r
HEGEL
...co jest rzeczywiste, to jest rozumne...
Hilda upuściła segregator na podłogę. Spadł z hukiem. Hilda nie za-
reagowała. Leżała na łóżku, wpatrując sie w sufit. W górze coś jakby
bezustannie się kręciło, wirowało.
Jasne, że ojcu udało się zakręcić jej w głowie. Co za spryciarz! jak
mógł!
' Zofia próbowała przemówić bezpośrednio do niej. Namawiała ją
do buntu przeciw ojcu. I naprawdę udało jej się zasiać w niej jakąś
myśl. Pewien plan...
Zofia i Alberto nie mogli ojcu nic zrobić. Ale ona, Hilda, mogła.
W ten sposób Zofii udałoby się zbliżye się do ojca przez nią.
Zgadzała się w pełni z Zofią i Albertem, że w zabawie w cienie
posunął się za daleko. Chociaż Alberto i Zofia byli wytworami jego
wyobraźni, istniały jednak granice demonstrowania władzy.
Biedma Zofia i Alberto! Byli równie bezbronni wobec wyobraźni
' majora, jak ekran filmowy bezbronny jest wobec operatora
aparatu
- projekcyjnego.
Jasne, że kiedy ojciec wróci do domu, Hilda da mu porządną na-
uczkę! Miała już zarys przebiegłego planu wyprowadzenia go w pole.
i Podeszła do okna i spojrzała na zatokę. Dochodziła już prawie
druga. Otworzyła okno i zawołała w stronę szopy na łodzie:
- Mamo!
' Matka wyszła na zewnątrz.
- Za godzinÄ™ przyniosÄ™ kanapki. W porzÄ…dku?
! - Dobrze, dobrze...
387
H E G E L
Przeczytam tylko o Heglu.
Alberto i Zofia zasiedli, każde w swoim fotelu, przy oknie wy-
chodzÄ…cym na jezioro.
- GEORG WILHELM FRIEDRICH HEGEL był prawdziwym
dzieckiem romantyzmu - zaczął Alberto. - Można wręcz po-
wiedzieć, że rozwijał się wraz z duchem niemieckiego romanty-
zmu. Urodził się w roku 1770 w Stuttgarcie i w wieku osiemna-
stu lat rozpoczÄ…Å‚ studia teologiczne w Tybindze. Od roku 1801
wspólpracował z Schellingiem w Jenie, a było to w okresie naj-
bardziej burzliwego rozkwitu romantyzmu. Jako docent wykła-
dał na Uniwersytecie Jenajskim, później otrzymał tytul profe-
sora w Heidelbergu, centrum niemieckiego romantyzmu naro-
dowego. Wreszcie od roku 1818 wykładał w Berlinie. Był to
okres, gdy to miasto zaczynało stawać się kulturalnym ośrod-
kiem Niemiec. W listopadzie 1831 roku zmarł na cholerę, ale
"heglizm" cieszył się już wtedy wielką popularnością na wszyst-
kich niemal uniwersytetach w Niemczech.
- A więc dopiął swego?
- Tak, dotyczy to także jego filozofii. Hegel polączył w jedno
i rozwinął niemal wszystkie, tak różnorodne myśli, które naro-
dziły się wśród romantyków. Był jednak także ostrym krytykiem
filozofii romantycznej, na przykład Schellinga.
- Co krytykował?
- Zarówno Schelling, jak i inni romantycy uważali, że naj-
głębsza podstawa istnienia tkwi w tym, co nazywali duchem
świata. Hegel także posługuje się wyrażeniem "duch świata",
ale nadaje mu nowe znaczenie. Kiedy Hegel mówi o duchu
świata czy rozumie świata, ma na myśli sumę wszystkich
ludzkich doświadczeń. Tylko człowiek bowiem posiada ducha.
W tym znaczeniu moina mówić o biegu ducha świata przez hi-
storię. Nie wolno nam zapomnieć, że mówimy o ludzkim życiu,
myślach i kulturze.
- Ten duch od razu przestaje być taki straszny. Nie czai się
już jako inteligencja drzemiąca w kamieniach i drzewach.
H E G E L
- Pamiętasz na pewno, że Kant mówił o czymś, co nazwał
ryeczą samą w sobie. Choć odrzucał możliwość zdobycia przez
c2łowieka pełnej wiedzy o najgłębszych tajemnicach przyrody,
to uwaiał, że prawda, choć nierozpoznawalna, jednak istnieje.
