Ustalanie celów wychowawczych
Trzeba pamiętać, że waloryzacja zaleceń ma sens jedynie wówczas, gdy uda nam się
przyjęty ideał wychowawczy zredukować do dających się kształtować zmiennych
osobowościowych i dzięki temu uznać pewną liczbę celów wychowawczych. Chodzi
rzecz jasna o cele, których urzeczywistnianie zbliża nas do przyjętego ideału
wychowawczego.
a) Cele statyczne i dynamiczne
Cele wychowawcze, oznaczając postulowane cechy osobowości, czyli określone jej
wzorce, zbliżają nas do uznanego ideału tylko wówczas, gdy są to cele dynamiczne,
których pochodną są i będą w przyszłości cele statyczne, określające coraz to inne
rodzaje i poziomy osiągnięć.
Jeżeli np. postulujemy wprowadzenie do określonej szkoły nauczania programowego,
albo nauczenie uczniów, należących do określonej klasy szkolnej, tabliczki mnożenia,
czy wyeliminowanie z populacji młodzieży, zamieszkującej w określonym internacie
szkoły zawodowej, nadużywania alkoholu (przekraczanie progu trzez
wości) lub
używania środków narkotyzujących, wówczas postulujemy realizacje celów
statycznych. Jeżeli natomiast postulujemy w stosunku do wychowanków zakładu
wychowawczego czy poprawczego lub młodocianych podsądnych, przebywających w
zakładzie karnym, progresywny postęp ich aktywności szkolnej czy pracowniczej albo
przystosowanie ich zajęć i warunków mieszkalnych w sposób maksymalnie korzystny
dla organizmu i osobowości człowieka, postulujemy realizację określonych celów
dynamicznych. Nie ma tu bowiem żadnego, ustalonego jako ostateczny punkt dojścia,
postulowanego stanu rzeczy i przedstawia się jedynie kierunek działania jako kierunek
postulowany.
Cele, do których należy zredukować ideał wychowawczy, stanowiąc system
dynamiczny, zawsze odnoszą się do tych zinternalizowanych wzorów aktywności i tych
związanych z nimi układów psychicznych, które określają relacje osoby wychowywanej
wobec otaczającej ją rzeczywistości, szczególnie rzeczywistości społecznej. Chodzi
więc o relacje takiego elementu rzeczywistości, jakim jest osoba ludzka, wobec
wszystkich innych elementów rzeczywistości.
b) Cele konstrukcyjne i destrukcyjne
Ustalając cele wychowawcze musimy owe cele nie tylko konfrontować z ideałem
wychowawczym, ustalając cele statyczne jako  stany dojścia , a cele dynamiczne jako
 kierunki dojścia . Musimy także konfrontować cele wychowawcze ze  stanem
wyjścia , to jest z zastanym stanem osobowości wychowywanego człowieka.
 Wyjściowy stan, od którego rozpoczyna się proces wychowania  pisze K. Sośnicki
 może być taki, że składniki w nim zawarte nie są zasadniczo sprzeczne z naszymi
celami wychowania, ale możemy spotkać się z takim jego obrazem, który zawiera
składniki wręcz przeciwne temu, co przez wychowanie pragniemy uzyskać. Stanowią
one negatywne opory przeciwstawiające się właściwościom stanowiącym treść celu
wychowania. Wychowanie ma wtedy trudniejsze : ma ono nie tylko doprowadzić do
pożądanych właściwości, ale także do anulacji wad i negatywnych stron człowieka .
I tak właśnie przedstawia się sprawa celów wychowania resocjalizującego
młodzież łamiącą normy współżycia społecznego ze względu na własny egoistyczny*
interes lub ze względu na interes małej grupy, z którą się solidaryzuje, czyli młodzież
mniej lub bardziej wykolejoną społecznie. Tak zatem w programie, do którego
nawiązuje metodyka wychowania resocjalizującego, obok wychowawczych celów
konstrukcyjnych nie może zabraknąć odpowiednich wychowawczych celów
destrukcyjnych, decydujących o realizacji stanowiącej istotny warunek osiągania tych
pierwszych.
Kryterium odróżniającym wychowawcze cele konstrukcyjne od
wychowawczych celów destrukcyjnych jest charakter dzieła stanowiącego cel
wychowawczy. Kryterium to dotyczy rodzaju zdarzenia (stanu lub zmiany określonego
obiektu) wywołanego celowym zachowaniem się określonego sprawcy (czy zespołu
współsprawców).
W wychowaniu resocjalizującym cele destrukcyjne  %to pozbawianie wychowanków
zinternalizowanych wzorów aktywności cechującej osoby wykolejone społecznie oraz
układów psychicznych, stanowiących warunek i rezultat manifestowania owych
wzorów. Natomiast cele konstrukcyjne, charakterystyczne dla wychowania
resocjalizującego, polegają na wyposażeniu wychowanków we wzory aktywności i
układy psychiczne, które  po pierwsze  powodują  pozbawianie wzorów i układów
cechujących wykolejenie społeczne, a po drugie  umożliwiają realizację przyjętego
ideału wychowawczego.
