sredniowiecze038aangelsa

Temat: Najstarsze zabytki języka polskiego.

Najwcześniej zapisanymi polskimi wyrazami są nazwy (plemion, miejscowości i
rzek).
IX w. - GEOGRAF BAWARSKI - geograficzno - historyczny opis anonimowego autora,
sporządzony w Bawarii. Rejestruje plemienne terytoria środkowej Europy i te,
które zamieszkiwały obszary późniejszego państwa polskiego: Wiślanie,
Goplanie, Lędzicy, Ślężanie, Dziadoszanie, Opolanie.
X w. - DAGOME IUDEX - to najdawniejszy polski dokument, w którym Mieszko I
oddał swoje państwo pod opiekę papieża. Sporządzony w X wieku, prawdopodobnie
około 990 roku. Zachowały się jedynie kopie streszczenia z późniejszego
okresu. Łacińska pisownia zniekształciła formę polskich nazw. Dokument
wymienia nazwy plemion, rzek, grodów.
XI w. - KRONIKA THIETMARA - dokument, zawierający polskie nazwy rzek, grodów i
plemion: Dziadoszycy, Ślężanie, Głogów, Krosno, Niemcza, Wrocław, Odra, Bóbr.
Wymienia także imię polskiego władcy Bolesława Chrobrego.
1136 - BULLA GNIEŹNIEŃSKA - bulla papieża Innocentego II do biskupa
gnieźnieńskiego sporządzona w roku 1136. Zawierała rejestr dóbr arcybiskupa
gnieźnieńskiego zatwierdzonych przez papieża. Jest to dokument bardzo
obszerny, dostarcza wiele materiału językowego. Na jego podstawie można już
stosunkowo dużo powiedzieć o ówczesnej polszczyźnie. W tekst łaciński
wpleciono 410 polskich wyrazów, tzn. nazw miejscowych i osobowych. Nazwy
miejscowe dzielimy na cztery grupy: nazwy związane z ukształtowaniem terenu
(Dębnica od dół), nazwy utworzone od nazw osobowych ( Janowice - Jan), nazwy
oznaczające założyciela osady (Janowicy - Janowice), nazwy osad służebnych
(Koniarze - koń). Nazwy osobowe także dzielimy na cztery grupy: staroplskie
imiona dwuczłonowe (Bogumił), skróty imion dwuczłonowych (Sławik - Sławomir),
imiona przezwiskowe (Gęba), imiona obcojęzyczne (Piotr). Nazwy występujące w
Bulli mówią wiele o świadomości ówczesnych ludzi, informują o ich zajęciach.
Stanowią także materiał do badania nad słowotwórstwem i początkami polskiej
ortografii. Ze względu na znaczenie "Bulli gnieźnieńskiej" dla badań historii
polszczyzny Aleksander Bruckner (1956-1939, wybitny polski językoznawca)
nazwał ją "złotą bullą języka polskiego".
1270 - KSIĘGA HENRYKOWSKA - dokument, zawierający dzieje klasztoru cystersów w
Henrykowie. Zawiera pierwsze polskie zdanie "Daj, ać ja pobruszę, a ty
poczywaj", które wypowiedział chłop do swojej żony mielącej na żarnach.
Powstała w roku 1270.
XIII w. - BOGURODZICA - najdawniejsza pieśń polska, wzorowana na hymnach
grecko - bizantyjskich, o czym świadczy wyraz Bogurodzica. Najstarsza część
pieśni składała się z 2 zwrotek. Pierwsza skierowana jest bezpośrednio do
Matki Boskiej z prośbą o wstawiennictwo u Syna, by zechciał wysłuchać ludzkie
prośby. Druga, skierowana jest do Syna Bożego, zawiera błagania o "zbożny
pobyt' na ziemi i "rajski przebyt" po śmierci. Pieśń ta jest źródłem
informacji o słownictwie i formach gramatycznych ówczesnej polszczyzny.
XIV w. - KAZANIA ŚWIĘTOKRZYSKIE - dokument przedstawiający odmiany
małopolskiej polszczyzny oraz początek oficjalnego języka pisanego.