Hegel stwierdził, że prawdajest subiektywna. Odrzuciłwięc ist-
nienie jakiejkolwiek prawdy stojÄ…cej ponad czy poza ludzkim io-
zumem. Uważał, ie wszelkie poznanie jest ludzkim poznaniem.
- Chciał jakby ściągnąć filozofię z powrotem na ziemię?
- Tak, chyba można to i tak nazwać. Filozofia Hegla jest tak
wielostronna i pełna niuansów, że będziemy musieli zadowo-
lić się skoncentrowaniem na kilku najważniejszych punktach.
Właściwie trudno powiedzieć, by Hegel stworzył swą własną fi-
lozofiÄ™. To, co nazywamy filozofiÄ… Hegla, jest przede wszystkim
metodq. pojmowania biegu historii. Dlatego nie można w zasa-
; dzie mówić o Heglu w oderwaniu od historii ludzkości. Filozofia
Hegla nie uczy nas tego czy owego o najgłębszej naturze istnie-
nia, ale za to może nas nauczyć myśleć w owocny sposób.
- A to przecież także moie być dość ważne.
- Dla wszystkich systemów filozoficznych przed Heglem
wspólne było dążenie do wyznaczenia niezmiennych kryteriów
~go, co człowiek może wiedzieć o świecie. Dotyczy to na równi
Kartezjusza, Spinozy, Hume'a i Kanta. Każdy z nich starał się
~badać, co jest dostępne ludzkiemu poznaniu. I wszyscy mówili
o`ponadczasowym uwarunkowaniu ludzkiej wiedzy o świecie.
- Czy nie jest to obowiÄ…zkiem filozofa?
- Hegel uważał, że nie jest to możliwe. Jego zdaniem to,
! co jest dostępne ludzkiemu poznaniu, zmienia się z pokolenia
na pokolenie. Dlatego nie istnieją żadne wieczne prawdy Nie
istnieje ponadczasowy rozum. Jedyną stałą, której chwycić się
tnoże filozof, jest sama historia.
- Zaraz, zaraz, to musisz mi wytłumaczyć dokładniej. Hi-
storia przecież ulega ciągłym przemianom, jak więc może być
,~ymś stałym?
- Rzeka także ciągle się zmienia. Nie znaczy to, że nie po-
zostaje rzeką. I bez sensu jest pytanie, w którym miejscu doliny
tt . ~eka jest najbardziej prawdziwa.
388 x:.~ ;. 389
H E G E L
- No tak, bo rzeka jest rzeką na całej długości.
- Dla Hegla historia jest jak bieg rzeki. Każde najdrobniej-
sze poruszenie wody w danym punkcie rzeki w rzeczywistości
określane jest przez prądy wodne i wiry w górnym jej biegu. Ale
decydują o nim także kamienie i ukształtowanie koryta rzecz-
nego akurat w tym miejscu, w którym stoisz i przyglądasz się
wodzie.
- Chyba zaczynam rozumieć.
- Również historia myśli - czy też historia rozumu - jest
jak bieg rzeki. Zarówno myśli, które "napływają" jako tradycja
od ludzi, którzy żyli przed tobą, jak i warunki materialne, które
panują w twoich czasach, wspóluczestniczą w określaniu two-
jego systemu myślenia. Dlatego nie możesz twierdzić, że jakaś
myśl jest na zawsze i wiecznie prawdziwa. Ale myśl ta może być
właściwa w tym momencie, w którym się znajdujesz.
- To nie znaczy chyba, że wszystko jest złe albo wszystko do-
bre?
- Nie, nie, ale coś może być złe lub dobre w odniesieniu
do warunków historycznych. Gdybyś w roku 1990 wzywała, by
przywrócić niewolnictwo, poczytano by cię w najlepszym razie
za wariatkę. Ale 2500 lat temu nie-było to wcale takie bulwer-
sujące, choć co prawda i wtedy postępowe jednostki opowia-
dały się za zniesieniem niewolnictwa. Ale posłużmy się bliż-
szym nam przykładem. Przed stu laty wypalanie wielkich połaci
lasów w celu pozyskania ziemi pod pola uprawne nie było wcale
uważane za nierozsądne. Dzisiaj uważa się to za bardzo niero-
zumne. Mamy inne - lepsze - podstawy do takich ocen.