Charakteryzując bardziej szczegółowo konstrukcyjne i destrukcyjne cele
wychowawcze, jako najistotniejsze dla realizacji socjalistycznego ideału
wychowawczego, powiemy, że jest to:
1) optymalne uspołecznienie i optymalne eliminowanie egoizmu oraz
2) optymalny rozwój osobowości manifestujący się aktywnością twórczą i
eliminowanie zahamowań oraz dewiacji rozwojowych.
Uspołecznienie rozumiemy tu jako podporządkowanie swego postępowania dobru
zbiorowości społecznej oraz maksymalną i manifestowaną skłonność do zaspokajania
własnych potrzeb w harmonii z dobrem takiej zbiorowości lub poprzez jego ochronę i
współrealizację, a nie wbrew niemu czy też bez liczenia się z nim (Muszyński 1966, s.
232). Kryterium uspołecznienia to jednak nie tylko intensywność respektowania dobra
określonej zbiorowości społecznej (intensywność uspołecznienia). Kryterium
uspołecznienia to także jego zakres (ekspansywność uspołecznienia).
Uspołecznienie jest tym bardziej optymalne, im bardziej jest intensywne i
ekspansywne. Każde wychowanie socjalistyczne, a więc również i socjalistyczne
wychowanie resocjalizujące, które urzeczywistnia konstrukcyjne cele wychowawcze, to
nie tylko wychowanie uspołeczniające optymalnie. To także wychowanie inspirujące i
podtrzymujące optymalny rozwój osobowości.
Niewątpliwie wychowanie może ograniczać rozwój osobowości, może być jednak
czynnikiem ułatwiającym i inspirującym ten rozwój. Można więc powiedzieć, że
przyjęty i Realizowany ideał wychowawczy w ogromnym stopniu decyduje o tym, czy
rezultaty wychowania, wyznaczające status człowieka w społeczeństwie, powodują nie
tylko stany osobowości umożliwiające reagowanie na naciski społeczne, ale i zmiany
osobowościowe, w wyniku których człowiek staje się coraz bardziej zdolny i skłonny
stosować uznawane przez siebie normy w różnych życiowych sytuacjach nie
kontrolowanych z zewnątrz. Można także powiedzieć, że ideologiczny charakter
wychowania skutecznego w sposób znaczący decyduje o zakresie i stopniu
samodzielności respektowania wartości społecznych oraz o tym, czy wychowanie jest
głównie przysposobieniem do biernego konsumowania dóbr kultury i wytwarzania
według dawno stosowanych wzorów, czy jest także i przede wszystkim czynnikiem
rozwoju twórczej aktywności. Chodzi tu więc o aktywność będącą wyrazem zdolności i
skłonności do angażującego i inspirującego konsumowania kulturowego oraz do
uczestnictwa w kulturze poprzez prospołeczne wytwarzanie, wyrażające autonomiczną
indywidualność człowieka.
Zasada indywidualizacji  Indywidualizacja jest podstawą przeprowadzenia
zmian w zachowaniu i motywacji nieletniego stosownie do potrzeb. konieczne jest
poparcie jej głęboką i dokładną diagnozą wykolejenia. Rrealizacja jej następuje w
bezpośrednim kontakcie z dzieckiem, w rozmowach indywidualnych, indywidualnej
pomocy w nauce, w udzielaniu wskazań i porad w sprawach osobistych wychowanka,
w ułatwianiu mu kontaktów z kolegami, nauczycielami i rodziną; duże znaczenie ma
stosowanie jej w organizacji życia wychowanka w zakładzie, we właściwym doborze
grupy, zespołu, w ukierunkowaniu w zajęciach pozalekcyjnych.
Indywidualne plany resocjalizacji powinien obejmować:
a)społeczne funkcjonowanie jednostki, umiejętność wchodzenia w interakcje,
funkcjonowanie w rolach społecznych, dojrzałość interpersonalną.
b)funkcjonowanie w roli ucznia,zawodowe
c)funkcjonowanie zdrowotne
W planowaniu stosujemy metody behawioralne, psychodynamiczne, interakcyjne i
ekonomię punktową, terapię psychologiczną, socjoterapię itd.
Indywidualny plan resocjalizacji obejmuje:
-nieletniego/podopiecznego
-wychowawców
-rodziców/otoczenie społeczne w środowisku
-instytucje
-osoby odpowiedzialne za realizację IPR
1.Diagnoza resocjalizacyjna -rozpoznanie stanu rzeczy co do którego zachodzi
ewentualność o charakterze interwencji.
2.Cel diagnozy - jest uzyskanie odpowiedzi na pytania: -czy i w jakim zakresie
zachowanie jednostki odchyla się od norm, czyli od zachowań porządanych społecznie?