XIV w. - PSAŁTERZ FLORIAŃSKI - Nazwa pochodzi od klasztoru świętego Floriana w
Austrii, gdzie ten psałterz odnaleziono. Ma on trzy wersje językowe: polską,
łacińską, niemiecką.
koniec XIV w. - PSAŁTERZ FLORIAŃSKI - obejmuje 150 psalmów, podarek od
mieszczan krakowskich dla Królowej Jadwigi.
XV w. - PSAŁTERZ PUŁAWSKI - Podobnie jak inne psałterze z tego okresu był
tłumaczony z dawnych przekładów z XIII wieku.
XV w. - O ZACHOWANIU SIĘ PRZY STOLE - Zapis pochodzi z roku 1415. Autor był
szlachcicem z Gocławic, na imię miał Przesław. Zmarł w 1419. Jest to
najdawniejszy ze znanych wierszy obyczajowo-dydaktycznych. Rozpoczyna się i
kończy apostrofą do Boga. Zawiera wskazówki co do zachowania się przy stole.
Autor napomina mężczyzn by nie wybierali największych i najlepszych kąsków, by
zwracali uwagę na innych biesiadników, zwłaszcza na kobiety. Utwór zawiera
także pochwałę kobiet. Autor znał dwory polskie, a także obyczaje biesiadne
sąsiadów zachodnich. Usiłował wszczepić wyższą kulturę bycia współczesnym mu
Polakom, wraz z rycerskim kultem dla kobiety.
XV w. - KAZANIA GNIEŹNIEŃSKIE - dokument przedstawiający odmiany
wielkopolskiej polszczyzny oraz początek potocznego języka mówionego.
LEGENDA O ŚWIĘTYM ALEKSYM to wiersz staropolski, którego zapis pochodzi
prawdopodobnie z 1454 roku. Opiera się na wzorze francuskim lub włoskim.
Pierwotna wersja utworu powstała w V-VI wieku w Syrii, skąd około wieku X
przeszła do Europy Zachodniej. Odtąd zaczęły powstawać liczne redakcje żywota
świętego Aleksego, spisywane po łacinie i w językach narodowych. Utwór
reprezentuje typ literatury hagiograficznej (żywotopisarstwo świętych). Utwory
hagiograficzne były bardzo popularne w średniowieczu. Autor anonimowy.
"Legenda o świętym Aleksym" przedstawia wzorzec osobowy ascety-świętego.
Bohaterem wiersza jest syn księcia Rzymu - Aleksy. Pochodził on z rodziny
chrześcijańskiej, wychowany w atmosferze uwielbienia Boga. Kiedy miał 24 lata
poślubił cesarską córkę Famionę. Darował jednak żonie dziewictwo. Po
niespełnionej nocy poślubnej opuszcza dom rodzinny, a posiadane złoto, srebro
i klejnoty rozdaje ubogim. Staje się żebrakiem proszącym o litość pod jednym z
kościołów. Pewnego dnia Matka Boża zeszła z obrazu i przemówiła do klucznika
tego kościoła by wpuścił Aleksego do środka ponieważ było zimno. Klucznik
rozgłosił ten cud i Aleksego ogłoszono świętym. Ten jednak nie zabiegał o
sławę i anonimowo wrócił do domu rodzinnego. Położył się pod schodami. Leżał
tam nierozpoznany przez 16 lat i spadały na niego pomyje. Po 16 latach umiera,
przed śmiercią spisał swoje dzieje w liście. Po jego śmierci działy się liczne
cuda - dzwony same biły w kościołach, dzięki cudownej mocy ciała chorzy
odzyskiwali zdrowie. Nikt nie mógł wyjąć listu z ręki zmarłego. Zrobiła to
dopiero jego żona, która również pozostała "czysta". Z listu wszyscy
dowiedzieli się o męczeństwie świętego Aleksego.
1455 - BIBLIA KRÓLOWEJ ZOFII - 185 kartek zachowanych. Zwana jest biblią
szaroszpatacką. Rękopis był przeznaczony dla żony Władysława Jagiełły- Zofii.
