Rorschacha
testy projekcyjne
tworzenie wrażeń
układ ramowy
uogólnianie bodźca
uprzedzenie
warunkowanie
wieloczynnikowa skala diagnostyczna
zachowanie dostosowawcze
zdolność
Tematyczny spis haseł 501
10. Osoby według miejsca urodzenia i działalności
Australia
Childe Vere Gordon
Mayo Elton
RaddifFe-Brown Alfred Reginald
Austria
Freud Sigmund Gumplowicz Ludwik Hayek Friedrich A. von Heider Fritz Klein Melanie Łowię Robert H. Lukacs Gyorgy Nadel Siegfried F. Polanyi Kar! Schumpeter Joseph A. Wittgenstein Ludwig
Belgia
Quetelet Adolphe
Czechy
Jakobson Roman Kautsky Karl Klein Viola
Dania
Geiger Theodor
Finlandia
Westermarck Edvard A.
Francja
Althusser Louis
Aron Raymond
Bachelard Gaston
Beauvoir Simone de
Benjamin Walter
Bloch Marc
Braudel Fernand
Comte Aguste
Condorcet Jean Antoine Nicolas Caritat de
Descartes Renę
Durkheim Emile
Foucault Michel
Friedmann Georges
Goldmann Lucien
Gurvitch Georges
Halbwachs Maurice
Lacan Jacques
Levy-Bruhl Lucien
Mauss Marcel
Merleau-Ponty Maurice
Montesquieu Charles Louis de
Pareto Vilfredo
Poulantzas Nicos
Proudhon Pierre Joseph Rousseau Jean Jacques Saint-Simon Claude Henri de Sartrejean Paul Sorel Georges Tarde Gabriel Tocqueville Alexis de Trocki Lew D. Van Gennep Arnold
Grecja
Poulantzas Nicos
Holandia
Elias Norbert
Indie
Tawney Richard H.
Kanada
Goffman Erving Burgess Ernest W.
Litwa
Ginsberg Morris
Meksyk
Trocki Lew D.
Niemcy
Adorno Theodor W.
Benjamin Walter
Bernstein Eduard
Boas Franz
Dilthey Wilhelm
Elias Norbert
Engels Fryderyk
Freud Sigmund
Geiger Theodor
Hegel Georg Wilhelm Friedrich
Heidegger Martin
Horkheimer Max
Kant Immanuel
Kautsky Karl
Lenin Włodzimierz I.
Lewin Kurt
Lukacs Gyorgy
Luksemburg Róża
Mannheim Karl
Marcuse Herbert
Marks Karol
Michels Robert
Nietzsche Friedrich W.
Reich Wilhelm
Scheler Max
1*11
502 Tematyczny spis haseł
Schumpeterjoseph A. Simmel Georg Tónnies Ferdinand Troeltsch Ernst Van Gennep Arnold Weber Alfred Weber Max Windelband Wilhelm Wirth Louis
Norwegia
Trocki Lew D.
Polska
Gumplowicz Ludwik Luksemburg Róża Malinowski Bronisław Ossowski Stanisław Znaniecki Florian
Republika Południowej Afryki
Fortes Meyer
Radcliffe-Brown Alfred Reginald
Rosja
Gurvitch Georges jakobson Roman Kołłontaj Aleksandra M. Lenin Włodzimierz I. Lukacs Gyórgy Sorokin Pitirim A. Trocki Lew D.
Rumunia
Goldmann Lucien
Stany Zjednoczone
Allport Gordon W. Ardrey Robert Barnard Chester I. Benedict Ruth Blumer Herbert Boas Franz Burgess Ernest W. Cooley Charles Horton Deweyjohn
Frazier Edward Franklin Giddings Franklin H. Goffman Erving Gouldner Alvin W. Hayek Friedrich A. von Heider Fritz Herskovitz MelvilleJ. Homans George C. Horkheimer Max Jakobson Roman James William Janowitz Morris Kelly George A.
Kinsey Alfred
Kluckhohn Clyde
Kroeber Alfred Louis
Kuhn Manford
Lazarsfeld Paul F.
Lewin Kurt
Lewis Oskar
Linton Ralph
Łowię Robert H.
Lundberg George A.
Maclver Robert M.
Marcuse Herbert
Maslow Abraham H.
Mayo Elton
Mead George Herbert
Mead Margaret
Mills Charles Wright
Morgan Lewis Henry
Ogburn William F.
Paine Thomas
Park Robert E.
Parsons Talcott
Peirce Charles S.
Polanyi Karl
Radcliffe-Brown Alfred Reginald
Redfield Robert
Reich Wilhelm
Rosę Arnold M.
Schumpeter Joseph A.
Shaw Clifford
Smali Albion W.
Sorokin Pitirim A.
Stouffer Samuel A.
Sumner William G.
Taftjessie
Taylor Frederick W.
Thomas Dorothy S.
Thomas William 1.
Turner Victor
Veblen Thorstein
Ward Lester F.
Warner William L.
Wirth Louis
Znaniecki Witold
Szwajcaria
Jung Carl Gustav Lenin Włodzimierz I. Pareto Vilfredo Piagetjean
Rousseau Jean Jacques Saussure Ferdinand de
Turcja
Trocki Lew D.
Węgry
Lukacs Gyórgy Mannheim Karl Polanyi Karl
Tematyczny spis haseł 503
Wielka Brytania
Bentham Jeremy Bernstein Basil Booth Charles Bowlbyjohn Childe Vere Gordon Elias Norbert Engels Fryderyk Evans-Pritchard Edward Ferguson Adam Fortes Meyer Frazer James C. Ceddes Patrick Ginsberg Morris Glass David V. Class Ruth
Hayek Friedrich A. von Hobbes Thomas Hobhouse Leonard T. Hume David Klein Melanie Klein Viola Laing Ronald David Leach Edmund R. Lenin Włodzimierz I. Locke John Maclver Robert M. Maine Henry Sumner Malinowski Bronisław Malthus Thomas R. Mannheim Karl
Marks Karol
Marshall Alfred
Marshall Thomas H.
Mili John Stuart
Millarjohn
Nadel Siegfried F.
Paine Thomas
Pitt-Rivers Augustus Lane-Fox
Radcliffe-Brown Alfred Reginald
Rowntree Benjamin Seebohm
Smith Adam
Spencer Herbert
Tawney Richard H.
Titmuss Richard M.
Turner Victor
Tylor Edward B.
Wallis Roy
Webb Beatrice
Webb Sidney
Westermarck Edvard A.
Winnicott Donald W.
Wittgenstein Ludwig
Woodward Joan
Wootton Barbara
Wiochy
Gramsci Antonio Lombroso Cesare Machiavelli Niccoló Michels Robert Mosca Gaetano Pareto Yilfredo
Spis hasel w języku polskim
absolutyzm, państwo absolutne [absolutism, absolu-
tist state]
abstrakcyjny empiryzm [abstracted empiricism] administracja publiczna (public administration| Adorno Theodor Wiesengrund, wlaśc. T. Wiesen-
grund (1903-1969) afekt, afektywny, afektywność [affect, afFective, af-
fectivity|
agnat, agnacja [agnate, agnation] agraryzm [agrarianism] agregat [aggregate] agresja [aggression] akcja przemysłowa [industrial action] akcjonalizm, socjologia akcjonalistyczna, socjologia
działania [actionalism] akefaliczny [acephalous] aksjomat [axiom]
akulturacja, enkulturacja [enculturation] akumulacja kapitału [capital accumulation) algorytm [algorithm] alienacja |alienation| Allport Gordon Willard (1897-1967) alokacja dochodów w gospodarstwie domowym
[household allocative system] Althusser Louis (1918-1990) ambiwalencja [ambivalence] amnezja wsteczna |retrograde amnesia] amoralny familizm |amoral familism] analiza czynnikowa |factor analysis] analiza etniczna i etyczna [emic and etic analysis] analiza historii zdarzeń |event-history analysis] analiza konwersacyjna [coiwersation analysis] analiza kosztów i korzyści [cost-benefit analysis] analiza logarytmiczno-liniowa, analiza logliniowa
[loglinear analysis]
analiza obszarów społecznych [social area analysis] analiza regresji, regresja [regression analysis, regression] analiza rozrostu i podziałów [shift-share analysis] analiza składnikowa [componentiai analysis] analiza skupień [cluster analysis] analiza ścieżkowa [path analysis] analiza treści |content analysis]
analiza wielozmiennowa [multivariate analysis]
analiza wtórna |secondary analysis]
analogia organiczna (lub biologiczna) [organie (or
biological) analogy] anarchizm {anarchism] androgynia |androgyny] animatyzm [animatism] anomia [anomie, anomy] antropologia społeczna |social anthropology] antropomorfizm ]anthropomorphism] antynomizm [antinomianism] antypsychiatria [anti-psychiatry] antyurbanizm [anti-urbanism] aparat ideologiczny państwa [ideological state appa-
ratus]
Ardrey Robert (1908-1980) Aron Raymond Claude Ferdinancl (1905-1983) artefakty statystyczne i metodologiczne [statistical
and methodological artefacts] arystokracja robotnicza [labour aristocracy] asymilacja |assimilation| atomizm [atomism] autentyczność \w M Macity] autokracja |autocracy] automatyzacja [automation] autonomia |autonomy| azjatycki sposób produkcji [Asiatic modę of produc-
tion]
Bachelard Gaston (1894-1962)
badania aktywne |action research]
badania budżetu czasu [time-budget studies]
badania jakościowe a ilościowe |qualitative versus
quantitative debatę]
badania lesbijek i gejów [lesbian and gay studies] badania niejawne (unobtrusive measures] badania oceniające [evaluation research] badania społeczności lokalnej [community studies] badania wojska i militaryzmu [sociological studies of
military and militarism]
badanie administracji socjalnej [social administration] badanie opinii [opinion polis]
Spis haset w języku polskim 505
badanie panelowe [panel studyj
badanie pilotażowe [pilot study]
badanie przekrojowe [cross-sectional analysis]
badanie rynku [market research]
banki danych [data banks]
banki rozwoju [development banks)
Barnard Chester lrving (1886-1961)
baza [base]
Beauvoir Simone Lucie Ernestine Marie Bertrand de
(1908-1986)
behawioryzm [behaviourism] behawioryzm społeczny [social behaviourism] Benedict Ruth Fulton (1887-1948) Benjamin Walter (1892-1940) Bentham Jeremy (1748-1832) Bernstein (Bernard) Basil (1924-2000) Bernstein Eduard (1850-1932) bezrobocie [unemployment] bezrobocie częściowe [under-employment) bieg życia [life-course] bierny opór [passive resistance] biurokracja [bureaucracy] B!ochMarc(1886-l944) Blumer Herbert George (1900-1987) błąd [error]
błąd ekologiczny [ecological fallacy] błąd kompozycji [fallacy of composition] błąd próby [sampling error] BoasFranz(1858-1942) bojowość [militancyl Booth Charles (1840-1916) Bowlby (Edward) John (Mostyn) (1907-1990) bramkarz [gatekeeper] Braudel Fernand Paul (1902-1985) buddyzm [Buddhism] Burgess Ernest Watson (1886-1966) burżuazja [bourgeoisie] burżuazyjnienie [embourgeoisement]
cel [goal]
chałupnictwo, praca chałupnicza [outwork, outwork-
ing]
charyzma [charisma] Childe Vere Gordon (1892-1957) chiliazm [chiliasm] chloporobotnicy [semi-proletariat] chłopstwo [peasantry] choroba dyplomowa [diploma disease] choroba psychiczna [mental illness] choroba psychosomatyczna [psychosomatic illness] chromosomy [chromosomes] chrześcijaństwo [Christianity] chrześniactwo \compadrazgo] Comte (Isidore) Auguste (Marie Francois Xavier) (1798-
-1857) Condorcet Marie Jean Antoine Nicolas Caritat de,
markiz (l743-1794) Cooley Charles Horton (1864-1929) cybernetyka [cybernetics] cykl deprywacji [cycle of deprivation] cykl długofalowy, długofalowy cykl koniunkturalny
[business cycle]
cykl gospodarczy, cykl koniunkturalny [trade cycle]
cykl życia [life-cycle]
czas podwojenia [doubling-time]
cząstkowa inżynieria społeczna [piecemeal socia!
