GŁÓWNE ELEMENTY ROZWOJU EKONOMICZNEGO EUROPY

W ekonomice europejskiej w XVII w. potęgowały się objawy kryzysu, który towarzyszył przejściu od feudalnych do kapitalistycznych stosunków produkcji.
Ogólny kryzys, obejmujący kontynent europejski, nie był równoznaczny z powszechnym regresem gospodarczym, jakkolwiek w wielu krajach był on bardzo wyraźny.-Rejon śródziemnomorski, po raz pierwszy w dziejach, przestał być głównym ekonomicznym ośrodkiem Europy. Hiszpania, Turcja, Włochy podupadły nie tylko politycznie, ale przede wszystkim ekonomicznie. Wenecja, potężne niegdyś miasto-państwo, coraz bardziej traciła swe znaczenie.
Na północy, w rejonie Bałtyku, Niemcy, Polska, Dania i dawne miasta hanzeatyckie przeżywały okres stagnacji, z silnymi elementami regresu. Austria, mimo wzrostu znaczenia politycznego, nadal była zacofana, a rozwój gospodarczy był w tym kraju bardzo powolny.
Postęp w dziedzinie gospodarki dokonywał się przede wszystkim w krajach, w których rewolucja burżuazyjna obaliła hamujące rozwój pozostałości feudalnej organizacji społecznej, w Anglii i Holandii. Poza nimi, Szwecja, Rosja i Szwajcaria nie wykazywały tendencji do zastoju lub regresu. Francja zajmowała pośrednią pozycję, ale w tym okresie jej potęga i świetność polityczna nie opierała się na utrwalonych podstawach ekonomicznych.
W skali całego kontynentu, rozwój rejonu północno-zachodniego nie rekompensował regresu na południu, w środkowej Europie i na północnym wschodzie. Problem ogólnej


oceny stanu gospodarczego Europy w XVII w. jest do dziś przedmiotem poważnych dyskusji naukowych.
Merkantylizm. Okres poprzedzający rewolucję przemysłową i utrwalenie kapitalizmu bywa przez niektórych historyków gospodarczych określany jako "epoka merkantyliz-mu". Istotnie, polityka ekonomiczna prowadzona przez większość rozwiniętych lub rozwijających się państw europejskich, zwana - za Adamem Smithem - merkantylizmem, wywarła znaczny wpływ na życie ekonomiczne i społeczne. Merkantylizm wyrósł z warunków właściwych temu stadium kształtowania się kapitalistycznych stosunków produkcji, w którym interesy kapitału handlowego zbiegały się z dążeniami władzy państwowej;
był polityką gospodarczą okresu akumulacji pierwotnej.
Punktem wyjścia, podstawą teoretyczną merkantylizmu było przekonanie, że o bogactwie narodu decydują jego zasoby kruszcu. Wynikało to poniekąd z trudności, jakie gospodarka europejska przeżywała w XVII w. na skutek zmniejszenia napływu kruszców z Ameryki, przy jednoczesnym rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej; powodowało to stałą dysproporcję między potrzebą pieniądza a ilością kruszców. Większość pisarzy i polityków merkantylistycznych źródło środków pieniężnych upatrywała w uzyskaniu dodatniego bilansu handlowego; w pewnym stopniu wniosek ten dyktowała porównawcza analiza sytuacji dwóch krajów: podupadającej Hiszpanii, która swą potęgę opierała w XVI w. na

przywozie srebra z Ameryki i Holandii, czerpiącej bogactwo przede wszystkim z handlu.
Korzystny bilans handlowy stał się celem działania, z którego wynikały dalsze posunięcia. Jednym z najważniejszych było popiera-,^-nie rozwoju wytwórczości krajowej, a to dla dwóch powodów: ograniczenia importu oraz zwiększenia możliwości eksportowych. .Aby ograniczyć import, uruchamiano produkcję towarów sprowadzanych dotychczas zza granicy. Skutecznym instrumentem w realizacji protekcjonizmu przemysłowego była polityka celna: wprowadzanie niskich ceł wywozowych na artykuły przemysłowe, wysokich na surowce i artykuły rolne oraz odwrotnie - wysokich ceł przywozowych na artykuły przemysłowe i niskich na surowce. W zasadzie jednak dążono do samowystarczalności w zakresie zaopatrzenia w surowce, szczególnie te, które były potrzebne do rozbudowy floty i dla przemysłu zaopatrującego armię.
Utrzymywanie niskich cen surowców i artykułów rolnych pozwalało zmniejszyć koszty produkcji i obniżyć ceny produktów przeznaczonych na eksport. Do tego samego celu zmierzała polityka populacyjna. Aby zapewnić tanią siłę roboczą, władze państwowe popierały imigrację, zmuszały do pracy ludzi luźnych, włóczęgów, żebraków, zwiększały dyscyplinę pracy, m. in. przez ograniczenie dni świątecznych.
Dla wielu władców popieranie merkantyliz-mu stanowiło wygodny sposób zapewnienia pieniędzy na organizację wojska i prowadzenie aktywnej polityki międzynarodowej.
W ramach najbardziej ogólnych zasad mer-kantylizmu istniały poważne różnice, tak między poglądami głoszonymi przez pisarzy tego kierunku, jak i w polityce realizowanej przez poszczególne państwa. Wynikało to przede wszystkim z odmiennych warunków ekonomicznych, społecznych i politycznych. Istotne też było, w jakim okresie historycznym kraj realizował zasady polityki merkantylisty-cznej; czy w XVI i na początku XVII w., jak Anglia za panowania Elżbiety, czy w sto lat później, jak Prusy Fryderyka Wilhelma i Rosja Piotra I.


Jean Baptystę Colberl
W Holandii polityka państwowa była w zasadzie podporządkowana interesom wielkich kupców. W Anglii natomiast, jeszcze długi czas po rewolucji, do początków XVIII w., władza państwowa w znacznym stopniu zachowała rolę czynnika regulującego życie ekonomiczne, a przepisy ograniczające wolność handlu uważane były w tym kraju za rzecz naturalną i konieczną.
We Francji polityka merkantylistyczna, zapoczątkowana przez Henryka IV i realizowana, z przerwami, od początku stulecia, osiągnęła najpełniejszy kształt za rządów Ludwika XIV, wiążąc się z nazwiskiem ministra Jean Baptiste Colberta. W systemie stworzonym przez Colberta państwo, poprzez wprowadzenie szczegółowych przepisów, regulowało życie gospodarcze i podporządkowywało je realizacji podstawowego celu polityki Ludwika XIV: umocnienia pozycji Francji i zapewnienia jej dominacji w świecie. Konsekwencją tego założenia były zarówno ogromne osiągnięcia gospodarki Colberta, jak krótkotrwałość i połowiczność tych sukcesów.

Stan zaludnienia i materialne warunki życia
Nierównomierny wzrost zaludnienia. Dla wieku XVII, podobnie jak dla poprzednich stuleci, brak jeszcze dostatecznie pełnych i wiarygodnych danych źródłowych, które pozwoliłyby ustalić liczbę ludności w poszczególnych krajach Europy i wahania stanu zaludnienia w ciągu stulecia. Trudno też wytyczyć dominujące tendencje: spadku lub przyrostu ludności, zbadać strukturę demograficzną, rozmiary i kierunki migracji. Szacuje się, że między rokiem 1600 a 1700 liczba ludności w Europie wahała się w granicach 100 min, a gęstość zaludnienia wynosiła średnio 9 osób na l km2.
Znaczny przyrost ludności w ciągu XVII w. dokonał się przede wszystkim w pierwszych trzech dziesięcioleciach tego stulecia. Poczynając od 1630 r., a w niektórych rejonach jeszcze wcześniej, w całej niemal Europie nastąpiło znaczne osłabienie tempa wzrostu liczby ludności, w wielu zaś krajach - zahamowanie przyrostu lub nawet zmniejszenie stanu zaludnienia.
Do kraj ów, w których spadła liczba ludności, zaliczały się: Hiszpania, Włochy, Niderlandy hiszpańskie, część Niemiec, posiadłości habsburskie, w tym Czechy i Węgry, oraz Polska. Ludność Hiszpanii zmniejszyła się w ciągu XVII w. z 8 do 6 min, Polski z 10 min w połowie stulecia do około 6 min w początkach XVIII w. W Niemczech liczba ludności, wynosząca około 15 min, znacznie spadła i dopiero na początku XVIII w. osiągnęła poprzedni poziom. Włochy, które w XVI w. miały 8-9 min ludności, w 1700 r. liczyły tylko 5-6 min mieszkańców.
W Europie Zachodniej (we Francji, Holandii i Anglii) liczba ludności nie wykazywała tendencji spadkowej, choć przyrost zaludnienia był dużo wolniejszy niż w poprzednim okresie. Francja w połowie XVIII w. posiadała 18,8 min mieszkańców, niemal tyle co w XVI w., pozostając jednym z gęściej zaludnionych krajów Europy (35,1 osób na l km2). Holandia miała 2 min mieszkańców na teryto-

1. LUDNOŚĆ
rium 25 tyś. km2 (80 osób na l km2). Ludność Anglii (wraz z Walią, Szkocją i Irlandią) wzrosła z 4 min w XVI w. do 6,6 min w połowie XVII w. Gęstość zaludnienia w Anglii była nieco niższa niż we Francji, Holandii i niektórych rejonach Niemiec, wynosiła 36 osób na l km2. Znacznie słabiej zamieszkana była Szkocja (15 osób na l km2).
Stosunkowo największy przyrost ludności w drugiej połowie XVII w. dokonał się na północy Europy, w krajach skandynawskich. Od końca XVII w. rozpoczął się także szybki wzrost zaludnienia Prus. W 1688 r. państwo pruskie posiadało l 100 tyś. mieszkańców, w 1715 r. - l 670 tyś., w 1740 r. - 2 380 tyś., w 1786 r. natomiast dwakroć więcej, bo 5630 tyś. Częściowo było to spowodowane terytorialną ekspansją państwa pruskiego. Gęstość zaludnienia w Prusach była daleko mniejsza niż w Europie Zachodniej.
Nierównomierny rozwój ludności w różnych krajach Europy w drugiej połowie XVII w. pogłębił i utrwalił podział kontynentu europejskiego na strefy zaludnienia. Europa Zachodnia wyróżniała się zdecydowanie, podobnie jak w XVI w., dużo gęściejszym zaludnieniem. Linia podziału biegła przez Niemcy. Około 1700 r. w poszczególnych prowincjach zamieszkiwało na l km2: w Brandenburgii 12 osób, w Prusach - 11, Pomorzu - 7, Bawarii - 28, Hanowerze - 24, Magdeburgu - 30, Saksonii - 32, Wirtembergii - 40, a więc tyle co we Francji, więcej natomiast niż w Anglii. Podział ten nie zatarł się w następnym stuleciu. ^
�
Wojny XVII w. a rozwój ludności. Zahamowanie przyrostu ludności lub spadek zaludnienia w wielu krajach Europy stanowiły jeden z objawów ogólnego kryzysu ekonomiczno-ustroj owego. Dużą rolę odegrały tu jednak procesy, z którymi wiązały się bezpośrednio znaczne straty ludnościowe: wojny, epidemie, głód, właśnie w XVII w. szczególnie silnie trapiące Europę.
Wpływ wojen na stan ludności w XVII w. bywał wyolbrzymiany przez współczesnych

pisarzy lub kronikarzy, a w ślad za nimi i przez historyków. Można wyróżnić trzy podstawowe zjawiska bezpośrednio spowodowane wojną: po pierwsze, ludność opuszczała najbardziej zagrożone tereny, uchodząc tam, dokąd wojna nie docierała; po drugie, przemarsze, konfiskaty, grabieże w połączeniu ze zniszczeniem terenów uprawnych i zaprzestaniem prac rolnych powodowały lokalne głody; po trzecie wreszcie, migracje oraz głód sprzyjały szerzeniu się chorób zakaźnych i epidemii. Na terenach objętych wojną trzydziestoletnią panowały: szkorbut, czerwonka, a zwłaszcza tyfus, uważany przez współczesnych za łagodniejszą formę dżumy. Tyfus, a nawet dżuma i cholera dziesiątkowały także ludność Francji podczas frondy i wojen prowadzonych w drugiej połowie XVII w.
Skutki wojen. Demograficzne skutki wojen odczuło dotkliwie wiele krajów. Podczas wojny trzydziestoletniej największe straty poniosły południowo-zachodnie oraz północno-
-wschodnie części cesarstwa. W Brandenburgii, Turyngii, Bawarii, Frankonii liczba ludności zmniejszyła się podobno o połowę. Jeszcze większy ubytek ludności, bo o 60-70 %, miał nastąpić w Meklemburgii, Hesji, Kobu-rgu, Wirtembergii i Palatynacie. Mniej ucierpiała ludność Czech, Saksonii, Śląska i Moraw. Północno-zachodnich Niemiec, terenów leżących na wschód od linii Luksemburg-
-Lubeka, a także górzystych rejonów Austrii i Szwajcarii wojna prawie nie dotknęła. Znaczne spustoszenia natomiast wyrządziły wojska obu stron na ziemiach wschodniej Francji, przyczyniając się do spadku liczby ludności.
W drugiej połowie XVII w. wojny spowodowały ubytek ludności dalszych państw europejskich. Polska odczuła skutki wojny domowej na Ukrainie (1648-54) oraz wojny ze Szwedami (1655-60). Podobnie stało się i w Niderlandach w czasie wojny 1667 r. i wielkich kampanii militarnych po 1672 r.
Epidemie. Innym czynnikiem wpływającym na tempo rozwoju ludności^ Europie były epidemie. Ich nasilenie w XVII w. przypominało czasy Czarnej Śmiercfw XIV w. Po zarazie w 1630 r., która objęła wiele krajów, w


Epidemia w Londynie w 1655 r. Rycina współczesna
latach czterdziestych i pięćdziesiątych ogarnęła Europę nowa fala epidemii. Od zarazy ucierpiało wówczas wiele miast angielskich, a szczególnie Londyn (1646-49), niektóre rejony Hiszpanii (1648-50), Amsterdam i Lejda (1655), Gdańsk (1653 i ponownie 1657). W latach 1656-57 epidemia ogarnęła wiele rejonów Włoch, najdotkliwiej dając się odczuć w Ligurii i księstwie Neapolu. WNeapolu zmarło wówczas 50% mieszkańców. Epidemia dżumy, która pustoszyła Anglię w 1665 r., w samym tylko Londynie spowodowała śmierć około 100 tyś. osób.
Odżywianie. Występowaniu epidemii sprzyjały warunki, w jakich żyła większość ludności:
sposób odżywiania, mieszkania, stan higieny.
Sposób odżywiania zależał od lokalnych tradycji, warunków, klasy społecznej, czy wreszcie stopnia zamożności. Inne było pożywienie chłopa szwedzkiego, dla którego podstawowym produktem był gruby czarny chleb

oraz solone mięso lub ryba, inne chłopa francuskiego, spożywającego mięso tylko w niedzielę i święta, jako specjalny przysmak. Inaczej odżywiali się mieszczanie, inaczej szlachta czy chłopi; w obrębie każdej z tych grup także istniały znaczne różnice.
Niezależnie od miejscowych warunków i tradycji, większość ludności chłopskiej odży-! wiała się niedostatecznie. Podstawę pożywienia stanowiło żyto, jęczmień i owies, grubo mielone i spożywane w postaci chleba, placków czy kasz. Mięso, nabiał, warzywa, tłuszcze były dodatkiem, mniej lub więcej skąpo używanym. Podstawowym napojem pozostawała woda, mleko i na północy piwo oraz wódka, na południu wino. Pijaństwo szerzyło się we wszystkich krajach i wśród wszystkich warstw społecznych. Nowe napoje: kawa i herbata oraz czekolada w XVII w. były jeszcze rzadkie, pojawiały się w najbogatszych domach kupieckich, na dworach panujących, budząc zresztą liczne sprzeciwy lekarzy, a także niektórych władców.
Głody i nieurodzaje. Niebezpieczeństwo głodu, zmniejszone w XVI w. na skutek podwyższenia poziomu uprawy, nie zniknęło w XVII w. Europę wielokrotnie nawiedzały dotkliwe klęski nieurodzaju, spowodowane częściowo warunkami klimatycznymi. Następstwem nieurodzajów była drożyzna i głód, szerzący się tak w miastach, jak i na wsi. W połowie XVII w. ceny zboża w głównych ośrodkach handlu zbożowego: Amsterdamie, Paryżu, Lipsku i Gdańsku wzrosły do poziomu głodowego. W Anglii w 1649 r. osiągnęły najwyższy poziom notowany w tym stuleciu. Skutki nieurodzaju odczuwała także dotkliwie Hiszpania i Szwecja.
Po krótkim okresie lepszych zbiorów i spadku cen zboża, w latach 1660-63 spadła na Europę nowa klęska nieurodzaju. Kryzys zbożowy z różną siłą dotknął wiele krajów, największe rozmiary osiągając we Francji. Doszło tam do lokalnych głodów. Lekarz z Blois pisał w marcu 1662 r.: "Nigdy nie widziałem nic, co byłoby podobne do obecnych spustoszeń w Blois. Znajduje się tu 4 tyś. (biednych), którzy uciekli z sąsiednich parafii. Na wsi głód jest jeszcze większy. Chłopstwo


nie ma chleba. Zbierają wszelkie możliwe ochłapy mięsa, a kiedy padnie koń, rzucają się na niego i zjadają". Opisana tu sytuacja nie była wyjątkowa w XVII w., podobne relacje można mnożyć.
Trzecia fala klęski nieurodzaju przyszła w latach 1675-79, nie była jednak tak ciężka. W latach osiemdziesiątych w wielu krajach urodzaje były niepomyślne, największy jednak nieurodzaj, który można porównać z klęską nieurodzaju w 1590 r. dotknął Europę w 1690 r. Wielki głód ogarnął Francję w latach 1693-94 oraz w 1709 r., miał jednak lokalny charakter, nie wystąpił w innych krajach Europy.
Warunki mieszkaniowe. Warunki mieszkaniowe nie uległy w tym okresie istotnym zmianom. Na wsi, poza Anglią i Holandią, zdecydowanie dominowały lepianki lub drewniane chaty kryte strzechą, niskie, często bardziej podobne do piwnic niż mieszkania ludzkiego;
Kłopoty Paryża. Satyryczna rycina współczesna