1465 - ROZMOWA MISTRZA POLIKARPA ZE ŚMIERCIĄ - to najdłuższy polski wiersz
średniowieczny. Jest to utwór moralizująco-dydaktyczny, podejmujący popularną w
średniowieczu myśl memento mori. Na początku utworu umieszczona jest apostrofa
do Boga aby pomógł autorowi w stworzeniu dzieła. Utwór ma skłonić ludzi do
zastanowienia się nad sobą i poprawy. Zawiera charakterystyczne dla ówczesnej
epoki przeświadczenie o nieuchronnym końcu życia wszystkich ludzi. Mistrz
Polikarp prosi Boga o łaskę. Widzi ją w kościele gdy jest sam. Widzimy
symboliczny, przerażający obraz śmierci.
"Uźrzał człowieka nagiego
Przyrodzenia niewieściego
Obraza wielmi szkaradnego (...)
Chuda blada, żółte lice
Łszczy się jako miednica
Upadł ci jej koniec nosa
Z oczu płynie krwawa rosa (...)
Nie było warg u jej gęby (...)
Grożną kosę w ręku mając"
Autor wykorzystał malarski motyw tańców śmierci. Mistrz Polikarp rozpoczyna
dialog ze śmiercią. Ta mówi o swej wielkiej władzy nad ludźmi, niezależnie od
ich stanu majątkowego, czy przynależności klasowej. "Wszytki moja kosa
skarze". Szczególnie pastwić będzie się nad grzesznikami. Wyrówna wszystkie
niesprawiedliwości. Wszyscy będą musieli cierpieć za swoje przewinienia:
duchowni za nadużywanie jadła i napojów, szczególnie alkoholowych, sędziowie
za przekupstwo, kupcy i handlarze za wszelkie nieuczciwości. Do nieba pójdą
jedynie ludzie skromni i pobożni, którzy żyją w bojaźni bożej. Ci nie muszą
lękać się śmierci. Utwór ten wyrasta z chrześcijańskich rozważań o śmierci
obejmujących krąg tzw. czterech spraw ostatecznych - mękę, agonię i śmierć,
sąd ostateczny, niebo lub piekło. Szczególnie burzliwy okres XIV-XV w. -
kryzys cesarstwa i papiestwa, wstrząsy społeczno-gospodarcze, wojny, epidemie,
fala głodu - budziły poczucie zagrożenia i niepewności życia, wzmagając
zarazem pogardę dla świata i jego przemijających wartości. Uciechy, pokusy i
wspaniałości życia ukazywano jako zwodnicze i podlegające nieubłaganej władzy
śmierci.
POSŁUCHAJCIE BRACIA MIŁE - pochodzi z lat 70-tych wieku XV. Znajdował się w
bibliotece w Górach Świętokrzyskich stąd inna nazwa "Lament świętokrzyski".
Jest to najpiękniejsza pieśń religijna z XV wieku godna porównania z
"Bogurodzicą". Charakterystyczna jest monologowa forma wypowiedzi i liczne
zwroty w wołaczu. Występują liczne archaizmy np. maciora - matka, nie lza -
nie można, bogactwo epitetów przymiotnikowych np. krwawe gody, miłe
narodzenie, miły syn, ciężka chwila. Utwór jest monologiem Matki Bożej, która
opłakuje swego ukrzyżowanego Syna. Stojąc pod krzyżem skarży się na swój los,
ponieważ współcierpi z Jezusem. Boleje ponieważ nie może być bliżejsyna i mu
pomóc. Pragnie podeprzeć zwisającą głowę Chrystusa, otrzeć z niego krew,
napoić. Matka Boża zwraca się z wyrzutem do Anioła Gabriela, że spotkało ją
nieszczęście, a przy zwiastowaniu obiecywał jej radość. Zwraca się także do
kobiet by prosiły Boga, aby uchronił ich dzieci od takich cierpień. Utwór
niezwykle wymowny, podkreśla cierpienie Maryi. Uwydatnia przede wszystkim
ludzki wymiar matczynego cierpienia.
"Nie mam ani będę mieć jinego
Jeno ciebie, Synu, na krzyżu rozbitego".