engineering] człowiek organizacji [organization mań]
dane [data]
dar [gift]
darwinizm społeczny [Social Darwinism]
dedukcja, dedukcyjny [deduction, deductive]
deedukacja [deschooling]
definicja sytuacji [definition of the situation]
degradacja pracy [degradation of work]
degradacja społeczna [social drift]
deindustrializacja [deindustrialization]
dekarceracja [decarceration]
dekompozycja kapitału [decomposition of capital]
dekompozycja pracy [decomposition of labour]
dekwalifikacja [de-skilling]
demografia [demography]
demografia historyczna [historical demography]
demografia społeczna [social demography]
demokracja [democracy]
demokracja przemysłowa [industrial democracy]
demokracja uczestnicząca jparticipatory democracy]
denominacja, denominalizacja [denomination, deno-
minalization] depresja, depresja kliniczna [depression, clinical de-
pression]
depresja nerwicowa [neurotic depression] deprywacja [deprivation| Descartes Renę, Renatus Cartesius, Kartezjusz (1596-
-1650)
desocjalizacja [desocialization] despotyzm orientalny [oriental despotism] determinizm gospodarczy [economic determinism] determinizm technologiczny [technological deter-
minism|
Deweyjohn(1859-1952) dewiacja [deviance] dewiacja pierwotna i wtórna [primary and secondary
deviance] dezorganizacja kapitalizmu [disorganized capita-
lism]
diabeł ludowy [folk devil| diada [dyad]
diagram kołowy [pie-chart] diagram punktowy [scatter diagram] Dilthey Wilhelm (1833-1911) dobór próby [sampling] dobro publiczne, dobro zbiorowe [public good, col-
lective good] dobrobyt [welfare] dojrzewanie [adolescence] dokumenty osobiste [personal documents] dominująca ideologia [dominant ideology] doświadczanie pracy ]subjective experience of work] dramaturgizm, socjologia dramaturgiczna [dramatur-
gy, dramaturgical perspective] drobna burżuazja [pet/te (or petty) bourgeoisie} drobna przestępczość [delinquency]
506 Spis haseł w języku polskim
DSM-IV
dualizm [dualism]
dualizm ekonomiczny [economic dualism]
duch czasu [Zeitgeist]
duchowieństwo [clergy]
Durkheim Emile (1858-1917)
dwupartyjny [bipartite]
dyferencjal semantyczny [semantic differential]
dyfuzja, dyfuzjonizm [difFusion, difFusionism|
dylemat więźnia [Prisoner's Dilemma]
dynamika gospodarstwa domowego [household dynamics]
dynamika grupowa [group dynamics]
dysfunkcja [dysfunction]
dyskryminacja [discrimination]
dyskryminacja pozytywna [positive discrimination]
dyskryminacja zinstytucjonalizowana [institutionali-zed discrimination]
dyskurs, analiza dyskursu [discourse, discourse ana-lysis]
dysonans poznawczy [cognitive dissonance]
dystans społeczny [social distance]
działanie zbiorowe |collective action]
dzieciństwo [childhood]
dziedziczność [heredity]
dziedziczność a środowisko |nature versus nurture debatę]
dzielnice nędzy, slumsy [shanty towns]
edukowalność [educability]
efekt ankietera [interviewer bias]
efekt badacza [experimenter efFect]
efekt halo [halo efFect]
efekt obserwatora [observer bias]
efekt pierwszeństwa [primacy efFect]
efekt przesączania [trickle-down efFect]
efekt przesunięcia ryzyka [risky-shift effect|
efekt von Restorffa [von Restorff efFect]
efekt współczesności [recency effect]
efekt wywiadu [interview bias]
efekt zatłoczenia [crowding]
efektywność (efficiency]
egalitaryzm [egalitarianism]
egocentryzm [egocentrism]
egzystencjalizm [existentialism]
ekologia [ecology]
ekologia miasta [urban ecology]
ekologia społeczna [human ecology]
ekonometria [econometrics]
ekonomia keynesowska [Keynesian economics]
ekonomia neoklasyczna [neo-classical economics]
ekonomia polityczna [political economy]
ekonomia pozycjonalna [positional economy]
ekonomizm [economism]
eksperyment demonstrowany [demonstration expe-
riment]
eksperyment naturalny [natural experiment| eksperyment terenowy [field experiment] eksperymenty Hawthorne [Hawthorne studies] eksternalizacja [externalization] ekstrawersja i introwersja [extroversion and intro-
yersion]
elastyczna praca, elastyczna produkcja, elastyczna specjalizacja [flexible work, flexible production, flexible specialization]
elastyczne zatrudnienie [flexible employment] elastyczność rynku pracy [labour-market flexibi-
lityl Elias Norbert (1897-1990)
elita władzy [power elitę]
emergencja, własności emergentne [emergence, emergent properties]
empatia [empathy]
empiryczny [empirical]
empiryzm [empiricism]
endogamia |eniiogan.y]
Engels Fryderyk (Friedrich) (1820-1895)
enklawa [enclavej
epidemiologia [epidemiology]
epistemologia [epistemology]
eschatologiczny (eschatological]
esencjalizm [essentialism]
etniczność, grupa etniczna (ethnicity, ethnic group]
etnocentryzm [ethnocentricism]
etnografia [ethnography]
etnomedycyna [ethnomedicine]
etnometodologia [ethnomethodology]
etnostatystyka [ethnostatistics]
etologia [ethology]
etyka [ethics]
etyka badawcza [research ethics]
etyka pracy [work ethic]
etyka protestancka, teza o etyce protestanckiej [protestant ethic, protestant ethic thesis]
etykietowanie, teoria etykietowania [labelling, label-ling theory]
eufunkcja [eufunction]
eugenika [eugenics]
Evans-Pritchard sir Edward Evan (1902-1973)
ewangelicki [evangelical]
ewolucjonizm, teoria ewolucji [evolutionism, evolu-tionary theoryj
explanandum i explanans, explicandum i explicans [ex-planandum ai ' t^planans, e^plicandum and ex-plicans]
fabianizm [Fabianism]
fakt [fact]
fakt społeczny [social fact]
falangizm [falangism]
falsyfikacja, falsyfikacjonizm [falsiflcation, falsifica-
tionism]
fałszywa świadomość [false consciousness] faszyzm [fascism] fatalizm [fatalism] faza liminalna [liminality] federalizm [federalism] feminizm, feministyczny [feminism, feminist] fenomenologia [phenomenology] Ferguson Adam (1724-1816) fetyszyzm towarowy [commodity fetishism] feudalizm [feudalism] filaryzacja [pillarization] filozofia [philosophy]
Spis hasei w języku polskim 507
fizjokraci, myśl fizjokratyczna [Physiocrats, Physio-
cratic Thought] fordyzm [fordism]
formacja społeczna [social formation] FortesMeyer (1906-1983) Foiicault (Paul) Michel (1926-1984) fratria [phratry]
Frazer sir James George (1854-1941) Frazier Edward Franklin (1894-1962) Freud Sigmund (1856-1939) Friedmann Georges (1902-1977) frustracja statusu [status frustration) fundamentalizm religijny [fundamentalism religiousl funkcjonalizm [functionalism] funkcjonalna teoria stratyfikacji [functional theory
of stratification) futurologia [futurology]
gang [gang]
Ceddes sir Patrick (1854-1932)
Ceiger Theodor Julius (1891 -1952)
gen [gene]
genealogia [genealogy]
geografia człowieka [human geography]
gerontologia [gerontology]
gest Igesture]
gestaltyzm, psychologia postaci [Gestalt theory]
getto [ghetto]
gęstość [density]
gęstość dynamiczna [dynamie density]
gęsty opis [thick description]
Giddings Franklin Henry (1855-1931)
gildie [guilds]
Ginsberg Morris (1889-1970)
Class David Yictor (1911-1978)
GlassRuth) 1912-1990)
globalizacja, teoria globalizacji [globalization, glo-
balization theory]
głowa gospodarstwa domowego [head of household] Goffman Erving Manuał (1922-1982) Goldmann Lucien (1913-1970) gospodarka mieszana |mixed economy] gospodarka nakazowa [command economy] gospodarka nieformalna [informal economy] gospodarka samoobsługowa [self-service economy] gospodarka samowystarczalna [subsistence economy] gospodarka wolnorynkowa, leseferyzm, laissez-faire
\laissez-faire economics] gospodarstwo domowe [household] Gouldner Alvin Ward (1920-1980) Gramsci Antonio (1891-1937) gratyfikacja odroczona [deferred gratification] grupa interesu [interest group] grupa kontrolna [control group] grupa mniejszościowa [minority group] grupa nacisku [pressure group] grupa odniesienia [reference group] grupa rówieśnicza [peer group] grupa społeczna [social group] grupa zamknięta i otwarta [closed group and open
group] grupa zewnętrzna [out-group]
grupy pochodzeniowe [descent groups] grupy pracy [work groups] grupy wiekowe |age-sets, age-grades] guer(r)illa [guer(r)illa\ Gumplowicz Ludwik [1838-1909) Gurvitch Georges, Gieorgij Dawidowicz Gurwicz (1894-1965)
habitus [habitus]
Halbwachs Maurice (1877-1945)
Hayek Friedrich August von (1899-1992)
hazard moralny [morał hazard]
Hegel Georg Wilhelm Friedrich (1770-1831)
hegemonia [hegemony]
Heidegger Martin (1889-1976)
Heider Fritz (1896-1988)
Herskoyitz Melvillejean (1895-1963)
heteroseksizm [heterosexism]
hierarchia potrzeb [hierarchy of needs]
hierarchia wiarygodności [hierarchy of credibility]
hinduizm [Hinduism]
liiperinflacja [hyper-inflation]
hipoteza [hypothesis]
hipoteza Feathermana-Jonesa-Hausera [Featherman--Jones-Hauser hypothesis)
hipoteza Kerra-Siegla [Kerr-Siegel hypothesis]
hipoteza komplementarności [complementarity hypothesis]
hipoteza Sapira-Whorfa |Sapir-Whorf hypothesis]
histeria masowa |mass hysteria]
histogram [histogram]
historia mówiona [orał history]
historia przypadku [case-history]
historia społeczna [social history]
historia życia [life history]
historiografia [historiography]
historycyzm [historicism]
Hobbes Thomas (1588-1679)
Hobhouse Leonard Trelawney (1864-1929)
Homans George Caspar (1910-1989)
homo oeconomicus, człowiek ekonomiczny [economic mań]
homofobia [homophobia]
homoseksualizm [homosexuality|
Horkheimer Max (1895-1973)
hospicjum [hospice]
humanizm [humanism]
HumeDavid (1711-1776)
idealizm [idealism]
ideologia [ideology]
iloraz inteligencji [intelligence testing]
imperializm [imperialism]
indeks [index]
indeks przestępczości [index crime]
indukcja [induction]
indywidualizm [individualism|
indywidualizm uczuciowy [affective individualism]
inflacja [inflation]
inicjacja, obrzędy inicjacyjne [initiation, initiation
rites] inkarceracja [incarceration]
508 Spis haseł w języku polskim
inkorporacja [incorporation]
innowacja religijna [religious innovation]
instynkty [instincts]
instytucja, instytucja społeczna [institution, social
institution]
instytucja totalna [total institution] instytucjonalizacja konfliktu klasowego [institutio-
nalization of class conflict] integracja przemysłowa [industrial integration] integracja społeczna [social integration] integracja społeczna i systemowa [social integration
and system integration] intelektualiści [intellectuals] inteligencja [intelligentsia] interakcja statystyczna [statistical interaction] interakcja twarzą-w-twarz, interakcja bezpośrednia,
stosunek osobisty [face-to-face interaction] interakcja zogniskowana [focused interaction] interakcjonizm symboliczny [symbolic interactionism] interes klasowy [class interest] interes publiczny (public interest] interesy [interests] interpelacja [interpellation] interpretacja, socjologia interpretatywna [interpre-
tation, interpretive sociology] intersubiektywność [intersubjectivity] interwencja socjologiczna [sociological intervention] introspekcja [introspection] inwazja ekologiczna |ecologica] invasion] inżynieria społeczna [social engineering] islam [Islam]
Jakobson Roman Osipowicz [Jakobson (Jacobson) Roman Osipovich] (1896-1982)
jakościowa tabela dalszego trwania życia [Quality Adjusted Life Years (QALYs)]
James William (1842-1910)
Janowitz Morris (1919-1988)
jatrogeneza [iatrogenesis]
jawna obserwacja uczestnicząca [overt participant ob-servation]
jaźń [self, the self]
jaźń odzwierciedlona [looking-glass self]
jednostka analizy [unit of enquiry|
język [language]
język ciała, kinezyka [body language]
judaizm yudaism]
Jung CarI Gustav (1875-1961)
kalkulacja wysiłku [effort bargaining]
Kant Immanuel (1724-1804)
kapitalizm [capitalism]
kapitalizm państwowy [state capitalism]
kapitał [capital]
kapitał kulturowy [cultural capital]
kariera [career]
kasta [caste]
kastowa szkoła stosunków rasowych [Caste School
of Race Relations] kategoria [category]
kategorie poziomu nauczania [school grouping] kateksja [cathexis]
katharsis [catharsis]
KautskyKarl (1854-1938)
Kelly George Alexander (1905-1966)
kibuce [kibbutzim] l
Kinsey Alfred Charles (1894-1956)
klan [elan]
klasa próżniacza [leisure class]
klasa robotnicza [working class]
klasa szkolna [school class]
klasa średnia [middle class]
klasa usługowa [service class]
klasa wyższa [upper class]
klasa zamieszkania [housing class]
klasyfikacja 7awodćnv [occupatir nal classification]
Klein Melanie (1882-1960)
Klein Yiola (1908-1973)
kliometria [cliometrics]
Kluckhohn Clyde Kay Maben (1905-1960)
kluczowość Jsalience]
kobiecość [femininity]
kodowanie [coding]
kohabitacja [cohabitation]
kohorta, analiza kohort [cohort, cohort analysis]
kolektywizm [collectivism]
kolonializm [colonialism]
kolonializm wewnętrzny [interna! (or domestic) colonialism]
Kolłontaj Aleksandra Michajlowna [Kollontai Alexan-drą Mikhailovna] (1872-1952)
Kolo Wiedeńskie [Vienna Circle]
kompleks wojskowo-przemyslowy [military-industnal complex]
komprador \comprador\
komuna [commune]
komunikacja [communication]
komunikacja niewerbalna [non-verbal communication]
komunizm [communism]
konflikt w przemyśle [industri;il conflict]
konformizm [conformity]
konfucjanizm [Confucianism]
konotacja i denotacja Iconnotat "e yersus denotative meaning]
konsens [consensus]
konserwatyzm [conservatism]
konstrukcjonizm społeczny [social constructionism]
konsumpcja zbiorowa [collective consumption]
kontekst świadomości [awareness context]
kontinuum wiejskość-miejskość [folk-urban conti-nuum]
kontraktarianizm |contractarianism]
kontraktowa siła robocza [contract labour]
kontrfaktyczny, twierdzenie kontrfaktyczne jcoun-terfactual, counterfactual conditional]
kontrkultura [counter-culture]
kontrola społeczna [social control]
kontrola statystyczna [statistical control]
kontrola środowiskowa [community control]
kontrola w eksperymencie [experimental control]
kontrolowanie uczuć [emotional work]
konubium [con(n)ub/um]
konurbacja [conurbation]
Spis haseł w języku polskim 509
konwencjonalizm [corwentionalism]
kooptacja [co-optation]
korelacja |correlation]
korporacja [corporation]
korporacja ponadpaństwowa [multinational corporation]
koszty zewnętrzne [externality, externalities]
kościół [church]
kozioł ofiarny [scapegoat]
kraje uprzemysławiające się [newly industrializing countries (NICs)]
krąg kula [kula ring]
kredencjalizm |credentialism]
Kroeber Alfred Louis (1876-1960)
krucjata moralna [morał crusade]
kryminologia [criminology]
kryminologia feministyczna [feminist criminoiogy]
kryminologia klasyczna [classical criminology]
kryminologia krytyczna [critical criminology]
kryminologia pozytywistyczna |positivist criminology]
kryminologia realistyczna [realist criminology]
krystalizacja statusu |status crystallization]
kryterium Pareta [Pareto principle]
kryzys fiskalny państwa |fiscal crisis of the state]
kryzys tożsamości [identity crisis]
krzywa Phillipsa [Phillips curve]
kształcenie wyrównawcze |compensatory education]
Kuhn Manford (1911-1963)
kult [cult]
kultura [culture]
kultura adaptacyjna i materialna [adaptive and materia] culture]
kultura dominująca [dominant culture]
kultura młodzieżowa |youth culture]
kultura organizacyjna [organizational culture]
kultura polityczna [political culture]
kultura popularna [popular culture]
kuzyn przeciwległy [cross-cousin]
kuzyn równoległy [parallel cousin]
kwalifikacje [skill]
kwantyle |quintiles]
kwestionariusz |questionnaire]
Lacanjacques Marie Emile (1901-1981)
Laing Ronald David (1927-1989)
latyfundia |latifundia|
Lazarsfeld Paul Felix (1901-1976)
Leach sir Edmund Ronald (1910-1989)
legitymizacja [legitimation]
Lenin Włodzimierz (Wladimir) lljicz, wtaśc. W.l. Ulja-
now ]Vladimir llyich Ulyanov] (1870-1924) Levy-Bruhl Lucien (1857-1939) Lewin Kurt (1890-1947) Lewis Oskar (1914-1970) lęk nerwicowy |neurotic anxiety] liberalizm [liberalism] libertarianizm [libertarianism] linia i sztab [line-and-staff] linia ubóstwa [poverty linę] LintonRalph (1893-1953) Lockejohn (1632-1704) Lombroso Cesare (1836-1909)
Łowię Robert Harry (Heinrich) (1883-1953)
ludobójstwo |genocide]
Lukacs Gyorgy (1885-1971)
Luksemburg Róża [Luxemburg Rosa] (1871-1919)
lumpenproletariat |lumpenproletariat]
Lundberg George Andrew (1895-1966)
lad społeczny [social order]
lowca-zbieracz, społeczeństwa łowiecko-zbierackie
[hunter-gatherer, hunting and gathering societies]
Machiavelli Niccoló (1469-1527)
macierzyństwo [motherhood]
Maclver Robert Morrison (1882-1970)
magia, czarownictwo, czary [magie, witchcraft and
sorcery]
Maine sir Henry James Sumner (1822-1888) makrosocjologia [macrosociology] malejąca krzywa motywacji do pracy [backward-
-sloping supply curve for labour] Malinowski Bronisław Kasper (1884-1942) Malthus Thomas Robert (1766-1834) małżeństwo [marriage] małżeństwo grupowe |group marriage] małżeństwo podwójnej kariery [dual-career marriage] manipulowanie wrażeniami |impression manage-
ment]
Mannheim Karl (1893-1947) maoizm [Maoism] Marcuse Herbert (1898-1979) marginalizacja [marginalization] Marks Karol [Marx Karl Heinrich] (1818-1883) marksizm |Marxism] Marshall Alfred (1842-1924) Marshall Thomas Humphrey (1893-1981) Maslow Abraham Harold (1908-1970) materializm |materialism| materializm historyczny [historical materialism] matriarchat [matriarchy] matrylinearny [matrilineal] Mauss Marcel (1872-1950) Mayo (George) Elton (1880-1949) Mead George Herbert (1863-1931) Mead Margaret (1901-1978) mechanizmy obronne [defence mechanisms] medykalizacja [medicalization] megalopolis [megalopolis] menedżeryzm miejski [urban managerialism] merkantylizm [mercantilism] Merieau-Ponty Maurice (1905-1961) merytokracja |meritocracy] mesjanizm [messianic movement] metafizyka |metaphysics] metamorfoza towarów, utowarowienie [commodifi-
