H U M E
HUME
...w ogień ją!...
Alberto siedział ze spuszczoną głową, wpatrując się w stolik. Raz od-
wrócił się i wyjrzał przez okno.
- Chmurzy się - zauważyła Zofia.
- Tak, i jest duszno.
- Teraz opowiesz mi o Berkeleyu?
- Był następnym z trzech empirystów brytyjskich. Ale ponieważ
pod wieloma względami stanowi odrębną kategorię, skoncentrujemy
się najpierw na filozofie, który nazywał się DAVID HUME i żył w la-
tach 1711-1776. Jego koncepcja uznana została za najdojrzalszą
pośród empirystów Odegrała wielką rolę w historii filozofii, po-
nieważ odwoływał się do niej inny wielki myśliciel, Immanuel Kant.
Można powiedzieć, że dzięki Hume'owi wpadł na trop swojego sys-
temu.
- Pewnie nie ma żadnego znaczenia, że bardziej ciekawa jestem
filozofii Berkeleya?
- Rzeczywiście, to bez znaczenia. Hume dorastał w Szkocji,
niedaleko Edynburga. Rodzina pragnęła, by został prawnikiem, ale
jak sam się wyraził, "czuł nieprzezwyciężony opór przeciw wszyst-
kiemu, co nie jest filozofią i nauką". Żył w epoce oświecenia, był
współczesny wielkim francuskim myślicielom, takim jak WOLTER
i ROUSSEAU. Wiele podróżował po Europie, by u schyłku życia
ponownie osiąść w Edynburgu. Najważniejsze dzieło Hume'a, Roz-
prawa o naturze człowieka, ukazało się, kiedy miał 28 lat. Twierdził
jed-
nak, że na pomysł napisania tej książki wpadł już jako piętnastolatek.
- Rozumiem, że muszę jak najprędzej zabrać się do roboty.
- Już się zabrałaś.
- Ale jeśli mam stworzyć swą własną filozofię, to będzie dość od-
mienna od tego wszystkiego, cźego się do tej pory od ciebie dowie-
działam.
- Czy czegoś ci w tym brakowało?
- Przede wszystkim wszyscy filozofowie, o których słyszałam, to
mężczyźni. A mężczyźni najwidoczniej żyją w swym własnym świe-
cie. Mnie bardziej interesuje świat rzeczywisty. Kwiaty,
zwierzęta,
dzieci, które się rodzą i dorastają. Twoi filozofowie ciągle mówią
o "człowieku", a teraz znów rozprawa o "naturze człowieka". Ale wy-
gląda na to, że ten człowiek to mężczyzna w średnim wieku. A prze-
cież życie zaczyna się od ciąży i porodu. Uważam, że jak na razie za
mało w tej filozofii było pieluch i płaczu niemowlęcia. I chyba za
mało
miłości i przyjaźni.
- Masz oczywiście całkowitą rację. Ale może właśnie Hume
wyda ci się filozofem, który myślał nieco inaczej. Bardziej niż któ-
rykolwiek inny przejmował się codziennym życiem. Sądzę poza tym,
że Hume interesował się bardzo, jak dzieci - a więc nowi obywatele
świata - postrzegają istnienie.
- Spróbuję się skupić.
- Jako empirysta, Hume uważał za swoje zadanie uporządko-
wanie wszelkich niejasnych pojęć i konstrukcji myślowych, które
wymyślili wszyscy ci twoi mężczyźni. Zarówno w piśmie, jak i w mo-
wie roiło się od pozostałości po filozofach średniowiecza i XVII-
wiecznych racjonalistach. Hume pragnął powrócić do spontanicz-
nego postrzegania świata za pomocą zmysłów Żadna filozofia "nigdy
nie potrafi nas wznieść ponad zwyczajny bieg doświadczenia (...),
do-
starczyć nam prawideł postępowania i zachowania, prócz tych, które
daje nam rozważanie potocznego życia" - powiedział.
- Na razie brzmi to bardzo obiecująco. Masz jakieś przykłady?
- W czasach Hume'a powszechnie wierzono w istnienie anio-
łów. Anioły to męskie postaci ze skrzydłami. Czy kiedykolwiek wi-
działaś taką istotę, Zosiu?
Nie.
Ale widziałaś postać mężczyzny?
286 287
H U M E
- Zadajesz głupie pytania.
- Widziałaś także skrzydła?
- Oczywiście, ale nigdy u człowieka.
- Według Hume'a "anioł" to "pojęcie złożone". Składają się na
nie dwa różne doświadczenia, które w rzeczywistości nie występują
łącznie, a mimo to są ze sobą łączone w wyobraźni ludzkiej. Innymi
słowy, jest to fałszywe wyobrażenie, które natychmiast należy wyrzu-
cić za burtę. W ten sposób musimy uporządkować nasze myśli i idee.