:^qzoit aofefnda^sBu fefnz^n ismni ^o^Jo^aro psoupTq ^SOJ^ZJJ �nfe-i5[ osoupnpziu (9pqY(zs ałtnoJ^AzJi BISBJZM An^o^s psoupny z^pż 'i^S
-uy - ^iMO^ni" op n^unsołs M B^RIM iXqz
lS9f U^pUO"! - ^MO^S" 9Z 'I[IZpJ9IMl IUS9ZO
-^odsM �J ^99 J y\v �nfBJ?[ oga^o op n^unsois M ^znp 9iuJ9iui{odsM9iu fXq nuXpuoq i^soupnJ ISOJ^ZJJ 'psoupn^ 'sAl oot7 ^^^cl ^f 9Tuqop
-od ofefezo^J5[9ZJd '0691 E OC9I lual^OJ Azpśim
M03UB^ZS9TIU ^qZ3TI {TOMpod U^pUO^ �^foU9p
-U9^ feUAM39ZJd ^pM^Z^^M lS^JUIQl]BU_9lItJJL.
'o^p^dnpod 9is^Z3 ui^i M iSBim aplM �^itfiAL
-3Z Z IMOM^d^U 9IUZOfe{XM I3SOUpn{ ISOJ^ZJd
Xpz3^izpMi3z~^^i]Ąf �MO}ZJqo śqzoii Pf^zs
-ZXM9ZJd AYOUOżZ ^qZOI{ q3^1SBIUI q3^ZS5[ŚIM
q3i5[1sXzsM 9M aiMmd �q3^is^iiu M ^BMOu^d osoupiJanus Bzs5[5iMfeJS[ �)seiui aiuaiupn[e7
Tł^ ^g-OE Bu0 ^JSOU^M 'oż
-3i5[zpn{ Bp/(z i3sożn^p cu^pazJd p5[siu ZBJO uazpoJn ^qz3i{ ^znp 0} BU B{BMĄd^ '^uzo
-BUZ ozp.req ^q q3^M}su9Z39{ods qoXus9Z3MO
M y(Z3IZpOpI l p9IZp 5[319SpO 'Bp^Z n?[OJ UI^ZSMJ9ld M ^pJ9IUin g/l Op g/-[ V, '-ys\ Q\ 5pIAV ^TBS^ISO q3/(UOZpOJn BMO{Od 05tt^ -- B5[OSXM OZpJBq B^łSOZOd p9IZp pOJSM 3SOUplJ9HUS


?[9iM^o5[->[^f 'aazpOJn Xqz3ii fouozs^giMz Xs3J5[o Ą^Mod^sBU qoXMopsoupnt ł^Jis ipAmp qoBS3J5[o OJ -i^soupni n5[9iM ^Jni?[nJis
TZM 92^ 9UO Ą^M^d^ �lp/(UZ3I^.lgoiU9p A\05[in5[S qOIUp9JSOdZ9q Op 9IS 0{BZ3IUBJż0 3IU
'M IIAX M ^do-mg qo^ofeTdmł MofezpoJnsiu i iiui9pid9 'aafoM 9iii9Z3BU7 'Biuazpoin B ^no87
psoupri| q3n^
:- �9M05[łfeiuiBd a^pauł oirefiqAA\
I 9ZSJ9IM OU^Sld ^IU9ZJ^p^M 03^ BIU9IU19IIU
-^dn ^yp 'Z^JBJ ouozozs/Czoo '^mnzp nmapida faofefescS^M 9iu npOMod z �J 9991 A\ Xp9r>[
�/(ZBJTiZ OłPOJZ 9UZ3
-9iA\ 'imałoś 93feuq3no XpuĄd Xonn m9i?tpOJS 'MożfepopOM o^q 9m ois9Z3 qoB)s^iui M -OM
-p^qoJ śis o^zpz9iu8 'MISJBM q3Xzsf9iuzoiuBz
-FBU PMBU 'q^uiop A\. �9UZ3iui9pid9 Aqo.ioip Ąs^g^M 9iu qoXJOi5t ^IP 'u/taoKzJd z feup9f^q 'q3Bis^im M 9Tqoż9zozs 'Xu9iżiq u^łs -BnaiSiH
�miB5[s
-9p uiXuBpizp3ZJdod 'nm9Z3ZS9imod lu^upaf
M 9IS I{IZpZ9IUż B19ZJ9IMZ I 9IZpnq �BIU9IUI^5[
ou^A\Azn B3ppnq o^f XdoJng niupn^od 13U



sSpug uopuo7 isom gitreid uiXzsAJ3id BU '�/w IIAX n^ifezood z nuA:puo'-[ ?[opiM







Londyn

1600 -

250

tyś.

1700

- 675

tyś.

1800

865 tyś.















Paryż

1600 -

180

tyś.

1700

- 500

tyś.

1789

640-670 tyś.

Wiedeń

1600 -

50

tyś.

1750

- 175

tyś.

1800

222 tyś.















Berlin

1600 -

12

tyś.

1700

- 29

tyś.

1783

141 tyś.















Przyczyny rozwoju ośrodków miejskich były bardzo różne, najczęściej wiązało się to ze skoncentrowaniem w nich życia politycznego kraju, rzadziej z działalnością przemysłową i
handlową.
i
Migracje. Pewien wpływ na rozwój jednych, a upadek innych miast wywierały migracje, przypływ i odpływ ludności, zwłaszcza rzemieślników. Dla wielu krajów był to poważny problem. Zgodnie z tendencją do popierania wzrostu liczby ludności właściwą polityce merkamylistycznej^ starano slę"źapobiec wy-cho3zstwu7~a^arazem przyciągnąć imigrantów. Ukazywały się zakazy emigrowania wys
W XVII w. rolnictwo było nadal podstawowym zajęciem przeważającej części ludności. W gospodarce rolnej nie nastąpiły w tym czasie poważniejsze zmiany. Postęp polegał przede wszystkim na rozprzestrzenianiu nowych upraw i metod uprawy roli wprowadzonych już w XVI w. w najbardziej rozwiniętych krajach. W dalszym ciągu rozwój rolnictwa dokonywał się nierównomiernie. Kiedy w Anglii i Francji objęto uprawą więcej ziemi, pewne postępy poczyniła specjalizacja, wzrosły nadwyżki produkowane na rynek, gospodarka rolna poczęła przynosić dochód, to w Hiszpanii, niektórych rejonach Niemiec, Polsce, pola niegdyś uprawne zarastały chwastami, rolnictwo i hodowla podupadały.
Holandia. Rolnictwo zostało najbardziej rozwinięte w Holandii i Flandrii. W Niderlan

pecyalizpwanych rzemieślników. Anglia bardzo usilnie popierała imigrację fachowców;"""-podobnie jak Holandia i BrandenBurgta^tetó-re zabiegały o ściągnięcie protestanckich uchodźców z Francji. Rozmiary migracji rzemieślników były tak znaczne, że można mówić o "przemysłowej wędrówce ludów". Dzięki tym wędrówkom w wielu krajach rozwinęły się nowe, dotąd nie znane gałęzie wytwórczości. Przykładem może być przemysł szwajcarski, który powstał prawie wyłącznie dzięki imigrantom. W drugiej połowie XVII w. olbrzymie rozmiary przybrało wychodźstwo hu-genotów z Francji po odwołaniu edyktu na-ntejskiego w 1685 r. Objęło ono około 50 tyś/ rodzin (250-300 tyś. osób), przede wszystkim kwalifikowanych rzemieślników, lekarzy itp. Emigranci owi przyczynili się do rozwoju przemysłu w Holandii, Prusach i Anglii.
Istniała też, i odgrywała dość poważną rolę, emigracja poza granice Europy (zob. rozdział Europa i świat w XVII w.).

2. PRZEKlUNY WROLNIC
I USTRÓJ ROLNY
dach już w XVI w. zaczęto na dużą skalę stosować melioracje i wprowadzono do uprawy rośliny"nie znane w innych rejonach Europy. Uprawa roślin pastewnych umożliwiała przejście od systemu trójpolówki do pjpdoz-,iniąnu, a tym samym lepsze wykorzystanie ziemi i wyższe plony. W XVII w. we Flandrii zniknęły ugory. Stosowano cykl dwunastoletni, w ciągu którego dwa razy siano koniczynę, dwa razy len, raz sadzono buraki, siano rzepak i koniczynę. Kartofle poczęto uprawiać na szerszą skalę około 1700 r.; w połowie XVIII w. były one już codziennym pożywieniem mieszkańców Flandrii, choć pod rzepę i koniczynę przeznaczano więcej ziemi niż pod ziemniaki.
Anglia. W drugiej połowie XVII w. doświadczenia Holendrów zostały przejęte przez rolnictwo angielskie i - w mniejszym stopniu - francuskie. Anglicy przejęli z Holandii meliorację oraz system płodozmianu, który stop-


Narzędzia rolnicze w XVII w. Rycina ze współczesnego kalendarza

niowo począł zastępować dotychczasowy system trój", a nawet dwupolówki. Wprowadzono uprawę koniczyny i innych roślin pastewnych oraz rzepy, rozpowszechnionej na szerszą skalę w XVIII w.
Postęp w dziedzinie gospodarki rolnej nie objął całej wsi angielskiej. Nie tylko w XVII w., ale i w następnym stuleciu nie wszystkie gospodarstwa stosowały system płodozmia-nu, wprowadzały nowe kultury. W większości Indność nie mogła wyżywić bydła przez okres zimy z powodu braku paszy. W wielu hrabstwach nadal znaczną część powierzchni zajmowały rozległe wrzosowiska i bagna. Przełamany jednak został zastój panujący do XVII w.J^nglia nie tylko stała się samowystarczalna, pokrywając wewnętrzne zapotrzebowanie na zboża i podstawowe produkty rolne, ale w siedemdziesiątych i osiemdziesiątych latach wyeksportowała, niewielkie jeszcze, nadwyżki zboża do Holandii i kolonii amerykańskich.
Francja. Rolnictwo francuskie do połowy XVIII w. nie przeszło poważniejszych zmian i pozostawało na dosyć niskim poziomie. Do

minujący system uprawy polegał na tym, że jedno tylko z trzech pól obsiane było zbożem, drugie stanowiło pastwisko, trzecie zaś pozostawało ugorem. Najbardziej rozpowszechnionym narzędziem rolniczym było radło, pług należał do rzadkości. Stosunkowo najwyżej stała kultura rolna we francuskiej Flandrii i Normandii. Uprawiano tam rośliny pastewne i przemysłowe, stosując system uprawy zbliżony do płodozmianu.
Inne kraje Europy Zachodniej. Postęp w rolnictwie, jaki dokonał się w Holandii i Anglii oraz niektórych prowincjach francuskich, nie objął innych krajów europejskich, w których nadal utrzymywały się niemal wyłącznie tradycyjne, prymitywne metody uprawy roli. Każdego roku przeciętnie 2/5 ziemi uprawnej pozostawało nieproduktywne. Nie wprowadzano nowych kultur, poza wyjątkami, jak na przykład upowszechnienie uprawy kukurydzy w Lombardii i Piemoncie. Zbiory były niskie. W Europie Wschodniej i Środkowej uzyskiwano przeciętnie 4 ziarna z jednego, w Zachodniej - od 3 do 6 ziaren, a tylko w Anglii i

12

Niderlandach - 7 i więcej ziaren. Nawozy były .używanew bardzo ograniczonych rozmiarach, ponieważ bydła było mało, a nawozy zielone znano tylko w Holandii. Rzadkością były inwestycje w rolnictwie. We Włoszech, Hiszpanii, Niemczech, Austrii i w całej Europie Wschodniej nowe prądy w gospodarce rolnej rozwinęły się dopiero w wieku XVIII.
Eksport produktów rolnych. Zmiany, jakie następowały w rolnictwie europejskim, znalazły odbicie w handlu produktami rolnymi. Europa Wschodnia pozostała wprawdzie ciągle jeszcze głównym producentem zboża, ale eksport z portów bałtyckich podupadł. Handel zbożowy Gdańska na przykład osiągnął szczyt w 1618 r. Po ostrych wahaniach podczas wojny trzydziestoletniej i dużym nasileniu eksportu w 1649 r. nastąpiło załamanie w 1650 r. i mimo pewnego zwiększenia obrotów, handel gdański nigdy już nie osiągnął stanu z początku XVII w.

jak i Zachodniej Europie, wraz z dominującym typem stosunków produkcji na wsi współistniały różne systemy. We Francji, przy prosperujących gospodarstwach chłopskich, utrzymywały się wielkie dobra feudalne. W Anglii, mimo procesu grodzeń, trwających od XVI w., nadal pozostawało wiele elementów dawnej organizacji gminno-manorialnej. Odpowiednio w Europie Wschodniej nigdy całkowicie nie zanikła, nieliczna wprawdzie, kategoria wolnych chłopów.
Holandia. Proces uwalniania chłopów od obciążeń i powinności feudalnych oraz ewolucja systemu dzierżawy lub dziedzicznego władania ziemią i pełnej własności indywidualnej nie postępowały równomiernie w całej Europie Zachodniej. Najbardziej zaawansowane były w Niderlandach. Tak w Holandii, jak i we Flandrii, przeważał typ dziedzicznych dzie-
�ł-,^---"�.""""&>...",-,""->-��.�.- "*.-�� " ..;
rżawców i choć między różnymi prowincjami istniały duże różnice, nie miały one zasadni-

Ustrój rolny
Podstawowe różnice między Europą Zachodnią a Wschodnią. Dokonany w XVI w. podział Europy na dwie strefy o różnym typie ustroju rolnego, na wschód i na zachód od Łaby, w drugiej połowie XVII w. pogłębił się i utrwalił, określając charakter procesu historycznego w Europie Wschodniej i Zachodniej nie tylko w tym czasie, ale i w następnych stuleciach. Na Zachodzie wykształcił się jajco podstawowa forma władania ziemią, typ większego lub średniego, silnego ekonomicznie gospodar-sjLwa-.isJhłopskiego, zatrudniającego siły najemne i produkującego towary na rynek.
W Niemczech nąJ^sc]iQd od Łaby, w Prusach, Polsce, Rosji, w państwie habsburskim, 4ystem," gospodarki folwarczno-pańszczy-źnianejJaki wytworzył się w XVI w., pozostał nie zmieniony. Wzrosło przywiązanie chłopów do ziemi, zwiększyły się obciążenia pańszczyźniane, nadal ograniczano prawa chłopów do ziemi. Większe gospodarstwa chłopskie, słabiej uzależnione od pana, były drugorzędnym czynnikiem ustroju rolnego.
We wszystkich krajach, tak we Wschodniej,

Karta tytułowa książki The Epitome wydanej w Londynie. 1685 r.