cation, commodization] metoda porównawcza [comparative method] metodologia |methodology]
metodologia feministyczna |feminist methodology] metody uczestników [member's methods] metropolia [metropolis] Metropolitalny Obszar Statystyczny [Metropolitan Sta-
tistical Area]
510 Spis haseł w języku polskim
mezostruktura [mesostructure]
męski szowinizm [małe chauvinism]
męskość [masculinity]
miary tendencji centralnej |measures of central ten-
dency]
Michels Robert (Roberto) (1876-1936) miejskie ruchy społeczne [urban social movements] mierniki związku [association coerficients] mieszanie ras [miscegenationj międzynarodowy podział pracy |international division
of labour]
migracja [migration]
migracja wewnętrzna [internal migration] mikrodane [microdata) Mili John Stuart (1806-1873) Millarjohn (1735-1801) mU(l)cnaryzm [millenarianism] Mills Charles Wright (1916-1962) mit [myth] młodość [youth] mobilizacja [mobilizationl mobilizacja zasobów [resource mobilization) model [model]
model centrum i peryferii [centre-periphery model] model inwazji-sukcesji [iiwasion-succession model] model medyczny [medical model] modelowanie przyczynowe [causal modelling] mojety [moiety] monetaryzm [monetarism] monizm [monism] monogamia [monogamy] monopol [monopoly] monoteizm [monotheism] Montesquieu Charles Louis de Secondat, baron de la
Brede et de, Monteskiusz (1689-1755) Morgan Lewis Henry (1818-1881) Mosca Caetano (1858-1941) motywacja do osiągnięć [achievement motivation]
nacjonalizm [nationalism] nadbudowa |superstructure] naddeterminacja [over-determination] Nadel Siegfried Frederick (1903-1956) nadużywanie alkoholu i alkoholizm [drinking and
alcoholism] narcyzm [narcissism|
narkotyki, narkomania [drugs, drug addiction| Narodowa Konferencja ds. Dewiacji [National Devian-
ce Conference (NCD)]
narzędzia selekcyjne [screening Instruments] narzędzie heurystyczne [heuristic device| natura ludzka [human naturę] naturalizm [naturalism] naturalne sposoby postępowania w gromadzie [folk-
ways]
natywizm [nativism] nauki humanistyczne i przyrodnicze \Geisteswissen-
schaften and Naturwissenschaften] nauki polityczne [political sciences] nauki społeczne [social sciences] nawrócenie [corwersionism] negocjowanie wydajności [productivity bargaining]
neokantyzm [neo-Kantianism]
neokolonializm [neo-colonialism]
neoliberalizm [neo-liberalism]
neomarksizm [neo-Marxism]
neopozytywizm [neo-positivism]
nerwica [neurosis]
niedorozwój umysłowy [mental subnormality]
niemowlęctwo [infancy]
niepełnosprawność, inwalidztwo [disability]
nieposłuszeństwo obywatelskie [civil disobedien
nierówność |inequality]
nierówność pici w sferze zatrudnienia [gender seg
gation in employment] nierówny rozwój |une; en develo(,ment] Nietzsche Friedrich Wilhelm (1844-1900) niewidzialna religia [irwisible religion] niewidzialna ręka [hwisible hand] niewolnictwo [slavery] niewspółmierność (inconimensurability] niezależność statystyczna [statistical independence] niezamierzone konsekwencje [unintended consegu-
ences] nomadowie, nomadyzm, koczownicy, koczownictwo
[nomads, nomadism] norma, norma społeczna, normatywny [norm, social
norm, normative] normalizacja [notrralization] normy sytuacyjne [emergent norms| nowa klasa robotnicza [new working class] nowa lewica [New Left] nowa prawica [New Right| nowa technologia [new technology] nowe religie, nowe ruchy religijne [new religions,
new religious movements]
obciążenie teorią jtheory-laden|
obiektywność |objectivity]
obraz struktury klasowej [class imagery]
obrzędy przejścia [rites of passage]
obsadzanie innego w roli [altercasting]
Obserwacja Masowa [Mass Obse-T/ation]
obserwacja nieuc7e.�tric7ąca (no i-participant obser-
vation]
obserwacja uczestnicząca [participant observation| obserwacja ukryta [covert observation] obszar naturalny (natural area] obyczaje [mores] obywatelstwo [citizenship] ocena pracy [job evaluation] ocenianie [rating] oddzielone role małżeńskie [segregated conjugal
roles]
odreagowywanie [abreaction] odrodzenie religijne [religious revival] odrzucenie dewiacji [deviance disavowal] odstraszanie [deterrence] Ogburn William Fielding (1886-1959) ogrodnictwo [horticulture] ojcostwo [fatherhood] oligarchia [oligarchy] oligopol [oligopoly] ontologia [ontology]
Spis haseł w języku polskim 511
operacjonalizacja, definicja operacyjna [operationa-
lization, operational definition] opieka nieformalna jinformal care| opieka środowiskowa [community care] opinia publiczna [public opinion] opóźnienie kulturowe [cultural lag] organiczny skład kapitału [organie composition of
capital]
organizacja formalna |formal organization] orientacja zadaniowa a czasowa |task-orientation
versus time-orientation distinction] osiąganie statusu [status attainment] osiągnięcia [achievements]
osiowe zainteresowanie życiowe [central life interest] osobowość |personality|
osobowość autorytarna [authoritarian personality] Ossowski Stanisław (1897-1963) ośrodek emerytalny [retirement centre]
Paine Thomas (1737-1809)
pakiety statystyczne [computer statistical packages]
panika moralna [morał panie]
panowanie [domination]
państwo [state, the state]
państwo opiekuńcze, państwo socjalne [welfare state]
paradygmat (paradigm)
parajęzyk [paralanguage]
paranoja, reakcja paranoidalna [paranoia, paranoid reaction]
parda \purdah\
Pareto Vilfredo Federico Damaso, markiz (1848-1923)
pariasi [pariah groups]
Park Robert Ezra (1864-1944)
Parsons Talcott (1902-1979)
partie polityczne [political parties]
pasażer na gapę [free rider]
pasterstwo, ludy pasterskie [pastoralism, pastoralists]
paternalizm [paternalism]
patologia [pathology]
patologia społeczna [social pathology]
patos metafizyczny [metaphysical pathos]
patriarchat [patriarchy]
patrylinearny [patrilineal]
patrymonializm [patrimonialism]
pedagogika [pedagogy]
Peirce Charles Sanders (1839-1914)
penologia [penology]
percepcja [perception]
Piagetjean (1896-1980)
Pierwszy Świat [First World]
Pitt-Rivers Augustus Henry Lane-Fox (1827-1900)
placebo [placebo]
plan badawczy [research design]
plantacje [plantations]
plemię, plemienność [tribe, tribalism]
pluralistyczne systemy społeczne [plural social sys-tems]
pluralizm [pluralism]
pluralizm metodologiczny [methodological pluralism]
płaca bodźcowa [incentive payment]
płaca rodzinna [fainily wagę]
płatności małżeńskie, zaplata za pannę młodą [bri-
de-price, bride-wealth] pleć kulturowa, pleć społeczna [gender] pochodzenie kognatyczne, pochodzenie bilateralne
(cognate, cognatic]
pochodzenie równoległe [parallel descent] podatek progresywny [progressive tax] poddaństwo [serfdom] podejście idiograficzne a nomotetyczne [ideographic
versus nomothetic approaches] podklasa [underclass] podmiot [subject, the subject] podstawowa cecha organizująca [central organizing
trait]
podwójna świadomość [dual consciousness| podział pracy [division of labour] podział pracy w gospodarstwie domowym [domestic
division of labour] podział pracy związany z płcią [sexual division of
labour]
pojęcia [concepts] pokolenie, generacja [generation] pokrewieństwo [kinship] Polanyi Karl (1886-1964) polaryzacja [polarization] poliandria [polyandry] poligamia [polygamy] poligynia [polygyny] polityka społeczna [social policy] pomiar [measurement] pomiar arbitralny [measurement by fiat] pomoc zagraniczna [foreign aid] popędy wrodzone i nabyte [innate and acquired
drives]
populacja [population] populizm [populism] porządek negocjowany, negocjacja porządku [nego-
tiated order, negotiation of order] porządek normatywny [normative order] posłuszeństwo [compliance]
postawa, badanie postaw [attitude, attitude research) postęp [progress]
postmodernizm, ponowoczesność [post-modernism] poststrukturalizm [post-structuralism] potrzeba |need] Poulantzas Nicos (1936-1979) powiązane role małżeńskie [joint conjugal roles] powinowactwo wybiórcze [electiye afinity] powszechniki ewolucyjne [evolutionary universals] powszechniki logiczne [logical universals] pozbawienie opieki macierzyńskiej, deprywacja macierzyńska [maternal deprivation| poznanie [cognition] pozycja klasowa [class position] pozytywizm [positivism] półkolonializm [semi-colonialism] pólperyferie [semi-periphery] praca [labour] praca fizyczna a umysłowa [manuał versus non-ma-
nual distinction] praca jako czynność [work] praca kolektywna [collective labour]
512 Spis haset w języku polskim
praca najemna [wage-labour]
praca socjalna [social work]
praca uczuciami [emotional labour]
praca w domu [homework, homeworking]
praca w gospodarstwie domowym [domestic labour]
praca w terenie [fieldwork]
praca z jednostkami [casework]
prace domowe [houseworks]
pragmatyzm [pragmatism]
praktyka restrykcyjna [restrictive practice]
prawa człowieka [human rights]
prawa obywatelskie [civil rights)
prawo naturalne [natura! law]
prawo Parkinsona [Parkinson's law]
praxis [praxis|
prąd przestępczy [delinquent drift]
prestiż zawodów [occupational prestige]
prezentacja tabelaryczna [tabular presentation)
primogenitura, pierworództwo [primogeniture]
problem (lub tragedia) wspólnego pastwiska [Problem (or Tragedy) of the Commons]
problematyczność (problematic]
problemy społeczne [social problems]
proces pracy [labour process]
produkcja [production]
produkcja drobnotowarowa [petty commodity production]
produkcja kapitałochłonna [capital-intensive production]
produkcja rolniczo-towarowa [cash-crop production]
produkt krajowy brutto (PKB) [Gross National Product (CNP)|
prognozowanie społeczne [social forecasting]
program minimalny [curriculum]
projekcja [projection]
proletariat [proletariat]
proletaryzacja [proletarianization]
prosta produkcja towarowa [simple commodity production]
Proudhon Pierre Joseph (1809-1865)
próba anonimowa [Sample of Anonymized Records (SAR)|
próba kwotowa [quota sample]
próba ogólnie dostępna [Public Use Sample (PUS)]
próba rotacyjna [rotating sample design]
próby nielosowe [non-probability sampling]
prymitywny komunizm [primitive communism]
prywatyzacja [privatization]
prywatyzm [privatism]
przeciętne dalsze trwanie życia [life-expectancy]
przeciwruch [counter-movement]
przedsiębiorca [entrepreneiir]
przedsiębiorczość moralna [morał enterprise]
przedział ufności [confidence interval]
przegląd życia [life review]
przemieszczenie celu [goal-displacement]
przemoc domowa [domestic violence]
przemysł rolny [agribusiness]
przeniesienie [displacement]
przepowiednia [divination]
przesocjałizowana koncepcja człowieka [over-socia-lized conception of mań]
przestępczość zorganizowana [organized crime] przestępstwa z nienawiści [hate crimes] przestępstwo [crime]
przestępstwo bez pokrzywdzonego [victimless crime przestępstwo korporacyjne [corporate crime] przestępstwo urzędnicze [white-collar crime] przesunięcie demograficzne, przejście demograficz
ne [demographic transition] przyczyna, wyjaśnianie przyczynowe [cause, causa
explanation] przyjaźń [friendship] przypisanie [ascription] psefologia [psephology] psychiatri.i [psychic try] psychoanaliza jpsychoanalysis] psychohistoria [psychohistory] psychokompleks [psy-complex] ' psychologia [psychology] psychometria [psychometrics] psychopata [psychopatii] psychoterapia [psychotherapyj psychoza [psychosis] �-pułapka ubóstwa [poverty trap] punkt startu [take-off point] pytanie otwarte [open response] pytanie zamknięte [closed response]
Quetelet (Lambert) Adolphe (Jacques) (1796-1874)
racje zadowalające [satisficing]
racjonalizacja [rationalization]
racjonalizm [rationalism]
racjonalność formalna [formal rationality]
racjonalność funkcjonalna [functional rationality]
racjonalność ograniczona [boiinded rationality]
Radcliffe-Brown Alfred Reginald, pierwotnie A.R. Brow
(1881-1955) ranking (ranking) rasizm [racialisin, racism] reakcja społeczna [societal reaction] reakcja upozorowana [reaction formation] realizm [realistil realny socjalizm ,; eai socialism] recydywista, recydywa [recidivist, recidiyism] Redfleld Robert (1897-1958) redukcjonizm [reductionism] redukcjonizm biologiczny, biologizm [biological re
ductionism, biologism|
reguły odpowiedniości [rules of correspondence] reguły uczuć [feeling rules] Reich Wilhelm (1897-1957) reifikacja [reification] relatywizm [relativism] relatywizm kulturowy [cultural relativism] religia [religion]
religia prywatna |private religion] religijność [religiosity] replikacja [replication] reprezentatywność [representativeness] resocjalizacja [resocialization] rewolucja |revolution] rewolucja menedżerska [managerial revolution]
f
rezerwowa armia pracy [industrial reserve army]
rodzina koniugalna [conjugal family]
rodzina mała, rodzina nuklearna [nuclear faniily]
rodzina rdzenna [stem family]
rodzina symetryczna [symmetrical family]
rodzina trudna [problem family]
rodzina wielka, rodzina poszerzona [extended family]
rola chorego [sick role]
rola małżeńska [conjugal role]
rola, rola społeczna, teoria roli [role, social role, role
theory]
role związane z płcią [sex roles] Rosę Arnold Marshall (1918-1968) Rousseau Jean Jacques (1712-1778) Rowntree Benjamin Seebohm (1871-1954) rozbrojenie [disarmament] rozkład dochodów [income distribution] rozkład dwumianowy [binomial distribution] rozkład normalny [normal distribution] rozkład Poissona [Poisson distribution] rozkład zmiennej |distribution] rozróżnianie bodźców [stimulus discrimination] rozwód [divorce[
równania strukturalne [structural equations] równowaga |equilibrium]
różnicowanie strukturalne [structural differentiation] ruch jakości życia pracowników [QWL (Quality of
Work Life) Movement] ruch kobiet [women's movement] ruch pracowniczy [labour movement] ruch projektów organizacyjnych [Organizational De-
sign Movement] ruch stosunków międzyludzkich [Human Relations
Movement] ruchliwość rywalizacyjna i poręczeniowa |contest
and sponsored mobility] ruchliwość społeczna, mobilność społeczna [social
mobility] ruchliwość zawodowa, mobilność zawodowa [oc-
cupational mobility] ruchy społeczne [social movements] rynek [market| rynek pracy [labour-market] rytuał [ritual]
rywalizacja ekologiczna [ecological competition| rządy parlamentarne [parliamentary governments| rzetelność [reliability]
sacrum, sacrum a profanum, święte a świeckie [sacred,
sacred versus profane dinstinction] Saint-Simon Claude Henri de Rouvroy de, hrabia
(1760-1825)
sałata słowna [word salad] samobójstwo [suicide] samolikwidujące się proroctwo [self-destroying pro-
phecy]
samorealizacja [self-actualization] samorząd pracowniczy [self-management] samospelniające się proroctwo [self-fiilfilling prophecy] sankcja, sankcja społeczna [sanction, social sanction] Sartrejean Paul (1905-1980) Saussure Ferdinand de (1857-1913)
Spis haseł w języku polskim 513
Scheler Max (1874-1928)
schizma [schism]
schizofrenia [schizophrenia]
Schumpeterjoseph Alois (1883-1950)
segmentacja rynku pracy [labour-market segmen-
tation]
segregacja [segregation] seksizm [sexism]
sekta, sekciarstwo [sect, sectarianism] sektor produkcji [industrial sector] sektory konsumpcji, bariery konsumpcji [consump-
tion sectors, consumption cleavages] sekularyzacja, teza o sekularyzacji [secularization,
secularization thesis] selekcja ze względu na pleć [sex-typed[ semantyka [semantics]
semiologia, semiotyka [semiology, semiotics) sfera publiczna a sfera prywatna [public sphere versus
private sphere distinction] Shaw Clifford Robe (1896-1957) sib [sib] sieć, sieć społeczna, teoria sieci [network, social
network, network theory] silą przeciwważna [countervailing power] siły wytwórcze [forces of production] Simmel Georg Friedrich Eduard (1858-1918) situs [situs] skala Bogardusa, skala dystansu społecznego [Bogar-
dus social distance scalę] skala Guttmana [Guttman scalę] skala kolejnych kategorii [successive categories or
intervals]
skala Likerta [Likert scalę]
skala równych odcinków [equal appearing intervals] skala, skalowanie [scalę, scaling] skalowanie wielowymiarowe [multi-dimensional scaling (MDS)| skośność [skewness]
słowniki motywów |vocabularies of motives] Smali Albion Woodbbury (1854-1926) SmithAdam (1723-1790) Socjologie du travail |Sociologie du travail] socjalizacja [socialization]
socjalizacja antycypacyjna [anticipatory socialization] socjalizacja polityczna [political socialization] socjalizacja pracownicza [work socialization] socjalizacja zawodowa [occupational socialization] socjalizm [socialism] socjobiologia [sociobiology] socjologia [sociology] socjologia ciała |sociology of body] socjologia czasu [sociological study of time] socjologia egzystencjalna [existential sociology] socjologia emocji [sociology of emotion] socjologia formalna [formal sociology] socjologia hazardu [sociology of gambling] socjologia historyczna [historical sociology] socjologia humanistyczna [humanistic sociology] socjologia klęsk [sociological aspects of disasters] socjologia kliniczna [clinical sociology] socjologia konsumpcji [sociology of consumption] socjologia matematyczna [mathematical sociology]
