Materiały do wykładów:
PODSTAWY MAKROEKONOMII
MAKROEKONOMIA
Rachunki narodowe
dr Mariusz Kicia, Zakład Bankowości UMCS
[e-mail]
Mariusz Kicia 2009
Ekonomia, mikroekonomia, makroekonomia
Ekonomia to nauka społeczna, która bada, jak ludzie radzą sobie z problemem
rzadkości dóbr w warunkach [w zasadzie] nieograniczonych potrzeb. Ekonomia
pokazuje w jaki sposób racjonalnie gospodarować zasobami.
Mikroekonomia to ekonomia funkcjonowania poszczególnych elementów
systemu gospodarczego (rynek, popyt, przedsiębiorstwo, konsument itd.),
posługująca się metodą izolacji (zasada ceteris paribus).
Makroekonomia to gałąz
ekonomii, zajmująca się funkcjonowaniem całego
systemu gospodarczego i posługująca się kategoriami zagregowanymi (wszystkie
rynki, popyt zagregowany, wszystkie przedsiębiorstwa, wszyscy konsumenci itd.).
Na poziomie gospodarki globalnej makroekonomia zajmuje się także
mechanizmami oddziaływań poszczególnych systemów gospodarczych.
Podstawowe problemy i kategorie makroekonomiczne dotyczą m.in. organizacji
gospodarki, problematyki wzrostu gospodarczego, cykliczności wzrostu,
powiązania procesów sfery realnej i sfery finansowej, problemów bezrobocia,
inflacji.
2
Mariusz Kicia 2009
Systemy rachunków narodowych SNA/ESA
System rachunków narodowych to wewnętrznie uporządkowany zbiór
spójnych, logicznych i zintegrowanych rachunków makroekonomicznych,
bilansów i tablic opracowanych według obowiązujących norm i reguł
statystycznych, służący do pomiaru efektów działalności gospodarczej w krajach
o gospodarce rynkowej.
Do podstawowych funkcji systemu rachunków narodowych należą:
koordynacja i zapewnienie spójności informacji statystycznych,
zapewnienie podstawy do prowadzenia wielokryterialnych procesów
decyzyjnych w zakresie polityki makroekonomicznej (m.in. kontroli
realizacji celów polityki, ustalania wsparcia finansowego dla regionów UE,
określania wysokości środków własnych UE).
W gospodarce światowej obowiązują obecnie dwa systemy pomiaru efektów
działalności gospodarczej:
zalecana przez ONZ metodologia SNA93
zalecana przez Unię Europejską metodologia ESA95
3
Mariusz Kicia 2009
Systemy rachunków narodowych SNA/ESA
System Rachunków Narodowych ONZ (System of National Accounts, SNA93) to opis
sposobu pomiaru wyników pracy społeczeństwa, niezależnie od materialnej postaci tych
efektów, opracowany w wyniku współpracy ONZ, MFW, Komisji WE, OECD oraz Banku
Światowego. System stworzony przez laureatów Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii,
Simona Kuznetza i Richarda Stone, został po raz pierwszy opublikowany w 1952 roku.
Obecnie obowiązuje standard z 1993 roku.
Europejski System Rachunków Narodowych i Regionalnych (European System of
Accounts, ESA95) to międzynarodowy standard metodologiczny i rachunkowy dla
szczegółowego opisu gospodarki UE (tj. regionów, krajów czy grup krajów), jej składowych
oraz relacji z innymi gospodarkami. Standard jest w pełni zgodny ze światową
metodologią SNA93, jednak jest bardziej zorientowany na warunki i dane wymagane przez
UE. Jest zharmonizowany w zakresie pojęć i klasyfikacji stosowanych w wielu innych
statystykach społecznych i gospodarczych, dzięki czemu może być podstawą odniesienia
dla statystyki społecznej i gospodarczej UE i jej Krajów Członkowskich. Obecny standard
został wprowadzony w 1995 roku.
