1
WYKA
AD 7.
Wprowadzenie do makroekonomii - rachunek dochodu narodowego
W przeciwieństwie do mikroekonomii, która zajmuje się analizą poszczególnych uczestników
procesów gospodarczych lub rynków makroekonomia dąży do uzyskania całościowego obrazu
zjawisk ekonomicznych w całej gospodarce (krajowej, światowej). Jest to więc gałąz
, która zajmuje
się badaniem, jak i dlaczego z upływem czasu gospodarka rozwija się, podlega fluktuacjom i
zmianom, typowym dla wszystkich krajów  celem jest więc odpowiedz
, co je powoduje i jak
można ich uniknąć.
W związku z przyjętym celem badawczym upraszcza się elementy konstrukcyjne koncepcji  te są
przedmiotem mikroekonomii  i bada się duże agregaty ekonomiczne, takie jak zatrudnienie,
wydatki i popyt globalny (choć oczywiście nie sposób zajmować się konsumpcją bez odwołań do
mikroekonomicznej teorii zachowań konsumenta  postulat ten jest podnoszony coraz częściej).
Czym jest agregat ekonomiczny? Jest to tylko abstrakcyjne pojęcie, które pozwala nam lepiej
oceniać rzeczywistość gospodarczą (w rzeczywistości podejmując decyzje konsumpcyjne i inne,
np. zakupując żywność, odzież, samochody nigdy nie obserwujemy  poziomu cen a jedynie ceny
poszczególnych produktów). Pojęcie to pozwala jednak lepiej rozumieć zachowania w skali całej
gospodarki.
Makroekonomię można określić jako gałąz
ekonomii zajmującą się problemami związanymi z
polityką makroekonomiczną, czyli działaniami rządu zmierzającymi do poprawy warunków życia
ludności. Makroekonomia może pomóc zastosować odpowiednią politykę, by odsunąć
niebezpieczeństwo recesji (spadek tempa wzrostu gospodarczego, któremu zwykle towarzyszy
wysoki poziom inflacji i bezrobocia), a kiedy nastąpi, jak sprawić, by trwała w miarę krótko i jej
skutki były łagodne (problem bardzo istotny w kontekście drastycznych wahań koniunkturalnych
obserwowanych również w ostatnich latach). Makroekonomia dostarcza instrumentów
pozwalających oceniać różne propozycje dotyczące wydatków rządowych i polityki budżetowej,
może pomóc w utrzymaniu inflacji na bezpiecznym (co to takiego poziom bezpieczny?) i stabilnym
poziomie.
Ruch okrężny dóbr i usług, podstawy rachunku dochodu narodowego
Początek analizy makroekonomicznej to opis procesu krążenia dóbr i usług oraz odpowiadających
im płatności w gospodarce. Celem tego typu analizy jest uchwycenie zależności między różnymi
podmiotami, ocena wielkości produkcji i czynników, jakie na nią wpływają.
Model wyjściowy zakłada, że mamy do czynienia z prymitywną gospodarką, w której występują
tylko gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa (czyli nie ma państwa a gospodarka jest
zamknięta, nie ma wymiany handlowej z zagranicą). W takim modelu gospodarstwa domowe
dysponują czynnikami produkcji, które dostarczają firmom (praca ale także kapitał, w
rzeczywistości są właścicielami przedsiębiorstw) i otrzymują z tego tytułu dochody (opłata
związana z wykorzystaniem czynników produkcji). Dochody te są wydatkowane na produkowane
przez firmy dobra i usługi. Przedsiębiorstwa zakupują usługi czynników produkcji, wykorzystują je
do produkcji dóbr i usług sprzedawanych następnie gospodarstwom domowym. Przepływ towarów
i płatności można więc zobrazować w sposób następujący:
 2
Wydatki na dobra i usługi
Gospodarstwa Przedsiębiorstwa
Dobra i usługi
domowe
Usługi czynników
produkcji
Dochody czynników produkcji
Powyższy rysunek sugeruje, że możliwe są trzy sposoby pomiaru skali działalności gospodarczej:
1. wartość wytworzonych dóbr
2. poziom dochodów czynników produkcji (czyli wartość usług czynników produkcji)
3. wartość wydatków na dobra i usługi.