514 Spis haseł w języku polskim
socjologia mediów, socjologia komunikacji masowej
[sociology of mass media]
socjologia medycyny [sociology of medicine]
socjologia miasta [urban sociology]
socjologia nauki [sociology of science]
socjologia organizacji, teoria organizacji [sociology of organization, organization theory]
socjologia oświaty [sociology of education]
socjologia pici [sociological studies of sex]
socjologia polityki [political sociology]
socjologia popularna [pop sociology]
socjologia poznawcza [cognitive sociology]
socjologia prawa [sociology of law]
socjologia przemysłu [sociology of industry]
socjologia rasy [sociology of race]
socjologia religii [sociology ofreligion]
socjologia rodziny [sociology of family]
socjologia rozwoju [sociology of development]
socjologia starzenia się [sociology of ageing]
socjologia stosowana [policy research]
socjologia szkolenia [sociology of training]
socjologia wiedzy [sociology of knowledge]
socjologia wizualna [yisuai sociology]
socjologia wsi [rural sociology]
socjologia zdrowia i choroby [sociology of health and illness]
socjologia życia gospodarczego [sociology of econo-mic life]
socjologiczna jurysprudencja [sociological jurispru-dence]
socjologiczne badania czasu wolnego [sociological studies of leisure]
socjologiczne badania jedzenia [sociological studies of food]
socjologiczne badania prostytucji [sociological studies of prostitution]
socjologiczne studia nad zamieszkaniem [sociological studies of housing]
socjologie codzienności [sociologies of everyday life]
socjometria [sociometry]
solidarność społeczna [social solidarity]
solidaryzm [solidarismj
sondaż [survey]
sondaż terenowy [community survey]
Sorel Georges (1847-1922)
Sorokin Pitirim Alexandrovich (Aleksandrowicz) (1889-1968)
Spencer Herbert (1820-1903)
spiralizm [spiralism]
spis [census]
splot [conjuncturej
społeczeństwa pluralistyczne [plural societies]
społeczeństwo [society]
społeczeństwo asymetryczne [asymmetric society]
społeczeństwo bezpaństwowe [stateless society]
społeczeństwo korporacyjne, korporacjonizm [cor-porate society, corporatism]
społeczeństwo masowe [mass society]
społeczeństwo obywatelskie |civil society]
społeczeństwo otwarte i zamknięte [open society and closed society]
społeczeństwo pierwotne [primitive society]
społeczeństwo postindustrialne, postindustrializm [post-industrial society, post-industrialism]
społeczeństwo przemysłowe, społeczeństwo industrialne [industrial society]
społeczeństwo technologiczne [technological societyj
społeczeństwo tradycyjne (traditional society]
społeczeństwo wiejskie [folk society]
społeczeństwo wielokulturowe (multi-cultural societyl
społeczna konstrukcja rasy [racialization]
społeczność terapeutyczna (therapeutic communityj
sposób produkcji [modę of production]
spójność poznawcza [cognitive consistency]
spółdzielnia [co-operative]
spółdzielnie zdrowia [health-maintenance organiza-tions (HMO)|
sprawiedliwość społeczna [social justice]
sprawstwo [agency]
sprzeczna przynależność klasowa [contradictory class location]
sprzeczność [contradiction]
SPSS, pakiet statystyczny dla nauk społecznych [SPSS (The Statistical Package for the Social Sciences)]
stagflacja [stagflation]
stalinizm [Stalinism]
stan [estate]
standaryzacja [standarization]
status nadrzędny [master status]
status osiągnięty jachieved status]
status spolećzno-ekonomiczny [socio-economic status]
status społeczny [social status]
status zatrudnienia [employment status]
statystyka [statistics]
statystyka indukcyjna [inferential statistics]
statystyka obyczajowa [morał statistics]
statystyka publiczna [official statistics]
statystyka ruchu naturalnego ludności [vital statistics]
statystyki przestępczości [crimi lal statistics|
statystyki społeczne jsocial statistics]
statystyki zachorowań [morbidity statistics]
stereotyp, stereotypizacja [stereotype, stereotyping]
stereotypy związane z płcią [ge -der stereotypes]
stopa aktywności z iv.odowej [lartour-force participa-tion ratę]
stosunki patron-klient [patron-client relationship]
stosunki pracy [labour relations]
stosunki produkcji [relations of production]
stosunki unikania [avoidance relationships]
stosunki w klasie szkolnej [classroom interaction, classroom behaviour]
stosunki zaczepne [joking relationships]
Stouffer Samuel Andrew (1900-1960)
stowarzyszenia dobrowolne [yoluntary associations]
stowarzyszenia zawodowe, profesjonalizm, profesjonalizacja [professions, professionalism, profes-sionalization]
Stowarzyszenie do Badań nad Problemami Społecznymi [Society for Study of Social Problems]
strajk [strike]
strategia pracy w gospodarstwie domowym [house-hold work strategy]
strategie pracodawcy [employer strategies]
Spis haseł w jeżyku polskim 515
l
l
stratyfikacja, uwarstwienie [stratification] stratyfikacja według wieku [agę stratification] strefa przejściowa, strefa przemian [żonę of (or in)
transition]
strefowanie [zoning] stres [stress]
struktura możliwości [opportunity structure] struktura społeczna [social structure] struktura zawodowa [occupational structure] strukturacja [structuration] strukturalizm [structuralism] strukturalne dostosowanie [structural adjustmentj studium przypadku, metoda monograficzna [case-
-study, case-study method] stygmat [stigma] styl życia [life-style] subiektywność [subjectivity] subkultura [subculture] sublimacja (sublimation] suburbanizacja [suburbanization] suburbanizm [suburbanism] sukcesja ekologiczna [ecological succession] Sumner William Graham (1840-1910) symbol [symbol]
symbole wielogłosowe [multi-vocal symbols] syndykalizm [syndicalism] synkretyzm [syncretism] synteza [synthesis] system fabryczny [factory system] system "na czas" [just-in-time system (|IT)| system opieki zdrowotnej [health-care system] system spoleczno-techniczny [socio-technical system] system społeczny [social system] system światowy [world-system] szamanizm [shamanism] szansę życiowe [life-chances] szara strefa gospodarki [black economy] szeregi czasowe [time-series data] szkockie Oświecenie [Scottish Enlightenment] szkoła "Annales" [Annales School] szkoła chicagowska [Chicago sociology, Chicago School] szkoła kultury i osobowości [Culture and Personality
School]
szkoła, nauka szkolna [school, schooling] szlachta [gentry] szok kulturowy [culture shock]
ścieżki kształcenia [tracking, streaming]
środki produkcji [means of production]
środowisko [environment]
świadczenia selektywne a powszechne [selective
versus universal benefits] świadomość klasowa [class consciousness] świadomość warstwowa [class awareness] świadomość zbiorowa [collective conscience] świat życia, świat przeżywany [life-world] światopogląd [Weltanschauung] światy społeczne [social worlds] świecka religia [civil religion]
tabela selekcyjna Kisha [Kish grid, Kish selection table] tabele rozkładu łącznego [contingency tables]
tablice wymieralności [life-tables]
tabu [taboo]
tabu kazirodztwa [incest taboo]
tabula rasa \tabula rasa]
Taft Jessie( 1882-1960)
Tarde (Jean) Gabriel (de) (1843-1904)
tautologia [tautology]
Tawney Richard Henry (1880-1962)
Taylor Frederick Winslow (1856-1915)
technicyzm [technicism]
technika kuli śnieżnej [snowballing technique]
technokracja [technocracy]
technologia [technology]
technologie dostosowane [appropriate technologies]
technologie reprodukcyjne [reproductive technologies]
teizm [theism]
telelączność [telecommuting]
teleologia [teleology]
teodycea [theodicy]
teologia [theology]
teoria [theory]
teoria aliansowa [alliance theory]
teoria atrybucji [attribution theory]
teoria działania, ramy odniesienia działania [action theory, action frame of reference]
teoria elit [elitę theory]
teoria gier [gamę theory]
teoria grafów [graph theory]
teoria kapitału ludzkiego |human-capital theory]
teoria konfliktu [conflict theory]
teoria konstruktów osobistych [personal construct theory]
teoria kontyngencji [contingency theory]
teoria krytyczna [critical theory]
teoria modernizacji [modernization theory]
teoria normatywna [normative theory]
teoria pola [field theory]
teoria poznawcza [cognitive theory]
teoria regulacji [regulation theory]
teoria równowagi [balance theory]
teoria stref koncentrycznych [concentric-zone theory]
teoria systemów, analiza systemów [systems theory, systems analysis]
teoria systemów rodzinnych [family systems theory]
teoria średniego zasięgu [middle-range theory]
teoria uczenia się [learning theory]
teoria ugruntowana [grounded theory]
teoria wartości pracy [labour theory of value]
teoria wymiany |exchange theory ]
teoria zależności [dependency theory]
teoria zróżnicowanych możliwości [differential opportunity theory]
teoria zróżnicowanych powiązań [differential asso-ciation theory]
teorie sektora nieformalnego [informal-sector theo-ries]
teorie zbyt niskiej konsumpcji [theories of under--consumption]
terapia awersyjna [aversion therapy]
terapia grupowa [group therapy]
terapia rodzinna [family therapy]
''li
516 Spis haseł w języku polskim
terapia zachowania [behaviour therapy]
test apercepcji tematycznej [Thematic Apperception
Test (TAT)] test badania stanu aktualnego [Present State Ex-
amination (PSE)] test dwudziestu stwierdzeń [Twenty Statements Test
(TST)| test inteligencji Stanforda-Bineta [Stanford-Binet In-
telligence Test] test relacji przedmiotowych [Object Relations Test
(ORT)]
test Rorschacha [Rorschach Test] testy nieparametryczne [non-parametric tests] testy parametryczne [parametric tests] testy projekcyjne [projective tests] teza Halevy'ego (Halevy thesis] teza o końcu ideologii [end-of-ideology thesis] Thomas Dorothy Swaine (1899-1977) Thomas William Isaac (1863-1947) Titmuss Richard Morris (1907-1973) tłum [crowd] Tocqueville (Charles) AIexis (Henri Maurice Oerel) de
(1805-1859)
Tónnies Ferdinand Julius (1855-1936) totalitaryzm [totalitarianism] totemizm [totemism] tożsamość [identity] tradycja, tradycje [tradition, traditionsj trafność [validity]
transcendentalizm [transcendentalism] transinstytucjonalizacja [transinstitutionalization] transseksualista [transsexual] transwestytyzm [transvestism] tranzyt Trzeciego Świata [Third World entrepót] trend społeczny [social trend] triada [triad]
triangulacja [triangulation] Trocki Lew Dawidowicz, wtaśc. L.D. Bronstein [Trots-
ky Leon, Lev Davidovich Bronstein] (1879-1940) . Troeltsch Ernst (1865-1923) Trzeci Świat |Third World] Turner Victor Witter (1920-1983) twierdzenia o wymianie [exchange propositions] twierdzenie Thomasa [Thomas Theorem] tworzenie wrażeń [impression formation] tygiel społeczny [melting-pot] Tylor sir Edward Burnett (1832-1917) typ idealny [ideał type] typologia [taxonomy]
ubezpieczenia społeczne [social Insurance] ubezpieczenie społeczne [social security] ubóstwo [poverty] układ ramowy, obramowywanie, analiza układów
ramowych [frame, framing, frame analysis] układy zbiorowe [collective bargaining] ukryty program [hidden curriculum] uległość [deference] umowa społeczna [social contract] uogólnianie bodźca, generalizacja bodźca [stimulus
generalization] uprzedzenie, przesąd [prejudice]
uprzemysłowienie, industrializacja, industrializm |in-
dustrialization, industrialism] uprzemysłowienie substytucyjne [import-substitution
industrialization] urbanizacja [urbanization] urbanizm [urbanism] usługi [service industries] uszlachetnienie [gentrification] utopia, utopizm [utopia, utopianism] utrzymywanie granic [boundary maintenance] utylitaryzm [utilitarianism] uzależnienie instytucjonalne, zależność od instytucji,
"instytucjonalizacja" [institutionalization] uzależnienie, zależność [dependence, dependency] użyteczność [utility]
Van (van) Gennep (Charles) Arnold (Kurr) (1873-1957) Veblen Thorstein Bundę (1857-1929)
WallisRoy (19455-1990)
Ward Lester Frank (1841-1913)
Warner William Lloyd (1898-1970)
wartość [value]
warunkowanie [conditioning]
Webb (Martha) Beatrice, lady Passfield (1858-1943),
Webb Sidney James, baron Passfield (1959-1947) Weber Alfred (1868-1958) WeberMax(1864-1920) weryfikacja [yerification] weryfikacja hipotez statystycznych [statistical hypot
hesis testing] Westermarck Edvard (Edward) Alexsander (1862
-1939)
wędrówki sezonowe [transhumance] wiązanie [bonding] wiązka statusów [status set]
wiedza zdroworozsądkowa [commonsense knowledge wiekizm [ageism] wielka teoria [grand theory] wieloczynnikowa skala diagnostyczna (WISKAD), wie
loczynnikowy inwentarz osobowości (WIO) [Min
nesota MultnNsic Persona^ty lnventory [MMP]] więzi ekspresyjii^ i instrumentalne [expressive tie
and instrumental ties] więzy krwi [consanguinity] Windelband Wilhelm (1848-1915) Winnicott Donald Woods (1896-1971) Wirth Louis (1897-1952) Wittgenstein Ludwig Josef Johann (1889-1951) wizje społeczeństwa [images of society] władza [power] władza kolektywna i dystrybutywna [collective an
distributiye power] władza lokalna [community power] władza pieniądza [cash nexus] władza przez odniesienie [referent power] własność [property]
wnioskowanie analityczne [analytic induction] wojna totalna [total war] wokacjonalizm [yocationalism] wolutaryzm [voluntarism] Woodward Joan (1916-1971)
Spis haseł w języku polskim 517
Wootton Barbara Frances, baronessa Wootton of
Abingerf 1897-1988) wskaźnik [indicator] wskaźnik przestępczości [crime-rate] wskaźnik rozwodów [divorce-rate] wskaźniki społeczne [social indicators] wspólnota [community] wspólnota i stowarzyszenie [Gemeinschaft and Gesell-
schaft]
wspólnota moralna [morał community] wspólnotowe systemy produkcji [communal produc-
tion systems]
współczynnik pici |sex-ratio] współczynnik realizacji próby [non-response] współczynnik rodności [birth-rate] współczynniki płodności, płodność [fertility ratę, fer-
tility] współczynniki śmiertelności, śmiertelność |mortality
ratę, mortality]
współdecydowanie [co-determination] wydajność [productivity] wydarzenie życiowe [life-event] wyobrażenia zbiorowe, przedstawienia zbiorowe [col-
lective representations] wytwarzanie [manufacturing] wywiad |interview] wyzysk |exploitation] względna autonomia |relative autonomy] wzmocnienie dewiacji |deviance amplification] wzorzec roli, model roli |role-model| wzrost gospodarczy [economic growth] wzrost liniowy [linear growth] wzrost logistyczny [logistic growthj wzrost wykładniczy, wzrost eksponencjalny [expo-
nential growth]
zachowania polityczne [political behaviours] zachowania wyborcze [voting behayiours] zachowania zbiorowe |collective behaviours] zachowanie aberracyjne |aberrant behaviour] zachowanie dostosowawcze [behavioural confor-
mity]
zacofanie gospodarcze [under-development] zadowolenie z pracy [job satisfaction] zależność pozorna [spurious correlation] zależność władzy [power dependence]
zamach stanu \coup d'etat\
zamieszki [riot]
zamknięcie społeczne [social closure]
zamknięty zakład pracy [closed shop]
zarządzanie [management]
zarządzanie naukowe [scientific management]
zarządzanie personelem [personnel management]
zarządzanie wiedzą [management of knowledge]
zasada ekonomii myślenia [parsimony]
zasada najmniejszego zainteresowania [principle of least interest]
zasada Petera [Peter principle]
zasięg organizacyjny [organizational reach]
zatrudnienie [employment]
zatrudnienie niestandardowe, pracownik niestandardowy |non-standard employment, non-standard worker]
zatrudnienie ukryte [disguised wage-workers]
zaufanie a nieufność [trust and distrust]
zawód [occupation]
zbiorowisko [mob]
zdolność [ability]
zdolność rozrodcza [fecundity]
zewnątrzsterowność [other-directedness]
zgodność dopasowania |goodness of fit]
zielona rewolucja |green revolution]
zmiana społeczna |social change]
zmienna [variable]
zmienna dychotomiczna, dychotomia [dichotomy]
zmienna interweniująca [intervening yariable]
zmienna niezależna [independent variable]
zmienna zależna [dependent yariable]
zmienne formalne (dwójkowe, binarne, instrumentalne, ślepe) |dummy variables]
zmienność statystyczna [statistical yariation]
znaczący inni [significant others]
znaczenie, działanie znaczące |meaning, meaningful action]
Znaniecki Florian Witold (1882-1958)
zogniskowane wywiady grupowe, grupy fokusowe |focus groups]
zrównywanie [leyelling, roś. urawnitowka]
związek konsensualny [consensual union]
związek zawodowy [trade union]
związkowość [unionateness]
zwyczaje [customs]

Spis haseł w języku angielskim
aberrant behaviour [zachowanie aberracyjne]
ability [zdolność]
abreaction [odreagowywanie]
absolutism, absolutist state [absolutyzm, państwo
absolutne]
abstracted empiricism [abstrakcyjny empiryzm] accphalous [akefaliczny] achieved status [status osiągnięty] achievement motivation [motywacja do osiągnięć] achievements [osiągnięcia] action research [badania aktywne] action theory, action frame of reference [teoria
działania, ramy odniesienia działania] actionalism [akcjonalizm, socjologia akcjonalistyczna,
socjologia działania] adaptiye and materiał culture (kultura adaptacyjna
i materialna!