4
Mariusz Kicia 2009
Podmioty gospodarki narodowej (1)
Sektory instytucjonalne wyróżnia się w oparciu o kryterium funkcjonalne,
wyznaczone przez cele ekonomiczne jednostek oraz funkcje uznawane za wiodące
dla zachowań tych podmiotów gospodarki narodowej. Wyróżnia się przy tym
następujące sektory:
sektor gospodarstw domowych (households sector), który tworzą osoby
fizyczne pracujące na własny rachunek w rolnictwie i poza z liczbą pracujących do 9
osób, a także osoby fizyczne uzyskujące dochód z pracy najemnej i niezarobkowych
z
ródeł
sektor przedsiębiorstw (non financial corporations sector), do którego zalicza
się podmioty gospodarcze wytwarzające produkty (wyroby i usługi niefinansowe)
rynkowe oraz prowadzące księgi rachunkowe:
osoby prawne niezależnie od liczby pracujących, m.in. przedsiębiorstwa państwowe,
spółki kapitałowe, spółdzielnie, przedsiębiorstwa zagraniczne drobnej wytwórczości,
jednostki organizacyjne bez osobowości prawnej niezależnie od liczby pracujących,
m.in. jednostki państwowe, spółki jawne i komandytowe, spółki cywilne,
osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą z liczbą pracujących powyżej 9
osób, z wyłączeniem gospodarstw indywidualnych w rolnictwie.
5
Mariusz Kicia 2009
Podmioty gospodarki narodowej (2)
sektor instytucji finansowych i ubezpieczeniowych (financial corporations
sector), do którego zaliczono podmioty gospodarcze zajmujące się pośrednictwem
finansowym (NBP, banki, SKOKi, firmy leasingowe), pomocniczą działalnością
finansową (GPW, przedsiębiorstwa maklerskie, kantory, TFI, PTE) oraz
ubezpieczeniami,
sektor instytucji rządowych i samorządowych (general government sector), do
którego zaliczono podmioty działające na zasadach określonych w ustawie  O
finansach publicznych (jednostki budżetowe i gospodarstwa pomocnicze,
fundusze celowe), instytucje, których podstawowym z
ródłem finansowania są
środki budżetowe, SPZOZ, państwowe instytucje kultury, instytucje obsługujące
fundusze ubezpieczeń społecznych (ZUS, KRUS, NFZ)
sektor instytucji niekomercyjnych (non profit institutions sector), takich jak
organizacje społeczne, partie polityczne, stowarzyszenia, fundacje, związki
wyznaniowe itp.)
sektor zagranica (rest of the world sector), który tworzą podmioty gospodarcze
będące własnością jednostek zagranicznych; dla tego sektora system rachunków
narodowych nie przewiduje zestawienia pełnej sekwencji rachunków
6
Mariusz Kicia 2009
Podmioty gospodarki narodowej (3)
Sektor prywatny (private sector)
Ogół podmiotów gospodarki narodowej grupujący własność prywatną
krajową (osób fizycznych i pozostałych jednostek prywatnych), własność
zagraniczną (osób zagranicznych) oraz "własność mieszaną" z przewagą
kapitału (mienia) podmiotów sektora prywatnego.
W przypadku równego udziału kapitału publicznego (50% stanowi łączny
udział własności: Skarbu Państwa, państwowych osób prawnych,
jednostek samorządu terytorialnego) i prywatnego (50% stanowi łączny
udział własności: krajowych osób fizycznych, pozostałych krajowych
jednostek prywatnych, osób zagranicznych) podmiot gospodarki
narodowej zaliczany jest do sektora prywatnego.
7
Mariusz Kicia 2009
Schemat okrężny strumieni w modelu 2 sektorowym gospodarki
Strumień rzeczowy: towary i usługi konsumpcyjne
Strumień pieniężny: płatności za zakupione towary i usługi
C
Jeżeli mamy do czynienia z dwustronnymi powiązaniami
strumieni pomiędzy sektorami, będziemy nazywać je
transakcjami. Jeżeli w wyniku tego powstają dochody
Gospodarstwa
związane z uruchamianymi czynnikami produkcji, to są to
domowe
dochody pierwotne.