- To już zrozumiałam.
- Także gdy chodzi o refleksję filozoficzną, Hegel wskazał,
że rozum jest czymś bardziej dynamicznym, że jest procesem.
I prawdą jest właśnie sam ów proces. Poza samym procesem
historycznym nie istnieją żadne kryteria, za pomocą których
można by zdecydować, co jest "najprawdziwsze" czy "najbar-
dziej rozsÄ…dne".
- Proszę o przykłady.
39~
H E G E L
- Nie możesz powyciągać pojedynczych myśli z antyku czy
średniowiecza, odrodzenia czy oświecenia i twierdzić, że to było
właściwe, a tamto złe. Dlatego tei nie możesz powiedzieć, że
- Platon się mylił, a Arystoteles miał rację. Nie możesz też stwier-
dzić, że Hume rozumował błędnie, a Kant i Schelling wysunęli
właściwe wnioski. To niehistoryczny sposób myślenia.
- To brzmi nieciekawie.
- W ogóle nie możesz oderwać żadnego filozofa od warun-
ków historycznych, w jakich żył, ani nawet żadnej myśli od wa-
runków, w jakich się ukształtowała. Ale -i teraz zbliżamy się do
kolejnego punktu - poniewai stale dochodzi coÅ› nowego, ro-
zum jest progresywny. Oznacza to, że poznanie człowieka stale
się rozwija, posuwa się naprzód.
- I może jednak mimo wszystko filozofia Kanta jest właści-
~ wsza od filozofii Platona? w
i~ ' - Tak, bo "duch świata" się rozwinął - i rozszerzył - od
~;- Platona do Kanta. Bo jakżeby inaczej. Ale, wracając do rzeki,
~ możemy powiedzieć, że przybyło w niej wody. Upłynęło wszak
~4f ,ponad dwa tysiące lat. Kant mylił się przypuszczając, że jego
~"~; prawdy pozostaną na brzegu rzeki niczym kamienie, których nic
nie ruszy z miejsca. Również myśli Kanta poddawane są dalszej
~k:' obróbce i także jego rozum stał się przedmiotem krytyki następ-
~x· nego pokolenia.
- Ale rzeka, o której mówiłeś...
x;:
;f - Tak?
- Dokąd ona płynie?
- Hegel stwierdził, że duch świata rozwija się ku coraz więk-
',~ szej świadomości samego siebie. A z rzekami bywa tak, że im
bli-
~ żej morza, tym stają się szersze. Według Hegla, w historii chodzi
~: o to, że duch świata powoli budzi się do świadomości samego
; siebie. Świat przecież jest tu od dawna, ale przez ludzką kulturę
' i rozwój ludzkości duch świata staje się coraz bardziej świadomy
~: swej istoty.
- Dlaczego jest tego taki pewien?
- Wskazuje na to jako realność historyczną, wcale nie ma
zamiaru wróżyć. Każdy, kto studiuje historię, dostrzeże, że
391
H E G E L
ludzkość stale kroczy ku lepszemu poznaniu samej siebie, ku
samorozwojowi. Zdaniem Hegla, studia dziejów wykazują, ie
ludzkość porusza się ku coraz większej racjonalności i wolności.
Śmiesznymi, niezgrabnymi krokami rozwój historyczny po-
stępuje naprzód. Mówimy, ie historia "przekracza samą siebie"
albo że jest "celowa".
- Tak więc rozwój,trwa.
- Tak, historia jest jak jeden długi łańcuch refleksji. Hegel
wskazał również na pewne zasady, rządzące tym łańcuchem re-
fleksji. Ktoś, kto gruntownie bada historię, zauważy, że każda
myśl powstaje z innych, wcześniejszych myśli. Natychmiast jed-
nak, gdy myśl zostaje przedstawiona, przeciwstawia się jej inna
myśl. W ten sposób rodzi się napięcie pomiędzy dwoma prze-
ciwstawnymi sposobami myślenia. Ale napięcie to neutralizo-
wane jest przez trzecią myśl, która czerpie z obu to, co najlepsze.
- Masz jakiś przykład?
- Pamiętasz może przedsokratyków, którzy dyskutowali
o zagadnieniu pramaterii i zmiany?