adolescence [dojrzewanie] Adorno Theodor Wiesengrund (T. Wiesengrund)
(1903-1969) affect, affective, affectivity [afekt, afektywny, afek-
tywność]
affective individualism [indywidualizm uczuciowy] age-sets, age-grades [grupy wiekowe] agę stratification [stratyfikacja według wieku) ageism [wiekizm] agency [sprawstwo] aggregate [agregat] aggression [agresja]
agnate, agnation agnat, [agnat, agnacja] agrarianism [agraryzm] agribusiness [przemysł rolny) algorithm (algorytm] alienation [alienacja] alliance theory [teoria aliansowa] Ałlport Gordon Willard (1897-1967) altercasting [obsadzanie innego w roli) Althusser Louis (1918-1990) ambiyalence [ambiwalencja] amoral familism [amoralny familizm] analytic induction [wnioskowanie analityczne] anarchism [anarchizm]
androgyny [androgynia] animatism (animatyzfn] Annales School [szkoła "Annales"] anomie, anomy [anomia] anthropomorphism [antropomorfizm] anticipatory socialization [socjalizacja antycypacyjna] antinomianism [antynomizm] anti-psychiatry [antypsychiatria] anti-urbanism |antyurbanizm] appropriate technologies [technologie dostosowane] Ardrey Robert (1908-1980) Aron Raymond Claude Ferdinand (1905-1983) ascription [przypisanie]
Asiatic modę of production [azjatycki sposób produkcji]
assimilation [asymilacja] association coefficients [mierniki związku] asymmetric society |spoleczeńst-wo asymetryczne] atomism [atomizin]
attitude, attitude research [postawa, badanie postaw] attribution theory [teoria atrybucji] authenticity [autentyczność] authoi itarian JKIM n.ilily [osobowość autorytarna] autocracy [autokracja] automation [automatyzacja] autonomy [autonomia] ayersion cherapy [terapia awersyjna] avoidance relationships [stosunki unikania] awareness context [kontekst świadomości] axiom |aksjomat[
Bachelard Gaston (1894-1962)
backward-sloping supply curve for labour [malejąca
krzywa motywacji do pracy] balance theory (teoria równowagi] Barnard Chester lrving (1886-1961) base [baza] Beauvoir Simone Lucie Ernestine Marie Bertrand de
(1908-1986)
behayiour therapy [terapia zachowania] behavioural conformity [zachowanie dostosowawcze] behaviourism [behawioryzm]
Spis haseł w języku angielskim 519
Benedict Ruth Fulton (1887-1948)
Beniamin Walter (1892-1940)
Bentham Jeremy (1748-1832)
Bernstein (Bernard) Basil (1924-2000)
Bernstein Eduard (1850-1932)
binomial distribution [rozkład dwumianowy]
biological reductionism, biologism [redukcjonizm biologiczny, biologizm]
bipartite [dwupartyjny]
birth-rate [współczynnik rodności]
black economy [szara strefa gospodarki]
BlochMarcf 1886-1944)
Blumer Herbert George (1900-1987)
BoasFranz (1858-1942)
body language yęzyk ciata, kinezyka]
Bogardus social distance scalę [skala Bogardusa, skala dystansu społecznego]
bonding [wiązanie]
Booth Charles (1840-1916)
boundary maintenance [utrzymywanie granic]
bounded rationality [racjonalność ograniczona]
bourgeoisie [burżuazja]
Bowlby (Edward) John (Mostyn) (1907-1990)
Braudel Fernand Paul (1902-1985)
bride-price, bride-wealth [płatności małżeńskie, zapłata za pannę młoda]
Buddhism [buddyzm]
bureaucracy [biurokracja]
Burgess Ernest Watson (1886-1966)
business cycle [cykl długofalowy, długofalowy cykl koniunkturalny]
capital [kapitał]
capital accumulation [akumulacja kapitału]
capital-intensiye production [produkcja kapitałochłonna]
capitalism [kapitalizm]
career [kariera]
case-history [historia przypadku]
case-study, case-study method [studium przypadku, metoda monograficzna]
casework [praca z jednostkami]
cash-crop production [produkcja rolniczo-towarowa]
cash nexus [władza pieniądza]
caste [kasta]
Caste School of Race Relations [kastowa szkoła stosunków rasowych]
category [kategoria]
catharsis [katharsis]
cathexis [kateksja]
causal modelling [modelowanie przyczynowe]
cause, causal explanation [przyczyna, wyjaśnianie przyczynowe]
census [spis]
central life interest [osiowe zainteresowanie życiowe)
central organizing trait [podstawowa cecha organizująca]
centre-periphery model [model centrum i peryferii]
charisma [charyzma]
Chicago sociology, Chicago School [szkoła chicagowska]
Childe Vere Gordon (1892-1957)
childhood [dzieciństwo]
chiliasm [chiliazm]
Christianity [chrześcijaństwo]
chromosomes [chromosomy]
church [kościół]
citizenship [obywatelstwo]
civil disobedience [nieposłuszeństwo obywatelskie]
civil religion [świecka religia]
civil rights [prawa obywatelskie]
civil society [społeczeństwo obywatelskie]
elan [klan]
class awareness [świadomość warstwowa]
class consciousness [świadomość klasowa]
class imagery [obraz struktury klasowej]
class interest [interes klasowy]
class position [pozycja klasowa]
classical criminology [kryminologia klasyczna]
classroom interaction, classroom behaviour [stosunki
w klasie szkolnej] clergy [duchowieństwo] clinical sociology [socjologia kliniczna] cliometrics [kliometria]
closed group and open group [grupa zamknięta i otwarta]
closed response [pytanie zamknięte] closed shop [zamknięty zakład pracy] cluster analysis [analiza skupień] co-determination [współdecydowanie]
coding [kodowanie]
cognate, cognatic [pochodzenie kognatyczne, pochodzenie bilateralne]
cognition [poznanie]
cognitive consistency [spójność poznawcza]
cognitive dissonance [dysonans poznawczy]
cognitiye sociology [socjologia poznawcza]
cognitiye theory [teoria poznawcza]
cohabitation [kohabitacja]
cohort, cohort analysis [kohorta, analiza kohort]
collectiye action [działanie zbiorowe]
collective and distributive power [władza kolektywna i dystrybutywna]
collective bargaining [układy zbiorowe]
collective behaviours [zachowania zbiorowe]
collective conscience [świadomość zbiorowa]
collective consumption [konsumpcja zbiorowa]
collective labour [praca kolektywna]
collective representations [wyobrażenia zbiorowe, przedstawienia zbiorowe|
collectiyism [kolektywizm]
colonialism [kolonializm]
command economy [gospodarka nakazowa]
commodification, commodization [metamorfoza towarów, utowarowienie]
commodity fetishism [fetyszyzm towarowy]
commonsense knowledge [wiedza zdroworozsądkowa]
communal production systems [wspólnotowe systemy produkcji]
commime [komuna]
communication [komunikacja]
communism [komunizm]
community [wspólnota]
520 Spis haset w języku angielskim
community care [opieka środowiskowa]
community control [kontrola środowiskowa]
community power [wtadza lokalna]
community studies [badania społeczności lokalnej]
community survey [sondaż terenowy]
compadrazgo [chrześniactwo]
comparatiye method [metoda porównawcza]
compensatory education [kształcenie wyrównawcze]
coniplementarity hypothesis [hipoteza komplemen-tarności|
compliance [posłuszeństwo]
componential analysis [analiza składnikowa]
comprador [komprador]
computer statistical packages [pakiety statystyczne]
Comte (Isidore) Auguste (Marie Francois Xavier) (1798--1857)
concentric-zone theory [teoria stref koncentrycznych]
concepts [pojęcia]
conditioning [warunkowanie]
Condorcet Marie Jean Antoine Nicolas Caritat, Mar-quis de (1743-1794)
confidence interval [przedział ufności]
conflict theory [teoria konfliktu]
conformity [konformizm]
Confucianism [konfucjanizm]
conjugal family [rodzina koniugalna]
conjugal role [rola małżeńska]
conjuncture [splot]
connotative versus denotative meaning [konotacja i denotacja]
consanguinity [więzy krwi]
consensual union [związek konsensualny]
consensus [konsens|
conseryatism [konserwatyzm]
consumption sectors, consumption cleayages [sektory konsumpcji, bariery konsumpcji]
content analysis [analiza treści]
contest and sponsored mobility [ruchliwość rywali-zacyjna i poręczeniowa]
contingency tables [tabele rozkładu łącznego]
contingency theory [teoria kontyngencji]
contract labour [kontraktowa sita robocza]
contractarianism [kontraktarianizm]
contradiction [sprzeczność]
contradictory class location [sprzeczna przynależność klasowa]
control group [grupa kontrolna]
con(n)ubium [konubium]
conurbation [konurbacja]
conyentionalism [konwencjonalizm]
coiwersation analysis [analiza konwersacyjna]
coiwersionism [nawrócenie]
Cooley Charles Horton (1864-1929)
co-operative [spółdzielnia]
co-optation [kooptacja]
corporate crime [przestępstwo korporacyjne]
corporate society, corporatism (społeczeństwo korporacyjne, korporacjonizm]
corporation [korporacja]
correlation [korelacja]
cost-benefit analysis [analiza kosztów i korzyści]
counter-culture [kontrkultura]
counterfactual, counterfactual conditional [kontr-faktyczny, twierdzenie kontrfaktyczne]
counter-movement [przeciwruch]
countervailing power [siła przeciwważna]
coup d'etat [zamach stanu]
covert obseryation [obserwacja ukryta]
credentialism [kredencjalizm]
crime [przestępstwo]
crime-rate [wskaźnik przestępczości]
criminal statistics [statystyki przestępczości]
criminology [kryminologia]
critical criminology [kryminologia krytyczna]
critical theory [teoria krytyczna]
cross-cousin [k'izyrt przeciwległy]
cross-sectional analysis [badanie przekrojowe]
crowd [tłum]
crowding [efekt zatłoczenia]
cult [kult|
cultural capital [kapitał kulturowy]
cultural lag [opóźnienie kulturowe]
cultural relatiyism [relatywizm kulturowy]
culture [kultura]
Culture and Personality School [szkoła kultury i osobowości]
culture shock |szok kulturowy]
curriculum [program minimalny]
customs [zwyczaje]
cybernetics [cybernetyka]
cycle of depriyation [cykl deprywacji]
data [dane]
data banks [banki danych]
decarceration [dekarceracja]
decomposition of capital [dekompozycja kapitału]
decomposition of labour [dekompozycja pracy]
deduction, deductiye [dedukcja, dedukcyjny]
defence mechanisms [mechanizmy obronne]
deference [uległość]
deferred gratification [gratyfikacja odroczona]
definition of the situation [definicja sytuacji]
degradation of work [degradacja pracy]
deindustrialization [deindustrializ; :ja]
delinquency (drobi1 � j i .i?scępczoś<.;
delinquent drift [prąd przestępczy]
democracy [demokracja]
demographic transition [przesunięcie demograficzne, przejście demograficzne]
demography [demografia]
demonstration experiment [eksperyment demonstrowany]
denomination, denominalization [denominacja, de-nominalizacja]
density [gęstość]
dependence, dependency [uzależnienie, zależność]
dependency theory [teoria zależności]
dependent yariable [zmienna zależna]
depression, clinical depression [depresja, depresja kliniczna]
deprivation [deprywacja]
Descartes Renę, Renatus Cartesius (1596-1650)
descent groups [grupy pochodzeniowe]
deschooling [deedukacja]
t
i
i
de-skilling [dekwalifikacja]
desocialization [desocjalizacja]
deterrence [odstraszanie]
development banks (banki rozwoju]
deviance (dewiacja]
deviance amplification (wzmocnienie dewiacji]
deviance disavowal [odrzucenie dewiacji]
Deweyjohn (1859-1952)
dichotomy [zmienna dychotomiczna, dychotomia]
differential association theory |teoria zróżnicowanych powiązań]
differential opportunity theory (teoria zróżnicowanych możliwości]
diffusion, diffusionism [dyfuzja, dyfuzjonizm]
Dilthey Wilhelm (1833-1911)
diploma disease [choroba dyplomowa]
disability [niepełnosprawność, inwalidztwo)
disarmament [rozbrojenie]
discourse, discourse analysis [dyskurs, analiza dyskursu]
discrimination [dyskryminacja]
disguised wage-workers [zatrudnienie ukryte]
disorganized capitalism (dezorganizacja kapitalizmu]
displacement (przeniesienie]
distribution [rozkład zmiennej]
divination [przepowiednia]
division of labour (podział pracy]
divorce (rozwód]
divorce-rate [wskaźnik rozwodów]
domestic division of labour [podział pracy w gospodarstwie domowym]
domestic labour (praca w gospodarstwie domowym]
domestic violence [przemoc domowa]
dominant culture [kultura dominująca!