13

czego charakteru. Hodowcy bydła z Fryzji, dzierżawcy z Geidrii i Overijsel, słabo zaludnionych okręgów, pracujących przede wszystkim na własne potrzeby, czy dzierżawcy z prowincji Holandii, jednego z najgęściej zaludnionych rejonów Europy, specjalizujący się w uprawie roślin przemysłowych i w ogrodnictwie, mieli odmienne interesy, ale wszyscy byli wolnymi dzierżawcami, prowadzącymi swą gospodarkę na zasadach kapitalistycznych. Tylko w Geidrii szlachta zachowała jeszcze niektóre przywileje feudalne. Była to jednak w całej Holandii mało liczna warstwa, pozbawiona wpływów ekonomicznych i politycznych.
Anglia. Na wsi angielskiej, gdzie chłopi u schyłku średniowiecza uwolnili się od osobistej zależności i związanych z nią powinności, najważniejszym zjawiskiem w XVII w. pozostał proces grodzenia (enclosures) trwający przez ^ały wiek XVI i sięgający aż po wiek XVIII. Oznaczało to dalsze ograniczenie "otwartych pól", użytkowanych w ustalonym porządku przez wszystkich mieszkańców gminy. Pierwszym bodźcem do grodzenia pól, wyjętych ze wspólnego użytkowania, był wzrost Jiodowli owiec, związany z rozwojem sukien-nictwa angielskiego. W XVII w. zaczęto również na szerszą skalę grodzić pola uprawna-Likwidacja szachownicy gruntów i przymusu polowego, zmuszającego rolnika do stosowania raz na zawsze ustalonego porządku prac polowych, umożliwiała stosowanie płodoz-mianu, wprowadzenie nowych upraw i metod ;
pracy intensyfikację rolnictwa.
W z postępującymi grodzeniami, które w XVII w. przybrały charakter planowo przeprowadzanej, masowej akcji, zmierzającej
gorii: Copyholders - "dzierżący na podstawie kopii".
Copyholders nie posiadali żadnych for-malno-prawnych gwarancji, chroniących ich przed wywłaszczeniem, sądy z reguły odrzucały skargi przeciw usuwaniu z gospodarstw. Dopiero w XVII w. sądy państwowe poczęły nieco ograniczać dążenia do wywłaszczenia copyholders, biorąc ich czasem pod ochronę. Zakazy grodzenia, liczne w XVI w. zostały jednak w 1640 r. odwołane i nie powtórzyły się.
Najbardziej pokrzywdzone przez pogłębiający się przewrót agrarny były najmniejsze gospodarstwa zagrodnicze (collage), które w zasadzie nie przeżyły procesu grodzenia. Ich posiadacze wyzuci z użytkowanej ziemi licznie zasilili szeregi biedoty w mieście i na wsi, stanowiąc, nowe źródło siły roboczej. Podobnie było z bezrolnymi, posiadającymi tylko przywileje na korzystanie z pastwisk gminnych.
W wyniku grodzeń ucierpiała także warstwa wolnych chłopów ~- właścicieli ziemi, tzw. wolnych posiadaczy'.freeholders lub yeomen. Byli oni jeszcze dość liczni w XVII w., zanik tej warstwy nastąpił dopiero w XVIII i XIX w. Wolni posiadacze nie podlegali wprawdzie wywłaszczeniu, ale część ich odczuła ciężko skutki likwidacJii_^nmnych pastwisk w na-^Tępstwle"komasacji i grodzeń. Najmniej za-~mozm,~p'ć)dot>niejak zagrodnicy i wywłaszczeni chłopi, byli skazani na pracę najemną. Proces grodzeń stanowił w ten sposób jeden z elementów przyspieszających rozwój kapitalistycznych stosunków produkcji, przyczyniając się znacznie djQ_wzro&tUJt^nkpJvolnej' siły roboczej.
Konsekwencje grodzeń nie dotknęły wszystkich chłopów. Części, przede wszystkim spośród freehffIdeKs^kwda^a systemu gminnego umożliwiała znaczne wzbogacenie'-się i powiększenie obszaru posiadanej ziemi. Poza wspomnianą intensyfikacją glospodarici rolnej, wielu z nich obejmowało pastwiska gminne w dzierżawę, rozwijając hodowlę owiec. Wzrosła liczba dużych, ponad 40-akro-wych gospodarstw. Następowało wyraźne rozwarstwienie ludności chłopskiej, nieodłącznie towarzyszące kształtowaniu się kapitalistycznych stosunków produkcji w rolnictwie.

14

Chłopska zagroda we Francji w XVII w.
W XVII w. pogłębiły się także przemiany w obrębie klasy feudałów. Rewolucja przyspieszyła proces upadku wielu starych rodów i stworzyła sprzyjające warunki do dalszego wzmocnienia "nowej szlachty" (new gentry). Nowa szlachta poczęła się kształtować w XVI w. wraz z postępującym rozkładem feudalnego ustroju wsi. Byli to ci wszyscy, którzy dostosowując się do sytuacji rynkowej, zerwali z istniejącym systemem władania ziemią i poprzez dzierżawy i grodzenia rozwijali na szeroką skalę gospodarkę handlową, a w XVII w. także uprawę roli. Nowa szlachta częściowo rekrutowała się z mieszczaństwa, dzierżawiącego i skupującego ziemię.
Ma=csie rewolucirwiększość dóbr skonfi-iych stronnikomTC^TDhri44CJa5^ciojhow^ "anglikańskiemu przeszła W II^LC UUWLJ SZlacTi""" -ty. W lutym 1646 r. Długi Parlament zniósł tzw. dobra rycerskie i związane z nimi powinności wobec korony. Ustawa ta likwidowała pozostałości systemu feudalnego, w którym z posiadaniem ziemi łączyły się świadczenia na

rzecz króla, nominalnego jej właściciela. W XVII w. król zachował jeszcze prawo do pieniężnego ekwiwalentu w miejsce obowiązku służby rycerskiej oraz do sprawowania nadzoru nad landlordami, a bardziej jeszcze nad wdowami i sierotami, co było prerogatywą pana feudalnego. Wraz ze zniesieniem tych przywilejów dotychczasowi posiadacze ziemi, na mocy nadań królewskich, uzyskali nieograniczone prawo własności.
Ekonomiczna i społeczna pozycja nowej szlachty, wzmocniona w okresie rewolucji, nie została zachwiana po Restauracji. Przywrócenie ziemi dawnym właścicielom było niemożliwe. Większość z tych, którzy otrzymali ziemię w czasach republiki i protektoratu Cromwel-la, zachowała ją nadal w swym posiadaniu. Wyegzekwowano tylko ziemie Kościoła i ko-"rony; po przewrocie 1688 r. ziemie korony stały się znów przedmiotem przetargów, na szeroką skalę prowadzono rozdawnictwo i sprzedaż dóbr. Znaczna ilość ziemi przeszła wówczas w ręce przedstawicieli burżuazji.

Francja. We Francji zmiany, jakie stopniowo następowały w rolnictwie w XVI-XVIII w., nie doprowadziły do zasadniczego przekształcenia ustroju rolnego. W X VII,.w- istniało nadalwładztwo, gruntowe (seigneurie) -król, duchowieństwo i szlachta zachowali zwierzchnie prawQ"wIasności (dominium directum) w stosunku do całej ziemL_pznaczało to prawo jurysdykcji patrymonialnej Jor^JgoKeralira-' "ttemn i świadczeń:' �"'^'""""J"
Przetrwał także stary ustrój senioralny, hierarchia kolejnych lenni i podlenn; kilka lenn tworzyło kasztelanię, kilka kasztelanii - baronię, baronie łączyły się w hrabstwa zależne bezpośrednio od króla. Wprawdzie ustrój senioralny nie posiadał już żadnego znaczenia politycznego, przestrzegane jednak były zobowiązania, wynikające ze stosunku lennego, sprowadzone przede wszystkim do świadczeń pieniężnych.
Czynsze pieniężne stanowiły podstawową formę świadczeń feudalnych, do których chłopi byli zobowiązani na zasadzie władztwa gruntowego. Powinności osobiste oraz daniny w naturze w XVII w. zanikały. Pańszczyzna należała do rzadkości, nie przekraczała 2-3 dni w roku, często zastępował ją niewielki czynsz pieniężny. Nieco większe znaczenie posiadały specjalne świadczenia, na przykłac opłaty przy obejmowaniu spadku, szarwarki (obowiązek odbudowy spalonego zamku seniora, naprawy młyna, czyszczenia stawów, budowy dróg). U schyłku XVII w. w związku z budową licznych nowych dróg, kanałów i mostów świadczenia te, nie ograniczone prawem ani zwyczajami, stały się bardzo uciążliwe dla chłopów.
Dwa uprzywilejowane stany: szlachta i duchowieństwo, poza zwierzchnością seniorałną skupiały w swym ręku znaczną większość ziemi. W XVII w. posiadłości duchowieństwa poważnie wzrosły. Pewna ilość, ziemi, zwłaszcza w okolicach miast, znalazła się także w rękach burżuazji miejskiej, traktowana przez nią nie tylko jako źródło dochodów, ale także jako stopień na drodze do osiągnięcia szlachectwa. W, XVIJ w. we Francji poważnie wzrosła liczba nowej szlachty (noblesse de ro-be), legitymującej się nie tyle drzewem genealogicznym, sięgającym wypraw krzyżowych,

ile posiadanym majątkiem i nabytymi zań grzędami;
Grunty należące do chłopów stanowiły, zależnie od prowincji, 1/3 do 1/2 areału ziemi uprawnej, więcej w środkowej Francji i na południu, mniej na północy kraju. Z posiadaniem tym były związane świadczenia, wynikające z prawa zwierzchności feudalnej, ale poza tym było ono zbliżone do prawa własności. Senior-pan nie miał prawa usunąć chłopa z zajmowanego przezeń gruntu, chłop zaś mógł nim swobodnie dysponować, dzierżawić, sprzedać, zastawić, płacąc tylko związaną z tym należność, j
Chłopi, posiadacze ziemi nie tworzyli jednolitej grupy. Część z nich skupiała w s\\ych rękach większą ilość ziemi, wykorzystując podział gruntów gminnych i dzierżawy. Była to jednak zdecydowana mniejszość, na ogół gospodarstwo chłopskie nie przekraczało 5 ha, przeważały zaś gospodarstwa l-2 ha.
Osobną kategorię stanowili .bezrolni lub niemal bezrolni najemnicy, utrzymujący się z pracy najemnej u bogatych chłopów lub z chałupnictwa w okolicach miast. W niektórych rejonach liczba bezrolnych była bardzo znaczna; w XVIII w. w środkowej i południowej Francji stanowili już oni 17,6 % ludności wiejskiej, na północy zaś jeszcze więcej.
Proces zróżnicowania ludności wiejskiej był więc dość daleko posunięty. Na jednym biegunie znajdowali się chłopi-farmerzy, faktycznie właściciele dobrze prosperujących, zamożnych gospodarstw, lub też dzierżawcy, na drugim robotnicy rolni. Pośrednie szczeble zajmowali drobni dzierżawcy.
Powinności chłopskie nie ograniczały się do świadczeń na rzecz seniora. Obowiązywała poza tym dziesięcina, oraz podatki państwowe. Szczególnie taille, podstawowy podatek bezpośredni nałożony na stan trzeci, obciążał chłopów bardziej niż mieszczan, którzy często posiadali zwolnienie od podatków. Istniały tez duże różnice w wymiarze podatku między dzielnicami, a nawet gminami czy wsiami w obrębie gminy. Szlachta starała się uzyskać dla swych dzierżawców zwolnienia od podatków, aby móc egzekwować czynsze. Spośród podatków pośrednich największym obciążeniem były opłaty pobierane od soli (gabe/le)

16 (l)

oraz opłaty od sprzedaży wina. Gdy ceny były niskie, opłaty te pochłaniały cały zysk producenta.
Kraje skandynawskie. W_ Szwecji, podobnie jak w Europie Zachodniej, chłopi w XVII w. bylj^psobisciewolnjL Od XVI w. wzmogły się wprawdzie tendencje do wprowadzenia poddaństwa, nie zostały jednak uwieńczone sukcesem, tak jak to miało miejsce na przeciwległym brzegu Bałtyku. Zachowała się też stara organizacja gminna z samorządem i uprawnieniami sądowymi, która wzmocniona w XVII w. odegrała rolę czynnika hamującego próby uzależnienia osobistego chłopów od szlachty. Istotne znaczenie miało także stanowisko sejmu (riksdag), w którym przedstawiciele szlachty mieli co prawda przewagę, ale poza nimi zasiadały także reprezentacje innych stanów, mieszczaństwa i wolnych chłopów - posiadaczy.
W połowie XVI w. ziemia chłopska stanowiła połowę wszystkich gruntów. W sto lat później stan posiadania ziemi przez chłopów znacznie się skurczył: w 1655 r. 2/3 gospodarstw znajdowało się już w rękach szlachty. Panujący nadawali nie tylko ziemię królewską, ale także cedowali swe uprawnienia podatkowe do ziemi chłopskiej, tzw. ziemi opodatkowanej (skattejord). Nadania te przybrały szczególnie wielkie rozmiary w okresie regencji za panowania Krystyny (1632-54). Wielkie latyfundia i folwarki były rzadkie, choć w XVII w. ilość ich wzrosła, nie tylko w szwedzkich posiadłościach w Finlandii, Inflantach i na Pomorzu, ale także w Szwecji właściwej.
Aby, zahamować dalszy wzrost przewagi szlachty i zapobiec pogłębiającym się trudnościom finansowym państwa, będącym następstwem ograniczenia dochodów z królew-szczyzn i gruntów chłopskich, w 1655 r. riks-dag uchwalił prawo o redukcji, czyli częściowej konfiskacie królewszczyzn, przejętych przez szlachtę. Prawo o redukcji nie zostało jednak w pełni zrealizowane aż do 1680 r. Dopiero w tym roku powzięta została nowa uchwała riksdagu, w następstwie której w ciągu 20 lat stan posiadania ziemi szlacheckiej spadł z 78 % w ostatnich latach panowania

Krystyny do 32,9% (w Szwecji właściwej). Królewszczyzny stanowiły 35,6 %, ziemie wolnych chłopów 31,5 %. Redukcja poza tym, że zapewniła dochody państwowe, pozwoliła na organizację silnej armii opartej na poborze wolnych chłopów i zażegnała ostatecznie niebezpieczeństwo wprowadzenia poddaństwa i pańszczyzny w Szwecji.
Ustrój rolny w Norwegii w ogólnych zarysach podobny był do szwedzkiego. W Danii w XVII w. nastąpiło wzmocnienie uzależnienia chłopów i wzrost folwarku, opartego na pracy pańszczyźnianej.
Włochy. Na południu Europy, w krajach, które po okresie rozkwitu w XVI w. przeżywały kryzys obejmujący także rolnictwo, panującym systemem na wsi były wielkie dzierżawy.
We Włoszech, szczególnie na południu, zachowało się wiele feudalnych zależności, łącznię z jurysdykcją patrymonialną; od czasów średniowiecza stosunki między panem a chłopem-dzierżawcą były oparte na umowie o czynsz. Nawet na Sycylii, gdzie dopiero w XVIII w. zniesione zostało przypisanie chłopów do ziemi, latyfundia nie opierały się na pracy pańszczyźnianej i nie prowadziły własnej gospodarki. Na południu wykształcił się też system dwustopniowej dzierżawy, w którym wielcy dzierżawcy poddzierżawiali z kolei ziemię drobnym dzierżawcom. Upadek przemysłu, wyludnienie miast, jakie Włochy przeżywały w XVII w., przyczyniały się także do zahamowania rozwoju rolnictwa. Wobec braku koniunktury na produkty rolne nie było bodźców do zmiany systemu gospodarowania, który prowadziłby do przeobrażeń ustroju rolnego. Latyfundyści zachowali swą dominującą pozycję na wsi, choć ich ekonomiczna potęga była zachwiana na skutek wzrostu zadłużenia i obciążeń na rzecz władców.
Hiszpania. Podobnie kształtowała się sytuacja wsi hiszpańskiej, także znajdującęj-się-^eko-nomicznej depresji. We władaniu^ szlachty, Kościoła i korony pozostawiło 95% ziemi. (chłopi byli wprawdzie osobisi^e wolniy-afc ich położenie znacznie się pogorsxyło~Dzierżawili oni ziemię lub pracowali jako najemnicy w latyfundiach kościelnych i świeckich. Na sku-