- Mniej więcej.
- Eleaci twierdzili, że właściwie jakakolwiek zmiana jest
niemożliwa. W konsekwencji musieli zaprzeczyć istnieniu ja-
kichkolwiek zmian, choć w każdej chwili rejestrowali je zmys-
łami. Eleaci bronili pewnego poglądu. Takie zajęcie stanowiska
Hegel nazwał tezą.
-Ico?
- Za każdym razem, gdy wysunięte zostaje jakieś zdecydo-
wane twierdzenie, pojawia siÄ™ twierdzenie przeciwne. Hegel
nazwał je negacją. Negacją filozofii eleatów była koncepcja He-
raklita, który powiedział: "Wszystko plynie". Powstało napię-
cie pomiędzy dwoma diametralnie różniącymi się od siebie po-
glądami. Ale napięcie to "zostało zniesione", gdy Empedokles
stwierdził, że obie strony mają trochę racji, a trochę się mylą.
- Powoli rozjaśnia mi się w głowie...
- Eleaci mieli rację, że nic właściwie się nie zmienia, ale nie
mieli racji twierdząc, ie nie moiemy zaufać naszym zmysłom.
H E G E L
Heraklit miał rację, gdy mówił, ie możemy ufać zmysłom, ale nie
tniał racji upierając się, że w s z y s t k o płynie. -
. - Ponieważ pierwiastków jest więcej nii tylko jeden. I one
się nie zmieniają, zmieniają się tylko połączenia między nimi.
- Właśnie. Punkt widzenia Empedoklesa, który łączył te
dwa przeciwne stanowiska, Hegel nazwał negucją negacji.
- Cóż za słowa!
- Te etapy procesu rozwoju nazwał tezą, antytezą i syntezą.
Możesz na przykład powiedzieć, ie racjonalizm Kartezjusza był
_: xezą, której przeciwstawiła się empiryczna antyteza. Wreszcie
,:; przeciwieństwo to, napięcie między dwoma różnymi sposobami
~ myślenia, zostało zniesione przez syntezę Kanta. Kant w pew-
., ......
`~ych punktach przyznawał rację racjonalistom, a w pewnych
~ , -.- empirystom. Wskazał takie, że obie strony myliły się co
~t' c~o pewnych ważnych punktów. Ale historia nie kończy się na
~".IĆancie. Synteza Kanta stała się punktem wyjścia do kolejnego
~T trójczłonowego łańcucha refleksji, czyli "triady". Bo również
z .Å›,yntezÄ™ neguje nowa antyteza.
- To było bardzo teoretyczne.
- Owszem, wiele tu teorii. Ale Hegel wcale nie ma zainiaru
~,:;-~rciskać historii w jakiś schemat. Uwaiał, że taki dialektyczny
~~: wzór da się odczytać z samej historii. Podkreślał, że odkrył
~" :pewne prawa rozwoju rozumu - czyli biegu ducha świata przez
~x
~t~,.historiÄ™.
~v:
- Rozumiem.
,,, ,
- Ale dialektykę Hegla można zastosować nie tylko do hi-
~ vtorii. Również kiedy o czymś dyskutujemy czy coś rozważamy,
tnyślimy dialektycznie. Próbujemy wytropić słabe punkty da-
'_~ego sposobu myślenia. Hegel nazwał to "myśleniem negatyw-
! -hym". Kiedy jednak wynajdziemy wady tego sposobu myślenia,
?,możemy zachować z niego to, co najlepsze.
- Przykład!
- Gdy socjalista i prawicowiec zasiadają, by rozwiązać jakiś
`i~a sposobami myślenia. Nie oznacza to, że jeden ma w.pełni ra-
~;-~ję, a drugi całkiem się myli. Prawdopodobnie obaj mają trochę
392 - ~ 393
H E G E L
racji, i obaj siÄ™ trochÄ™ mylÄ…. Podczas dyskusji najprawdopodob-
niej zachowa siÄ™ to, co najlepsze w argumentacji obu stron.
- Miejmy nadziejÄ™.
- Ale kiedy tkwimy w samym środku takiej dyskusji, nie
zawsze łatwo jest stwierdzić, co jest najbardziej rozumne.
Właściwie dopiero historia rozsądzi, co było dobre, a co złe.