domination (panowanie]
dominant ideology [dominująca ideologia]
doubling-time |czas podwojenia]
dramaturgy, dramaturgical perspective [dramatur-gizm, socjologia dramaturgiczna]
drinking and alcoholism [nadużywanie alkoholu i alkoholizm]
drugs, drug addiction (narkotyki, narkomania]
DSM IV
dual-career marriage [małżeństwo podwójnej kariery]
dual consciousness (podwójna świadomość]
dualism [dualizm]
dummy variables [zmienne formalne (dwójkowe, binarne, instrumentalne, ślepe)]
Durkheim Emile (1858-1917)
dyad [diada]
dynamie density [gęstość dynamiczna]
dysfunction [dysfunkcja]
ecological competition [rywalizacja ekologiczna] ecological fallacy [błąd ekologiczny] ecological invasion [inwazja ekologiczna] ecological succession [sukcesja ekologiczna] econometrics [ekonometria]
economic determinism [determinizm gospodarczy] economic dualism (dualizm ekonomiczny] economic growth (wzrost gospodarczy]
Spis haseł w języku angielskim 521
economic mań [homo oeconomicus, człowiek ekonomiczny]
economism |ekonomizm]
educability [edukowalnośćl
efficiency [efektywność]
effort bargaining (kalkulacja wysiłku]
egalitarianism [egalitaryzm]
egocentrism [egocentryzm]
elective affinity [powinowactwo wybiórcze]
Elias Norbert (1897-1990)
elitę theory [teoria elit]
embourgeoisement [burżuazyjnienie]
emergence, emergent properties (emergencja, własności emergentne]
emergent norms [normy sytuacyjne]
emic and etic analysis [analiza emiczna i etyczna]
emotional labour [praca uczuciami]
emotional work [kontrolowanie uczuć]
empathy [empatia]
empirical [empiryczny]
empiricism [empiryzm]
employer strategies [strategie pracodawcy]
employment |zatrudnienie]
employment status [status zatrudnienia]
enclave [enklawa]
enculturation [akulturacja, enkulturacja]
end-of-ideology thesis |teza o końcu ideologii]
endogamy (endogamia]
Engels Friedrich (1820-1895)
entrepreneur |przedsiębiorca]
environment [środowisko]
epidemiology [epidemiologia]
epistemology [epistemologia]
equal appearing intervals [skala równych odcinków]
equilibrium [równowaga]
error [błąd]
eschatological [eschatologiczny]
essentialism [esencjalizm]
estate |stan]
ethics [etyka]
ethnicity, ethnic group (etniczność, grupa etniczna]
ethnocentricism [etnocentryzm]
ethnography [etnografia]
ethnomedicine [etnomedycyna]
ethnomethodology [etnometodologia]
ethnostatistics |etnostatystyka]
ethology [etologia]
eufunction [eufunkcja]
eugenics [eugenika]
evaluation research [badania oceniające]
evangelical |ewangelicki]
Evans-Pritchard Sir Edward Evan {1902-1973)
event-history analysis [analiza historii zdarzeń]
evolutionary universals [powszechniki ewolucyjne]
evolutionism, evolutionary theory [ewolucjonizm, teoria ewolucji]
exchange propositions [twierdzenia o wymianie]
exchange theory (teoria wymiany]
existential sociology [socjologia egzystencjalna]
existentialism [egzystencjalizm]
experimental control [kontrola w eksperymencie]
experimenter effect [efekt badacza]
}!tł
522 Spis haseł w języku angielskim
explanandum and explanans, explicandum and expli-cans \explanandwn i explanans, explicandum i explicans]
exploitation [wyzysk]
exponential growth [wzrost wykładniczy, wzrost eksponencjalny]
expressive ties and instrumental ties [więzi ekspresyjne i instrumentalne]
extended family [rodzina wielka, rodzina poszerzona]
externality, externalities [koszty zewnętrzne]
externalization |eksternalizacja]
extroversion and introversion [ekstrawersja i intro-wersja]
Fabianism [fabianizm]
face-to-face interaction [interakcja twarzą-w-twarz, interakcja bezpośrednia, stosunek osobisty]
fact (fakt]
factor analysis [analiza czynnikowa]
factory system [system fabryczny]
falangism [falangizm)
fallacy of composition [btad kompozycji]
false consciousness [fałszywa świadomość]
falsification, falsificationism [falsyfikacja, falsyfikac-jonizm]
family systems theory |teoria systemów rodzinnych]
family therapy [terapia rodzinna]
family wagę |placa rodzinna]
fascism [faszyzm]
fatalism [fatalizm|
fatherhood [ojcostwo]
Featherman-Jones-Hauser hypothesis [hipoteza Feat-hermana-Jonesa-Hausera]
fecundity [zdolność rozrodcza]
federalism [federalizm]
feeling rules [reguły uczuć]
femininity [kobiecość]
feminism, feminist [feminizm, feministyczny]
fcminist criminology |kryminologia feministyczna]
feminist methodology |metodologia feministyczna]
Ferguson Adam (1724-1816)
fertility ratę, fertility [współczynniki płodności, płodność]
feudalism [feudalizm]
field experiment [eksperyment terenowy]
field theory [teoria pola]
fieldwork |praca w terenie]
First World [Pierwszy Świat)
fiscal crisis of the state [kryzys fiskalny państwa]
flexible employment [elastyczne zatrudnienie]
flexible work, flexible production, flexible speciali-zation (elastyczna praca, elastyczna produkcja, elastyczna specjalizacja]
focus groups [zogniskowane wywiady grupowe, grupy fokusowe]
focused interaction [interakcja zogniskowana]
folk devil [diabeł ludowy]
folk society [społeczeństwo wiejskie]
fhlk-urban continuum [kontinuum wiejskość-miejskość]
folkways [naturalne sposoby postępowania w gromadzie]
forces of production [siły wytwórcze]
fordism [fordyzm]
foreign aid [pomoc zagraniczna) j
formal organization [organizacja formalna) '
formal rationality [racjonalność formalna]
formal sociology [socjologia formalna]
FortesMeyer( 1906-1983)
Foucault (Paul) Michel (1926-1984)
frame, framing, frame analysis [układ ramowy, ob-ramowywanie, analiza układów ramowych]
Frazer Sir James George (1854-1941)
Frazier Edward Franklin (1894-1962)
free rider [pasażer na gapę]
Freud Sigmund (l856-1939)
Friedmann Georges (1902-1977)
friendship 'przyjaźń'
functional rationality [racjonalność funkcjonalna]
functional theory of stratification [funkcjonalna teoria stratyfikacji]
functionalism [funkcjonalizm]
fundamentglism religious [undamentalizm religijny]
futurology [futurologiaj
gamę theory [teoria gier]
gang (gang)
gatekeeper [bramkarz]
Geddes Sir Patrick (1854-1932)
GeigerTheodorJulius (1891-1952)
Geisteswissenschaften and Naturwissenschaften [nauki humanistyczne i przyrodnicze]
Gemeinschaft and Gesellschaft [wspólnota i stowarzyszenie]
gender [płeć kulturowa, płeć społeczna]
gender segregation in employment [nierówność pici w sferze zatrudnienia]
gender stereotypes [stereotypy związane z płcią)
gene (gen]
genealogy [genealogia]
generation [pokolenie, generacja]
gentrification (uszlachetnienie)
gentry [szlachtaj
gerontology [gerontologia)
Gestalt theory [gesUltyzm, psychologia postaci]
gesture |gest]
ghetto [getto j
Giddings Franklin Henry (1855-1931)
gift [dar]
Ginsberg Morris (1889-1970)
Glass David Victor (1911-1978)
GlassRuth(l912-1990)
globalization, globalization theory [globalizacja, teo ria globalizacji]
goal [cel]
goal-displacement [przemieszczenie celu]
Goffman Erving Manuał (1922-1982)
Coldmann Lucien (1913-1970)
goodness of fit [zgodność dopasowania]
Gouldner Alvin Ward (1920-1980)
Gramsci Antonio (1891-1937)
grand theory [wielka teoria]
graph theory [teoria grafów]
green revolution [zielona rewolucja]
Gross National Product (GNP) [produkt krajowy brutt' (PKB)l
l
grounded theory (teoria ugruntowana]
group dynamics (dynamika grupowa]
group marriage (małżeństwo grupowe]
group therapy (terapia grupowa]
guer(r)illa \guer{r)illa\
guilds (gildie]
Gumplowicz Ludwig (Ludwik] (1838-1909)
Gurvitch Georges, Georgii Davidovich Guryitch [Gieor-
gij Dawidowicz Gurwicz] (1894-1965) Guttman scalę [skala Guttmana]
habitus [habitus]
Halbwachs Maurice (1877-1945)
Halevy thesis (teza Halevy'ego]
halo effect (efekt halo]
hate crimes (przestępstwa z nienawiści]
Hawthome studies (eksperymenty Hawthorne]
Hayek Friedrich August von (1899-1992)
head ofhousehold (głowa gospodarstwa domowego]
health-care system (system opieki zdrowotnej]
liealth-maintenance organization (HMO) (spółdzielnie zdrowia]
Hegel Georg Wilhelm Friedrich (1770-1831)
hegemony [hegemonia]
Heidegger Martin (1889-1976)
Heider Fritz (1896-1988)
heredity [dziedziczność]
Herskovitz Melvillejean (1895-1963)
heterosexism [heteroseksizm]
heuristic device (narzędzie heurystyczne[
hidden curriculum [ukryty program]
hierarchy of credibility [hierarchia wiarygodności]
hierarchy of needs [hierarchia potrzeb]
Hinduism (hinduizm]
histogram [histogram]
historical demography [demografia historyczna]
historical materialism [materializm historyczny]
historical sociology [socjologia historyczna]
historicism (historycyzm]
historiography [historiografia]
Hobbes Thomas (1588-1679)
Hobhouse Leonard Trelawney (1864-1929)
Homans George Caspar (1910-1989)
homework, homeworking [praca w domu]
homophobia [homofobia]
homosexuality [homoseksualizm]
Horkheimer Max (1895-1973)
horticulture (ogrodnictwo]
hospice |hospicjum]
Household (gospodarstwo domowe]
household allocative system (alokacja dochodów w gospodarstwie domowym]
household dynamics [dynamika gospodarstwa domowego]
household work strategy [strategia pracy w gospodarstwie domowym]
houseworks |prace domowe]
housing class [klasa zamieszkania]
human-capital theory [teoria kapitału ludzkiego]
human ecology [ekologia społeczna]
human geography [geografia człowieka]
human naturę [natura ludzka]
Spis haseł w języku angielskim 523
Human Relations Moyement [ruch stosunków międzyludzkich)
human rights (prawa człowieka]
humanism [humanizm]
humanistic sociology [socjologia humanistyczna]
HumeDavid (1711-1776)
hunter-gatherer, hunting and gathering societies [łow-ca-zbieracz, społeczeństwa towiecko-zbierackie]
hyper-inflation [hiperinflacja]
hypothesis [hipoteza]
iatrogenesis yatrogeneza]
ideał type |typ idealny]
idealism {idealizm]
identity [tożsamość]
identity crisis [kryzys tożsamości]
ideographic versus nomothetic approaches [podejście idiograficzne a nomotetyczne]
ideological state apparatus [aparat ideologiczny państwa
ideology (ideologia]
imperialism [imperializm]
import-substitution industrialization (uprzemysłowienie substytucyjne]
impression formation [tworzenie wrażeń]
impression management (manipulowanie wrażeniami]
incarceration [inkarceracja]
incentive payment [płaca bodźcowa)
incest taboo [tabu kazirodztwa]
income distribution [rozkład dochodów]
incommensurability [niewspółmierność]
incorporation [inkorporacja]
independent yariable [zmienna niezależna]
index [indeks]
index crime (indeks przestępczości]
indicator [wskaźnik]
individualism [indywidualizm]
induction [indukcja]
industrial action [akcja przemysłowa]
industrial conflict [konflikt w przemyśle]
industrial democracy [demokracja przemysłowa]
industrial integration |integracja przemysłowa]
industrial reserve army [rezerwowa armia pracy]
industrial sector [sektor produkcji]
industrial society [społeczeństwo przemysłowe, społeczeństwo industrialne]
industrialization, industrialism [uprzemysłowienie, industrializacja, industrializm]
inequality [nierówność]
infancy [niemowlęctwo]
inferential statistics [statystyka indukcyjna]
inflation [inflacja]
informal care[opieka nieformalna]
informal economy (gospodarka nieformalna]
informal-sector theories [teorie sektora nieformalnego]
initiation, initiation rites (inicjacja, obrzędy inicja-cyjne]
innate and acquired drives [popędy wrodzone i nabyte]
instincts [instynkty]

524 Spis haseł w języku angielskim
institution, social institution [instytucja, instytucja społeczna]
institutionalization [uzależnienie instytucjonalne, zależność od instytucji, "instytucjonalizacja"]
institutionalization of class conflict [instytucjonalizacja konfliktu klasowego]
institutionalized discrimination [dyskryminacja zinstytucjonalizowana]
intellectuals [intelektualiści]
intelligence testing [iloraz inteligencji]
intelligentsia [inteligencja]
interest group [grupa interesu]
interests [interesy]
intcrnal (or domestic) colonialism [kolonializm wewnętrzny]
interna! migration [migracja wewnętrzna]
international division of labour [międzynarodowy podział pracy]
interpellation Interpelacja]
interpretation, interpretiye sociology [interpretacja, socjologia interpretatywna]
intersubjectivity [intersubiektywność]
intervening yariable [zmienna interweniująca]
interview [wywiad]
interview bias |efekt wywiadu]
interviewer bias [efekt ankietera]
introspection [introspekcja]
invasion-succession model [model inwazji-sukcesji)
invisible hand [niewidzialna ręka)
iiwisible religion [niewidzialna religia]
Islam [slam]
Jakobson (Jacobson) Roman Osipovich [Jakobson Roman Osipowicz] (1896-1982) James William (1842-1910) Janowitz Morris (1919-1988) job evaluation [ocena pracy] job satisfaction [zadowolenie z pracy] joint conjugal roles [powiązane role małżeńskie] joking relationships [stosunki zaczepne] Judaism [judaizm] Jung Carl Gustav (1875-1961) just-in-time system (JIT) [system "na czas"]
Kant Immanuel (1724-1804) KautskyKarl (1854-1938) Kelly George Alexander (1905-1966) Kerr-Siegel hypothesis [hipoteza Kerra-Siegla] Keynesian economics [ekonomia keynesowska] kibbutzim [kibucej Kinsey Alfred Charles (1894-1956) kinship [pokrewieństwo]
Kiśli grid, Kiśli selection table [tabela selekcyjna Kishaj Klein Melanie (1882-1960) Klein Viola (1908-1973) Kluckhohn Clyde Kay Maben (1905-1960) Kollontai Alexandra Mikhailovna [Kolłontaj Aleksandra Michajtowna] (1872-1952) Kroeber Alfred Louis (1876-1960) Kuhn Manford (1911-1963) kula ring [krąg kula]
labelling, labelling theory [etykietowanie, teoria etykietowania)
labour [praca]
labour aristocracy [arystokracja robotnicza)
labour-force participation ratę [stopa aktywności zawodowej]
labour-market [rynek pracy]
labour-market flexibility [elastyczność rynku pracy]
labour-market segmentation [segmentacja rynku pracy]
labour movement [ruch pracowniczy!