Historia powszechna, wiek XVII
17


Życie w miasteczku. Sat)1 czna rycina współczesna


tek ruiny drobnych TJolnłków liczba dzierżawców stale się zmniejszała. Ich sytuację znacznie pogorszyło wprowadzenie stałych cen na podstawowe produkty rolne. Wielu dzierżawców nie mogąc się utrzymać, porzucało wieś, powiększając szeregi nie pracujących. Na ziemiach opuszczonych przez drobnych chłopów-dzierżawców powstawały, tak jak na południu Włoch, wielkie dzierżawy,
Niemcy. Linia Łaby, będąca granicą między dwoma przeciwstawnymi typami-stosunków agrarnych, dominujących na zachodzie i wschodzie Europy, dzieliła Niemcy na dwie części. Z jednej strony Badenia, Wirtembergia, Nadrenia i inne prowincje stanowiły jakby przedłużenie ustroju rolnego Francji, z drugiej natomiast Prusy, Holsztyn, Meklemburgia wykształciły w XVI-XVIII w. typ gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej analogiczny do tego, jaki istniał w Polsce, Rosji i niektórych krajach posiadłości habsburskich. Pośrednie miejsce zajmowały prowincje południ owoniemieckie: Bawaria, Saksonia, a także Hanower.
Wyludnienie wsi i zniszczenia po wojnie

trzydziestoletniej miały poważny wpływ położenie chłopów i gospodarki rolnej, tak zachodzie, jak i na wschodzie.
W zachodniej części Niemiec folwarki si checkie oparte na pracy pańszczyźnianej odgrywały większej roli, jakkolwiek w niek rych księstwach istniały tendencje do rozw pańszczyzny. Po wojnie trzydziestoletnie] północnym Hanowerze powstały nowe gos] darstwa szlacheckie, produkujące zboże eksport. Rozmiary pańszczyzny były jedr wyraźnie określone i nie przekraczały l-31 w tygodniu. Podobnie w Bawarii proces t\ rżenia dużych gospodarstw folwarczna kosztem gospodarstw chłopskich, który tn od XVI w., nie doprowadził do uzależnię chłopów i dominacji gospodarki folwarczi -pańszczyźnianej.
Inne skutki wywarła wojna trzydziesto] nią na tych t.ęręnącfo, gdzie już w XVI w. i początku XVII w. nastąpił wzrost powinnc pańszczyźnianych i rozwój gospodarki f warcznej. Wyludnione grunty były czę;
przyłączane do folwarków, co oprócz rugov nią .chłopów przyczyniało się do powięks;
nią obszaru gospodarstw folwarcznych.

18

Brandenburgii obszar gruntów folwarcznych wzrósł w drugiej połowie XVII w. o 30 %; 2/3 ziemi ornej zajmowały folwarki szlacheckie i dobra władcy.
Powiększenie obszaru folwarków przy jednoczesnym zmniejszeniu liczby ludności prowadziło do podnoszenia, powinności pańszczyźnianych. W Nowej Marchii na początku XVIII w. pańszczyzna wynosząca 3 dni w tygodniu była uważana za niezwykle lekką. Na ogół wynosiła ona 4 dni.
Wraz z podnoszeniem powinności związanych z władztwem gruntowym w stosunku do ziemi zajmowanej przez chłopów - wymiar pańszczyzny był współmierny do obszaru gospodarstwa chłopskiego - zwiększało sięuza-leznienie osobiste chłopów od szlachty.
W ciągu wieku XV i XVI przywrócono przypisanie chłopa do ziemi, w XVII i XVIII stuleciu natomiast, w północno-wschodnich Niemczech poddaństwo osobiste poczęło się upodabniać do niewolnictwa. Pan nie tylko posiadał prawo do kontrolowania życia swych chłopów, udzielał zezwolenia na małżeństwo, ale dochodziło do tego, iż rozporządzał chłopami, a zwłaszcza dziećmi chłopskimi na równi z ruchomościami, sprzedając, zastawiając, wymieniając. W 1757 r. w Meklemburgii chłopów oficjalnie uznano za towar i sprzedawano ich bez ziemi.
Posiadłości habsburskie. Czechy. W krajach monarchii habsburskiej rozwój gospodarstw folwarcznych nastąpił nieco później niż w Polsce i północno-wschodnich Niemczech. W 4rugiej połowie XVII w. dominowały one jednak w Czechach i na Węgrzech, w mniejszym stopniu w Austrii. Czechy i Morawy pod względem ustroju rolnego nie różniły się od Brandenburgii, od której oddzielone były Śląskiem i Saksonią, prowincjami, w których gospodarka chłopska zachowała swoje znaczenie. Po 1620 r. w Czechach nastąpił gwałtowny wzrost powinności pańszczyźnianych, z"kilku dni rocznie do kilku dni tygodniowo. Szlachta korzystała nie tylko z pracy chłopów, ale także z ich inwentarza żywego i sprzężaju, zarówno przy pracach polowych, jak transporcie. Według współczesnych relacji, w drugiej połowie XVII w. ponad l /4 chłopów odra

biała pańszczyznę w wymiarze 6 dni w tygodniu.
Pewne ograniczenie ucisku poddanych nastąpiło po 1680 r., kiedy pod wpływem powstania chłopskiego cesarz Leopold I wydał edykt normujący powinności chłopskie i mający zapobiegać samowoli szlachty.
Utrwalenie gospodarki folwarczno-pań-szczyźnianej w monarchii habsburskiej wiązało się z wewnętrznym zapotrzebowaniem na produkty rolne. Zboże stanowiło tylko jeden z produktów wytwarzanych w folwarkach. W przeciwieństwie do Polski, w rolnictwie nie nastąpiła stagnacja, rozwijała się hodowla trzody clilewnej, przemysł rolny, gospodarka stawowa. Najwyższy poziom rolnictwa osiągnęły Czechy.
Polska. W szlacheckiej Rzeczypospolitej chłop nie mógł być właścicielem ziemi, nie istniało już od dawna pojęcie "wolnego chłopa". Ziemia znajdowała się w rękach szlachty i jej najbogatszej warstwy - magnatem. Dobra magnackie - latyfundia, szczególnie na wschodnich terenach Rzeczypospolitej, obejmowały często kilkaset wsi i kilkanaście małych miast. Ziemie należące nominalnie do króla (królewszczyzny) były oddawane w .dzierżawę magnatem i szlachcie, często też dzierżawa stawała się dziedzicznym posiadaniem. Obok szlachty i króla wielkim posiada-czein ziemi był ICościoł.
W organizacji produkcji rolnej w wielu dzielnicach kraju dominował i nadal rozwijał się folwark pańszczyźniany, choć istniały także gospodarstwa chłopskie nie obowiązane do pracy pańszczyźnianej, płacące czynsz w pieniądzach i naturze. Pańszczyzna, określana w stosunku do wielkości gospodarstwa chłopskiego, wynosiła przeciętnie 6 dni w tygodniu z l łana (około 16 ha). Jednołanowe gospodarstwa chłopskie były dosyć rzadkie, następowało już poważne rozwarstwienie wsi. Przeważało gospodarstwo ćwierćłanowe. Dosyć zwarty system folwarczno-pańszczyźniany, nadmierna eksploatacja chłopów, prowadziły do ruiny gospodarstw chłopskich.
Wojny lat 1648-60 spowodowały wyniszczenie, a także i wyludnienie znacznych połaci kraju. Głody i epidemie dopełniały kata-

strofy. Ludność kraju zmniejszyła się o 1/3. Zjawiskiem typowym stały się pustki - ziemie nie uprawiane, których ponowne zagospodarowanie ze względu na brak ludności było trudne i dokonywało się powoli.
Rosja. System własności ziemi ukształtował się w Rosji w XVI w. i w XVII w. nie przechodził już większych ewolucji.JZiemia znajdowała się w rękach dwóch warstw: uprzywilejowanych wielkich właścicieli ziemskich (bojarów) i dworzan służebnych {dworianie, pomieszczi-ki). Ziemia, bojarska - wotczina, stanowiła własność dziedziczną, pomiestia były nadaniami cara. Postanowieniem Soboru Ziemskiego 1649 r. w tzw. Ułożeniu soborowym szlachta usiłowała zlikwidować owe różnice i zapobiec ubożeniu średniej szlachty. Dopiero jednak na początku XVIII w. ukazem Piotra I z 1714 r. właściciele pomiestii otrzymali pełne prawo dziedzicznego przekazywania ziemi. Jednocześnie zakazano podziału ziemi, spadkobiercą mógł być tylko jeden syn. Zapobiegało to dalszemu rozwarstwieniu szlachty. Zrównano też ostatecznie prawa do pomiestii i wotczm.
W drugiej połowie XVII w. nastąpiły dalsze zmiany w rozwoju systemu pańszczyźnianego. Sądownictwo nad chłopami przeszło w pełni w ręce pana, zlikwidowano jakiekolwiek możliwości wyjścia chłopów ze wsi, rygorystycznie przestrzegając przypisania nie tylko do ziemi, ale i do właściciela. Od początku XVIII w. coraz częściej pojawiała się, sprzedaż chłopów, Obowiązki pańszczyźniane były "dziedziczne" i rozciągały się na dzieci: Dobytek chłopa uznano za własność pana. Władza rejestrowała nie tylko stan posiadania ziemi szlacheckiej, ale i liczbę posiadanych chłopów.

W drugiej połowie XVII w. wzmógł) wysiłki, aby prawo pańszczyźniane roś gnać na grupy ludności, jeszcze nim nie ob przede wszystkim na wolnych Kozaków mieszkujących ziemie nad dolnym Dniepr Wołgą oraz na ludy kolonizowanej Syfc Próby ograniczenia wolności Kozaków d ów zauralskich były przyczyną wybuch cznych, krwawo tłumionych powstań li wych.
Kraje bałkańskie. W wielonarodowośctoi państwie tureckim ziemia nominalnie nale do sułtana i była nadawana we władanie 1< feudałom. Na terenach podbitych dawni siadacze ziemi - chrześcijanie bądź prze dzili na islam i byli zrównani w prawa Turkami, bądź też płacili dziesięcinę w nat tureckiemu seniorowi.
W XVII w.. ustrój rolny uległ ewolucji. dobnej do tej, jaka miała "'miejsce w im krajach europejskich. Feudalne posiad ziemi przekształcało się w dziedziczne pr "własności. Na skutek procesu koncent ziemi powstawały wielkie domeny - laty dia, a feudałowie-wojownicy przekształci w osiadłych panów, tak jak to wcześniej $ się z rycerstwem europejskim.
W .Turcji, przeważała gospodarka czyn wa, pańszczyzna nie była rozpowszechni Chłopi oddawali daniny, płacili także uci we podatki na rzecz państwa; haracz (char - podatek gruntowy inny dla chrzęści) muzułmanów, dżyzje - pogłówne i i Część wsi była zwolniona od zwykłych po k ów, w zamian za obowiązek służby woj wej w oddziałach pomocniczych armii ti kiej (tabory, naprawa dróg itp.).

3. PRZEM\

Ogólne warunki rozwoju wytwórczości
Nowe metody produkcji i ich upowszechnienie.
W XVII w. rozpoczął się okres gwałtownych poszukiwań nowych, ulepszonych sposobów

wytwarzania, którego ukoronowaniem rewolucja przemysłowa. Utrzymujące si całym stuleciu niskie ceny skłaniały do szi nią takich rozwiązań technicznych, które wadziłyby do zmniejszenia kosztów wyi rzania.

20

Rozpowszechnienie nowych form organizacji produkcji: nakładu i manufaktury umożliwiało wprowadzenie wyznalazków, które organizacje cechowe ostro zwalczały. Przykładem może być zacięta walka cechów w Anglii, Niderlandach, Francji i Niemczech przeciw zastosowaniu krosna do wstążek i maszyny dziewiarskiej. Wynalazcy byli prześladowani, często w obronie życia musieli uchodzić z kraju.
Postęp techniczny nie wiązał się jeszcze z praktycznym zastosowaniem badań naukowych, ale wynikał przede wszystkim z doświadczeń samych wytwórców, tkaczy, przę-dzalników, majstrów górniczych. Najważniejsze udoskonalenia techniczne, wprowadzone do produkcji w XVII w., opierały się na wynalazkach dokonywanych wcześniej, w XV i XVI w. Krosno do wyrabiania wstążek, sznurów i koronek, skonstruowane w końcu XVI w7,"nie wiadomo przy tym czy w Gdańsku, czy w Niderlandach, w XVII w. rozpowszechniło się w Niderlandach, w wielu ośrodkach przemysłu niemieckiego, a także w Anglii. Wynalazek ten, pozwalający na jednoczesne tkanie przez jednego robotnika od 10 do 20 różnych wstążek, pociągał za sobą rzeczywisty przewrót w procesie produkcji.
W.połowie XVII w., najpierw we Francji, a następnie w Anglii i w innych krajach (Niemcy, Czechy) została także rozpowszechniona maszyną "dziewiarska zbudowana w końcu XVI w. przez Anglika, wikarego z Notting-hamshire, Williama Lee (ok. 1550-1610). W oparciu o tę maszynę powstał zupełnie nowy przemysł produkujący pończochy, spodnie, spódnice, czepki.
Także zmiany techniki górniczej i postęp w produkcji żelaza polegały przede wszystkim na szerszym zastosowaniu urządzeń i metod znanych już w średniowieczu; w górnictwie było to przede wszystkim dalsze przechodzenie do głębszych wierceń przy zastosowaniu kieratów konnych do czerpania wody.
W produkcji żelaza istotny przewrót wiązał się z powolnym jeszcze wprowadzaniem dwustopniowego wytwarzania żelaza; w "pierwszym etapie - wytapiano rudę w wielkich piecach, a następnie - w procesie dalszej obróbki w świeżarkach - uzyskiwano z-su

rówki stal. Wielkie piece i młoty mechaniczne 'poruszanie za pomocą koła wodnego coraz
częściej zastępowały stare piece szybowe i dy-marki. Postęp w hutnictwie opierał się więc na szerokim zastosowaniu siły wody. Jako paliwa nadal używano prawie wyłącznie drewna i węgla drzewnego. Węgiel kamienny był znany i wydobywany w niewielkich ilościach w Anglii, Niemczech i Francji, ale nie był jeszcze używany do wytopu surówki.
,. ! , � ; ^ . � -f Spadek cen. Po gwałtownym i nieprzerwanym
wzroście cen w XVI w. określanym jako rewolucja cen, XVII w. charakteryzuje brak stabilizacji, wahania cen od niskich do wysokich, przy ogólne) tendencji zniżkowej. Skoki cen w większości krajów zaczęły się już na początku stulecia, tylko w Anglii przez pierwsze trzydziestolecie ceny nieprzerwanie utrzymywały się na wysokim poziomie.
Ilość kruszców w Europie w XVII w. znacznie się zmniejszyła. Import metali szlachetnych z Ameryki, główne źródło zaopatrzenia większości krajów poprzez handel z Hiszpa-
Wiatrak. Rycina współczesna