Bo, jak powiedział Hume, "gdy bierzemy do ręki książkę z dziedziny
teologii lub metafizyki, to musimy pytać: Czy zawiera badania
wiel-
kości i liczb prowadzone drogą czystego rozumowania? Nie. Czy za-
wiera badania faktów i istnienia? Nie. To należy wrzucić ją w ogień,
gdyż może zawierać jedynie fikcję i złudzenia".
- To bardzo drastyczne.
- Ale pozostaje świat, Zosiu. Świeższy, ostrzejszy w zarysach niż
przedtem. Hume pragnął powrócić do dziecięcego sposobu przeży-
wania świata, zanim wszelkie myśli i refleksje zagnieżdżą się w świa-
domości. Czy nie powiedziałaś, że wielu filozofów, o których słysza-
łaś, żyje we własnym świecie, a ciebie bardziej interesuje rzeczywi-
stość?
- Tak, owszem, poYViedziałam coś takiego.
- Hume mógłby powiedzieć dokładnie to samo. Ale przyjrzyjmy
się uważniej jego sposobowi rozumowania.
- Słucham uważnie.
- Hume zaczyna od stwierdzenia, że człowiek ma dwa różne ro-
dzaje przedstawień. Nazwał je wrażeniami i ideami. Przez wraże-
nia rozumiał spontaniczne postrzeganie rzeczywistości zewnętrznej
zmysłami. Ideami zaś, czy wyobrażeniami, nazywał wspomnienia ta-
kich wrażeń.
- Proszę o przykład!
- Jeśli sparzysz się o gorący piec, doznajesz bezpośredniego
"wrażenia", a później wracasz myślą do momentu, kiedy się spa-
rzyłaś. To właśnie Hume nazwał "ideą". Różnica polega na tym, że
"wrażenie" jest silniejsze i żywsze niż późniejsze jego wspomnienie.
Można powiedzieć, że wrażenie zmysłowe to oryginał, podczas gdy
"idea", czyli wspomnienie o nim, to jedynie przyblakła kopia. Bo
H U M E
przecież to ;,wrażenie" jest bezpośrednią przyczyną "idei" skrywanej
w świadomości.
- Na razie siÄ™ z nim zgadzam.
- Następnie Hume podkreśla, że zarówno wrażenia, jak i idee
mogą być proste albo złożone. Pamiętasz, jak w związku z Lockiem
mówiliśmy o jabłku? Bezpośrednie doświadczenie jabłka jest właśnie
takim złożonym wrażeniem. Podobnie wyobrażenie jabłka w umyśle
jest złożoną ideą.
- Przepraszam, że przerywam, ale czy to naprawdę takie ważne?
- Czy to ważne? Oczywiście. Choć filozofowie z pewnością zaj-
mowali się pewną liczbą sztucznych problemów, nie możesz cofać
się przed braniem udziału w rozumowaniu. Hume z pewnością przy-
znałby rację Kartezjuszowi, że bardzo ważne jest budowanie sposobu
myślenia od podstaw
- PoddajÄ™ siÄ™.
- Hume twierdził, że czasami zdarza się nam składać takie idee,
które nie znajdują odbicia w rzeczywistości. W ten sposób po-
wstają fałsżywe idee i wyobrażenia czegoś, co nie istnieje w przyro-
dzie. Wspomnieliśmy już o aniołach, a wcześniej mówiliśmy o kro-
korożcach. Jeszcze innym przykładem może być Pegaz, skrzydlaty
koń. We wszystkich tych przypadkach musimy przyznać, że świa-
domość zabrała się za cięcie i klejenie na własną rękę. Z jednego
wrażenia wzięła skrzydła, z innego konia. Obie części zostały kiedyś
postrzeżone zmysłami i dostały się do teatru świadomości jako praw-
dziwe wrażenia. Nic właściwie nie zostało wymyślone przez samą
świadomość, ona tylko pocięła i skleiła, konstruując w ten sposób
fałszywe idee czy wyobrażenia.
- Rozumiem. Rozumiem także, że to może być ważne.
- To świetnie. Hume pragnął sprawdzić wszystkie złożone wy-
obrażenia, by przekonać się, czy znajdą odbicie w rzeczywistości. Za-
daje więc pytanie: od jakich wrażeń pochodzi ta idea? Przede
wszyst-
kim należy stwierdzić, z jakich "prostych idei" utworzone zostało
złożone pojęcie. W ten sposób ma gotową metodę krytycznego ana-
lizowania ludzkich wyobrażeń. Za jej pomocą pragnie uporządkować
nasze myśli i pojęcia.
- Czy możesz mi podać jakiś przykład?