Jeżeli przepływ jest jedynie w jedną stronę, mamy do
czynienia z transferem (np. podatki, stypendia, kredyty,
doracje), a uzyskane w ten sposób dochody pieniężne lub
w naturze nazywa się dochodami wtórnymi. Przedsiębiorstwa
Strumień rzeczowy: czynniki produkcji  kapitał, praca, ziemia
Y
Strumień pieniężny: dochody za dostarczone czynniki produkcji
8
Mariusz Kicia 2009
Schemat okrężny strumieni w modelu 5 sektorowym gospodarki
Q
X
Zagranica
C+I C+I+G+NX
C+I+G
C
opłaty, podatki
G
podatki od produktów
i składki
transfery socjalne
Instytucje rządowe
podatki bez-
Gospodarstwa
i samorządowe pośrednie,
domowe
składki,
opłaty
I
dopłaty do
produktów
kredyty i pożyczki
kredyty i pożyczki
Przedsiębiorstwa
oszczędności
oszczędności
Instytucje finansowe
i ubezpieczeniowe
Y
9
Oznaczenia strumieni pieniężnych: transfery i transakcje
kredyty i
po
ż
yczki
podatki
i sk
ł
adki
oszcz
ę
dno
ś
ci
Mariusz Kicia 2009
Podstawowe kategorie systemu SNA
Produkt Krajowy Brutto (gross domestic product, GDP) obrazuje końcowy
rezultat działalności wszystkich podmiotów gospodarki narodowej.
Obliczanie wartości rocznego PKB polega na oszacowaniu trzech równych
co do wartości kategorii makroekonomicznych określających PKB poprzez:
1.podejście produktowe, czyli rozmiary działalności produkcyjnej; PKB
równa się sumie wartości dodanej wszystkich sektorów instytucjonalnych
lub wszystkich sekcji, działów Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD)
krajowych jednostek produkcyjnych powiększonej o podatki od produktów
i pomniejszonej o dotacje do produktów,
2.podejście wydatkowe, jako końcowy rezultat działalności produkcyjnej;
PKB obliczany jest jako suma popytu krajowego (tj. spożycia i akumulacji)
oraz salda wymiany produktów z zagranicą,
3.podejście dochodowe, jako sumę dochodów pierwotnych; PKB obliczany
jest jako suma dochodów pierwotnych jednostek krajowych uzyskiwanych
przez sektory instytucjonalne działające na terytorium Rzeczypospolitej
Polskiej oraz dochodów pierwotnych netto sektora zagranica.
10
Mariusz Kicia 2009
Podstawowe kategorie systemu SNA
Produkcja globalna (gross output) równa się sumie produkcji globalnej
produktów (wyrobów i usług) wszystkich sektorów własności albo sektorów
instytucjonalnych lub sumie produkcji globalnej produktów (wyrobów i usług)
wszystkich sekcji, działów. Posługiwanie się tą kategorią naraża na ryzyko błędu
wielokrotnego sumowania.
Zużycie pośrednie (intermediate consumption) obejmuje wartość zużytych
materiałów netto łącznie z paliwami, surowców łącznie z opakowaniami,
energii, gazów technicznych, usług obcych (obróbka, usługi transportowe,
wynajem sprzętu, usługi telekomunikacyjne, prowizje bankowe) oraz koszty
podróży służbowych i inne koszty (np. reklamy).
Wartość dodana brutto (gross value added) obejmuje różnicę pomiędzy
kategorią produkcji globalnej i zużycia pośredniego. Wartość brutto oznacza, że
obejmuje ona także amortyzację majątku trwałego. Jest to kategoria
wyznaczana oddzielnie dla każdego przedsiębiorstwa, nie ma więc ryzyka
popełnienia błędu wielokrotnego sumowania.
11
Mariusz Kicia 2009
Struktura wartości dodanej brutto w Polsce
12
Mariusz Kicia 2009
Struktura wartości dodanej brutto w Polsce
13
Mariusz Kicia 2009
Podstawowe kategorie systemu SNA/ESA
Popyt krajowy (gross domestic demand, DD) jest sumą spożycia i akumulacji.
Spożycie (final consumption expenditure) stanowi wartość produktów
(wyrobów i usług) zużytych na zaspokojenie potrzeb ludności ogółem i
obejmuje:
spożycie prywatne (C), tj. spożycie w sektorze gospodarstw domowych
indywidualne oraz w sektorze instytucji niekomercyjnych,
spożycie publiczne (G) w sektorze instytucji rządowych i samorządowych
indywidualne (dostarczane gospodarstwom domowym jako transfery
socjalne w naturze, np. usługi oświaty, kultury, wychowania) i spożycie
ogólnospołeczne (realizowane bez wskazania konkretnego odbiorcy, np.
administracja publiczna).