21


Nadbrzeże w Strasbourgu. Miedzioryt współczesny

nią, poważnie zmalał. W okresie największego nasilenia w latach 1591-1600 przywóz wyniósł 2 707 626 kg srebra, po pięćdziesięciu latach, w okresie 1651-60 - 433 256 kg. O ile srebro przywiezione do Europy w latach 1551-60 stanowiło 12 % kruszcu będącego w obiegu do tego czasu, to import w analogicznym dziesięcioleciu w sto lat później wynosił tylko 2,8 %.
Ruch cen pociągał za sobą istotne konsekwencje ekonomiczne. Ogólna tendencja zniżkowa odbijała się ujemnie na rozwoju produkcji przemysłowej, osłabiała tempo inwestycji i kształtowania kapitalistycznych form produkcji.
Przyczyny braku stabilizacji i ostrych wahań cen nie są w pełni znane. Pewną rolę odgrywały w tym wojny, nieurodzaje i ich skutki, wahania liczby ludności, inflacja.
Rynek zbytu. W XVII w. aż po wiek XVIII w większości krajów Europy gospodarka naturalna dominowała nad elementami gospodarki towarowo-pienięźnej. Poważna część potrzeb w zakresie wyżywienia, ubrania i mieszkania była nadal pokrywana, zwłaszcza na wsi, w ramach własnego gospodarstwa. Spożycie ludności chłopskiej, nawet w najlepiej gospodarczo rozwiniętych krajach, jak Anglia, Holandia czy Francja pozostawało na niskim poziomie, zaś na wschód od Łaby zostało znacznie ograniczone w stosunku do XV i XVI w. Jednak w Europie Zachodniej na

skutek rozwoju i utowarowiema roln oraz postępującego rozwarstwienia wsi kszało się zapotrzebowanie na wyroby miosła i przemysłu; narzędzia, lepsze si obuwie i odzież, szyby, sprzęty itp. prod które nie zawsze można było nabyć u mit wego rzemieślnika w pobliskim miaste
W jeszcze szerszym zakresie konsumei wyrobów przemysłowych stawała się ro;
jąca się w Europie Zachodniej warstwa nich i wielkich dzierżawców, angielske gentry czy francuska noblesse de robe, \ pieniądze zastępowały dobre urodzeni drugiej połowie XVII w. nastąpiło pov rozszerzenie spożycia towarów, które p tem stanowiły przywilej nielicznej góry ? cznej.
Bardzo poważne znaczenie dla ro/ produkcji przemysłowej miały postępy nizacji i dalszy wzrost wielkich miast, jak 'dyń,"Paryż, Berlin czy Wiedeń. Miesz stwo było odbiorcą i produktów masow luksusowych.
Zwiększenie konsumpcji, a co za tym rozszerzenie rynku w drugiej połowie XV dokonało się nie we wszystkich krajach I py. Na Zachodzie, we Włoszech i Hiszr nastąpiło poważne ograniczenie możliv spożycia ludności, tak na wsi, jak w mias) Wyjątkami były nieliczne ośrodki miej tak Kadyks czy Mediolan. Na wschód oć by stopień utowarowiema gospoda chłopskich i siła nabywcza chłopów nie t

22

nie wzrosły, ale uległy znacznemu zredukowaniu. W niektórych krajach, przede wszystkim w Rzeczypospolitej i części Niemiec, nastąpiło poza tym także pewne ograniczenie masowego spożycia wśród szlachty, wywołane między innymi gorszą koniunkturą na zboże i zmniejszeniem eksportu. Spowodowało to z kolei upadek produkcji krajowej i agraryzację miast, tym bardziej, że istniejące zapotrzebowanie obejmowało w znacznej części produkty luksusowe, na ogół importowane.
Inaczej pod tym względem przedstawiała się sytuacja w Prusach i części ziem monarchii habsburskiej, gdzie szlachta pozostała istot-. nym nabywcą produktów przemysłowych. W krajach tych, a także w Rosji, nabywcą masowych towarów była coraz bardziej nowoczesna armia, potrzebująca mundurów, broni i innego wyposażenia. Potrzeby wojska i rozbudowanej w XVII w. floty wojennej odegrały wybitną rolę w kształtowaniu rynku i w rozwijaniu produkcji przemysłowej. Zwiększenie
Sprzedawca garnków. Rycina współczesna


zapotrzebowania na broń spowodowało z kszenie produkcji, a co za tym idzie t<' zużycia żelaza i miedzi. Następował w2 wydobycia rud, rozwój hutnictwa. Jedn wyposażenie i umundurowanie nowożyti armii stwarzało popyt na masowe prod' włókiennicze, skórzane itp. Dostawy dla a były bardzo istotnym bodźcem rozwoju dukcji, a nawet zakładania nowych przei biorstw, specjalizujących się w tym zakr
Główne gałęzie i ośrodki produ
Przemieszczenie się ośrodków produkcji. <
rakterystyczny dla rozwoju przemysłu w ^ w. był zmierzch dawnych i kształtowani nowych ośrodków produkcji we wszysi niemal gałęziach wytwórczości. Zmiany t ły ściśle związane ze stosunkami w rolnict stanem rynku wewnętrznego. W tym ok właśnie pogłębiał się upadek produkcji ] myślowej Hiszpanii i Włoch, znacznej c Niemiec i Polski.
Produkcja sukna w Wenecji, zmniejsz< się od 1620 r., w 1680 r. wynosiła niei ponad l O % ilości wytwarzanych na pocz stulecia. Nie lepiej przedstawiała się syti innych miast włoskich, które w średni owi rozwinęły swój przemysł. Tylko ośrodki dukujące towary luksusowe dłużej zacho resztki dawnej świetności, pilnie strzegąc mnicy produkcji, a co za tym idzie - m polu. I pod tym względem jednak w XV nastąpiły istotne zmiany. Przykładem i być przemysł lustrzany, do połowy stu monopol Wenecji. Długotrwałe, uporc;
wysiłki Francji, zmierzające do poznania tod wytwarzania luster, pozostawały owocne. Wreszcie jednak Colbertowi u się przekupić kilku robotników i skłonić by przenieśli się do Francji, unosząc tajen produkcji. W ślad za Francuzami manuft ry lustrzane w końcu XVII w. zaczęli zakł Niemcy. Następstwem tego był szybki up rzemiosła weneckiego.
Sukiennictwo. Upadał także przemysł w derlandach hiszpańskich, pustoszonych i łvmi wojnami, które zaostrzały kryzys sp(

24

dowany konkurencją angielską i francuską. Zmniejszenie dowozu wełny angielskiej, trwające od XVI w. podcięło korzenie sukiennict-wu w miastach flamandzkich, Gandawie, Bru-gii, Ypres. Wełna hiszpańska nie nadawała się do wyrobu delikatnych sukien i wymagała mieszania z wełną angielską. Drugim ciosem dla sukiennictwa flandryjskiego była emigracja tkaczy do Anglii po zajęciu kraju przez wojska hiszpańskie. Przenieśli oni na drugą stronę kanału metody wyrabiania mniej delikatnych, a za to tańszych tkanin, przeznaczonych dla masowego odbiorcy.
�kLXVII M 5-ukiennictwo angielskie, przede wszystkim dzięki rozmiarom produkcji, poczęło wysuwać się na czołowe miejsce w Europie. Na początku stulecia eksport o wartości 3 min funtów szterlingów obejmował 2/5 produkcji. Około 1700 r. sukno stanowiło połowę całego eksportu z Anglii. Odbiorcami były: Hiszpania, Włochy, Holandia oraz kolonie amerykańskie.
Płótno lniane. Jedwabie. Bawełna. W południowych Niemczech, w Saksonii, na Śląsku, w Czechach i Łużycach kwitło płóciennictwo, sięgające korzeniami późnego średniowiecza. Płótno śląskie eksportowano zarówno do wielu krajów Europy (Anglia, Włochy, Szwajcaria, Portugalia, Hiszpania), jak i za ocean, zwłaszcza do kolonii hiszpańskich. W XVIII w. po uzyskaniu niepodległości przez kolonie amerykańskie płótna niemieckie zdobyły również i ten rozległy rynek.
Francja natomiast w XVII w. zasłynęła z produkcji jedwabi, zajmując miejsce miast włoskich, głównych producentów tkanin jedwabnych w średniowieczu. Największym centrum jedwabnictwa był Lyon, gdzie wytwarzano prawie połowę tkanin jedwabnych, produkowanych we Francji. Poza tym jedwabie wytwarzano w Paryżu, Awinionie, Nimes.
Przemysł jedwabniczy w XVII w. rozwijał się także we Flandrii (Antwerpia), w Szwajcarii (Bazylea i Zurych), w niektórych miastach niemieckich (m. in. Kolonia, Frankfurt nad Menem). U schyłku stulecia powstały ośrodki jedwabnictwa w Holandii (Amsterdam), Prusach (Berlin), na początku zaś XVIII w. w Rosji i Szwecji.

Produkcja tkanin bawełnianych i półbaweł-nianych, znana w miastach południowonie-mieckich i w Szwajcarii od XIV w., w XVII w. i pierwszej połowie XVIII miała jeszcze mniejsze znaczenie niż sukiennictwo i jedwabnict-wo. Barchany wytwarzano w Niderlandach, skąd już w XVI w. przeszczepiono ich produkcję do Anglii, w Niemczech, Szwajcarii i północnej Francji napotykały one jednak konkurencję czysto bawełnianych tkanin drukowanych^ przywożonych z Indii. Indyjskie perkate i muśliny, tanie a wyróżniające się pięknymi wzorami i kolorami, szybko zdobyły powodzenie w Anglii i Francji, zagrażając j edwab-nictwu i sukiennictwu.
Zakazy noszenia drukowanych tkanin, tak sprowadzanych z Indii, jak produkowanych na miejscu, wydane najpierw we Francji (1686), potem w Anglii (1700-21), następnie w Prusach i w Hiszpanii miały na celu przede wszystkim interesy przemysłu jedwabniczego i wełnianego. Kobiety we Francji, które pokazały się na ulicach w kretonach lub muślinach nagabywano, a nawet zdzierano z nich suknie. Walka z tanimi tkaninami bawełnianymi okazała się bezskuteczna. Zwycięstwo perkalu i muślinu nad aksamitem i brokatem oznaczało zwycięstwo masowego odbiorcy nad elitarnym konsumentem.
Górnictwo i metalurgia. W górnictwie i metalurgii w ciągu XVII w. nastąpiły znacznie mniejsze przesunięcia, niż w sukiennictwie czy jedwabnictwie. W wydobyciu rud żelaza na pierwsze miejsce wysunęła się Szwecja. Górnictwo żelaza i miedzi stanowiło podstawę ekonomicznego rozwoju tego kraju, a także główny produkt eksportu. Żelazo wydobywano także w Anglii, Francji, Niemczech, Austrii i Rosji. .
Górnictwo węglowe w XVII w. i na początku XVIII w. jeszcze nie odgrywało poważniejszej roli w ekonomice któregokolwiek kraju czy w handlu międzynarodowym. Prymitywne kopalnie odkrywkowe istniały w Anglii, Francji, Beligii i w Niemczech, ale poza Anglią węgiel wydobywano głównie na własny użytek. Produkcja węgla w Anglii w okresie od 1560 r. do 1680 r. wzrosła jednak czternastek -rotnie, przy czym w końcu XVI i na początku


Wydobywanie węgla kamiennego
XVII w. w niektórych kopalniach wydobywano po 20 tyś. ton węgla rocznie.
W Anglii, a także w Nadrenii znajdowały się największe w Europie ośrodki przemysłu metalowego. Centrum angielskiej metalurgii stanowiły miasta Birmingham i Sheffieid, w Nadrenii - Solingen i Runią. Poza tym w Anglii i w Holandii rozwinął się przemysł sto" czniowy.
Rozwój nowych form organizacji produkcji
System nakładczy - chałupnictwo (manufaktura rozproszona). Przemianom w dziedzinie wytwórczości, jakie dokonywały się w XVII i w pierwszej połowie XVIII w., towarzyszyło postępujące przekształcanie form organizacji produkcji. Zaczątki kapitalistycznego sposobu produkcji w postaci systemu nakładczego, pojawiały się już w średniowieczu w miastach

włoskich, flamandzkich i niemieckich, w X w. zaś rozwijały się w Anglii i Niderlandy
Rozszerzeniu systemu nakładczego sprzy ły podział i specjalizacja produkcji, jakie ( konały się pod koniec średniowiecza, oraz ] stęp techniczny, wymagający niekiedy zi cznych inwestycji. Majstrowie, którzy zajr wali się ostatnią fazą produkcji - wykańc niem, podporządkowywali sobie pozostał.' rzemieślników. W sukiennictwie byli to l biarze albo pilśniarze, w przemyśle meta wym rytownicy. Przejmowali oni sprzedaż towych produktów, z czasem także poć dostarczać rzemieślnikom surowce lub po brykaty. Rzemieślnicy tracili stopniowo modzielność, przekształcali się w chałup k ów, którzy otrzymywali od nakładcy sur< ce lub półfabrykat do przerobienia. Wszęc tam, gdzie zachodziła konieczność zakłada urządzeń, kosztownych i niedostępnych większości majstrów-rzemieślników, nastę wało wkrótce uzależnienie producentów kapitału kupieckiego i rozwój manufakt rozproszonej. W górnictwie na przykład i powszechnienie systemu nakładczego było stępstwem wprowadzenia w XV i XVI urządzeń wentylacyjnych i odwadniając) W drugiej połowie XVII w. wykorzystanie nalazku krosna dziewiarskiego pociągnęło sobą utratę samodzielności przez rzemieś ków tej branży. Kompania dziewiarstwa i szynowego, która powstała z inicjatywy możnych kupców w Anglii (1657), wynaji wała rzemieślnikom krosna, pobierając zamian wygórowane opłaty.
Nie tyle jednak postęp techniczny, wzrost produkcji towarowej, przeznaczę na odległe rynki, spowodował, że w przenr rozwijającym się w XVII i na począ XVIII w. nakład był dominującą formą 01 nizacji produkcji.
Włókiennictwo. We włókiennictwie system kładu opierał się przede wszystkim na ludr ci wiejskiej. W sukiennictwie angielskim ty niektóre fazy procesu produkcji pozostaw w rękach rzemieślników cechowych (czesa wełny), inne wykonywał sam nakładca p użyciu najemnych robotników (gremplo' nie, wykańczanie), inne wreszcie (przędzei

26

tkanie) wykonywali uzależnieni chałupnicy, najczęściej mieszkający na wsi.
We Francji chałupnictwo wiejskie rozwijało się przede wszystkim w sukiennictwie. Także w przemyśle jedwabniczym kupcy zajmujący się zbytem tkanin stopniowo przekształcali się w nakładców. Na początku XVIII w. w głównym ośrodku jedwabnictwa - Lyonie mistrzowie cechowi rozpadli się na dwie kategorie: pracujących samodzielnie lub zatrudniających innych oraz pozbawionych prawa sprzedaży swoich produktów.
Także nowe gałęzie wytwórczości, powstające w południowych Niemczech, Czechach, Austrii organizowały się na zasadach chałupniczych.
Produkty z metalu. W Nadrenii i Anglii przy produkcji przedmiotów z metalu nakład odgrywał już od XVI w. znaczną rolę. W Solin-gen na początku XVII w. rzemieślnicy produkujący broń sieczną byli podzieleni na trzy odrębne cechy: kowali; hartowników i szlifierzy; oraz polerowników i rytowników. Ponieważ tylko członkowie ostatniego cechu mieli prawo podróżować (inni majstrowie składali przysięgę, że nie opuszczą kraju, aby nie wywieźć tajemnicy produkcji), a jednocześnie produkt przed trafieniem na rynek musiał zostać wykończony, rytownicy przekształcili się w nakładców. W Anglii, w centrum przemysłu metalowego - w Birmingham i Sheffieid, część majstrów oraz kupcy przejęli większość zbytu.
Nakład a państwo. Upowszechnienie nakładu, a zwłaszcza chałupnictwa wiejskiego, było w znacznym stopniu uwarunkowane zwiększeniem, wobec rozszerzenia rynku, popytu na produkty masowe i potrzebami tworzonych stałych armii. Cechą tej produkcji, w przeciwieństwie do rzemiosła, było wytwarzanie towarów standardowych, pozbawionych piętna indywidualności rzemieślnika.
Uzależnienie rzemieślników od nakładców, którzy często sami wywodzili się spośród majstrów, dokonywało się w ostrej walce. Cechy, broniąc się przed odcięciem wytwórców od odbiorców, wydawały zakazy sprzedawania kupcom gotowych produktów. Nakładcy

obchodzili jednak bez trudu podobne zarządzenia, pożyczając rzemieślnikom pieniądze lub surowce w zamian za towary. Bezskuteczna też była walka cechów z rzemiosłem wiejskim.
W XVII w. w większości krajów władze państwowe, które do tego czasu popierały i broniły interesów cechowych przeciw nakładcom, zmieniły politykę. Państwo było ze wszech miar zainteresowane w rozwijaniu masowej produkcji, rozszerzaniu eksportu, nie mówiąc o tym, że rzemiosło nie było w stanie zaspokoić wzrastających potrzeb nowoczesnej administracji i wojska. Tam, gdzie kapitał handlowy był za słaby, by organizować produkcję w oparciu o nakład, interweniowało państwo. We Francji udzielano subwencji, monopoli i ulg podatkowych, w Prusach na początku XVIII w. władza państwowa przejęła rolę nakładcy. W oparciu o produkcję chałupniczą w 1714 r. pod Berlinem powstała wielka państwowa wytwórnia sukna (Berliner Lagerhaus}.
i1
Rola nakładu w rozwoju kapitału. W tym stadium procesu kształtowania się kapitalistycznych stosunków produkcji forma nakładu odgrywała decydującą rolę, stanowiąc przejściowy etap od rzemiosła do scentralizowanej manufaktury. Nakładca stał się jedną z najbardziej charakterystycznych postaci tej epoki. W wielu wypadkach (zwłaszcza w sukiennictwie angielskim) stopniowo przekształcał się on w przedsiębiorcę, dysponującego narzędziami pracy i zatrudniającego częściowo chałupników, a częściowo już robotników, pracujących pod bezpośrednim nadzorem. W XVII w. dominował jednak nakładca-kupiec, którego kapitał zaangażowany był w większości w przedsięwzięciach handlowych, a tylko w niewielkiej części w produkcji, i
Manufaktury scentralizowane. O wiele mniej rozpowszechniona w XVII i na początku XVIII w. była forma organizacji wytwórczości w postaci manufaktury. Do drugiej połowy XVIII w. nawet w sukiennictwie angielskim, gdzie zaangażowanie i udział nakładcy w procesie produkcyjnym były stosunkowo znaczne, chałupnictwo zdecydowanie przeważa-