labour process [proces pracy]
labour relations [stosunki pracy)
labour theory of yalite [teoria vartości pracy]
Lacan Jacques Marie Emile (1901-1981)
Laing Ronald David (1927-1989)
laissez-faire economics [gospodarka wolnorynkowa, leseferyzm, laissez-faire\
language [język]
latifundia |latyfundia]
Lazarsfeld Paul Felix (1901-1976)
Leach Sir Edmund Ronald (1910-1989)
learning theory (teoria uczenia się]
legitimation [legitymizacja]
leisure class [klasa próżniacza]
Lenin (Yladimir llyich Ulyanoy) [Włodzimierz (Wtadi-mir) lljicz, własc. W.l. Uljanow] (1870-1924)
lesbian and gay studies [badania lesbijek i gejów]
levelling [roś. urawnitowka, zrównywanie]
Levy-Bruhl Lucien (1857-1939)
Lewin Kurt (1890-1947)
Lewis Oskar (1914-1970)
liberalism [liberalizm]
libertarianism [libertarianizm|
life-chances [szansę życiowe]
life-course |bieg życia]
life-cycle [cykl życia]
life-event [wydarzenie życiowe]
life-expectancy [przeciętne dalsze trwanie życia|
life liistory [historia życia]
life review [przegląd życia]
life-style [styl życia]
life-tables [tabii. 'A:nieralnośr;;
life-world [świat życia, świat przeżywany]
Likert scalę [skala Likerta]
liminality [faza liminalna]
line-and-staff [linia i sztab]
linear growth |wzrost liniowy]
LintonRalph (1893-1953)
Lockejohn (1632-1704)
logical universals |powszechniki logiczne]
logistic growth [wzrost logistyczny]
loglinear analysis [analiza logarytmiczno-liniowa, analiza logliniowa]
Lombroso Cesare (1836-1909)
looking-glass self yaźń odzwierciedlona]
Łowię Robert Harry (Heinrich) (1883-1957)
LukacsGyórgy (1885-1971)
lumpenproletariat [lumpenproletariat]
Lundberg George Andrew (1895-1966)
Luxemburg Rosa [Luksemburg Róża] (1871-1919)
Spis haset w języku angielskim 525
Machiavelli Niccoló (1469-1527)
Maclver Robert Morrison (1882-1970)
macrosociology [makrosocjologia]
magie, witchcraft and sorcery [magia, czarownictwo, czary]
Maine Sir Henry James Sumner (1822-1888)
małe chauyinism [męski szowinizm]
Malinowski Bronisław [Bronisław] Kasper (1884-1942)
Malthus Thomas Robert (1766-1834)
management [zarządzanie]
management of knowledge [zarządzanie wiedzą]
managerial revolution [rewolucja menedżerska]
Mannheim Kar] (1893-1947)
manuał versus non-manual distinction |praca fizyczna a umysłowa]
manufacturing [wytwarzanie]
Maoism [maoizm]
Marcuse Herbert (1898-1979)
marginalization [marginalizacja]
market | rynek]
market research [badanie rynku]
marriage |małżeństwo]
Marshall Alfred (1842-1924)
Marshall Thomas Humphrey (1893-1981)
MancKarl Heinrich [Marks Karol] (1818-1883)
Marxism [marksizm]
masculinity [męskość]
Maslow Abraham Harold (1908-1970)
mass hysteria [histeria masowa]
Mass Observation [Obserwacja Masowa]
mass society (społeczeństwo masowe]
master status [status nadrzędny]
materialism [materializm!
maternal deprivation [pozbawienie opieki macierzyńskiej, deprywacja macierzyńska]
mathematical sociology [socjologia matematyczna]
matriarchy [matriarchat]
matrilineal [matrylinearny]
MaussMarcel (1872-1950)
Mayo (George) Elton (1880-1949)
Mead George Herbert (1863-1931)
Mead Margaret (1901-1978)
meaning, meaningful action [znaczenie, działanie znaczące)
means of production [środki produkcji]
measurement [pomiar]
measurement by fiat Ipomiar arbitralny]
measures of central tendency [m\ary tendencji centralnej]
medical model [model medyczny]
medicalization [medykalizacja]
megalopolis [megalopolis]
melting-pot (tygiel społeczny]
member's methods [metody uczestników]
mental illness [choroba psychiczna]
mental subnormality [niedorozwój umysłowy]
mercantilism [merkantylizm]
meritocracy |merytokracja]
Merleau-Ponty Maurice (1905-1961)
mesostructure [mezostruktura]
messianic movement [mesjanizm]
metaphysical pathos |patos metafizyczny]
metaphysics |metafizyka|
methodological pluralism [pluralizm metodologiczny]
methodology [metodologia]
metropolis [metropolia]
Metropolitan Statistical Area [Metropolitalny Obszar Statystyczny]
Michels Robert (Roberto) (1876-1936)
microdata |mikrodane]
middle class {klasa średnia]
middle-range theory [teoria średniego zasięgu]
migration Imigracja]
militancy |bojowość]
military-industrial complex [kompleks wojskowo--przemystowy]
Mili John Stuart (1806-1873)
Millarjohn (1735-1801)
millenarianism [mil(l)enaryzm]
Mills Charles Wright (1916-1962)
Minnesota Multiphasic Personality Inventory (MMP) [wieloczynnikowa skala diagnostyczna (W1SKAD), wieloczynnikowy inwentarz osobowści (WIO)]
minority group [grupa mniejszościowa]
miscegenation [mieszanie ras]
mixed economy [gospodarka mieszana]
mob [zbiorowisko]
mobilization [mobilizacja]
modę of production [sposób produkcji]
model [model]
modernization theory [teoria modernizacji]
moiety [mojety]
monetarism [monetaryzm]
monism [monizm]
monogamy [monogamia]
monopoly |monopol]
monotheism [monoteizm]
Montesquieu Charles l.ouis de Secondat, Baron de la Bredeetde(1689-l755)
morał community [wspólnota moralna]
morał crusade [krucjata moralna]
morał enterprise [przedsiębiorczość moralna]
morał hazard [hazard moralny]
morał panie [panika moralna]
morał statistics [statystyka obyczajowa]
morbidity statistics [statystyki zachorowań]
mores [obyczaje]
Morgan Lewis Henry (1818-1881)
mortality ratę, mortality [współczynniki śmiertelności, śmiertelność]
Mosca Gaetano (1858-1941)
motherhood [macierzyństwo]
multi-cultural society [społeczeństwo wielokulturo-we]
multi-dimensional scaling (MDS) [skalowanie wielowymiarowe]
multinational Corporation [korporacja ponadpaństwowa]
multivariate analysis [analiza wielozmiennowa]
mułti-Yocal symbołs [symbole wielogłosowe]
myth [mit]
Nadel Siegfried Frederick (1903-1956) narcissism [narcyzm]
526 Spis haset w języku angielskim
National Deviance Conference (NDC) [Narodowa Konferencja ds. Dewiacji]
nationalism [nacjonalizm]
nativism [natywizm]
natural area [obszar naturalny]
natural experiment [eksperyment naturalny]
natural law [prawo naturalne]
naturalism [naturalizm]
naturę versus nurture debatę [dziedziczność a środowisko]
need [potrzeba]
negotiated order, negotiation of order [porządek negocjowany, negocjacja porządku]
neo-classical economics [ekonomia neoklasyczna]
neo-colonialism [neokolonializm]
neo-Kantianism [neokantyzm]
neoliberalism [neoliberalizm]
neo-Marxism [neomarksizm]
neo-positivism [neopozytywizm]
network, social network, network theory [sieć, sieć społeczna, teoria sieci]
neurosis [nerwica]
neurotic anxiety [lęk nerwicowy]
neurotic depression [depresja nerwicowa]
New Left [nowa lewica]
new religions, new religious movements [nowe religie, nowe ruchy religijne]
New Right [nowa prawica]
new technology [nowa technologia]
new working class [nowa klasa robotnicza]
newly industrializing countries (NICs) [kraje uprzemysławiające się]
Nietzsche Friedrich Wilhelm (1844-1900)
nomads, nomadism [nomadowie, nomadyzm, koczownicy, koczownictwo]
non-parametric tests [testy nieparametryczne]
non-participant observation [obserwacja nieuczest-nicząca]
non-probability sampling [próby nielosowe]
non-response [współczynnik realizacji próby]
non-standard eiTiployment, non-standard worker [zatrudnienie niestandardowe, pracownik niestandardowy]
non-yerbal communication [komunikacja niewerbalna]
norm, social norm, normative [norma, norma społeczna, normatywny]
normal distribution [rozkład normalny]
normalization [normalizacja]
normative order [porządek normatywny]
normative theory (teoria normatywna]
nuclear fam iły [rodzina mała, rodzina nuklearna]
Object Relations Test (ORT) [test relacji przedmiotowych]
objectivity [obiektywność]
observer bias [efekt obserwatora]
occupation [zawód]
occupational classification [klasyfikacja zawodów]
occupational mobility [ruchliwość zawodowa, mobilność zawodowa]
occupational prestige [prestiż zawodów]
occupational socialization [socjalizacja zawodowa]
occupational structure [struktura zawodowa]
official statistics [statystyka publiczna]
Ogburn William Fielding (1886-1959)
oligarchy [oligarchia]
oligopoly [oiigopol]
ontology [ontologia]
open response [pytanie otwarte]
open society and closed society [społeczeństwo otwarte i zamknięte]
operationalization, operational definition [operac-jonalizacja, definicja operacyjna|
opinion polis [badanie opinii]
opportunity structure [struktura możliwości]
orał history [historia mówiona]
organie (or biological) analogy [analogia organiczna (lub biologiczna)]
organie composition of capital [organiczny skład kapitału]
organization mań [człowiek organizacji]
organizational culture [kultura organizacyjna]
Organizational Design Movement [ruch projektów organizacyjnych]
organizational reach [zasięg organizacyjny]
organized crime [przestępczość zorganizowana]
oriental despotism [despotyzm orientalny]
Ossowski Stanisław (1897-1963)
other-directedness [zewnątrzsterowność]
out-group [grupa zewnętrzna]
outwork, outworking [chałupnictwo, praca chałupnicza]
over-determination [naddeterminacja]
over-socialized conception of mań [przesocjalizowa-na koncepcja człowieka]
overt participant observation yawna obserwacja uczestnicząca]
Paine Thomas (1737-1809)
panel study [badanie panelowe]
pafadigm [paradygmat]
paralanguage [parajęzyk]
parallel cousin [kuzyn równoległy]
parallel descent [po: .; c. enie równoległe]
parametric tests (testy parametryczne]
paranoja, paranoid reaction [paranoja, reakcja para-
noidalna]
Pareto principle [kryterium Pareta] Pareto Yilfredo Federico Damaso, Marąuis (1848-
-1923)
pariah groups [pariasi[ Park Robert Ezra (1864-1944) Parkinson's law [prawo Parkinsona] parliamentary government [rządy parlamentarne] parsimony [zasada ekonomii myślenia] Parsons Talcott (1902-1979)
participant observation [obserwacja uczestnicząca] participatory democracy [demokracja uczestnicząca] passive resistance [bierny opór] pastoralism, pastoralists [pasterstwo, ludy pasterskie] paternalism [paternalizm] path analysis [analiza ścieżkowa] pathology [patologia]
Spis haseł w języku angielskim 527
patriarchy [patriarchat]
patrilineal [patrylinearny]
patrimonialism [patrymonializm]
patron-client relationship [stosunki patron-klient]
peasantry [chłopstwo]
pedagogy [pedagogika]
peer group |grupa rówieśnicza]
Peirce Charles Sanders (1839-1914)
penology [penologia]
perception [percepcja]
personal construct theory [teoria konstruktów osobistych]
personal documents [dokumenty osobiste]
personality [osobowość]
personnel management [zarządzanie personelem]
Peter principle [zasada Petera]
pet/te (or petty) bourgeoisie [drobna burżuazja]
petty commodity production [produkcja drobnoto-warowa]
phenomenology [fenomenologia]
Phillips curve [krzywa Phillipsa]
philosophy (filozofia]
phratry [fratria]
Physiocrats, Physiocratic Thought [fizjokraci, myśl fizjokratyczna]
Piagetjean (1896-1980)
piecemeal social engineering [cząstkowa inżynieria społeczna]
pie-chart [diagram kołowy]
pillarization [filaryzacja]
pilot study [badanie pilotażowe]
Pitt-Rivers Augustus Henry Lane-Fox (1827-1900)
placebo [placebo]
plantations [plantacje]
plural social systems [pluralistyczne systemy społeczne]
plural societies [społeczeństwa pluralistyczne]
pluralism [pluralizm]
Poisson distribution [rozkład Poissona]
Polany! KarI (1886-1964)
polarization [polaryzacja]
policy research [socjologia stosowana]
political behayiour [zachowania polityczne]
political culture [kultura polityczna]
political economy (ekonomia polityczna]
political parties [partie polityczne]
political sciences [nauki polityczne]
political socialization [socjalizacja polityczna]
political sociology (socjologia polityki]
polyandry [poliandria]
polygamy (poligamia]
polygyny [poligynia]
pop sociology [socjologia popularna]
popular culture [kultura popularna]
population [populacja]
populism [populizm]
positional economy [ekonomia pozycjonalna]
positive discrimination [dyskryminacja pozytywna]
positivism [pozytywizm]
positivist criminology (kryminologia pozytywistyczna]
post-industrial society, post-industrialism |społeczeń-stwo postindustrialne, postindustrializm]
post-modernism [postmodernizm, ponowoczesność]
post-structuralism [poststrukturalizm]
Poulantzas Nicos (1936-1979)
poyerty [ubóstwo]
poverty linę [linia ubóstwa]
poyerty trap [pułapka ubóstwa]
power [władza]
power dependence [zależność władzy]
power elitę [elita władzy]
pragmatism [pragmatyzm]
praxis \praxis\
prejudice [uprzedzenie, przesąd]
Present State Examination (PSE) [test badania stanu aktualnego]
pressure group [grupa nacisku]
primacy effect |efekt pierwszeństwa]
primary and secondary deviance [dewiacja pierwotna i wtórna]
primitive communism [prymitywny komunizm]
primitive society [społeczeństwo pierwotne]
primogenitiire [primogenitura, pierworództwo]
principle of least interest [zasada najmniejszego zainteresowania]
Prisoner's Dilemma [dylemat więźnia]
private religion [religia prywatna]
priyatism [prywatyzm]
privatization [prywatyzacja]
problem family [rodzina trudna]
Problem (or Tragedy) of the Commons [problem (lub tragedia) wspólnego pastwiska]
problematic [problematyczność]
production [produkcja]
productivity [wydajność]
productiyity bargaining [negocjowanie wydajności]
professions, professionalism, professionalization [stowarzyszenia zawodowe, profesjonalizm, profesjonalizacja]
progress [postęp]
progressiye tax [podatek progresywny]
projection [projekcja]
projectiye tests [testy projekcyjne]
proletarianization [proletaryzacja]
proletariat [proletariat]
property [własność]
protestant ethic, protestant ethic thesis [etyka protestancka, teza o etyce protestanckiej]
Proudhon Pierrejoseph (1809-1865)
psephology |psefologia]
psychiatry [psychiatria]
psychoanalysis [psychoanaliza]
psychohistory [psychohistoria]
psychology [psychologia]
psychometrics [psychometria]
psychopatii [psychopata]
psychosis [psychoza]
psychosomatic illness [choroba psychosomatyczna]
psychotherapy [psychoterapia]
psy-complex [psychokompleks]
public administration |administracja publiczna]
public good, collectiye good [dobro publiczne, dobro zbiorowe]
public interest [interes publiczny]
public opinion [opinia publiczna]
11. m
528 Spis haseł w języku angielskim
public sphere yersus priyate sphere distinction [sfera
publiczna a sfera prywatna]
Public Use Sample (PUS) [próba ogólnie dostępna] purdah [parda]
qualitative yerstis quantitative debatę [badania jakościowe a ilościowe]
Quality Adjusted Life Years (QALYs) [jakościowa tabela dalszego trwania życia]
questionnaire [kwestionariusz]
Quetelet (Lambert) Adolphe (Jacques) (1796-1874)
quintiles [kwintyle]
quota sample [próba kwotowa]
QWL (Quality of Work Life) Movement [ruch jakości życia pracowników]
racialism, racism [rasizm]
racialization [społeczna konstrukcja rasy]
Radcliffe-Brown Alfred Reginald, A.R. Brown (1881-
-1955)
ranking [ranking] rating [ocenianie] rationalism [racjonalizm] rationalization [racjonalizacja] reaction formation [reakcja upozorowana] real socialism [realny socjalizm] realism [realizm]