288 289
H U M E
; - W czasach Hume'a wielu miało konkretne wyobrażenia "nie-
ba" czy "Nowego Jeruzalem". Pamiętasz chyba, że zdaniem Kartezju-
, sza jasne i wyraźne wyobrażenia same w sobie mogą stanowić gwa-
rancję tego, że ich odpowiednik istnieje w rzeczywistości.
- Mówiłam już, że mam niezłą pamięć.
- Na pierwszy rzut oka widać, że "niebo" to ogromnie skom-
plikowane wyobrażenie. Wspomnijmy choćby o kilku elementach.
W tym "niebie" są perłowe wrota, są ulice ze złota, tłumy aniołów
i tak dalej, i tak dalej. Ale nie rozłożyliśmy jeszcze wszystkiego
na "czynniki pierwsze", bo także perłowe wrota, ulice ze złota czy
aniołowie sąwyobrażeniami złożonymi. Dopiero gdy skonstatujemy,
że nasze wyobrażenie nieba składa się z prostych wyobrażeń, takich
jak perła, brama, ulica, złoto, postać z Biblii i skrzydła, możemy
za-
pytać, czy w rzeczywistości doznaliśmy odpowiadających temu pro-
stych wrażeń.
- Owszem, doznaliśmy. Ale potem pocięliśmy i skleiliśmy
wszystkie te proste wrażenia, tworząc z nich obraz ze snów.
- No, proszę, sama do tego doszłaś. Bo właśnie my, ludzie,
kiedy śnimy, nie robimy nic innego, jak posługujemy się nożyczkami
i klejem. Hume podkreśla jednak, że wszystkie materiały, z których
składamy marzenia senne, musiały kiedyś dostać się do naszej świa-
domości jako proste wraienia. Ktoś, kto nigdy nie widział złota, nie
będzie też umiał wyobrazić sobie ulicy ze złota.
- On jest dość niegłupi. A co z Kartezjuszem, który miał jasne
i wyraźne wyobrażenie Boga? .
- I na to Hume ma odpowiedź. Powiedzmy, że wyobrażamy so-
bie Boga jako "nieskończenie inteligentną, mądrą i dobrą istotę".
Mamy więc złożoną ideę, która składa się z czegoś nieskończenie
inteligentnego, czegoś nieskończenie mądrego i czegoś nieskończe-
nie dobrego. Gdybyśmy nigdy nie doświadczyli inteligencji, mądrości
i dobroci, nie moglibyśmy stworzyć takiego pojęcia Boga. Być może
w naszym wyobrażeniu Boga jest także i to, że jest on surowym,
lecz sprawiedliwym ojcem, a więc wyobrażenie złożone z "surowy",
"sprawiedliwy" i "ojciec". Za Hume'em wielu krytyków religii
twier-
dziło, że takie wyobrażenie Boga można sprowadzić do tego, czego
H U M E
doświadczyliśmy od własnego ojca, kiedy byliśmy dzięćmi. Mó-
wiono, że wyobrażenie ojca prowadziło do wyobrażenia "ojca w nie-
bie".
- Może to i prawda, ale ja nigdy nie mogłam pogodzić się z tym,
że Bóg koniecznie musi być mężczyzną. Mama czasami dla równo-
wagi nazywała Boga-Bogną.
- Hume pragnął więc zaatakować wszelkie myśli i wyobraże-
nia, których nie da się sprowadzić do odpowiadających im wrażeń
zmysłowych. Pragnął, jak mówi, odegnać bezsensowną gadaninę,
która tak długo władała metafizycznym sposobem myślenia i okryła
go niesławą. Ale również na co dzień posługujemy się złożonymi po-
jęciami, nie zastanawiając się, czy są one rzeczywiście prawdziwe.
Dotyczy to na przykład wyobrażenia "ja", czyli jądra osobowości.
Wyobrażenie to było przecież podstawą filozofii Kartezjusza. Było
jedynym jasnym i wyraźnym wyobrażeniem, wokół którego zbudo-
wana była cała jego filozofia.
- Mam nadzieję, że Hume nie starał się zaprzeczyć; że ja to ja.
Byłby wtedy kolejnym ględziarzem.
- Zosiu, zależy mi, żebyś w trakcie tego kursu nauczyła się jednej
rzeczy, a mianowicie, że nie należy spieszyć się z wyciąganiem wnio-
sków
- Dobrze, mów dalej.
- Nie, ty sama możesz wykorzystać metodę Hume'a, żeby prze-
analizować to, co pojmujesz jako twoje "ja".
- Muszę chyba najpierw zapytać, czy wyobraienie "ja" jest pro-
ste czy złożone.
- Do jakiego wniosku dochodzisz?