27

-OfM r MO^BJqa^ '(}viidoi{,} 'gsnoi/^o^ 'snDi{ '^Al) (JsA^osniuAZJd Aomd q;)Bmop" qoAu
-OZJOM} 9iii[Rf39ds M qn[ qomuaiz^iAv 'q3AzoAV
-BJdod qoBiuop 'q3^5[siuoJq3s znfq3Aofef9iiusi
XZJd OUEpB^Z /(}B}ZSJ^AV 'OAVO^SA'lUn qOA;I
-oqo 'MoS^zoofM 'Moruz^iM ^3^jd o npJBdo M ^BfHizp XJn^iynuBiu qoB5[pBd^M nprAY ^v �ninfeir oż9U[OM isunu
-BZ BU^MOSOIS 9ZOZS9f OJSÓZ3 'BMOSnUL(ZJd
BOBJd 9Z]>[B^ ^KM^fdM ^Jni^Jnu^ui nfoM
-ZOJ 9IU9ZOIU1?Jż0 B^[ �q3BJn))fBJnueiU Al B3BJJ
'npB^BU op feuqopod d[OJ o^M^J^po q3^uz3
-imouo^a uBimazJd arsaooJd M Xq 'B^UI ^qz B^q q3XufX35[npOJd A\opKf5[^z qoXuBMózi[
-BJłU93S 3SÓ[I SW^OSO �IU/(MOJ^19UJ 9|[S^lU9ZJd UII?[S[9IżUB M O^B}SMOd Jn}5[BJnUBUI (9091^
Ao^iudn^qo z9ZJd 9U^AvXuo^XM X^q if05[np
-OJd ^ZBJ 9JO}^[9IU 'lfOKJlU90U05f ^żBm/-0^ 'UI^UBZJ-łSn; 9(SXlU3ZJd M PMBJSI �UL-}pf>OJd 9IS930Jd AV OA\mgO 5ZS[Bp '^Mpiudllf
-Bqo nui9isXs siuarupdnzn B^MOtTEls tóu^iy

-nQ'BtU TbSOZOJOAV}XM qOBUIZp9IZp q3I5[}S^ZSM 9M OIMBJd 9[^ '9tAV}OIUU9I5[O^M 9M 0^[Xł 91^
�9ZJnł5[BJnuBiu M 9uoidn?[s t^pfezJd ĄBMAUO^M ni 'UJXzoiudn^qo ui9ui
-9}sXs 9is o^MXqpo 9iuqo9ZSMod 9JOi?[ 'XupM
9IU9Zp9ZJJ -np^^BZ 9IU9J9) ^U BfB5fZS9ltU 9Z
-5[?1 qoiuzpS9Z3 �MOJ}sfeui qo^uBMOJnpancun iU9JozpKU pod 'qoAuzo/(Jq^J qo^iuBMOp
-nqBz M ^BMOOBJd OSOZS^SIM qoXJO}?[ z 'uzAzo
-zśm i piqo^ 'Mo^m}oqoJ /{o^rs/Q e?ffr^ ^Brii
-pnJ^z 9[[rA9qqy AV ^Jn^BJnu^py '^zoiuqBAv
-p9f BJn^eJnu^ui - ndA} oż9uqopod p^^z /A\ OJ9ldOp ifOU^JJ 9AY 'IIUB?[lfefXM X{Xq '9[[IA
-9qqV AY ^iJ9q[03 zazJd wozo^z ^zoiuu9i^ns pJn^BJnuBiu ^f^AYiSJO^aispgzJdai^B^ '(mu
-^l SIUBZOII^^AY ZBJO BOA\OJnS 9IUBA\XA^O)
-O^AZJd) 9AV03U05[ I 9AY03flfeZOOd AS90CUd OUBAA
-XUO?[XAV qoBJn^BJnuBui AV qo9zoui3i^[ 'IIJBO
-feAYZż 'lf3UBJj 9AY �A\ IIIAX n3U05[ AV 9ZOZS9f
-q3BfeJ5[ qoXuui A\ iuXz3iuu9i3fO{Av a^sAtuazJd M. BfoBnłAs śis BfBiAVB}spazJd 9iuqopoJ �o\

Busaza^ods-tt i?up^a -nzAred AA "sreiBj np suspo TU" i-!i[sXJBd da^g

np^F^u nmstsAs z orop9Jsodz9q A^S^-IAM rijZKpy f9ps9Z3 'mnip^s oż9uq9Jpo T^IMOU
-BIS 9IU BU13MOZ^B.UU90S ^Jni^JnUBUl '0ż9UZO
-^iq^J n^iuazJd op ^soimazJ po mosfazJd T ifo^npoJd M05[unsots Xiremi9ZJd sisaooJd ^ 'nuiziiB^idB5[ nfoMzoJ M ^.ini^eJniłBiu Btog
'AIX ^^t^pnq moMp ^q9ZJ"(od ^u Ą
-n5[XuB 9Avosns5[iT[ qoXofern5(npOJd TOSOZS^IAY
M 'q3I5[SM9^0J5{ JHI^^JnU^m V^[\}^ OUOZJOM^n
^1J9qp3 XMX^foim z �M HAX s^opd folSnJp AS. 'mopireureij 'uiozo^5[i ogauopizp^zJd nuiop Bpppsi3{M ^^SIMZBU po tsul{^qof) sap amiwfnuniu BU^MZ 'A03J9iqo5[ BJn^PJnu^m
B5(SM9^0J5[ 9Z5[^ B 'nUBq9q Z nq9UI 13IUJOMlXM
-urm q3iu op ^^zapu '^.in^BJmrem M 9is ^p
-^^ZS5[9ZJd q3^ZOTO^S9im9ZJ MOl^^ZSJ^M qOI5(S
-M9^0J5[ Z 9JOt5pm n'5[9IM ^Od OJ �TUIBq390 BZ
-od qoY<3^fnoBJd AOJisreui B^p �M HAX n^fezo
-od ^u 9ZJMnq M auozpfezJn ^aua^S" 'g^moJ
3p S3U3JUf) 9I5[SXJ^d ni fes UI9pB^^ZJd �9MOq3
-93 afOBZIU^gJO Z9ZJd IpXui3MOpqS9ZJd I q3Xu
-BZ3^MZ 'M01U^Jżimi-M05[IU^S9im9ZJ MO^t
-ZSJBM Z ^ZOZS^^MZ 'IUI^q390 ^ZOd 9IS {i\7.V.\ViVi7.


9JOl5( 'qoXz3IUlS9im9ZJ MO^ZS-IBM Z 9IS 0^9U
-IMZOJ MlSJOiq9ISp9ZJd q3I5[Bł Z 9I9IAY '^I5lI^IA^
k\fi(\ 9iu ifo"?[npoJd foł AJBimzo'a 'd^i 9uzoXis^
-JB 9^q9m 'UOJq feUMOlZS05( '^J^SnJ '9UBp3JOd^
'^zoMod '90J9iqo^[ 'Auipqoż :9urXoduirisuo'5[ ^n^Ay^ 9Avosns-?[n^ ^^^fezJ^M^M qoBuizp
-9izp M UII^S^ZSM 9p9ZJd K^M^isMód 'qoAuui
-afeu M05[iuioqoJ goferempnJtBz ^Ini^j
-nu^p\[ 'ifouBJJ aAt aiiisAAaioJ5[ ^Jn;?iBJnuBiĄ[
�Modo{qo qoXu^iuzXz3zsuBd ś3BJd
0~5[OJ9ZS OUBAOSO-tS ifsO^ ^ �XuiZpOJ q3I I XZJ
-alupz ouBiupiu'n3z qo^Jn^t;Jnu^m qo/(JOi5[
-sm AY 'qo9zso^ 'lUBoreAzs '^oazomsiJsi 'np
-U^^OH 'niżuv M X^młsi f9Mosnm/(zJd Xo^Jd /-fefn^npOJd qoB^izsJ^A\ AY A3BJd op iirezsnmz
\\fi(\ SZSnUPUOrSUSd m^JO^ M I UI9IU3IZŚTM 'ULI90UpOJ9IS 'mai^n^ZJd IU9Z13.I13Z ^q ^JOl^
'�J 9$9^ M Auozo^z 'nzyOBd M piidolf^ puzom o^zoi^z qoXu^uz f9izpJEqfBu oa 'mooJOiqóis
-p9ZJd OUOIAVBZJ9IZp 9I5[^1 ^pB^^Z �"9fnUJ^UI
s^zo siMp^luzo-id ^u i po^g idJ9p izpn^ i?[ps" zi 'o^fBiupBs^zn Xo^Jd op oupzsnmz Moż5zo

(manufaktury rozproszonej) niż z manufaktury scentralizowanej.
Rzemiosło i rola cechów. Przez cały XVII i XVIII w. rzemiosło zachowało istotne znaczenie, przede wszystkim w wytwórczości artykułów konsumpcyjnych. W niewielkich warsztatach, w których majster cechowy pracował wraz z rodziną, kilkoma uczniami i rzemieślnikami, nadal produkowano większość bielizny, ubrań, butów, naczyń drewnianych i metalowych itp. towarów przeznaczonych na rynki lokalne. W rękach rzemieślników pozostała niemal całkowicie produkcja artykułów spożywczych.
Organizacja cechowa nadal odgrywała ważną rolę w życiu miast. Na skutek postępującej specjalizacji w XVII i XVIII w. powstało wiele nowych cechów. Nawet w Anglii, gdzie najwcześniej nastąpił rozkład cechów, przez cały XVII w. wydawano nowe przywileje cechowe.
Początki rozkładu systemu cechowego. Poczynając od XVI w. w Anglii, Francji, Niemczech cechy coraz powszechniej rezygnowały z wielu obowiązujących zasad, stanowiących podstawę organizacji rzemiosła cechowego. Pierwszym takim wyłomem było na ogół odstąpienie od przepisu, zobowiązującego rzemieślnika do sprzedaży towaru bezpośrednio konsumentowi. Na skutek postępującego wewnątrz cechów rozwarstwienia, zubożałym rzemieślnikom zezwolono na wykonywanie zamówień innych majstrów tegoż cechu, którzy w rzeczywistości stawali się nakładcami. Dopuszczano także większą liczbę czeladników, tolerowano majstrów cechowych, którzy przestawali pracować w warsztacie, poświęcając się zbytowi produktów wykonywanych przez czeladników oraz innych, coraz bardziej uzależnionych rzemieślników.


Merkantylistyczna polityka przemysłowa
Popieranie rozwoju krajowej wytwórczości stanowiło jedną z najbardziej charakterystycznych cech merkantylistycznej polityki przemysłowej. Założenia tej polityki podobne były

do zasad ochrony rzemiosła i handlu realizo! wanych w średniowieczu przez miasta: ograni czenie przywozu, rozwój produkcji miejsco wej, dbałość o jakość i ceny, ułatwiające pokój nanie konkurentów.
Jan Baptysta Colbert (1619-83). Najpełnii szy wyraz znalazła merkantylistyczna pohf ka przemysłowa we Francji w okresie działalności Colberta. W przeciwieństwie do Anglii i Holandii punkt ciężkości w systemie Colberta Jeżał bardziej w polityce przemysłowej, niż handlowej. W jego wizji unormowanej i scentralizowanej ekonomiki przemysł zajmowa wybitne miejsce. Zgodnie z tym rozpoczął 01 realizować plan szybkiego rozwoju rodzime wytwórczości, który miał zapewnić Franq| dodatni bilans handlowy, pozwolić na zgro-J madzenie zasobów pieniężnych. Działalność Colberta na polu przemysłu była wielokierun-1 kowa. Popierał on cechy, których liczba znacznie wzrosła, ale jednocześnie dążył do podporządkowania wszystkich cechów państwu i włączył je do systemu reglamentacji życia gospodarczego.
Colbert wiele wysiłków poświęcił rozwijaniu nauki, techniki, przyciąganiu majstrów--specjalistów z innych krajów oraz kształceniu ich we Francji. Poprzez nadania monopoli i przywilejów zachęcał kupców i finansistów, dysponujących kapitałem, do inwestowania go w rozwój wytwórczości. Zaangażował także kapitały państwowe, tworzył spółki akcyjne, do których, poza dworem, należało kilku przedsiębiorców. Spółki takie, z udziałem kapitałów państwowych lub bez, działały w przemyśle metalowym, zbrojeniowym, wydobywaniu marmuru pirenejskiego, włókiennictwie. W Rochefort, Tulenie i Breście założono wielkie arsenały i stocznie, jedne z największych przedsięwzięć tego typu w ówczesnej Europie. Rozwijały się dawne i .powstawały nowe dziedziny wytwórczości: warzelnie soli z Ponant, cukru z Antyli, wytwórnie pończoch. Przedsiębiorstwa noszące miano "uprzywile' jowanych manufaktur królewskich" otrzymywały rocznie (poza latami wojennymi) od 100 tyś. do 500 tyś. liwrów subwencji z budżetu państwowego, wynoszącego około 100 min liwrów.