-jakie są przyczyny tych odchyleń?-jakie są ewentualne z
ródła tych dewiacji -jakie są
psychospołeczne mechanizmy prowadzące do ujawnienia zaburzeń przystosowania
społecznego jednostki?
3.y
ródła informacji diagnostycznych:
a)osoba wychowanka i jej zachowanie (czyny, słowa, wytwory)
b)inne osoby z otoczenia podopiecznego (rodzice, nauczyciele, rówieśnicy)
Zasady wychowania resocjalizującego
I. Pojęcie i znaczenie zasad w resocjalizacji
Zasady wychowania dzieci społecznie niedostosowanych wywodzą się z zasad
ogólno pedagogicznych. Jest to stanowisko zgodne z poglądami Ottona Lipkowskiego i
jest ono słuszne, gdyż istnieje zbieżność założeń resocjalizacji i wychowania.1
Istnieje bardzo wiele różnych definicji zasad, które uwarunkowane są zbieżnością
poglądów na temat ich z
ródeł. Oto kilka definicji zasad:
-uporządkowany i dające się ściśle wyznaczyć układ najogólniej sformułowanych
prawidłowości w sferze postępowania wychowawczego ( Z. Mysłakowski);
- takie normy o wysokiej ogólności, których ważność i wartość celu góruje nad innymi i
które w skutek tego stają się rozstrzygające w stosunku do innych norm ( K. Sośnicki);
- warunki powodzenia akcji wychowawczej i przyczyny jej niepowodzenia ( B.
Suchodolski).
Zasady wychowania resocjalizującego:
- dyrektywy określające warunki, jakie muszą być spełnione, żeby reedukacja
jednostek była skuteczna.
Podając z
ródła zasad pomija się postrzeganie jednostki jako swoisty układ bio-
psychospołeczny.
y
ródło zasad wychowania:
ż� zestaw potrzeb Thomasa (potrzeba bezpieczeństwa, przeżyć, uznania,
zachowania szacunku do siebie);
ż� prawo restytucji;
ż� fenomen Sieczenowa;
ż� analiza procesu pedagogicznego.
Prawo restytucji stwierdza, że odnowa sił po wysiłku fizycznym następuje z pewną
nadwyżką. Należy to również odnosić do energii psychicznej powodującej rozwój
1
M. Pionk, Zasady wychowania resocjalizacyjnego, W: Wybrane zagadnienia z metodyki wychowania
resocjalizacyjnego, red. H. Gąsior, Katowice 1980, s 44.
intelektualny człowieka. Fenomen Sieczenowa mówi o współzależności wypoczynku
jednej partii mięśni podczas pracy drugiej. Zrozumienie istoty przedstawionych tu
z
ródeł wpływa na lepsze zrozumienie wynikające z niej zasady organizowania procesu
pedagogicznego.2
Znaczenie zasad:
- wyznaczają kierunek i cel oddziaływań wychowania resocjalizującego;
- przywrócenie zachwianej równowagi w procesie zaspokajania potrzeb
resocjalizowanej jednostki;
- wyprostowanie drogi rozwoju dziecka wykolejonego, do prawidłowego
ukształtowania form postępowania społecznego i postawy etycznej, które uległy
wypaczeniu.
II. Klasyfikacja zasad wychowania resocjalizującego wg O. Lipkowskiego
Dzieci i młodzież niedostosowana społecznie jest wychowywana według zasad
ogólnopedagogicznych. Otton Lipkowski zmodyfikował pedagogikę i przystosował do
jednostki niedostosowanej społecznie. Uważał on także praca z młodzieżą zaniedbaną
społecznie ma swoją specyfikę, dlatego zaproponował taki zestaw zasad. Ten system
zasad funkcjonował do 1971 roku, kiedy to wyłoniła się pedagogika resocjalizacyjna.
Zasady wg Cz. Czapówa są bardziej szczegółowe.
Zasady według Ottona Lipkowskiego to:
1) Akceptacji
2) Pomocy
3) Indywidualizacji
4) Kształtowania perspektyw
5) Współpracy ze środowiskiem
6) Systematyczności.3
2
M. Pionk, Zasady wychowania resocjalizacyjnego, W: Wybrane zagadnienia z metodyki wychowania
resocjalizacyjnego, red. H. Gąsior, Katowice 1980, ss. 48-49.
3
S Górski, Podstawy procesu resocjalizacji, Warszawa 1987.
1) Zasada akceptacji
ZASTOSOWANIE : Terapia wychowawcza
1. akceptować jednostkę niedostosowaną społecznie taką jaka jest
2. odbierać jako osobę ludzką
3. należy oddzielić pryzmat czynów od jednostki
4. jednostka ma prawo do szczególnej opieki i pomocy.4
Akceptacja to uznanie dziecka nie jako  gorsze , ale jako dziecko które zasługuje na
szczególną pomoc.5 Ważne jest aby akceptować jednostkę resocjalizowaną, gdyż
akceptacja jest podstawowym czynnikiem wytworzenia się więzi emocjonalnej. Bez
więzi emocjonalnej działania resocjalizacyjne są o charakterze zewnętrznym.