- Muszę przyznać, że czuję się dość złożona. Jestem na przykład
trochę humorzasta, poza tym często trudno mi się na coś zdecydo-
wać. I potrafię jednocześnie lubić i nie lubić jakiegoś człowieka.
- A więc wyobrażenie "ja" jest ideą złożoną.
- OK. Muszę teraz zadać sobie pytanie, czy mam również odpo-
wiadające temu złożone wrażenia mojego "ja". No, i chyba tak jest?
Chyba je mam przez cały czas?
- Czy jesteÅ› o tym przekonana?
290
291
H U M E
- Przez cały czas się zmieniam. Nie jestem dzisiaj taka sama jak
wtedy, gdy miałam trzy lata. Z minuty na minutę zmienia się nie
tylko
mój humor, ale i sposób widzenia siebie. Czasami nagle czuję się
"jak
nowo narodzona".
- To znaczy, że poczucie niezmiennego jądra osobowości jest
fałszywym wyobraieniem. Wyobrażenie "ja" jest w rzeczywistości
długim łańcuchem pojędynczych wrażeń, których nigdy nie doświad-
czasz jednocześnie. Jest "niczym innym niż wiązką czy też zbiorem
rozmaitych wrażeń, które następują po sobie z niepojętą szybkością,
ulegają zmianom i pozostają w ciągłym ruchu" - jak mówi Hume.
Świadomość jest "swoistym teatrem, gdzie rozmaite postrzeżenia
pokazują się, mijają, poruszają, rozpływają i mieszają ze sobą w nie-
skończenie wielu pozycjach i sytuacjach". Hume twierdzi, że nie
jesteśmy żadną "osobowością", kryjącą się pod lub za takimi po-
strzeżeniami i odczuciami, które pojawiają się i znikają. Jest trochę
tak, jak z klatkami filmu na ekranie. Zmieniają się tak prędko, że
nie
widzimy, iż film jest "złożony" z pojedynczych zdjęć. Ale właściwie
te zdjęcia nie są ze sobą połączone. W rzeczywistości film jest tylko
sumą pojedynczych obrazów. ,
- Chyba siÄ™ poddajÄ™.
- Czy to znaczy, że rezygnujesz z wyobrażenia, że masz nie-
zmienne jądro osobowości?
- Chyba to właśnie znaczy.
- A jeszcze przed chwilą miałaś zupełnie inne zdanie! Dodam,
że przeprowadzona przez Hume'a analiza ludzkiej świadomości
i odrzucenie przezeń poglądu o niezmiennym jądrze osobowości
głoszone było niemal 2500 lat wcześniej w zupełnie innym miejscu
na kuli ziemskiej.
- Przez kogo?
- Przez BUDDF. Obaj zaskakująco podobnie formułują swoje
poglądy. Budda traktuje życie ludzkie jako nieprzerwany ciąg pro-
cesów psychicznych i fizycznych, który z chwili na chwilę zmienia
człowieka. Niemowlę nie jest tym samym człowiekiem co dorosły,
a ja nie jestem dzisiaj tym samym, czym byłem wczoraj. Budda
twier-
dził, że o niczym nie mogę powiedzieć: "To jest moje", ani też o ni-
H U M E
czym nie mogę powiedzieć: "To ja". Nie ma więc żadnego "ja" ani
żadnego niezmiennego jądra osobowości.
- To rzeczywiście zdumiewająco bliskie Hume'owi.
- Wierząc w istnienie niezmiennego "ja" wielu racjonalistów
przyjmowało także za pewnik, że człowiek posiada nieśmiertelną du-
szÄ™.
- Ale i to także jest fałszywym wyobrażeniem?
- I zdaniem Hume'a, i Buddy. Wiesz, co Budda powiedział swym
uczniom tuż przed śmiercią?
- Nie, skąd mogę to wiedzieć? ~
- "Wszystkie rzeczy złożone ulegają rozkładowi". Zapewne
Hume mógłby powiedzieć to samo. A może także i Demokryt.
Wiemy w każdym razie, że Hume odrzucał wszelkie próby udowod-
nienia nieśmiertelności duszy czy też istnienia Boga. Nie oznacza
to
wcale, że wyklucza istnienie Boga, natomiast twierdzenie, że
prawdy
wiary da się udowodnić ludzkim rozumem, ocenia jako racjonali-
styczne brednie. Hume nie był wierzący, ale nie był też ateistą. Był
agnostykiem.
- A to znaczy?
- Agnostyk to ktoś, kto nie wie, czy istnieje Bóg. Kiedy Hume'a
leżącego na łożu śmierci odwiedził przyjaciel i zapytał, czy wie-
rzy w istnienie życia po śmierci, Hume podobno odpowiedział:
"Możliwe jest także, że kawałek węgla położony na ogień nie będzie
się palił..."