"Rozumne" jest to, co "rzeczywiste".
- Czyli właściwe jest to, co przetrwa.
- A może: przetrwa to, co jest właściwe.
- Nie miałbyś dla mnie przypadkiem jakiegoś przykładu?
- Sto pięćdziesiąt lat temu wielu ludzi walczyło o równo-
uprawnienie kobiet. Ale wielu także zajadle się temu sprzeci-
wiało. Gdy dzisiaj zapoznamy się z argumentami obu stron, nie-
trudno stwierdzić, czyje były bardziej rozumne. Ale nie wolno
nam zapomnieć, że jesteśmy "mądrzy po szkodzie". Okazało się,
że ci, którzy walczyli o równouprawnienie, mieli rację. Wiele
osób oblałoby się rumieńcem ze wstydu, gdyby czarno na białym
ujrzeli, jaki poglądy w tej kwesdi wyrażał ich dziadek.
- O, na pewno. A co o tym myślał sam Hegel?
- O równouprawnieniu?
- A nie o tym mówiliśmy?
- Chcesz uslyszeć cytat?
- Chętnie!
- "Różnica między mężczyzną a kobietą jest taka sama jak
między zwierzęciem a rośliną-pisał. -Zwierzę jest czymś bar-
dziej zgodnym z charakterem mężczyzny, roślina czymś bardziej
zgodnym z charakterem kobiety, ponieważ kobieta to raczej
spokojne (podobne do rośliny) rozwijanie się, którego zasadą
jest pewna bardziej nieokreślona jednia uczucia. Jeśli kobiety
stoją na czele państwa - państwo znajduje się w niebezpie-
czeństwie. Działają one bowiem nie podług wymagań ogólności,
lecz podług przypadkowej skłonności i przypadkowego mnie-
mania. Kobiety zdobywają wykształcenie nie wiadomo jak, jak
gdyby w atmosferze wyobrażeń, bardziej dzięki życiu niż dzięki
zdobywaniu wiadomości, gdy tymczasem mężczyzna zdobywa
H E G E L
sobie stanowisko tylko dzięki osiągnięciom myśli i dzięki wielu
wysiłkom".
- Dziękuję, to mi wystarczy. Nie chciałabym już słuchać po-
dobnych cytatów.
- Ale ten cytat jest doskonałym przykładem, że uznawanie
czegoś za rozumne podlega ciągłym zmianom. Pokazuje, że rów-
nież Hegel był dzieckiem swoich czasów. I my także nimi jeste-
śmy. Nasze "oczywiste" opinie równiei nie wytrzymają próby
~ ° dziejów.
- Czy masz jakiś przykład?
i,: - Nie, na to, niestety, nie mam przykładu.
'°<:
° - Dlaczego?
~;,
- Dlatego że musiałbym wskazać coś, co już w tej chwili się ,
y~` zmienia. Nie mogę ci jako przykładu podać, że jeżdżenie sa-
~`~, -mochodem jest nierozumne, ponieważ samochód zanieczyszcza
~: przyrodę. Przecież już wielu ludzi sądzi podobnie. Byłby to więc
zly przykład. Ale wiele z tego, co postrzegamy jako oczywiste,
nie wytrzyma osÄ…du historii.
- Rozumiem.
- Poza tym możemy zauważyć coś jeszcze: właśnie to, że
wielu mężczyzn w czasach Hegla wypowiadało podobnie bezli-
,
tosne opinie o niższości przeciwnej płci, przyspieszyło wyzwo-
~lenie kobiet.
- Jak to możliwe?
- Wysunęli tezę, czyli "pozycję". Powodem tego, że w ogó-
le musieli zająć jakieś stanowisko, był początek buntu kobiet.
F' Nie trzeba przecież wyrażać swego zdania o czymś, co do czego
wszyscy są zgodni. A im ostrzej się wypowiadali o niższości ko-
biet, tym silniejsza stała się "negacja".
- Chyba rozumiem.
' - Można więc powiedzieć, że najlepiej jest mieć energicz-
a,
nych przeciwników. Im bardziej skrajne są poglądy, tym silniej-
szą wywołują reakcję. Jest coś takiego, co nazywa się "wodą na
` ~i'n" ~
- Mam wrażenie, że mój młyn zaczął się obracać bardzo
energicznie.