30



l ^ �5pUA.i AZSJ9ZS ^u uoAuozo^uzsz-id npnrei 'M03(un^g q3AMOu ifo^npOJd FOMZOJ
^AVOdÓJ5[ 90A1:?[BJd M 'MOJBMOl pSO^f C9I5[
-OSAAY 9iuBMoqoBz zszJd rqsAui9ZJd ^iui3J9id
-od ifou9łui M qoBfe.i5[ npiM M AireA\AuiAZ.un 'uai UI91SAS 'imXMoq390 impuuou z osoupoSz ipi ou^zpJsiM^od fepśzogid i U9i5[ns oso^r ou^zpM^Jds qoBpil M - A\oip90 fepJiuo5[ pod t^isozod 9Tm^pJ9isiuv } ^TZPf^^ ^ Xu^is5[9i tsXui9ZJj �^nreuo^M q3i 3fefBż9ZJtS9ZJd 'Xsid
-9ZJd 9{SpS I^IZpBMOJdM 'mi5[SJ9pU9pq npUBl[ M MOJBMOł qoXzsf9IUZ^M Z og9Up9f 'qXJ Xu90 I 3S05[^fO^MOq3^Z /nm^Jsidod T nropfiMzoJ O^ZS^ZJBMOI arozofe^
-POSIU SIZpŚZSM ^UISIU lf0^1U9lUB{ż9J Op 9IU9Z
-feCI 'q3BfeJi5[ q3Xuui M nuizi^)ue?[J9ui B^IIOJ
�UIJOU q3X3fernz
-feiA\oqo qoX3feż9ZJis 'M0i{393 ^JOJ ofefnulAzJin
T MOpJBpUBIS q3^^0Up9f 3IU^MOq3^Z BU 5(Sp
-BU 3fep^{5[ 'qoXuBiupM u9T5[ns ófo^npoid ĄBM
-Opż9J XuZ09IAAOIUp9JS BtOżZ qOSOdS AV 9JOł"5[ '^SBim npIAA Op 9UB{S9ZOJ 'Xsid9ZJd �J 0991 ^


9u^pXM A.(Aq i^A^lyod f9i ui9pBn^zJJ 'Moq390
- ^Jq9zozs oSazszrofeu op T& X3ferBż9is '^J^d"
Xu^MOpJ^U05[ 9TUpJlU99 'XumOJż0 ^ZJOM^S
T fezoJ^podsog 9foBJisTOiuip^ feofepmisi uo ^MOzm^żJ:09JZ -n^sAmszJd op olzp^MOJdM
pZJ9IIU^Z fe^f 'B(b^^U9m^Jż9J B{SpS 9Z^1 BtXq 0ż9UZOimOU05[9 Bp/-u^d 9pJ BU ^J9q(03 Mopfeiżod m9zmy(Ą\
�ifOU^JJ 9ż9)0d feuZ3IUIOUO:>[9 ZIU JOpU9ldS ĄlSOUpOd (9lZpJBq 'BlJ9qi03 Z9ZJd 9UBflA
-ZOJ i 9irepq5[Bz 'qoXAvosns5[ni Moioiiup9ZJd ^Jm^Jnu^iĄt -n{n5[XłJB oż9upp nuodmi
n^p^dAM M ZIU 9ZS5[9IM X{Xq ^ZS05( r9f nS9f PMBU '^M03Sf9HU 5f35[npOJd OU^MO I3J9JJ 'ifo :
-5[npoJd osou^o^^do TU ig^Mn faulogazozs ou
-fcm.łAz-^tif f9uzoXisnXłup5fJ9m 9oAinod y^
�9ZJMnq M 9U9^ż M 9Z5[^ł OU^M01S9MUI
i5(poJS 9UZ3BU7 -MOJMI] vi\m ^ ^y9qp3 MOp
-feZJ 9TS9J510 M ĄBUI^ZJ^O pB^^ZJd BU 9ZSMJ9ld
9iMQ -uossnqv sreAn^9g '9U9uuoA^s 'MOU
-ipqoo XJn^^JnuBm :^M^suBd op oiup9JSod
-Z9q 90feZ9^U ^MlSJOiq9ISp9ZJd M OU^MOZBżUB
-VZ U3XMOMlSUCd MO{Blld^5[ fsOSIM SRIM O



appA ap uv\ -3 ZBJqo �o8ai?isJ3pu3ioq BUlUBZozsanu o83"B8oq nmop azJ^u^

Państwa o słabo rozwiniętym przemyśle popierały rodzimą wytwórczość, lub nawet tworzyły jej podstawy, w stopniu o wiele większym niż chociażby Francja. W tym kierunku zmierzały działania Piotra I w Rosji, Marii Teresy w Austrii i Fryderyka Wilhelma w

Brandenburgii. Bez wątpienia najwięcej w ku wkładano w rozwój tych dziedzin proc cji, które zaspokajały potrzeby armii: suk nictwa, odlewania dział, wytwarzania kar nów, prochu itp., a także przemysłu stocz wego.

4. HANDEL I KRĘĆ

Główne kierunki i ośrodki
? handlu światowego
i"- � \ ! i
Ł W XVII w. wymiana międzynarodowa odbywała się przede wszystkim drogą morską. Przewaga handlowa opierała się na potędze floty, jaką posiadało dane państwo. Mimo wzrostu obrotów z krajami zamorskimi, obroty w obrębie mórz europejskich nadal stanowiły zdecydowaną większość. Nawet Holandia i Anglia angażowały w handel z koloniami i krajami pozaeuropejskimi zaledwie część floty i kapitałów. W końcu XVII w. tylko 1/6 tonażu holenderskiego (6,6 % liczby statków) była zaangażowana w handlu zamorskim.
Handel światowy w XVII w. w porównaniu Z XVI i XVIII w. wykazywał objawy kryzysu, który wyrażał się w zmniejszeniu obrotów handlowych oraz osłabieniu tempa ekspansji kolonialnej.
Strefy handlu. Dwie główne^trefy handlowe w obrębie mórz europejskich - bałtycka i śródziemnomorska - straciły w XVII w. wiele ze swego dotychczasowego znaczenia. Eksport ,zboźa z krajów bałtyckich, będących źródłem surowców dla rozwiniętych krajów zachodnioeuropejskich, poważnie się skurczył, częściowo tylko rekompensowany wzrostem wywozu rud, drzewa, smoły i innych artykułów dla przemysłu stoczniowego. Zmniejszył się także import towarów sukienniczych. Obroty handlowe, mierzone na podstawie ceł pobieranych w Sundzie, osiągnęły szczyt w łatach 1590-1620, później zaś gwałtownie spadły i do lat osiemdziesiątych XVII w. utrzymywały się na bardzo niskim poziomie, nieporównywalnym do obrotów w pierwszym dwudziestoleciu XVII w.

Podobne ograniczenie obrotów har wych nastąpiło w strefie Morza Śródzięni przeważała tu lokalna wymiana. Franc handel lewantyński między 1620 a 16.' skurczył się do połowy, w latach pięćdzi tych spadł niemal do zera i dopiero po 16 podniósł się z poziomu depresji. Weget także niderlandzki handel lewantyński.
Zmniejszenie obrotów handlowych w fie bałtyckiej i śródziemnomorskiej w pew tylko stopniu zostało wyrównane przez woj handlu na Morzu Północnym i Atlan) .Handel śledziami holenderskimi, rybam wofundlandzkimi i artykułami sukiennic w drugiej połowie XVII w., także się sku w porównaniu z początkiem stulecia.
Handel z koloniami w ciągu XVII w. i żywał poważne trudności. Obroty Anglii diami wzrosły poważnie dopiero w końci lecia. Handel holenderski rozwijał się przeciętna dywidenda Kompanii Wsc nioindyjskiej spadała od 1630 r. do lat sie< dziesiątych, poza lekkim podniesieniem tach sześćdziesiątych. Między 1627 a 16 przez szesnaście lat nie płacono żadnej c dendy.
Główne ośrodki handlu i wzrost roli Holi
W połowie XVII w. Hiszpania i Portu^ dwie największe potęgi w handlu świato XVI w., nie odgrywały już niemal żadnej W pierwszej połowie stulecia miejsce ich z Holandia, skupiając w swym ręku wiek? wymiany handlowej między Europą a A Ameryką, zdobywając dominującą po handlową w obrębie mórz europejskich, 2 szcza na Bałtyku i Morzu Północnym. premacja Holendrów osiągnęła szczyt c 1649 r. Niewielki, nie posiadający zad

32

Załadunek towarów w porcie francuskim
bogactw naturalnych kraj, stał się pierwszą potęgą handlową świata, był głównym ośrodkiem obrotu zbożem, solą, materiałami budowlanymi, suknem, towarami kolonialnymi, niewolnikami. Poza śledziami, poławianymi na Morzu Północnym, będącymi "główną kopalnią złota Zjednoczonych Prowincji", pozostałe towary pochodziły z innych krajów. Kardynał Richelieu mówił o Holendrach, iż są oni "garstką ludzi, którzy posiadają strzęp ziemi złożony z wód i pustek, a zaopatrują narody europejskie w większość potrzebnych im towarów". Holenderska flota handlowa zdobyła panowanie nad morzami. O jej rozwoju świadczy wzrost łącznej wyporności okrętów z 232 tyś. ton u schyłku XVI w. do 600 tyś. ton około 1670 r. Flota handlowa Holandii liczyła wówczas 3510 okrętów, a zatem więcej niż angielska flota w 1702 r. (3300), przy czym łączna wyporność okrętów angielskich wynosiła 260 tyś. ton. Flota holenderska pośredniczyła także w wymianie większości krajów europejskich tak z koloniami, jak i w obrębie mórz Europy.
W połowie XVII w. kupcy holenderscy opa
Historia powszechna, wiek XVII

nowali dużą część handlu francuskiego, utrzymywali kontakty z miastami śródziemnomorskimi. Kompania Wschodnioindyjska nieomal monopolizowała wymianę między Europą a Indiami, wyparłszy Hiszpanów i Portu-galczyków, opanowała Archipelag Malajski, nawiązała kontakty handlowe z Chinami, Japonią, Syjamem i Malakką. Kupcy holenderscy z Kompanii Zachodnioindyjskiej penetrowali Amerykę Południową i Północną, Antyle oraz Afrykę (zob. rozdział Europa i świat w XVII w.).
Holandia zachowała swe znaczenie w handlu światowym do XVIII w., jednak już w drugiej połowie XVII stulecia rozwój handlu angielskiego i w mniejszym stopniu francuskiego, począł zagrażać jej supremacji.
Handel angielski. W handlu angielskim główną rolę odgrywało sukno, choć udział sukna w eksporcie zmniejszał się od końca XVI w. w miarę zwiększania wywozu artykułów metalowych i zboża. W końcu XVI w. Anglicy zdobyli dla swych wyrobów sukienniczych rynki lewantyńskie; centrum angielskiego handlu z

Bliskim Wschodem stanowiło Livomo, skąd statki odpływały do Konstantynopola i Smyr-ny. Kupcy angielscy rywalizowali z Holendrami na rynku rosyjskim. Na początku XVIII w. Anglia uzyskała przewagę handlową w Portugalii, układ z 1703 r. znosił w stosunku do wyrobów angielskich obowiązujący zakaz importu materiałów wełnianych. Zawarto także traktat z Austrią, który przewidywał obniżenie ceł na sukna angielskie (1715), oraz traktat z Hiszpanią, przyznający Anglii klauzulę najwyższego uprzywilejowania (1713). Podobne przywileje zagwarantowały sobie wzajemnie Anglia i Francja (1713).
Obok eksportu sukna istotną i bezustannie rosnącą rolę w handlu począł odgrywać reeksport towarów przywożonych z krajów zamorskich: tytoniu i cukru z Ameryki, perkali i jedwabi z Indii. Londyn stawał się ośrodkiem obrotu tymi artykułami, wzrastał także jego udział w zaopatrywaniu kolonii w towary produkowane w Europie. W miarę postępów an

gielskie) i francuskie) ekspansji kolonialnej, w krajach zamorskich rozszerzał się rynek na towary europejskie, i
Pierwsze miejsce w angielskim handlu zamorskim zajmowała wymiana z Indiami, zmonopolizowana przez Kompanię Wschod-nioindyjską. Na wybrzeżu powstały faktorie kompanii (Bombaj, Madras, Kalkuta). Kalkuta stała się wkrótce największym portem Oceanu Indyjskiego.
Handel francuski. Handel francuski, który w XVI i pierwszej połowie XVII w. nie wytrzymywać rywalizacji z Holandią, już za rządów kardynała Richelieu począł się ożywiać. Rozwój portów i floty, która otrzymała monopol żeglugi przybrzeżnej i wywozu towarów z portów francuskich, stworzył podstawy dla wzrostu potęgi morskiej i ekspansji handlowej Francji w drugiej połowie stulecia. Kupcy francuscy zwiększyli obroty z Indiami, skąd importowali w dużych ilościach tkaniny ba-

34

wełniane, a po wprowadzeniu zakazu przywozu tego towaru, zagrażającego krajowej produkcji - korzenie. W Bengalu i na Wybrzeżu Koromandelskim założono faktorie handlowe. Francuzi byli głównymi rywalami Anglików w Indiach choć obroty i pozycja ich Com-pagnie des Indes Orientales nigdy nie dorównała angielskim i holenderskim Kompaniom Wschodnioindyjskim.
W Europie is^otną.JpIę w handlu francuskim odgrywały artykuły luksusowe: koron-ki,'~jedwabie, gobeliny, galanteria itp., a także
Miasta handlowe. W 1669 r. odbył się ostatni sejm miast hanzeatyckich. Rozpad związku ostatecznie likwidował znaczenie Hanzy i należących do niej miast. Analogicznie straciły znaczenie takie potęgi handlowe, jak Lizbona, w XVI w. "rynek świata", Wenecja, Genua, Florencja.
Na ich miejsce wysuwały się nowe ośrodki. Na Półwyspie Pirenejskim w XVII i XVIII w. rozwijał się Kadyks, leżący u zbiegu szlaków handlowych z kolonii amerykańskich, Afryki i basenu Morza Śródziemnego. Wśród portów śródziemnomorskich znaczenia nabrały Li^ vomo i Marsylia, oba ogłoszone wolnymi portami. W Niemczech, iednocześnie z upadkiem miast południowoniemieckich, Norymberg!, Monachium, Strasbourga, Uhnu, rozwijały się Frankfurt nad Menem, korzystający z dogodnego położenia na skrzyżowaniu szlaków handlowych, a szczególnie Hamburg, który stawał się portem Berlina i Brandenburgii. Amsterdam przejął rolę Antwerpii, która zniszczona podczas powstania w Niderlandach, straciła znaczenie jako port morski. W 1723 r. pisano o Amsterdamie, iż jest nie tylko głównym składem Europy, ale wszystkich części


ce i artykuły kolonialne. Obok korzeni, sprowadzanych już w XVI w., przywożono do Europy w większych ilościach ryż z Indii i kawę z plantacji holenderskich na Cejlonie, Jawie i innych wyspach Archipelagu Malaj-skiego oraz z plantacji francuskich na Małych Antylach i w Gujanie. Wzrósł także przywóz herbaty z Indii, a od początku XVIII w. - z Chin. Z Ameryki sprowadzano kakao i tytoń. W koloniach indyjskich i amerykańskich uprawiano trzcinę cukrową; od połowy XVII w. głównym dostawcą cukru trzcinowego były Małe Antyle.
Szczególny przedmiot handlu stanowili czarni niewolnicy. Na początku XVIII w. handel ludźmi monopolizowali głównie Portugal-czycy. Z kolei ich miejsce zajęli Francuzi, szczególnie zaś Kompania Gwinejska. Poza tym handel niewolnikami uprawiali Holendrzy i Anglicy. W 1713 r. - na mocy pokoju utrechckiego - monopol handlu niewolnikami, należący nominalnie do korony hiszpańskiej, przeszedł do Angielskiej Kompanii Mórz Południowych.
Nagrobek angielskiego kupca sukienniczego z 1630 r.

Najważniejsze towary w handlu światowym. W XVII w. wzrósł udział wyrobów przemysłowych w handlu międzynarodowym. Pierwsze miejsce zajmowały angielskie sukna i francuskie artykuły luksusowe. Na rynek międzynarodowy trafiały także wyroby szwajcarskie, płótna śląskie i westfalskie. Główną rolę w handlu nadal odgrywało jednak zboże, surow-

^ Polityka handlowa
Działania większości państw europejskich zmierzały do zdobycia jak największego udziału w handlu światowym i poprzez odpowiednią politykę handlową do osiągnięcia korzystnego bilansu handlowego, który zapobiegłby odpływowi kruszców szlachetnych z kraju. Wiązało się z tym dążenie do rozciągnięcia kontroli nad handlem z koloniami.
Państwo a handel. Podstawą polityki handlowej, podobnie jak polityki przemysłowej, był protekcjonizm i ingerencja państwa w działalność handlową. Najpełniejszy wyraz znalazły one we Francji w okresie Colberta, we wszystkich jednak krajach, nawet najbardziej liberalnej Holandii, handel podlegał licznym ograniczeniom i opierał się na systemie przywilejów oraz monopoli nadawanych przez państwo. Te restrykcje, będące zaprzeczeniem zasad wolnego handlu, były uważane tak przez pisarzy-ekonomistów XVII stulecia, jak


i przez poważną część burźuazji, za nieodzo ny warunek rozwoju handlu i czerpania! zysków. Związek między polityką państwo) a rozwijaniem działalności handlowej był ba dzo ścisły. Kapitał kupiecki znajdował pot żnego protektora, zapewniającego mu przyn leje monopolistyczne, a ekspansja handioł stawała się pierwszym krokiem ekspansji [ lonialnej.
Polityka handlowa Holandii. W Holandii pi tężna Kompania Wschodnioindyjska, istni jąca od 1602 r., wpływała na kierunek poi tyki państwowej; interesy kapitału kupiech go, reprezentowanego przez Kompanię był czynnikiem nadrzędnym, w zasadzie decydii jącym o polityce kraju. Dyrektorzy Kompani byli członkami Stanów Prowincjonalnych Stanów Generalnych, a także władz miej skich. Te same osoby rządziły państwem Kompanią. Wszystkie umowy w Tndiac) Kompania zawierała w imieniu państwa, a państwowi urzędnicy holenderscy załatwiaj



Widok Paryża od strony Sekwany. Rycina z końca XVII w.