- Ach, tak...
- Odpowiedź ta świadczy o jego postawie nie dopuszczającej
żadnych z góry przyjętych przekonań. Uznawał za prawdziwe tylko
to, czego w pewien sposób doświadczył zmysłowo. Wszystkie inne
możliwości pozostawiał otwarte. Nie odrzucał ani chrześcijaństwa,
ani wiary w cuda. Ale obydwie te kwestie dotyczą właśnie wiary, a
nie
wiedzy czy rozumu. Możesz powiedzieć, że Hume zerwał ostatnie
połączenie między wiarą a wiedzą.
- Powiedziałeś, że on nie odrzucał cudów
- Nie znaczy to wcale, że w nie wierzył, raczej przeciwnie. Twier-
dził, że ludzie, jak się wydaje, odczuwają silną potrzebę, by wierzyć
292 . 293
H U M E
w to, co dziś być może nazwalibyśmy zdarzeniami nadprzyrodzo-
nymi. Wygląda jednak na to, że wszystkie cuda, o których się opo-
wiada, zdarzyły się albo w jakimś odległym miejscu, albo też bardzo
dawno temu. I tak na to patrzÄ…c, Hume odrzuca cuda po prostu dla-
tego, ż nigdy ich nie doświadczył. Ale nie doświadczył takie tego, że
cuda nie mogą się zdarzyć.
- Chyba musisz mi to bliżej wyjaśnić.
- Cud to według Hume'a złamanie prawa natury. Doświadcza-
my, że kamień wypuszczony z rąk spada na ziemię, a gdyby nie spadł,
tego także byśmy doświadczyli.
- Ja powiedziałabym, że cud to coś nadprzyrodzonego.
- Wierzysz więc, że istnieją dwie przyrody: przyroda i nadprzy-
roda. Czy to nie prosta droga do mglistej gadaniny racjonalistów?
- Może i tak, ale uważam, że kamień upadnie na ziemię za
każdym razem, gdy wypuścimy go z rąk.
- A dlaczego?
- Jesteś wstrętny '
- Wcale nie jestem wstrętny, Zosiu. Dla filozofa zadawanie
pytań zawsze jest właściwe. Być może mówimy teraz o najważniej-
szym punkcie w filozofii Hume'a. Odpowiedz mi, skąd możesz mieć
pewność, że kamień za każdym razem upadnie na ziemię?
- Widziałam to już tyle razy, że mogę być całkiem pewna.
- Hume powiedziałby, że wielokrotnie doświadczyłaś, że ka-
mień spada na ziemię. Ale nie doświadczyłaś, że zawsze będxie
spadał. Zwykle mówi się, że kamień spada na ziemię z powodu
"prawa ciążenia". Ale nigdy nie doświadczyliśmy takiego prawa.
Doświadczyliśmy jedynie, że przedmioty spadają.
- Czy to nie to samo? .
- Nie całkiem. Powiedziałaś, że twoim zdaniem kamień spadnie
na ziemię, ponieważ widziałaś to już wiele razy I to właśnie zwróciło
uwagę Hume'a. Jesteś już tak przyzwyczajona, że jedno zjawisko po-
ciąga za sobą drugie, że po pewnym czasie spodziewasz się, że to
samo stanie się za każdym razem, gdy upuścisz kamień. W ten spo-
sób powstają wyobrażenia o tym, co nazywamy "nieuchronnymi pra-
wami natury".
294
H U M E
- Czy on naprawdę uważał, że można oczekiwać, iż kamień nie
spadnie na ziemiÄ™?
- Na pewno za każdym razem, gdy go podrzucał, był tak samo
przekonany jak ty, że kamień spadnie na ziemię. Ale, jak mówi, nie
doświadczył, dlaczego tak się dzieje.
- Czy znów nie oddaliliśmy się zbytnio od dzieci i kwiatków?
- Nie, przeciwnie. Możesz posłużyć się dziećmi jako świadkami
prawdy Hume'a. Jak myślisz, kto bardziej by się zdziwił na widok
ka-
mienia unoszÄ…cego siÄ™ przez godzinÄ™ w powietrzu nad ziemiÄ…, ty czy
roczne dziecko?
- Na pewno ja byłabym bardziej zdumiona.
- A dlaczego, Zosiu?
- Prawdopodobnie dlatego, że lepiej niż to dziecko rozumiała-
bym, że to jest sprzeczne z naturą.
- A dlaczego dziecko nie zrozumiałoby, że to sprzeczne z naturą?
- Ponieważ jeszcze nie zdążyło się nauczyć, jaka jest natura.
- Albo dlatego, że natura nie zdążyła jeszcze stać się przyzwycza-
jeniem.