Przy założeniu, że całość dochodów jest wydatkowana otrzymamy oczywiście takie same wyniki
(dochody czynników produkcji muszą być równe wydatkom gospodarstw, wartość produkcji jest
równa całkowitym wydatkom na dobra i usługi, bo wszystko zostaje sprzedane). Przedstawiony
model to zaledwie punkt wyjścia do dalszych analiz, w których będziemy opierać się o tzw.
rachunkowość społeczną, czyli rachunek dochodu narodowego.
Produkt krajowy brutto (PKB, GDP) to miara wielkości produkcji wytworzonej przez firmy
zlokalizowane na terytorium danego kraju niezależnie od tego kto jest ich właścicielem (czyli do
PKB Polski włączona będzie wartość wytworzona przez fabryki Daewoo, choć to nieco bardziej
skomplikowane, bo np. jak liczyć transfer zysków  na razie gospodarka zamknięta). Problem z
obliczeniem wartości działalności gospodarczej polega na konieczności uniknięcia podwójnego
liczenia  dlaczego? Np. wartość stali dostarczanej przez stalownię, która wykorzystywana jest
dalej przez producenta samochodów. Kilka ważnych pojęć:
Dobro finalne to dobro nabyte przez ostatecznego użytkownika (chleb)  nie musi to być dobro
konsumpcyjne, może to być dobro inwestycyjne (maszyna), ale takie, które nie podlega dalszej
obróbce.
Dobro pośrednie to dobro częściowo przetworzone, które stanowi nakład w dalszym procesie
produkcyjnym innego przedsiębiorstwa (mąka, blacha stalowa).
Wartość dodana to przyrost wartości dóbr w wyniku określonego procesu produkcyjnego (mąka
jest warta 1 zł, wykorzystana do produkcji chleba, który jest wart 2 zł przynosi wartość dodaną 1
zł).
Spójrzmy, jakie konsekwencje ma to rozróżnienie dla rachunku dochodu narodowego. Rozważmy
prosty przykład:
 3
Mamy producenta soi, człowieka, który przerabia ją na mączkę sojową, fabrykę, która wykorzystuje
ją do produkcji sosu sojowego, który jest sezonowany i używany w restauracji:
Towar Sprzedawca Kupujący Cena Wartość dodana
Buszel soi Farmer młynarz $3 3
Torba mączki Młynarz Fabryka 4 1
sojowej
Galon sosu Fabryka Restauracja 8 4
sojowego
Galon restauracja Konsument 10 2
spożywczego
sosu sojowego
Suma wartości dodanej wynosi 10, zauważmy, że jest ona równa wartości finalnego produktu i jest
wkładem do PKB (łączna wartość transakcji 25!).
Kolejnym etapem analizy jest dopuszczenie, że nie wszystko musi być wydane oraz, że możliwa
jest wymiana handlowa z zagranicą. W związku z tym możemy zdefiniować kolejne pojęcia:
Inwestycje to zakupy nowych dóbr kapitałowych przez przedsiębiorstwa (oznacza to, że nie mamy
do czynienia z transferem całości dochodów do gospodarstw domowych). Jako inwestycje traktuje
się także zapasy niesprzedanych towarów (zapasy to dobra, które nie zostały sprzedane w danym
okresie rozliczeniowym, czyli można je traktować jakom dobra kapitałowe).
Oszczędności to część dochodu gospodarstw domowych, jaka nie została wydana na zakup dóbr
i usług. Oszczędności traktowane będą jako odpływ z naszego obiegu (tzn. nie powracają do niego
w danym okresie czasu  zwykle jest to jeden rok), inwestycje jako dopływ środków finansowych (z
zewnątrz). W praktyce oszczędności i inwestycje powinny być sobie równe ponieważ te pierwsze
trafiają na rynek bankowy, który jest podstawowym z
ródłem kapitału inwestycyjnego.
Kilka wzorów porządkujących rozumowanie  oznaczmy PKB jako Y (pamiętamy, że jest to
wartość dochodów gospodarstw domowych, suma wydatków na dobra finalne itd.), konsumpcję
przez C, oszczędności przez S a inwestycje przez I. Oczywiste jest, że:
S=Y-C, czyli Y=C+S (rozdysponowanie dochodu narodowego).