Realizowanie tej zasady nie jest prostym przedsięwzięciem. Dzięki tej zasadzie
następuje zmniejszenie negatywnych zachowań i agresji. Jednak, żeby do tego doszło
wychowawca musi mieć bardzo dobry stosunek z wychowankiem.
2) Zasada pomocy
ZASTOSOWANIE: Organizowanie życia po szkole lub zakładzie.
Pomoc rozumiana w szerokim pojęciu: jako materialna, prawna czy to opieka
i ochrona.
Każda jednostka niedostosowana społecznie zasługuje na pomoc, aby się zmieniać
i poprawiać. Jednostka niedostosowana społecznie nie potrafi zmienić swojego
zachowania, dlatego trzeba udzielać jej pomocy, kontrolować i mobilizować. Ważne są
tutaj dwa elementy do prawidłowej realizacji zasady:
Ł� gotowość do udzielenia pomocy przez wychowawcę oraz chęć przyjęcia
pomocy przez osobę potrzebującą jaką jest wychowanek. Istnieje tutaj związek między
nimi. Wychowawca musi pamiętać, że jego pomoc wynika z troski o dziecko. Bardzo
ważne jest, aby wychowawca znał potrzeby wychowanka i uwzględnił je przy
działaniach wychowawczych. Wychowawca powinien wytworzyć u wychowanka
zrozumienie potrzeby pomocy i chęci jej przyjęcia.
4
O. Lipkowski ., Resocjalizacja, Warszawa 1980, s.278.
5
Tamże,s.281
Ł� Osoby niedostosowane społecznie posiadają złożone upośledzenia takie jak:
ociężałość umysłową, zaburzenia nerwowe, niepełnosprawność motoryczna, wady
wymowy. Ze względu na te usterki należy się im szczególna pomoc, większa troska i
staranniejsza opieka wychowawcza.6
3) Zasada indywidualizacji
ZASTOSOWANIE: rozmowy indywidualne, pomoc w nauce, udzielanie
wskazówek
i porad.
Zasada indywidualizacji ma wyjątkowe znacznie w resocjalizacji. Każda osoba
posiada inną osobowość, dlatego należy każdego traktować w szczególny sposób.
Indywidualnie dla każdej osoby trzeba dopasować odpowiednie metody i środki. Zasada
indywidualizacji jest realizowana w bezpośrednim kontakcie z jednostką
niedostosowaną społecznie (indywidualna pomoc w nauce, udzielanie porad i
wskazówek). Ma także istotne znaczenie w planowaniu zajęć wychowanka w zakładzie
czy też zajęć pozalekcyjnych. Zasada indywidualizacji oparta jest na diagnozie.
4) Zasada kształtowania perspektyw
Zasadę kształtowania perspektyw opracował szczegółowo i stosował szeroko w
praktycznej działalności A. Makarenko7. Stosowanie tej zasady ma na celu uzyskanie
trwałych zmian w zachowaniu jednostki niedostosowanej społecznie. Jednostka
niedostosowana społecznie żyje  chwilą , ponieważ przyszłość jest dla nich bardzo
odległa. Uwagi i upomnienia wychowawcy dotyczące przyszłości wychowanka są
przez niego usuwane, nie trafiają do niego. Istotne jest aby uświadomić mu
perspektywę nie tylko bliską ale także dalszą. Dlatego kształtuje się tutaj plan dnia
oraz plan życia.
Ł� perspektywa bliska ( plan dnia)
Ł� perspektywa dalsza ( plan życia)
Dzięki temu jednostka ma uporządkowane życie. Plan jest jego regulatorem. Każdy
człowiek powinien posiadać cele życiowe, które planują jego życie i układają w jedną
całość. Bez planu życiowego w życie człowieka wkracza chaos , który prowadzi do
przekraczania norm
6
Tamże, s. 281.
7
Tamże, s. 286.
i wartości.
5) Zasada współpracy ze środowiskiem
ZASTOSOWANIE: Wyrobienie gotowości i umiejętności dostosowania się do
zasad współżycia społecznego.8
Osoby z niedostosowaniem społecznym posiadają trudności w porozumiewaniu się i
w kontaktach ze społeczeństwem. Współpraca ze środowiskiem ułatwia przystosować
się jednostce do funkcjonowania w społeczeństwie. Do tej zasady zalicza się także
współpraca ze środowiskiem rodzinnym, które cierpi w skutek złego postępowania
jednostki. Rodzina ta jest obarczona większym ciężarem zarówno moralnym jak i
materialnym. Nieadekwatne zachowanie dziecka do oczekiwań i nadziei rodziców
wpływa na złą atmosferę w rodzinie. Więzi rodzinne zostają rozluz
nione. Zasada ta
jest bardzo istotna w planowaniu pracy wychowawczej.