3~4 395
H E G E L
- Równiei w sensie czysto logicznym czy filozoficznym czę-
sto istnieje dialektyczne napięcie pomiędzy dwoma pojęciami.
- Podasz przykład?
- Kiedy zastanawiam się nad pojęciem byt, będę nieuchron-
nie musiał wprowadzić równiei pojęcie przeciwstawne, czyli
niebyt. Nie można przecież zastanawiać się, czy się istnieje, bez
refleksji, że się kiedyś przestanie istnieć. Napięcie między by-
tem a niebytem niweluje pojęcie "stawania się". To, że coś się
staje, oznacza w pewnym sensie, że jest i że nie jest.
- Rozumiem.
- U Hegla rozum jest więc rozumem dynamicznyttt. Ponieważ
rzeczywistość cechują sprzeczności, równieź opis rzeczywisto-
ści musi być pełen przeciwieństw. Zaraz usłyszysz pewien przy-
kład: podobno duński fizyk NIELS BOHR miał nad drzwiami
wejściowymi zawieszoną podkowę.
- To przynosi szczęście.
- Ale to przecież przesąd, a Bohrowi można było przypisać
wszystko, tylko nie wiarę w przesądy. Pewnego razu odwiedził
go przyjaciel. "Nie wierzysz chyba w coś takiego?" - zapytał.
"Nie wierzę - odparł Niels Bohr - ale słyszałem, że to działa,
nawet jeśli się nie wierzy".
- Zatkało mnie.
- Jego odpowiedź była właśnie dialektyczna, ktoś powie-
działby, że wewnętrznie sprzeczna. Niels Bohr, który podobnie
jak nasz poeta VINJE znany był z ironicznego spojrzenia na życie
i wychwytywania paradoksów, powiedział kiedyś: "Istnieją dwa
rodzaje prawd. Są prawdy powierzchowne, których przeciwień-
stwo jest wyraźnie nieprawdziwe. Ale istnieją także prawdy głę-
bokie, których przeciwieństwo jest równie prawdziwe jak one
same".
- I jakie to miałyby być prawdy?
- Jeśli na przykład powiem, że iycie jest krótkie...
- ZgodzÄ™ siÄ™ z tym.
- Ale przy innej okazji mogę rozłożyć ręce i stwierdzić, że iy-
cie jest długie.
H E G E L
. - Masz racjÄ™. To tei w pewnym sensie prawda.
- Dam ci jeszcze przykład, jak napięcie dialektyczne może
wywołać spontaniczne działanie prowadzące do nagłej zmiany.
- Mów!
- Wyobraź sobie dziewczynkę, która stale odpowiada mat-
ce: "Tak, mamo. Dobrze, mamo. Jak chcesz, mamo. Oczywiście,
zaraz to zrobiÄ™, mamo".
- Aż mi ciarki chodzą po plecach!
- Z czasem matkę zaczyna irytować, że córka we wszyst-
`r= . kim okazuje posłuszeństwo. Wreszcie krzyczy zdenerwowana:
~~' nPrzestań być taka posłuszna! ", a dziewczynka odpowiada: "Do-
y . brze, mamo".
- Chyba bym ją trzasnęla.
x ;:. - Prawda? A co byś zrobiła, gdyby zamiast tego odpowie-
~~~~~,- działa: "Właśnie, że chcę być posłuszna!"
- Byłaby to dziwna odpowiedź. Może i wtedy bym ją ude-
, rz~Å‚a.
;.
- Innymi słowy sytuacja ugrzęzła. Napięcie dialektyczne
:; , ~yło tak zaostrzone, ie musiała nastąpić jakaś zmiana.
- Masz na myśli rękoczyny?
- Powinniśmy jeszcze wspomnieć o ostatniej spośród cech
'filozofii Hegla.
- Siedzę i słucham.
- Pamiętasz, jak mówiliśmy o tym, że romantycy byli indy-
widualistami?
- "Tajemna droga wiedzie do wnętrza".
- Właśnie ten indywidualizm napotkał swą "negację" czy
`~przeciwieństwo w filozofii Hegla. Hegel nadawał wielkie zna-
czenie temu, co nazywał "siłami obiektywnymi". Miał na
myśli rodzinę i państwo. Można powiedzieć, że Hegel z przy-
,mruieniem oka traktował jednostkę. Uwaiał, że jednostka jest
e~rganiczną cząstką wspólnoty. Rozum czy duch świata uwidacz-
via się przede wszystkim we wzajemnym oddziaływaniu ludzi
na siebie.