realist criminology [kryminologia realistyczna] recency effect [efekt współczesności] recidivist, recidivism (recydywista, recydywa] Redfield Robert (1897-1958) reductionism [redukcjonizm] reference group [grupa odniesienia] referent power [wtadza przez odniesienie] regression analysis, regression [analiza regresji, re-
gresja]
regulation theory [teoria regulacji] Reich Wilhelm (1897-1957) reification [reifikacja]
relations of production [stosunki produkcji] relatiye autonomy [względna autonomia] relativism [relatywizm] reliability [rzetelność] religion [religia] religiosity [religijność] religious innoyation [innowacja religijna] religious revival [odrodzenie religijne] replication [replikacja] representatiyeness [reprezentatywność] reproductive technologies |technologie reprodukcyjne] research design [plan badawczy] research ethics [etyka badawcza] resocialization [resocjalizacja] resource mobilization [mobilizacja zasobów] restrictiye practice [praktyka restrykcyjna] retirement centre [ośrodek emerytalny] retrograde amnesia [amnezja wsteczna] reyolution [rewolucja] riot [zamieszki]
risky-shift effect [efekt przesunięcia ryzyka| rites of passage [obrzędy przejścia] ritual [rytuał]
role, social role, role theory [rola, rola społeczna, teoria roli]
role-model [wzorzec roli, model roli] Rorschach Test [test Rorschacha] Rosę Arnold Marshall (1918-1968) rotating sample design [próba rotacyjna] Rousseau Jean Jacques (1712-1778) Rowntree Benjamin Seebohm (1871-1954) rules of correspondence [reguły odpowiedniości] rural sociology [socjologia wsi]
sacred, sacred versus profane dinstinction [sacrum, sacrum a profanum, święte a świeckie]
Saint-Simon Clande Henri de R>>uvroy, Comte de (1760-1825)
salience [kluczowość]
Sample of Anonymized Records (SAR) [próba anonimowa]
sampling [dobór próby]
sampling error [błąd próby]
sanction, social sanction [sankcja, sankcja społeczna]
Sapir-Whorf hypothesis [hipoteza Sapira-Whorfa]
Sartre Jean Paul (1905-1980)
satisficing [racje zadowalające]
Saussure Ferdinand de (1857-1913)
scalę, scaling [skala, skalowanie]
scapegoat [kozioł ofiarny]
scatter diagram [diagram punktowy]
Scheler Max (1874-1928)
schism [schizma]
schizophrenia [schizofrenia]
school class [klasa szkolna]
school grouping [kategorie poziomu nauczania]
school, schooling [szkoła, nauka szkolna]
Schumpeterjoseph Alois (1883-1950)
scientific management [zarządzanie naukowe]
Scottish Enlightenment [szkockie Oświecenie]
screening Instruments [narzędzia selekcyjne]
secondary analysis [analiza wtórna]
sect, sectarianism (sekta, sekciarstwo]
secularization, secularization thesis [sekularyzacja, teza o sekularyzacji]
segregated conjtit ' icles [oddzielone role małżeńskie]
segregation [segregacja]
selective yersus uniyersal benefits [świadczenia selektywne a powszechne]
self, the self [jaźń]
self-actualization [samorealizacja]
self-destroying prophecy [samolikwidujące się proroctwo]
self-fulfilling prophecy [samospełniające się proroctwo]
self-management [samorząd pracowniczy]
self-service economy [gospodarka samoobsługowa]
semantic differential [dyferencjał semantyczny]
semantics [semantyka|
semi-colonialisrn [półkolonializm|
semiology, semiotics [semiologia, semiotyka]
semi-periphei-y [półperyferie]
semi-proletariat [chłoporobotnicy]
serfdom [poddaństwo]
Spis haseł w języku angielskim 529
service class [klasa usługowa]
seryice industries [usługi]
sexism [seksizm]
sex-ratio [współczynnik pici]
sex roles [role związane z ptcią]
sex-typed [selekcja ze względu na pteć]
sexual division of labour [podział pracy związany z płcią]
shamanism [szamanizm]
shanty towns [dzielnice nędzy, slumsy]
Shaw Clifford Robe (1896-1957)
shift-share analysis [analiza rozrostu i podziałów]
sib [sib]
sick role [rola chorego]
significant others [znaczący inni]
Simmel Georg Friedrich Eduard (1858-1918)
simple commodity production [prosta produkcja towarowa]
situs \situs\
skewness [skośność]
skill [kwalifikacje]
slavery [niewolnictwo]
Smali Albion Woodbury (1854-1926)
SmithAdam(1723-1790)
snowballing technique [technika kuli śnieżnej]
social administration [badanie administracji socjalnej]
social anthropology [antropologia społeczna]
social area analysis [analiza obszarów społecznych]
social behaviourism [behawioryzm społeczny]
social change [zmiana społeczna]
social closure [zaniknięcie społeczne]
social constructionism [konstrukcjonizm społeczny]
social contract [umowa społeczna]
social control [kontrola społeczna]
Social Darwinism [darwinizm społeczny]
social demography [demografia społeczna]
social distance [dystans społeczny]
social drift [degradacja społeczna]
social engineering [inżynieria społeczna]
social fact |fakt społeczny]
social forecasting [prognozowanie społeczne)
social formation [formacja społeczna]
social group [grupa społeczna]
social history [historia społeczna]
social indicators [wskaźniki społeczne]
social insurance [ubezpieczenia społeczne!
social integration [integracja społeczna]
social integration and system integration [integracja społeczna i systemowa]
social justice [sprawiedliwość społeczna]
social mobility [ruchliwość społeczna, mobilność społeczna]
social moyements [ruchy społeczne]
social order |ład społeczny]
social pathology [patologia społeczna]
social policy [polityka społeczna]
social problems [problemy społeczne]
social sciences [nauki społeczne]
social security [ubezpieczenie społeczne]
social solidarity [solidarność społeczna]
social statistics [statystyki społeczne]
social status [status społeczny]
social structure [struktura społeczna]
social system [system społeczny]
social trend ]trend społeczny]
social work [praca socjalna]
social worlds [światy społeczne]
socialism [socjalizm]
socialization [socjalizacja]
societal reaction [reakcja społeczna]
society [społeczeństwo]
Society for Study of Social Problems [Stowarzyszenie do Badań nad Problemami Społecznymi]
sociobiology [socjobiologia]
socio-economic status (status społeczno-ekono-miczny]
sociological aspects of disasters [socjologia klęsk]
sociological intervention [interwencja socjologiczna]
sociological jurisprudence [socjologiczna juryspru-dencja]
sociological studies of food [socjologiczne badania jedzenia]
sociological studies of housing [socjologiczne studia nad zamieszkaniem]
sociological studies of leisure [socjologiczne badania czasu wolnego]
sociological studies of military and militarism [badania wojska i militaryzmu]
sociological studies of prostitution [socjologiczne badania prostytucji]
sociological studies of sex [socjologia płci|
sociological study of time [socjologia czasu]
Socjologie du travail (Socjologie du travail]
sociologies of everyday life [socjologie codzienności]
sociology [socjologia]
sociology of ageing [socjologia starzenia się]
sociology of body [socjologia ciała]
sociology of consumption [socjologia konsumpcji]
sociology of development [socjologia rozwoju]
sociology of econoinic life [socjologia życia gospodarczego]
sociology of education [socjologia oświaty]
sociology of emotion [socjologia emocji]
sociology of family [socjologia rodziny]
sociology of gambling [socjologia hazardu]
sociology of health and illness [socjologia zdrowia i choroby]
sociology of industry [socjologia przemysłu]
sociology of knowledge [socjologia wiedzy]
sociology of law [socjologia prawa]
sociology of mass media [socjologia mediów, socjologia komunikacji masowej]
sociology of medicine [socjologia medycyny]
sociology of organization, organization theory [socjologia organizacji, teoria organizacji]
sociology of race [socjologia rasy]
sociology of religion [socjologia religii]
sociology of science [socjologia nauki]
sociology of training [socjologia szkolenia]
sociometry [socjometria]
socio-technica! system [system społeczno-techniczny]
solidarism [solidaryzm]
Sorel Georges (1847-1922)
Sorokin Pitirim AIexandrovich (1889-1968)
530 Spis haseł w języku angielskim
Spencer Herbert (1820-1903)
spiralism [spiralizm]
SPSS (The Statistical Package for the Social Sciences)
[SPSS, pakiet statystyczny dla nauk społecznych] spurious correlation [zależność pozorna] stagflation [stagflacja] Stalinism [stalinizm] standarization [standaryzacja] Stanford-Binet Intelligence Test [test inteligencji
Stanforda-Bineta] state, the state [państwo] state capitalism [kapitalizm państwowy] stateless society [społeczeństwo bezpaństwowe| Statistical and methodological artefacts [artefakty
statystyczne i metodologiczne] Statistical control [kontrola statystyczna] Statistical hypothesis testing [weryfikacja hipotez
statystycznych]
Statistical independence [niezależność statystyczna] Statistical interaction [interakcja statystyczna] Statistical variation [zmienność statystyczna] statistics [statystyka] status attainnient [osiąganie statusu] status crystallization [krystalizacja statusu] status frustration [frustracja statusu] status set [wiązka statusów) stem family [rodzina rdzenna] stereotype, stereotyping [stereotyp, stereotypizacja] stigma [stygmat]
stimulus discrimination [rozróżnianie bodźców] stimulus generalization [uogólnianie bodźca, gene-
ralizacja bodźca]
Stouffer Samuel Andrew (1900-1960) stratification [stratyfikacja, uwarstwienie] stress [stres] strike [strajk]
structural adjustment [strukturalne dostosowanie] structural differentiation [różnicowanie strukturalne] structural equations [równania strukturalne] structuralism [strukturalizm] structuration [strukturacja] subculture [subkultura] subject, the subject [podmiot] subjectiye experience of work [doświadczanie pracy] subjectivity [subiektywność] sublimation [sublimacja]
subsistence economy [gospodarka samowystarczalna]
suburbanism [suburbanizm] suburbanization [suburbanizacja] successive categories or interyals [skala kolejnych
kategorii]
suicide [samobójstwo] Sumner William Graham (1840-1910) superstructure |nadbudowa| survey [sondaż] symbol [symbol]
symbolic interactionism [interakcjonizm symboliczny] symmetrical family [rodzina symetryczna] syncretism |syiikretyzm] syndicalism [syndykalizm| synthesis [synteza]
systems theory, systems analysis [teoria systemów, analiza systemów]
taboo [tabu]
tabula rasa \tabula rasa]
tabular presentation [prezentacja tabelaryczna]
Taftjessie (1882-1960)
take-off point |punkt startu]
Tarde (Jean) Gabriel (de) (1843-1904)
task-orientation versus time-orientation distinction [orientacja zadaniowa a czasowa]
tautology [tautologia]
Tawney Richard Henry (1880-1962)
taxonomy (typologii!
Taylor Frederick Winslow (1856-1915)
technicism [technicyzm]
technocracy [technokracja]
technological determinism [determinizm technologiczny]
technological society [społeczeństwo technologiczne]
technology [technologią]
telecommuting [teletączność]
teleology |teleologia]
theism [teizm|
Thematic Apperception Test (TAT) [test apercepcji tematycznej]
theodicy [teodycea]
theology [teologia]
theories of under-consumption [teorie zbyt niskiej konsumpcji]
theory [teoria]
theory-laden [obciążenie teorią]
therapeutic community [społeczność terapeutyczna]
thick description [gęsty opis]
Third World [Trzeci Świat]
Third World entrepót [tranzyt Trzeciego Świata]
Thomas Dorothy Swaine (1899-1977
Thomas Theorem [twierdzenie Thomasa]
Thomas William Isaac (1863-1947)
time-budget studies [badania budżetu czasu]
time-series data [szeregi czasowe]
Titmuss Richard Morris M 907-197: )
Tocqueville (Chark � a-xis (Henn Maurice Clerel) de (1805-1859)
Tónnies Ferdinand Julius (1855-1936)
total institution [instytucja totalna]
total war [wojna totalna]
totalitarianism [totalitaryzm]
totemism [totemizm]
tracking, streaming [ścieżki kształcenia]
trade cycle [cykl gospodarczy, cykl koniunkturalny]
trade union [związek zawodowy]
tradition, traditions [tradycja, tradycje]
traditional society [społeczeństwo tradycyjne]
transcendentalism [transcendentalizm]
transhumance [wędrówki sezonowe]
transinstitutionalization [transinstytucjonalizacja]
transsexual [transseksualista]
transvestism [transwestytyzm]
triad [triada]
triangulation [triangulacja]
tribe, tribalism [plemię, plemienność]
Spis haseł w języku angielskim 531
trickle-down effect [efekt przesączania]
Troeltsch Ernst (1865-1923)
Trotsky Leon, Lev Davidovich Bronstein [Trocki Lew Dawidowicz, wtaśc. L.D. Bronstein] (1879-1940)
trust and distrust [zaufanie a nieufność!
Turner Yictor Witter (1920-1983)
Twenty Statements Test (TST) [test dwudziestu stwierdzeń]
Tytor Sir Edward Burnett (1832-1917)
underclass [podklasa]
under-development [zacofanie gospodarcze] under-employment [bezrobocie częściowe] unemployment [bezrobocie] uneven development [nierówny rozwój] unintended consequences [niezamierzone konsekwencje]
unionateness [związkowość] unit of enquiry yednostka analizy] unobtrusive measures [badania niejawne] upper class [klasa wyższa] urban ecology [ekologia miasta] urban managerialism [menedżeryzm miejski] urban social movements [miejskie ruchy społeczne] urban sociology (socjologia miasta] urbanism [urbanizm] urbanization [urbanizacja] utilitarianism [utylitaryzm] utility [użyteczność] utopia, utopianism [utopia, utopizm)
validity [trafność] value [wartość]
Van (van) Gennep (Charles) Arnold (Kurr) (1873-1957) variable [zmienna]
Veblen Thorstein Bundę (1857-1929) Yerification [weryfikacja]
Yictimless crime [przestępstwo bez pokrzywdzonego]
Vienna Circle [Kolo Wiedeńskie] visual sociology [socjologia wizualna] vital statistics [statystyka ruchu naturalnego ludności] Yocabularies of motives [słowniki motywów] Yocationalism [wokacjonalizm]
Yoluntarism [wolutaryzm]
Yoltintary associations [stowarzyszenia dobrowolne]
von Restorff effect [efekt von Restorffa]
voting behaviour [zachowania wyborcze]
wage-labour [praca najemna]
WallisRoy (1845-1990)
Ward Lester Frank (1841-1913)
Warner William Lloyd (1898-1970)
Webb (Martha) Beatrice, Lady Passfleld (1858-1943), Webb Sidney James, Baron Passfleld (1959-1947)
Weber Alfred (1868-1958)
Weber Max (1864-1920)
welfare [dobrobyt]
welfare state [państwo opiekuńcze, państwo socjalne]
Weltanschauung [światopogląd]
Westermarck Edvard (Edward) Alexsander (1862--1939)
white-collar crime [przestępstwo urzędnicze]
Windelband Wilhelm (1848-1915)
Winnicott Donald Woods (1896-1971)
WirthLouis (1897-1952)
Wittgenstein Ludwig Josef Johann (1889-1951)
women's movement [ruch kobiet]
Woodwardjoan (1916-1971)
Wootton Barbara Frances, Baronessa Wootton of Abinger (1897-1988)
word salad [sałata słowna]
work [praca jako czynność]
work ethic [etyka pracy]
work groups [grupy pracy]
work socialization [socjalizacja pracownicza]
working class [klasa robotnicza]
world-system [ system światowy]
youth [młodość]
youth culture (kultura młodzieżowa]
Zeitgeist [duch czasu]
Znaniecki Florian Witold (1882-1958)
żonę of (or in) transition [strefa przejściowa, strefa
przemian] zoning [strefowanie]
Wydawnictwo Naukowe PWN SA
Wydanie 1-3 dodruk
Arkuszy drukarskich 33,75
Skład i łamanie: Fototype, Warszawa
Druk ukończono w październiku 2006 r.
Druk i oprawa: WDG Drukarnia w Gdyni Sp. z o.o.
81-347 Gdynia, ul. Św. Piotra 12