- Zdobyłeś punkt. Hume chciał, żeby ludzie wyostrzyli . sobie
zmysły.
- Zadam ci następujące ćwiczenie do rozwiązania. Gdybyś była
z małym dzieckiem na występach sztukmistrza, który na przykład
potrafiłby sprawić, że rzeczy unoszą się w powietrzu, to które z was
lepiej by się bawiło podczas godzinnego pokazu?
- Myślę, że dla mnie zabawa byłaby lepsza.
- A dlaczego?
- Ponieważ rozumiałabym, jakie to niezwykłe.
- No, dobrze. Czyli że dziecko nie ma żadnej radości z patrzenia
na łamanie praw natury, dopóki ich nie pozna.
- Można tak powiedzieć.
- Nadal znajdujemy się w samym środku filozofii doświadczenia
Hume'a. On dodałby, że dziecko nie stało się jeszcze niewolnikiem
przyzwyczajeń. Z was dwojga dziecko ma mniej z góry przyjętych
przekonań. Pytanie, czy to dziecko nie jest największym filozofem,
nie ma bowiem żadnych uprzedzeń. Dziecko postrzega zmysłami
z95
H U M E
świat taki, jakim on jest, nie przypisując rzeczom niczego ponad
to,
co widzi.
- Wstydzę się za wszystkie razy kiedy miałam jakieś uprzedze-
nia.
- Kiedy Hume zastanawia się nad władzą przyzwyczajenia,
koncentruje się na prawie przyczynowości.. Prawo to stwierdza> że
wszystko, co się dzieje, musi mieć jakąś przyczynę. Hume ,jako
przykładu używa dwóch kul bilardowych. Jeśli czarna kula potoczy
się ku białej, która jest w spoczynku, to co stanie się z białą kulą?
- Jeśli czarna kula trafi białą, to biała zacznie się poruszać.
- Tak, ale dlaczego?
- Dlatego. że uderzyła w nią czarna kula.
- W tym przypadku mówi się, że uderzenie czarnej kuli jest
przyczyną wprawienia w ruch białej kuli. Ale musimy pamię-
tać, że wolno nam twierdzić z całą pewnością tylko to, czego
doświadczyliśmy.
- Faktycznie doświadczyłam tego wiele razy. Jorunn ma w piw-
nicy stół do bilardu.
- Hume twierdzi, że jedyne, czego doświadczyłaś, to to, że
czarna kula uderza w białą, no i że biała kula zaczyna toczyć się po
stole. Nie doświadczyłaś samej przyczyny tego, że biała kula zaczyna
się poruszać. Doświadczyłaś, że jedno wydarzenie następuje po dru-
gim w czasie, ale nie doświadczyłaś, że drugie wydarzenie ma miejsce
z powodu pierwszego.
- Czy nie jest to zbyt wyrafinowane?
- Nie, to ważne. Hume podkreśla, że oczekiwanie, iż jedno wy-
darzenie pociÄ…gnie za sobÄ… drugie, nie tkwi w przedmiotach, lecz
w naszej świadomości. A oczekiwanie, jak już widzieliśmy, ma zwią-
zek z przyzwyczajeniem. I znów bardzo prawdopodobne jest, że małe
dziecko nie otworzyłoby szeroko oczu ze zdziwienia, gdyby jedna
kula uderzyła o drugą i obie pozostałyby nieruchome. Mówiąc o pra-
wach natury czy o przyczynie i skutku, mówimy właściwie o przyzwy-
czajeniu człowieka, a nie o tym, co rozumne. Prawa natury nie są
ani
rozumne, ani nierozumne, one po prostu są. Oczekiwanie, że biała
kula bilardowa zostanie wprawiona w ruch pod wpływem uderzenia
H U M E
czarnej kuli, nie jest więc wrodzone. W ogóle nie rodzimy się z ze-
stawem oczekiwań dotyczących tego, jaki jest świat i jak zachowują
się rzeczy w tym świecie. Świat jest taki, jaki jest, jest czymś,
czego
z czasem doświadczamy.
- I znów nie mogę się oprzeć wrażeniu, że to nie jest wcale takie
ważne.
- To może być ważne, jeśli nasze oczekiwania sprawią, że zbyt
się spieszymy z wyciąganiem wniosków Hume nie zaprzecza istnie-
niu "nieuchronnych praw natury", ale ponieważ nie jesteśmy w sta-
nie ich doświadczyć, bardzo łatwo możemy wyciągnąć zbyt pochopne
wnioski.
- Czy możesz mi dać na to jakiś przykład?
- Chociaż widzę cały tabun czarnych koni, nie znaczy to wcale,
że wszystkie konie są czarne.
- Oczywiście masz rację.