6)Zasada systematyczności
Podstawą jest aby konsekwentnie i systematycznie realizować postawione założenia,
ponieważ proces resocjalizacji jest bardzo długotrwały. Dlatego proces resocjalizacji
musi przebiegać wobec określonych i zaplanowanych etapów. Etapy te najczęściej
występują równolegle.
III. Zasady wychowania resocjalizującego wg Cz. Czapówa
W skład oddziaływania resocjalizującego wchodzą wychowanie, opieka oraz
psychoterapia. Do głównych zasad wychowania w działalności resocjalizacyjnej
zaliczamy zasady: wszechstronnego rozwoju osobowości oraz reedukacji. Do zasad
opiekuńczej działalności resocjalizacyjnej zaliczamy zasadę wszechstronnej i
perspektywicznej opieki oraz zasadę wymagań. Natomiast do zasad psychoterapii w
resocjalizacji należą zasada akceptowania oraz respektowania.9
Pierwsza zasada wychowania resocjalizującego wyznacza cel oddziaływania
wychowawcy, którym jest wszechstronny rozwój wychowanka: intelektualny,
emocjonalny, społeczno  kulturowy. Realizacja tego celu pozwala mu pełnić
konstruktywne role społeczne wyznaczone przez społeczeństwo i zaakceptowane przez
8
Tamże s. 287.
9
Cz. Czapów, Wychowanie resocjalizujące, Warszawa 1978, s. 11.
niego.10 Wychowanie resocjalizujące może ukierunkować rozwój wychowanka m. in.
przez pobudzanie do twórczości oraz do przyjmowania uznawanych społecznie
wartości.
Reedukacja to ponowne wyuczenie się zachowań pożądanych lub oduczenie
niepożądanych (Pytka). Z zasady reedukacji wynika zatem, że czynności wyuczone
mogą zostać wyeliminowane lub ulec modyfikacji w kierunku pożądanym przez
wychowawcę dzięki zastosowaniu odpowiednich procedur odwołujących się do
psychologicznych mechanizmów wzmacniania, wygaszania lub zapominania.11 Zasada
ta zakłada stosowanie reguł i dyrektyw inspirujących proces uczenia się, który
przyczyni się do wszechstronnego rozwoju osobowości.
Zasada wszechstronnej i perspektywicznej opieki zakłada uwzględnianie
i zaspokajanie wszystkich potrzeb wychowanka w toku działań
resocjalizacyjnych.
Działania opiekuńcze są niezbędne w wychowaniu resocjalizacyjnym. Ich celem jest
przywrócenie równowagi w procesie zaspokajania potrzeb jednostki poprzez
stworzenie właściwych ku temu warunków m. in. zapewnienie pożywienia,
mieszkania, otoczenia, w którym osoba będzie czuła się bezpiecznie oraz miejsca w
grupie darzącej ją uznaniem oraz dającej możliwość odczuwania i wyrażania emocji.
Wychowawca ma za zadanie nie tylko udostępnić wartości, ale przede wszystkim
pomóc podopiecznym w ich dostrzeganiu i w zdobyciu umiejętności korzystania z
nich. Do tego niezbędne jest przyjęcie ich przez wychowanka jako osobistych
wartości. Pomoc wychowawcy polega na pokazywaniu niedostrzeganych dotąd
wartości i ich walorów oraz na kształtowaniu dążeń wychowanka do wykorzystania
tych wartości zgodnie z odczuwanymi potrzebami. W opiece należy liczyć się nie tylko
z potrzebami aktualnymi, ale ujmować je rozwojowo - z troską o rozwój oraz
przyszłość wychowanka. Opieka polega również na uczeniu wychowanka społecznie
aprobowanych sposobów zdobywania tych wartości. Wzbudzając nowe potrzeby,
10
M. Kalinowski, Zasady wychowania resocjalizującego, W: Resocjalizacja: teoria i praktyka
pedagogiczna,
t. 1, red. B. Urban, J. M. Stanik, Warszawa 2008, s. 237.
11
Tamże.
należy jednocześnie rozwijać samodzielność człowieka. Nie chodzi o usuwanie przez
opiekuna wszystkich napotykanych przez wychowanka trudności, ale przygotowanie
go do rozwiązywania życiowych problemów przez wskazywanie mu aktualnych i
przyszłych możliwości zaspokajania potrzeb.
Zasada wymagań każe brać pod uwagę potrzeby, interes i oczekiwania ludzi wśród
których wychowanek żyje i żyć będzie w przyszłości.