Dom Kompanii Wschodnioindyjskiej w Amsterdamie. Rycina z połowy XVII w.



transakcje handlowe i nabywali towary dla Kompanii. Mniejsze znaczenie posiadała Kompania Zachodnioindyjska.
Polityka handlowa Anglii. W Anglii, po okresie ścisłego podporządkowania przemysłu i handlu kontroli państwowej bezpośrednio przed rewolucją, za czasów republiki nastąpiło daleko idące ograniczenie interwencji państwa w sferę działalności ekonomicznej. W Zasadzie zniesiono przywileje monopolistyczne, zbliżając się do systemu wolnej konkurencji, przynajmniej wobec własnych kupców i przedsiębiorstw. System monopoli i przywilejów był zdecydowanie niepopularny. W Długim Parlamencie jeden z deputowanych, sir John Coleper stwierdził: "Po kraju rozpełzła się fala robactwa (...). Mówię o monopolistach. Jak egipskie ropuchy, opanowali nasze domy i nie ma izby, w której by się nie zagnieździli. Piją z naszych filiżanek, czerpią z naszych talerzy, siadają przy naszym ogniu, znajdujemy ich w pościeli (...). Naznaczyli nas i opieczętowali od stóp do głów".
Protekcionizm pozostał zasadą angielskiej


polityki handlowej, ale uległy zmianie jego formy. Po restauracji burżuazja handlowa zachowała daleko idącą niezależność i swobodę działania. Karol II i jego następcy nie przywrócili systemu ścisłej reglamentacji działalności handlowej, kontroli jakości towarów, normowania cen itp. Rzadkie było nadawanie przywilejów i monopoli. Wobec rosnącej niechęci do organizacji monopolistycznych, w drugiej połowie XVII w. zostały utworzone tylko dwie uprzywilejowane kompanie handlowe: w 1670 r. Hudsońska (Hudson Bay Com-pany) i w 1672 r. Afrykańska (Royal African Company), która w XVII w. skupiła większość światowego handlu niewolnikami.
Punkt ciężkości polityki handlowej Anglii przesunął się na ochronę handlu krajowego przed konkurencją. Walka o supremację w handlu światowym stanowiła jeden z najważniejszych elementów polityki angielskiej.
Podstawy angielskiej polityki handlowej, określanej jako system aktów nawigacyjnych, lub stary system kolonialny zostały stworzone w latach 1651--73. Pierwszy Akt Nawigacyjny, wydany przez Cromwella w 1651 r. i jako

Jedyny akt okresu republiki potwierdzony, choć w nieco zmodyfikowanej postaci, po restauracji, postanawiał, że: l. wwóz towarów do kolonii może się odbywać tylko na statkach angielskich, wywóz zaś na statkach angielskich lub danej kolonii; 2. towary pochodzące z Europy mogą być przywożone do Anglii na statkach angielskich lub należących do tego kraju, w którym zostały wyprodukowane; 3. żegluga przybrzeżna oraz rybołówstwo stanowią monopol statków angielskich. Postanowienia te uderzyły przede wszystkim w handel holenderski.
Realizacja, Aktu, uzupełnionego i nieco zmodyfikowanego przez późniejsze zarządzenia, otwierała Anglii drogę do hegemonii w handlu światówyńi. Prawa te nie dopuszczały do kolonii innych statków jak tylko angielskie (z metropolii lub danej kolonii) z przewagą Anglików w załodze. Liczne towary: cukier, tytoń, bawełna, imbir, indygo oraz inne barwniki roślinne wolno było eksportować tylko do Anglii lub innej kolonii angielskiej. Akt o składzie (1663) zastosował do handlu kolonialnego, starą, średniowieczną zasadę składu miejscowego. Towary europejskie nie mogły być przewożone do kolonii bezpośrednio, ale musiały najpierw znaleźć się w metropolii, a dopiero stamtąd wolno je było przewieźć dalej, oczywiście na statkach angielskich. Wwóz niektórych towarów do Anglii mógł się odbywać tylko na statkach angielskich lub kraju, z którego pochodził towar.
Zasady zawarte w systemie aktów nawigacyjnych nie były nowe. Hiszpanie w czasach swej potęgi także dążyli do tego, by cudzoziemców trzymać z dala od handlu kolonialnego. W Anglii i Francji już w XV i XVI w. niejednokrotnie podejmowano wysiłki, mające na celu ochronę żeglugi. Ustawodawstwo drugiej połowy XVII w. różniło się tym od wcześniejszych poczynań, że towarzyszył mu szybki rozwój żeglugi, przemysłu i handlu. Anglia mogła zaopatrzyć swe kolonie w potrzebne im towary, bez czego egzekwowanie zasad monopolistycznych byłoby nieskuteczne.
Ważne miejsce w polityce handlowej zajmowały traktaty, które często pozwalały uzyskać znaczne korzyści bez uciekania się do bardziej

drastycznych środków działania. W latai 1654-56 Cromwell podpisał traktaty z Pc tugalią, Danią, Szwecją, Holandią i Francją których największe znaczenie posiadał traki z Portugalią, zawarty z pozycji siły w 1654 Zmuszał on do gwarantowania wolno handlu angielskiego w Portugalii i jej posic łościach zamorskich, otwierając drogę dla ( minacji Anglii w handlu portugalskim.
Polityka handlowa Francji. W walce o udzia handlu światowym trzecim partnerem, ob Holandii i Anglii, stała się Francja. Polit} francuska była równie aktywna jak obu po stałych rywali, przy czym wobec stosunko mniejszej siły kapitału handlowego, państ odgrywało w niej szczególnie poważną n nie tylko popierając, ale inspirując i podejr jąć ekspansję handlową.
Colbert sięgnął do wypróbowanej met( tworzenia uprzywilejowanych kompanii, siadających uprawnienia monopolistyczn popieranych przez państwo. Mimo iż znać;
część armatorów i burżuazji handlowej b przeciwna tworzeniu kompanii, uważając Francja nie może skutecznie podejmować walizacji z Holandią, Colbert założył Kom nie Wschodnio- i Zachodnioindyjską (16( Kompanię do Handlu z Afryką (1665), Kc panie: Północną (1669), Lewantyńską (167 Senegalską (1673). Zreorganizowane zosi konsulaty francuskie na Bliskim Wschód oraz założone misje handlowe w Hambur, Danii, Szwecji, Brandenburgii, Polsce, K landii, Rosji. Francja podpisała trakt handlowe z Hanzą (1665) i Danią oraz Sz' cją (1663), głównym dostawcą materiałów budowy okrętów, a także żelaza.
Bariera celna, jaką Colbert zbudował \ kół Francji (taryfa 1667), służyła nie ty ochronie przemysłu, ale stanowiła też cios handlu holenderskiego i angielskiego. Pódl jenie, a w niektórych wypadkach potroję ceł przywozowych równało się wypowied niu wojny ekonomicznej Holendrom. W 5 sunkach z koloniami francuskimi na Antyl;
wprowadzono system podobny do angielsl go: obcym statkom nie wolno było zawijać portów francuskich.
Działalność Colberta przyniosła znać;

38


Transakcje handlowe. Rycina z książki Savary'ego Le parfait negociant, wydanej w 1675 r.
rozwój handlu francuskiego, choć wiele jego przedsięwzięć poniosło fiasko. Kompania Wschodnioindyjska mimo rozległych uprawnień i subwencji królewskich była u progu bankructwa finansowego. Kompania Za-chodnioindyjska istniała zaledwie 10 lat, po czym została rozwiązana, a plantacje należące do niej przeszły na własność korony francuskiej. W latach siedemdziesiątych upadła także Kompania Północna, której podstawowym celem było wyeliminowanie pośrednictwa Holendrów z handlu bałtyckiego.
Niepowodzenie spotkało również politykę celną Colberta. W 1678 r. została zniesiona taryfa z 1667 r. Likwidacja ceł prohibicyjnych i częściowe dopuszczenie Holendrów do handlu francuskiego, kładło się cieniem na militarnych zwycięstwach Francji (zob. rozdział Stosunki międzynarodowe...}
�� Mimo częściowych niepowodzeń, wiele posunięć Colberta zapewniło Francji silną pozycję w handlu światowym i ekspansji kolonialnej i?
Zasady merkantylizmu charakteryzowały

politykę handlową wielu innych państw, nie odgrywających takiej roli jak Holandia, Anglia i Francja. Kompanie do handlu z Afryką, Indiami Wschodnimi i Zachodnimi tworzono w Szwecji, Danii, Brandenburgii. Państwom tym jednak nie udało się zdobyć poważniejszej pozycji w handlu światowym i ekspansji kolonialnej.
Organizacja handlu i kredytu
Specjalizacja. W miarę kształtowania się stosunków kapitalistycznych uległ zmianie charakter handlu. Specjalizacja w tej dziedzinie w XVII w. i na początku XVIII w. zaczynała się dopiero rozwijać. Stopniowo i powoli, w najlepiej ekonomicznie rozwiniętych krajach, następowało rozdzielenie działalności kredytowej i handlowej. W Austrii i Niemczech banki jeszcze w końcu XVIII w. zajmowały się handlem hurtowym.
Powoli postępowało także wydzielenie spedycji i komisu jako odrębnych specjalności. Z funkcji przewoźnika, który poza transportem towarów zajmował się wszystkimi związanymi z tym czynnościami (cło, ważenie, nadzór nad załadunkiem i wyładunkiem itp.), wyłonił się zawód spedytora. Do wyodrębnienia handlu komisowego i znacznego rozwoju tej dziedziny przyczyniły się ograniczenia, właściwe polityce merkantylistycznej. Tam, gdzie działalność obcych kupców była zakazana, miejscowi kupcy stawali się komisjonerami. Tak więc w Anglii kupcy francuscy zlecali transakcje kupcom miejscowym, którzy obok własnych operacji prowadzili również operacje na rachunek Francuzów. Z kolei kupcy angielscy w Rosji, wobec ograniczeń, jakim podlegali, posługiwali się miejscowymi komisjonerami.
Handel wiejski. Wyrazem rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej było także powstanie handlu wiejskiego. W XVII w. na wsi dominował handel wędrowny, zwalczany przez organizacje kupieckie w miastach i przez władze państwowe. Wędrownych kramarzy oskarżano o oszustwa, nieposzanowanie władzy, rozpowszechnianie zarazy, a nawet bandytyzm i

39

szpiegostwo. Jednak mimo wydawanych we wszystkich krajach zakazów handlu obnośne-go, kwitł on aż do końca XVIII w., kiedy został wyparty przez osiadły handel wiejski.
Jarmarki, Jarmarki i okresowe targi osiągnęły w XVII w. szczytowy punkt swego rozwoju, po którym nastąpił stopniowy upadek ich znaczenia. Najdłużej zachowało się ono w drobnym handlu lokalnym. W krajach słabiej rozwiniętych okresowe jarmarki jeszcze w XIX w. odgrywały istotną rolę, częściowo zastępując handel wiejski. Z wielkich międzynarodowych targów w XVIII w. dawną pozycję utrzymywały niemieckie targi w Lipsku, Frankfurcie nad Mehem i Frankfurcie nad Odrą, pewną rolę odgrywały targi w Antwerpii i Lyonie oraz angielskie targi w Sturbridge.
Handel aukcyjny i składowy. Wraz ze wzrostem obrotów handlowych pojawiły się w miejsce okresowych targów nowe formy stałego handlu burtowego. Wielkie kompanie
U adwokata. Rycina A. Bossę

handlu zamorskiego uprawiały aukcję towa rami kolonialnymi. Handel aukcyjny rozwija się przede wszystkim w Londynie i Amsterda mię; w licznych "gospodach" sprzedawali przez licytację niemal wszystkie artykuły b^ dące przedmiotem wymiany międzynarodowej, od farb i korzeni, poprzez ryby i owoce, do szkła i mebli artystycznych.
Towarzystwa akcyjne. Do najwaźniejszycli zmian, jakie w XVII w. nastąpiły w organizacji działalności handlowej, należy powstanie towarzystw akcyjnych. Zjednoczone kompa' nie handlowe, tworzone na początku XVII w, w Holandii i w Anglii, a w drugiej połowie stulecia we Francji oraz innych krajach, różni-j ły się zasadniczo od szesnastowiecznych kompanii. Nie były to już związki niezależnych i samodzielnych kupców, z których każdy prowadził swoje operacje handlowe, korzystając? uprawnień, jakie posiadała kompania, do której należał, ale towarzystwa operujące wspólnym "zjednoczonym" kapitałem. Nominalnie

'J OZZI M UlXMOppIż UI9q3BJ5[ UIpt
-PIM UlAzSAUald BUOZ3U05[BZ 'f9UZ3IU^9300M
-oropn^oj nu^diuo^ lui^fo^ ^upCoBt115!9^8 ^zofeJog ^qonqXM fai^suApuoi gizppig TO �M
IIIAX lp^p9IOpślS9IZp lpXzSAU9ld A\ �9MOp
-SO}JBAV /Oaid^d sz^i MOJpuapH JOZM ^u �AV IIIAX P0 ^ 'sfo^B Ausidfeu X^q ifo^sum^ uisi
-OlUlpaZJd 9IZpż '^5[SU/(pUO^ ^p{91ż ^MOUlfBZ
l9T5[sui^pJ9ism^ 9izppi3 od sosraTui signJCI '^^t
-Z^MZ BU {Az3n /<3fefndn3[ p 'uao 9oziuz MpazJd ^is ^zo9idz9qBz Aofefep9ZJds mXzo XzJd '^pazsp^u 9iu azozsaf^io^ 'JBMOI 93fernmf9qo 9fo^suBJł oumaiM^z �IIUBJBMOI afo^p^ads sz
-^^ ouBiMHJdn f9i3[surepJ9isure sizppig ^J^
-iuiXMOi3soueM itUBJ9idBd i(b^ri5pds msi^poJ
-SO lU^MOpOJBU^Zp^TlU B{Xq B5[SmBpJ9łSUIB
^ppiż �M UAX tt3uo?[ ^v �9MOMisu^d i5[zoAzod az^} q3A^is9izpm9p9zs ye[ po ^ 'f9i5[sp(puioiu
-poq3s^ nireduio^[ sfo^B X{IMOU^IS ifomado

łoimpazJd XUMO^ �^5[sui^pJ3ismE ^ppiż ^is ^unsAM o^ozo ^u ndJSM^uy nmazsoisnds OJ
-IpAMOppiS lfo5[BSUT?Jl łSOJZM AZS^P l 9IU9IM
-Azo auzo^uz fsoiu/(zJd UAX ^t9^ 'q^SBiui
q3AuUI M 9Z5[P5 ĄPIUISI 9MO^S5pM ApRlS "^M
-OJ^MO^ pppig ndi9Młuv ^ ^iSMod �M IAX
A\. '^Z39IMOIUp9JS 0ż9UZOd B^ż9IS ^0^0^
-5[9M lf3BJ9do OUBM^UO^Op f9J015[ ^U 'Xpplż
^foni^isul �f9A\OJEA\oi i f9uz9iu9id ^ppiż ntbM
-ZOJ Op 5[OJ5[ U9p9f 0^[^ ^q TUI^fo^ lfo^J9do I q3XufX05[B M^SAZJBMO^ ^lU^ISMOd pQ 'BppI9
�qoso nispun^i^ faz^Mfeu 'n^i^ n^J M Buoldn^s ^(Xq ifo^^ OSOZS^TAS '009-OS? - ^5[SJ9pu9ioq ' ^zsnu^uofo^ o?? S^ZOIJ B5[s(XpmoiupoipsAV ^ro^dmo^ ^?[s
-piżup im^dmo?[ q3Azsf9iuzÓ^odrBU qooMp 7
-^"5(pIM9TU ^Xq MOOMO^BIZpn OSO^I pSOlSTM^ZO
-9ZJ M '^M^sAzJ^MOł afo^ oXq^u tżoui Xpz^5[