Akumulacja (I) (gross capital formation) obejmuje:
nakłady brutto na środki trwałe,
przyrost rzeczowych środków obrotowych (zmiana stanu zapasów),
przyrost aktywów o wyjątkowej wartości (m.in. wyroby artystyczne,
kruszce szlachetne, nabywane pierwotnie jako lokata kapitału).
14
Mariusz Kicia 2009
Podstawowe kategorie systemu SNA/ESA
Saldo wymiany handlowej z zagranicą (net export, NX) jest różnicą pomiędzy
wartością produktów (wyrobów i usług) sprzedawanych przez podmioty
zlokalizowane na terenie gospodarki sektorowi zagranica (eksportowanych),
pomniejszonych o wartość produktów nabywanych przez podmioty
zlokalizowane na terenie gospodarki od sektora zagranica (importowanych).
PKB = popyt krajowy + eksport netto
popyt krajowy (DD) = spożycie (C+G) + akumulacja (I)
eksport netto (NX) = eksport (X)  import (Q)
PKB = C + I + G + NX
15
Mariusz Kicia 2009
Relacja popytu krajowego do PKB w Polsce
16
Mariusz Kicia 2009
Podstawowe kategorie systemu SNA/ESA
Metoda dochodowa rachunku PKB polega na sumowaniu dochodów pierwotnych
brutto (dochodów przed redystrybucją) poszczególnych sektorów
instytucjonalnych, uzyskiwanych bezpośrednio w wyniku uruchamiania
czynników produkcji, tj.:
Kosztów związanych z zatrudnieniem (dochodów z pracy), obejmujących:
wynagrodzenia brutto (w tym podatki, składki na fundusz emerytalny, rentowy,
chorobowy)
składki na ubezpieczenie społeczne płacone przez pracodawcę (w tym na fundusz
emerytalny, rentowy, chorobowy)
inne narzuty płacone przez pracodawcę (składki na Fundusz Pracy, nagrody, premie,
stypendia itp.)
Nadwyżki operacyjnej brutto (dochody z kapitału), obejmujących:
dochody z kapitału: saldo odsetek, wypłaty z zysku do podziału, dywidendy itp.
dochody uzyskane z prowadzonej działalności gospodarczej (własności)
wartość zużycia środków trwałych od momentu oddania do eksploatacji
Podatków minus dotacji związanych z produkcją i importem:
nie zapłacony należny VAT, akcyza, cła i opłaty importowe
podatek od środków transportu, podatek od nieruchomości.
17
Mariusz Kicia 2009
Rachunek tworzenia dochodów w Polsce
18
Mariusz Kicia 2009
Podstawowe kategorie systemu SNA/ESA
Dochód (Produkt) Narodowy Brutto (Gross National Income, GNI) równa się
sumie dochodów pierwotnych brutto wszystkich sektorów własności albo
wszystkich krajowych sektorów instytucjonalnych. PNB jest wyliczany jako PKB
skorygowany o saldo dochodu z zagranicy.
Saldo dochodów z zagranicy jest sumą salda wynagrodzeń, dochodów od
inwestycji bezpośrednich i portfelowych oraz pozostałych dochodów i odsetek.
PKB pokazuje wartość produkcji
wytworzonej na terenie
PRODUKT KRAJOWY BRUTTO
gospodarki, nie interesuje nas
+ dochody z zagranicy
kto ją wytworzył.
 dochody zagranicy
PRODUKT NARODOWY BRUTTO
PNB pokazuje wartość produkcji
wytworzonej przez narodowe
czynniki wytwórcze, bez
względu na lokalizację.
19
Mariusz Kicia 2009
Podstawowe kategorie systemu SNA/ESA
Dochód Narodowy Netto (Net National Income, NNI) to dochód narodowy
brutto pomniejszony o amortyzację. Stanowi on ostateczny efekt procesów
tworzenia dochodów w gospodarce jako wartość dochodów pozostających do
dyspozycji gospodarki po dokonaniu (teoretycznego) odtworzenia trwałych
czynników wytwórczych (kapitału rzeczowego) zużytych w procesie tworzenia
dochodów.
Wszystkie kategorie produktu (dochodów brutto i netto) w systemie SNA
wylicza się w cenach rynkowych, a więc zawierają one podatki pośrednie
(podatki od produktów). Ceny pomniejszone o podatki pośrednie nazywa się
cenami czynników produkcji. W cenach czynników produkcji wyznacza się
produkcję globalną, zużycie pośrednie i wartość dodaną brutto.