Zasada akceptowania wymaga od pedagoga bezwzględnej akceptacji
wychowanka, takim jakim on jest, bez względu na jego czyny. Wychowawca nie może
oceniać człowieka w kategoriach dobry - zły, winny - niewinny. Ocena osoby stanowi
wyłącznie element diagnozy.12 Nie znaczy to, że należy wykluczyć kary i krytykę w
wychowaniu. Ocena zachowania i kara jako jego konsekwencja są wręcz niezbędne.
Zasada respektowania zakłada traktowanie wychowanka jako podmiotu
oddziaływania resocjalizującego i jako osoby, która odgrywa zasadniczą rolę w
procesie resocjalizacji  przemiany swojej osobowości. Wychowanek to autor swoich
wewnętrznych przemian. To nie wychowawca jest głównym twórcą zmian w
wychowanku. Wychowawca stara się zainspirować procesy samowychowania, licząc
się ze swoistymi cechami młodego człowieka. Jest to jego podstawowy cel. Jeśli go
realizuje nie uzależnia wychowanka od siebie przez narzucając mu sztywnego i w
konsekwencji nietrwałego wzoru osobowego.13
IV. Etapy resocjalizacji wg O. Lipkowskiego
1. Etap pierwszych kontaktów z wychowawcą i z grupą
Osoby trafiające do zakładu wychowawczego rzadko posiadają dobre
samopoczucie. Nie mają także dobrego zdania o sobie. Najczęściej są to dzieci, które
potrzebują szczególnej pomocy, ponieważ są nieopanowane i wrogo nastawione do
wszystkich. Nieletni trafiający do zakładu są aroganccy, posiadają ironiczny uśmiech a
także w lekceważący sposób odnoszą się do nowego otoczenia. Osoba taka
potrzebuje i szuka oparcia wśród rówieśników
i wychowawcy. Jeśli wychowawca nie udzieli mu wsparcia to będzie szukał innych
kontaktów w otoczeniu rówieśników. Najczęściej nie są to najlepsze wzorce dla tej
osoby. Wychowawca dla ucznia w zakładzie jest przedstawicielem tego środowiska, w
12
Cz. Czapów, Wychowanie resocjalizujące, Warszawa 1978, s.12.
13
Tamże, s. 13.
którym pozostaje w konflikcie. Jednak to nie przekreśla nawiązania dobrego kontaktu z
wychowawcą, ponieważ każdy człowiek pragnie uznania. Lecz nie jest to sprawa łatwa,
wpływają na to destruktywne i negatywne przeżycia osoby. Wychowawca wobec
wychowanka powinien stosować nie tylko przestrogi , ale także przyjazne słowo, które
dodawałoby otuchy. Wychowawca stoi przed trudnym zadaniem. Dziecko
niedostosowane społecznie nie zaznało życzliwości i troski, dlatego na jej przejaw
reaguje żywo. Okazywanie jej może wytworzyć przyjazny kontakt z wychowawcą.
Zakład w pełni nie rekompensuje miłości i ciepła rodzinnego. W jakimś stopniu
może to osiągnąć wychowawca
i wychowankowie. Trzeba pamiętać, iż miłości od dziecka niedostosowanego
społecznie nie można oczekiwać, a życzliwość ciągle jest zagrożona. Gdy
wychowanek zaufa wychowawcy sam zacznie zwracać się z trudnymi sytuacjami.
Kiedy zatraci podejrzliwość
i niechęć- wówczas istnieją warunki przejścia do następnego etapu pracy
resocjalizacyjnej.14
2. Etap przystosowania i akceptacji
Ten etap jest szczególnie istotny dla rozwoju społecznego dziecka. Następuje
zmiana, pewien przełam z postawy negatywnie ustosunkowanej do rzeczywistości do
postawy, która akceptuje normy. Należy pamiętać, iż osoba będąca na tym etapie nie
potrafi jeszcze świadomie dokonywać poprawy swojego zachowania. Wychowawca
pełni tutaj rolę wspieracza i umacniacza prawidłowych postępowań wychowanka.
Należy pamiętać, iż od dziecka nie można oczekiwać więcej niż na tyle ile je stać.
Na szczególne uznanie zasługuje tutaj grupa. To ona jest autorytetem dla
dziecka niedostosowanego społecznie. Żyjąc pod ścisłą kontrolą i oceną sprawowania
w zakładzie karnym, jednostki niedostosowane społecznie uczą się przestrzegać
zasady. Istotną sprawą jest także, aby jednostki te posiadały także dobry przykład od
dorosłych. Dorośli są tutaj dla nich wzorem postępowań. Na tym etapie wychowanek
przyzwyczaja się do panującej dyscypliny w zakładzie. Trzeba jednak pamiętać, iż nie
jest to jeszcze dyscyplina wewnętrzna. Wszystko zależy od organizacji życia w
zakładzie zamkniętym.
14
O. Lipkowski, Resocjalizacja, Warszawa 1980 , s.290.
3. Etap korektury pojęć moralnych
Na tym etapie jednostka potrafi samodzielnie zweryfikować własne postępowanie.