PKB jako suma wydatków końcowych: Y=C+I Y=C+S=C+I S=I
Kolejnym elementem tworzonego modelu gospodarki narodowej jest państwo, który uczestniczy w
procesach gospodarczych na różne sposoby  ograniczymy się na razie do polityki podatkowej,
wydatków rządowych oraz tzw. płatności transferowych.
Podatkiem jest kwota, którą obywatele przekazują na rzecz państwa  jest ona podstawą
działalności aparatu państwowego oraz wpływa na ekonomiczne działanie państwa (np. dobra
publiczne). Wyróżniamy podatki bezpośrednie (Td), które nakłada się na dochody  płace,
czynsze, zyski oraz podatki pośrednie (Te), które są podatkami od wydatków na określone
towary (akcyza, VAT).
Wydatki rządowe (G) obejmują zakupy przez państwo dóbr i usług, chodzi o zatrudnienie
urzędników, opłacenie armii, wydatki inwestycyjne itp. Ponieważ wydatki te są z
ródłem kreacji
dochodów czynników produkcji i tworzą wartość dodaną są elementem PKB.
Płatności transferowe (B) są to świadczenia społeczne, związane z realizowaną polityką
społeczną  emerytury, zasiłki, subwencje dla osób znajdujących się w gorszej sytuacji,
pracodawców zatrudniających bezrobotnych. Ponieważ transfery te nie wiążą się z jakąkolwiek
 4
działalnością produkcyjną a jedynie redystrybucją już istniejącego dochodu nie uwzględnia się ich
także w PKB (miernik produkcji netto!).
Jak zmienia się sytuacja gospodarstw domowych po wprowadzeniu do modelu państwa?
Po uwzględnieniu podatków oraz transferów możemy obliczyć rozporządzalne dochody do
dyspozycji gospodarstw domowych, czyli sumę, jaką dysponują w rzeczywistości:
YD=Y-tY+B (założenie, że podatki bezpośrednie są proporcjonalne). Oczywiście suma ta może
być przeznaczona albo na wydatki konsumpcyjne albo na oszczędności.
Jeśli tak, to:
S=Y-C S=(Y+B-Td)  C
Wprowadzenie do modelu podatków zmusza do rozróżnienia PKB w cenach rynkowych od PKB
w cenach czynników wytwórczych. PKB w cenach rynkowych to miara produkcji krajowej
łącznie z podatkami pośrednimi. PKB w cenach czynników wytwórczych to miara produkcji ale z
pominięciem podatków pośrednich.
PKB w cenach rynkowych=C+I+G (łączna miara produkcji wytworzonej w gospodarce)
PKB w cenach czynników produkcji=C+I+G-Te (jest to rozwiązanie bardziej sensowne
ponieważ odnosi się jedynie do wielkości produkcji a nie np. sztucznego powiększania wartości
poprzez wzrost podatków pośrednich  jeśli rosną zwiększa się C, I, G ale i Te czyli PKB bez
zmian). Przyjmijmy dalej, że Y oznacza PKB w cenach czynników produkcji.
Sumując to, co zostało powiedziane do tej pory:
Po stronie gospodarstw domowych mamy:
Y=(C+S-B+Td)
a po stronie wydatkowej:
Y=C+I+G-Te
czyli:
C+S-B+Td=C+I+G-Te
Skąd:
S+Td+Te=I+G+B (lewa strona łącznie określa odpływy z systemu   płatności wycofane z obiegu
 prawa zaś dopływy   płatności wprowadzane do obiegu ; oczywiście całkowite odpływy muszą
równać się odpływom, by gospodarka mogła funkcjonować)
czyli
S-I=G+B-Td-Te (zwróćmy uwagę, że po prawej stronie mamy deficyt budżetowy, czyli przewagę
wydatków rządowych nad wpływami podatkowymi; bardzo ważne spostrzeżenie  jeżeli w
gospodarce więcej oszczędzamy niż inwestujemy musi to być skompensowane wydatkami ze
strony rządu, czyli deficytem budżetowym).