- Wyjaśnij mi to.
396 397
H E G E L
- Rozum przejawia się przede wszystkim w języku. A język
nas kształtuje. Język norweski doskonale poradzi sobie bez pana
Hansena, ale pan Hansen nie poradzi sobie bez norweskiego.
A więc to nie jednostka tworzy język, lecz język tworzy jed-
nostkÄ™.
- No tak, można tak powiedzieć.
- Tak jak jednostką kształtowana jest przez język, tak samo
kształtują ją także określone warunki historyczne. I nikt nie
jest niezależny od tych warunków. Dlatego ten, kto nie znajdzie
swojego miejsca w państwie, jest człowiekiem niehistorycznym.
Pamiętasz może, że ta myśl była ważna także dla wielkich filo-
zofów w Atenach. Tak jak nie można sobie wyobrazić państwa
bez obywateli, tak też nie można sobie wyobrazić obywateli bez
państwa.
- Rozumiem.
- Zdaniem Hegla, państwo to coś więcej niż pojedynczy oby-
watel. To nawet więcej niż suma obywateli. Według Hegla nie
można "wypisać się" ze społeczeństwa. Dlatego ktoś, kto tylko
wzrusza ramionami na społeczeństwo, w którym żyje, i pragnie
"odnaleźć siebie", jest po prostu blaznem.
- Nie wiem, czy całkiem się z tym zgadzam, ale dobrze,
niech i tak będzie.
- Zdaniem Hegla, to nie jednostka "odnajduje siebie", lecz
duch świata.
- Duch świata odnajduje siebie?
- Hegel twierdził, że duch świata powraca do siebie trój-
stopniowo. To znaczy, że trójstopniowo uświadamia sobie sie-
bie.
- Dobrze, opowiedz mi o całych tych schodach.
- Najpierw duch świata uświadamia sobie siebie w jedno-
stce. To Hegel nazwał roxumem subiektywnym. Wyższą świa-
domość duch świata osiąga w rodzinie, społeczeństwie i państ-
wie. To Hegel nazwał rozumem obiektywnym, ponieważ jest to ro-
zum, który objawia się we wzajemnym oddziaływaniu ludzi na
siebie. Ale pozostał jeszcze ostatni stopień...
Bardzo jestem ciekawa.
H E G E L
- Najwyższą formę samopoznania duch świata osiąga w ro-
xumie absolutnym. A rozum absolutny to sztuka, religia i filozo-
fia. Z nich wszystkich filozofia jest najwyższą formą rozumu, bo
w filozofii duch świata zgłębia swą własną działalność w dzie-
jach. Tak więc dopiero w filozofii duch świata spotyka samego
siebie. Można chyba powiedzieć, ie filozofia jest lustrem ducha
świata.
- To jest takie tajemnicze, że chyba potrzeba mi trochę
czasu, żeby to przetrawić. Ale podobało mi się to, co powie-
działeś na końcu.
- Powiedziałem, że filozofia jest lustrem ducha świata.
- To było piękne. Myślisz, że ma to coś wspólnego z lustrem
w mosiężnych ramach?
- Tak, skoro już o to pytasz.
- Co chcesz przez to powiedzieć?
- Zakładam, ie to "mosiężne lustro" ma jakieś szczególne
xnaczenie, jako że stale jest wspominane.
- I pewnie domyślasz się, jakie jest to znaczenie?
- Nie, nie. Powiedziałem tylko, że lustro nie powracałoby
e tak często, gdyby nie miało jakiegoś szczególnego znaczenia dla
~ `Hildy i jej ojca. Jakie ma znaczenie, może nam zdradzić jedynie
Hilda.
- Czy to ironia romantyczna?
- Beznadziejne pytanie, Zosiu.
- Ale dlaczego?
- Dlatego, że to nie my tym się zajmujemy. Jesteśmy tylko
ł bezbronnymi ofiarami ironii. Gdy przerośnięte dziecko rysuje
~ coś na kartce, nie możesz pytać papieru, co ma przedstawiać ry-
sunek.
- Ciarki chodzą mi po krzyżu.
398