Ta umiejętność nie wpływa pozytywnie na stan emocjonalny jednostki. Przyznanie się
do błędu we własnym postępowaniu wpływa na zachwianie rozwoju osobowości
jednostki. Podczas tego traci wiarę w siebie i poczucie własnej wartości. Przestaje
wierzyć , że pokona własne niedomagania. W trzecim etapie proces przebiega wolno.
Dziecko niedostosowane społecznie aby uwierzyć w siebie musi odnosić jakieś
sukcesy. Osiągnięcie sukcesu daje mu motywację do współpracy z wychowawcą.
Dokonany sukces przywraca mu wiarę w swoje możliwości. Wychowawca na tym
etapie musi poznać pasje i zainteresowania wychowanka. Dzięki temu łatwiej będzie
jednostce niedostosowanej społecznie osiągnąć cel, a co za tym idzie sukces. Trzeba
pamiętać , iż kształtowane pojęcia moralne przez wychowawcę muszą być
zrealizowane w całym zespole. Dlaczego? Otóż jeśli opinia grupy jest inna niż
wychowawcy to jednostka niedostosowana społecznie ulegnie wpływowi grupy.
4. Etap gotowości do realizacji przyjętych poglądów moralnych i społecznych.
Najważniejszym zadaniem w ostatnim etapie jest umocnienie treści i wyrobienie
umiejętności stosowania ich w ich życiu codziennym.15 Jednostka niedostosowana
społecznie potrafi wykazać swoją dobrą wolę dotyczącą problemów moralnych.
W zakładzie jest
 ograniczona swoboda tzn. wszystko dzieje się według określonego schematu, planu
dnia. Jeśli w zakładzie nie ma odrobiny wolności to wychowanek nie ma też szans na
wykazania stopnia przygotowania do przyjętych poglądów społecznych. Ważne, aby na
tym etapie wychowawca dał możliwość wychowankowi działania w organizacjach
społecznych czy kółkach . Mając na myśli swobodę i wolność, nie mylmy jej ze
stosowaną dyscypliną. Dowiedziono, iż w zakładach w których pozwala się
jednostkom niedostosowanym społecznie brać udział w procesie wychowania
zanotowano mniej ucieczek a także kar. Na taki sukces miał także wpływ stosowania
rozsądnej dyscypliny. W nich mamy także bogatsze życie wychowanków mają więcej
czasu dla siebie, rozrywki, zajęcia są bardziej urozmaicone.
W tym ostatnim etapie bardzo widoczny jest niepokój. Wychowawca martwi się o
dalszą przyszłość wychowanka. Bardzo często zdarza się, iż jednostki niedostosowane
15
Tamże, s.296.
społecznie dokonują wykroczeń, chcą w ten sposób zapewnić sobie dłuży czas pobytu
w zakładzie. Wychowawca ma tutaj bardzo ważne rolę: musi zapewnić jednostkę o tym,
że może nadal korzystać z jego pomocy.
GRANICE RESOCJALIZACJI (CZYNNIKI WYZNACZAJ
CE TE
GRANICE)
1. Granice resocjalizacji:
Pedagogika resocjalizacyjna wchodzi w skład pedagogiki specjalnej- obok
oligofrenopedagogiki, surdopedagogiki, tyflopedagogiki, pedagogiki terapeutycznej,
logopedii, gerontologii, a wszystkie łączy to, że zajmują się odchyleniami.
Resocjalizacja w dawnym brzmieniu oznaczała doprowadzenie jednostki
niedostosowanej społecznie do takich form zachowania, które są ogólnie przyjęte w
danym społeczeństwie.
Obecnie w resocjalizacji kładzie się nacisk na spowodowanie chęci osiągania zmian u
skazanego. Od 90 roku powstają indywidualne programy resocjalizacji w zakładach
karnych, podopieczny musi wyrazić zgodę na poddanie się takiemu programowi i
większość to czyni, ale część uważa to za nie zgodne z grypsem.
2. Zamiast resocjalizować lepiej rozszerzyć profilaktykę:
A/ Profilaktyki dewiacji społecznych:
Szczególny nacisk kładzie się obecnie na działanie profilaktyczne, a to z następujących
powodów:
v� Motywy ekonomiczne: mała skuteczność pracy resocjalizacyjnej w stosunku do
jednostek o znacznym stopniu demoralizacji i długotrwający proces
wychowania resocjalizacyjnego. Wychowanie to organizowane jest w zakładach
opiekuńczych, wychowawczych i penitencjarnych, których utrzymanie i
prowadzenie jest kosztowne. Jednostka antyspołeczna nie jest z reguły
produktywna, a ponadto jej destrukcyjne działanie przynosi szkody społeczne,
materialne i moralne.