Co się dzieje, jeżeli dopuścimy możliwość wymiany handlowej z zagranicą? Kolejne ważne
pojęcia:
Eksport (X) to wartość dóbr, które zostały wytworzone w kraju a następnie sprzedane za granicą.
Import (Z) to dobra zagraniczne nabywane przez krajowych konsumentów lub producentów.
Wartość PKB musi być skorygowana o eksport i import  pierwszy zwiększa wartość produkcji
krajowej, import jest ujęty w formie wartości dodanej, musi więc zostać odjęty (teoretycznie od
wszystkich składników PKB). W praktyce do PKB wliczamy eksport netto (NX), czyli nadwyżkę
eksportu nad importem.
 5
Spójrzmy, co zmienia wprowadzenie zagranicy do modelu:
1. przede wszystkim zmienia się wartość PKB wyrażonego w cenach czynników produkcji:
Y=C+I+G+X-Z-Te=C+I+G+NX-Te
2. rozszerzają się możliwości odpływu i dopływu środków do gospodarki:
S+(Td+Te-B)+Z=I+G+X
3. i możliwości finansowania nadwyżki po stronie gospodarstw domowych:
S-I=(G+B-Te-Td)+NX
Wprowadzenie do modelu zagranicy wiąże się z jeszcze jedną komplikacją, o której jak dotąd nie
było mowy. Chodzi o to, że własność wszystkich czynników produkcji nie musi być zlokalizowana
w kraju, czyli cała wartość produkcji krajowej netto trafia do krajowych gospodarstw domowych.
Tymczasem współczesne gospodarki są bardzo często niemal całkowicie zdominowane przez
korporacje transnarodowe  zyski są przekazywane za granicę (tak jest np. z dużymi inwestorami
w Polsce  Daewoo, Fiatem itd.). Jednocześnie, choć w znacznie mniejszym zakresie polskie
gospodarstw mogą uzyskiwać płatności z tytułu zatrudnienia czynników produkcji poza granicami
kraju (np. inwestycje w zagraniczne firmy). Stąd konieczne jest wyróżnienie:
Produkt narodowy brutto (GNP)to miernik całkowitych dochodów osiąganych przez obywateli
danego kraju niezależnie od tego, gdzie zlokalizowana jest produkcja lub gdzie świadczone są
usługi. W praktyce PNB to PKB powiększony o przychody netto z tytułu własności za granicą (czyli
dochody mieszkańców naszego kraju minus to co odpływa za granicę).
Dodatkowo powinniśmy pamiętać o elemencie, z którym zetknęliśmy się już w przypadku analizy
kosztów przedsiębiorstwa. Chodzi o zużycie majątku trwałego czyli amortyzację (miara tego
zużycia, czyli zmniejszenie się wartości istniejącego zasobu kapitału w danym okresie  oczywiste,
jeśli przyjmiemy racjonalne założenie, że nie możemy eksploatować maszyny w nieskończoność).
Co w praktyce oznacza amortyzacja? Oznacza ona, że część wytworzonego majątku (PKB) musi
być przeznaczona nie na zwiększanie produkcji ale na odtworzenie (odbudowę) kapitału trwałego.
Produkcja netto (po odjęciu amortyzacji) jest więc mniejsza niż PKB. I to właśnie ta wartość
powinna się odnosić np. do możliwości konsumpcyjnych i oszczędności gospodarstw domowych.
Konsekwentnie: jeżeli PNB (w cenach czynników produkcji) pomniejszymy o amortyzację
otrzymamy Produkt Narodowy Netto, który możemy traktować jako całość dochodu gospodarstw
domowych. Jest to Dochód Narodowy, czyli ilość pieniędzy, jakimi dysponuje dana gospodarka
na wydatki na dobra i usługi (po odliczeniu środków na utrzymanie zasobu kapitału trwałego).
 6
Podsumowanie
PNB w Dochód Dochód netto Amortyzacja
cenach netto z tytułu z tytułu
rynkowych własności za własności za
granicą granicą
G PKB w
cenach
rynkowych
I PNN w Podatki
cenach pośrednie
rynkowych
NX Dochód Dochody z
narodowy=PNN tytułu
w cenach czynszów
czynników
produkcji
Zyski
C Dochody z
tytułu pracy na
własny
rachunek
Wynagrodzenia