- I choć przez całe życie widywałem tylko czarne kruki, nie
znaczy to wcale, że biały kruk nie istnieje. Zarówno dla filozofa,
jak i dla uczonego ważne jest, by nie odrzucać moiliwości istnie-
nia białego kruka. Możesz właściwie powiedzieć, że polowanie na
"białego kruka" jest najważniejszym zadaniem nauki.
I - Rozumiem.
- Jeśli chodzi o stosunek między przyczyną a skutkiem, to wiele
osób uważa prawdopodobnie, że błyskawica jest przyczyną grzmotu,
ponieważ grzmot zawsze następuje po blyskawicy. Ten przykład nie
różni się zbytnio od przykładu z dwiema kulami bilardowymi. Ale czy
naprawdę jest tak, że błyskawica wywołuje grzmot?
- Nie całkiem, bo właściwie błyska się i grzmi jednocześnie.
- Ponieważ zarówno błyskawica jak i grzmot są następstwem
wyładowań elektrycznych. I nawet jeśli zawsze doświadczamy, że
grzmot następuje po błyskawicy, nie znaczy to wcale, że błyskawica
jest jego przyczyną. W rzeczywistości oba zjawiska wywołuje trzeci
~ czynnik.
- Rozumiem.
- Empirysta z naszego stulecia, BERTRAND RUSSELL, podaje
bardziej dobitny przykład. Kurczak, który codziennie doświadcza, że
296 297
H U M E
dostaje jeść po tym, jak jego opiekun przechodzi przez podwórze,
wy-
ciągnie w końcu wniosek, że istnieje związek przyczynowo-skutkowy
między tym, że opiekun idzie przez podwórze, a tym, że w korytku
pojawia siÄ™ jedzenie. ·
- Ale pewnego dnia nie dostanie jedzenia?
- Pewnego dnia op'iekun przejdzie przez podwórze i ukręci kur-
czakowi Å‚epek.
- Okropne!
- Nawet jeśli zjawiską następują po sobie w czasie, nie znaczy
to wcale, że istnieje między nimi konieczny związek przyczynowy.
Osuzeganie ludzi przed zbyt pochopnym wyciąganiem wniosków
jest jednym z najważniejszych zadań filozofii. Zbyt pochopne kon-
kluzje są przyczyną wielu przesądów
- Jak to?
- Widzisz czarnego kota przebiegającego ci drogę. Trochę póź-
niej przewracasz się i łamiesz rękę. Ale to przecież nie znaczy, że
między tymi dwoma zjawiskami istnieje związek przyczynowy. Po-
wsuzymanie się od zbyt pochopnego wyciągania wniosków jest bar-
dzo istotne, zwłaszcza w nauce. Choć wielu ludzi wyzdrowieje po
po-
łknięciu jakiegoś leku, nie oznacza to wcale, że uzdrowiło ich właśnie
to lekarstwo. Dlatego dobrze jest zbadać także dużą grupę konuolną
ludzi, którzy sądzą, że ouzymują to samo lekarstwo, choć w rzeczy-
wistości dostają tylko mąkę z wodą. Jeśli również ci ludzie wyzdro-
wieją, musi istnieć jakiś uzeci czynnik - na przykład wiara w działa-
nie leku - który przyczynił się do ich powrotu do zdrowia.
- Chyba zaczynam rozumieć, co uważa się za empiryzm.
- Również jeśli chodzi o etykę i moralność Hume dokonał prze-
wrotu. Racjonaliści uważali, że w ludzkim rozumie tkwi zdolność
odróżniania dobra od zła. Myśl o istnieniu prawa naturalnego spotka-
liśmy już u wielu filozofów, od Sokratesa do Locke'a. Ale zdaniem
Hume'a, wcale nie rozum decyduje o tym, co mówimy i robimy.
- No, a co takiego?
- Nasze uczucia. Jeśli postanowisz pomóc komuś, kto tej pomocy
pouzebuje, powodujÄ… tobÄ… uczucia, nie rozum.
- A jeśli nie chce mi się pomagać?
298
H U M E
- Również wtedy zależy to od twoich uczuć. Nieudzielenie po-
mocy komuÅ›, kto jej pouzebuje, nie jest ani rozumne, ani niero-
zumne, ale może być łajdactwem.
- Ale gdzieś chyba jest jakaś granica. Wszyscy wiedzą, że źle jest
zabić innego człowieka.
- Zdaniem Hume'a wszyscy ludzie czujÄ…, co znaczy dobro in-
nych. Mamy więc zdolność okazywania współczucia. Ale to nie ma
nic wspólnego z rozumem.
- Nie wiem, czy jestem o tym tak do końca przekonana.