W rachunkach narodowych ujmuje się szacunkowe rozmiary  szarej
gospodarki przy wykorzystaniu m.in. reprezentacyjnego badania modułowego
 Praca nierejestrowana oraz szacunku wartości uchyleń od płacenia podatku
od towarów i usług (VAT fraud).
20
Mariusz Kicia 2009
Podstawowe kategorie systemu SNA/ESA
Dochody do dyspozycji brutto w sektorze gospodarstw domowych
Disposable income gross of households sector
Dochody pierwotne brutto:
1) pomniejszone o podatki od dochodów i majątku, składki na obowiązkowe
ubezpieczenia społeczne,
2) powiększone o świadczenia z ubezpieczeń społecznych, świadczenia z
pomocy społecznej,
3) korygowane o różne transfery bieżące.
Dochód dyspozycyjny jest z
ródłem finansowania wydatków (spożycia
prywatnego) oraz przyrostu oszczędności (prowadzącego do akumulacji).
Ostateczny podział dochodów zależy więc od przebiegu podziału wtórnego
dochodów w wyniku redystrybucji oraz pierwotnego podziału dochodów,
wynikającego z rozmieszczenia i wykorzystania czynników produkcji.
21
Mariusz Kicia 2009
Kategorie systemu SNA/ESA w Polsce (2005)
Zużycie
pośrednie
dochody
netto z
1066,8 mld zł
Produkcja
zagranicy
globalna
 33,4 mld zł
1930,5 mld zł
117,0 mld zł
127,0 mld zł
Podatki od
amortyzacja
produktów
minus
dotacje do
produkcji
22
Mariusz Kicia 2009
Agregaty makroekonomiczne a kategorie mikroekonomiczne
MAKROEKONOMIA MIKROEKONOMIA
+ Produkcja globalna + Przychody ze sprzedaży
 Zużycie pośrednie  Koszty surowców, materiałów,
______________________ towarów, usług obcych itp.
= Wartość dodana brutto:  Koszty (dochody z) pracy
+ Koszty (dochody z) pracy  Amortyzacja
+ Amortyzacja ______________________________
+ Dochody z kapitału = Dochody z kapitału (wynik brutto)
23
Mariusz Kicia 2009
Podstawowe kategorie systemu SNA/ESA
Dzieląc wartość kategorii zagregowanej dla gospodarki (np. PKB) przez liczbę
mieszkańców otrzymujemy kategorię per capita, czyli przypadającą na jednego
mieszkańca (np. PKB per capita). O ile więc PKB pokazuje rozmiary gospodarki
jako całości oraz jej potencjał i udział w gospodarce światowej, o tyle PKB per
capita jest pewnym miernikiem poziomu życia (bogactwa) przeciętnego
obywatela w tej gospodarce. Nie ma przy tym zależności bezpośredniej
pomiędzy PKB a PKB per capita i możliwe są wszystkie przypadki powiązań tych
parametrów (duże/małe PKB a duże/małe PKB per capita).
24
Mariusz Kicia 2009
Parytet siły nabywczej w porównaniach międzynarodowych dochodów
Jak szybko wyznaczyć kurs parytetowy?
The BigMac Index
3,57 USD
2,29 GBP
7,00 PLN
3,37 EUR
12,5 CNY
25
Mariusz Kicia 2009
Zalety i wady systemu SNA/ESA
ZALETY
System dostosowany do warunków gospodarki rynkowej
System wewnętrznie spójny
Standard międzynarodowy
ZASTRZEŻENIA
Nie jest w pełni spójny z innymi statystykami, m.in. statystyką przedsiębiorstw czy
statystyką budżetową
Nie pozwala na pełną ocenę rozmiarów aktywności gospodarczej, gdyż nie uwzględnia
działalności produkcyjnej wykonywanej w ramach gospodarstwa domowego,
Nie rozwiązano problemu szacunków wartości realnych wartości dodanej jednostek
nierynkowych
Nie charakteryzuje poprawnie poziomu dobrobytu, nie uwzględnia w rachunkach
degradacji środowiska i emisji zanieczyszczeń
Zasada zaliczania wydatków na ochronę zdrowia do wydatków podnoszących poziom
życia gospodarstw domowych jest wątpliwa
Zawarte w nim definicje nie zawsze są precyzyjne
26