- Usunięcie innego człowieka z drogi nie zawsze bywa niero-
zumne, Zosiu. Jeśli chce się coś osiągnąć, może się to okazać wręcz
skuteczne.
- No, wiesz! ProtestujÄ™!
- No to może spróbujesz mi wyjaśnić, dlaczego nie należy zabi-
jać człowieka, który nam przeszkadza.
- Bo i ten drugi człowiek chce żyć. Dlatego nie powinno się go
zabijać.
- Czy to dowód logiczny?
- Nie wiem.
- To, co zrobiłaś, było przejściem od zdania opisowego - "i ten
drugi człowiek chce żyć" - do tego, co nazywamy xdaniem normatyw-
nym - "dlatego nie powinno się go zabijać". Z czysto rozumowego
punktu widzenia jest to nonsens. Równie dobrze możesz stwierdzić:
"Wielu ludzi popełnia przestępstwa podatkowe, dlatego ja także po-
winnam oszukiwać". Hume podkreślał, że nigdy nie wolno prze-
chodzić od zdań jest do zdań powinno. A przecież jest to bardzo po-
wszechne, zwłaszcza w artykułach prasowych, programach panyj-
nych i przemowach w parlamencie. Czy mam podać ci parę przykła-
dów?
- ProszÄ™.
- "Coraz więcej ludzi pragnie podróżować samolotem. Dlatego
powinno się budować coraz więcej lotnisk". Uważasz, że takie wnio-
skowanie uzyma siÄ™ kupy?
- Nie, to głupota. Musimy myśleć także o środowisku. Moim
zdaniem powinno się budować więcej linii kolejowych.
299
H U M E
- A na przykład takie: "Rozbudowa nowych obszarów wydoby-
i
cia ropy naftowej podnosi standard życia w kraju o 10%. Dlatego
jak
najprędzej trzeba tworzyć nowe obszary wydobycia ropy".
- Nie mo si z m o odzić. I tu także owinniśm m śleć
gÄ™ Ä™ tY P g P Y Y
ii o środowisku. Poza tym standard życia w Norwegii i tak już jest
dość
'~ wysoki.
- Czasami słyszy się: "To prawo zostało ustalone przez parla-
' ment, dlatego wszyscy obywatele kraju muszÄ… siÄ™ mu podporzÄ…dko-
; wać". Nierzadko jednak podporządkowanie się takiemu "prawu sta-
nowionemu" jest sprzeczne z czyimiś najgłębszymi przekonaniami.
- Rozumiem.
- Wykazaliśmy więc, że za pomocą rozumu nie można stwier-
' dzić, w jaki sposób powinniśmy postępować. Odpowiedzialne po-
stępowanie nie oznacza wcale kierowania się rozumem, lecz kie-
rowanie się uczuciami mającymi na względzie dobro innych. "Nie
sprzeciwia się rozumowi przedkładanie zniszczenia całego świata
ponad zadraśnięcie palca" - powiedział Hume.
II - To straszne ~stwierdzenie.
-Jeszcze straszniejsze jest mylenie uczuć z rozumem. Wiesz
o tym, że naziści zamordowali miliony Żydów. Czy powiedziałabyś,
że coś było nie w porządku z rozumem tych Iudzi, czy też że z ich
'` uczuciami?
- Nie w porządku były przede wszystkim ich uczucia.
- Wielu z nich obdarzonych było bardzo bystrym umysłem. Za
lodowatymi, bezdusznymi decyzjami często może kryć się zimne wy-
rachowanie. Po wojnie wielu nazistów zostało skazanych, nie
dlatego
jednak, że byli "nierozumni". Zostali postawieni przed sądem dla-
tego, że byli okrutni. Odwrotnie, bywa, że ludzie, którzy mają nie
po
kolei w głowie, zostają uniewinnieni od kary za swe złe czyny. Mówi
się, że mają "trwale obniżone zdolności umysłowe" lub że byli "nie-
poczytalni w momencie popełnienia czynu". Nigdy natomiast nie
zdarzyło się, by kogoś uniewinniono ze względu na to, że był pozba-
wiony uczuć.
- Tego by jeszcze brakowało.
- Nie musimy jednak trzymać się najbardziej drastycznych
przykładów Podczas powodzi wielu ludzi potrzebuje ratunku.
H U M E
O tym, czy przystąpimy do działania, decydują nasze uczucia. Gdyby-
śmy byli pozbawieni uczuć i decyzję pozostawili "chłodnemu rozu-
mowi", być może doszlibyśmy do wniosku, że właściwie przydałoby
się, aby parę milionów ludzi zginęło na świecie, któremu grozi prze-
ludnienie.
- Złość mnie ogarnia, że można coś takiego wymyślić.
- I to wcale nie twój rozum się złości.
- Dziękuję, tyle mi wystarczy.
3U0