v� Motywy pedagogiczne: dziecko trudne sprawia kłopoty w rodzinie. Trudności
wychowawcze są zwykle skutkiem złej sytuacji w rodzinie, ale mogą stad się
także przyczyną jej dezintegracji. Uczeń trudny hamuje realizację zadań
dydaktycznych szkoły, gdyż nadmiernie angażuje siły nauczyciela i wpływa
dezorganizujące na zespół szkolny. W środowisku społecznym zakłóca spokój,
zagraża porządkowi społecznemu, daje zły przykład rówieśnikom  zaraża ich
działaniem aspołecznym.
v� Motywy humanitarne: punktem wyjścia jest dobro dziecka i zapewnienie mu
prawidłowych warunków rozwoju. Dziecko wykoleja się w warunkach
niekorzystnych, w warunkach zaniedbania emocjonalnego, w atmosferze lęku,
zagrożenia, niedostatku. Są to zawsze sytuacje trudne, dokuczliwe, bolesne.
Działanie profilaktyczne powinno uchronić dziecko przed przykrymi
przeżyciami.
Interes dziecka jest podstawowym motywem działania profilaktycznego. Interes dziecka
jest także interesem społecznym, gdyż ochrona jego przed demoralizacją oznacza
ochronę społeczeństwa przed zagrożeniem ładu i porządku.
Działania profilaktyczne mają bardzo szeroki zakres. Prowadzą je:
-� rodzina
-� szkoła
-� poradnie wychowawcze,
-� poradnie dla rodziców
-� komitety do walki z alkoholizmem i innymi przejawami patologii
społecznej
-� organizacje społeczne, np. Towarzystwo Przyjaciół Dzieci.
Skuteczność profilaktyki zależy przede wszystkim od ogólnej atmosfery i organizacji
życia społecznego co podkreśla Komitet Ekspertów w  Raporcie o stanie oświaty".  W
procesie kształtowania osobowości człowieka istotną rolę odgrywa wrastanie
wychowanka w całość procesu w życiu społeczeństwa i wchodzenie do jego ładu,
porządku, organizacji polegającej na tym, że potrzeby jednostek i grup są zaspokajane
w sposób unormowany, sankcjonowany przez prawo, moralność i obyczaje. Wchodząc
do pełnego uczestnictwa w różnych formach życia zbiorowego, jednostka wie, w jaki
sposób, jakimi metodami i środkami, aprobowanymi przez społeczeństwo, może
osiągnąć cele życiowe, realizować aspiracje, zdobywać środki zaspokojenia wszelkich,
potrzeb materialnych i duchowych. Otóż, jeśli ten ład społeczeństwa jest ustalony i
przestrzegany przez całość zbiorowości, grupki instytucji, do których wychowanek
wchodzi, wtedy proces wychowawczy przebiega bez większych zakłóceń i odchyleń od
pożądanych norm .
B/ Resocjalizacji niedostosowanych społecznie:
Zadania resocjalizacyjne w stosunku do dzieci i młodzieży o mniejszym stopniu
demoralizacji należą do szkoły i placówek pozaszkolnych. Szkoły organizują świetlice,
dożywianie, koła zainteresowań, boiska otwarte, a w czasie lata obozy, kolonie i
wycieczki. Młodzież zaniedbana wychowawczo i pozbawiona dostatecznej opieki w
domu tu znajduje pomoc i wsparcie.
Ważną rolę spełniają poradnie specjalistyczne, a szczególnie poradnie psychologiczne,
wychowawcze i zawodowe. Przeprowadzają one badania nad przyczynami trudności
wychowawczych, wyjaśniają rodzicom z
ródła trudności wychowawczych, wskazują im
drogi ich przezwyciężenia. Poradnie prowadzą także zajęcia psychoterapeutyczne z
dziećmi, współpracują ze służbą zdrowia, opieką społeczną, zakładami pracy itp.
Dzieci i młodzież o głębszym stopniu wykolejenia, którym środowisko rodzinne nie
rnoże zapewnić wystarczającej opieki, umieszczana jest w zakładach wychowawczych,
domach dziecka i domach młodzieżowych.
Popełnianie czynów przestępczych przez młodzież powyżej od 14 roku życia powoduje
ingerencję organów bezpieczeństwa i resortu sprawiedliwości.
Na podstawie orzeczenia sądu dla nieletnich, nieletni przestępca może pozostać w
rodzinie pod odpowiedzialną opieką opiekuna lub rodziców, może być oddany pod
nadzór kuratora sądowego lub skierowany do zakładu wychowawczego lub
poprawczego. Istnieje tendencja do umieszczania młodzieży niedostosowanej
społecznie w zakładach tylko w przypadkach koniecznych: zagrożenia zasad
współżycia, bezpieczeństwa społecznego itp. lub niepodporządkowania się metodom
wychowawczym. Wiadomo, bowiem, że wychowanie w izolacji nie stwarza dobrych
perspektyw wychowania społecznego; z tego względu preferuje się wszelkie formy
wychowania otwartego.
C/ Opieki postpenitencjarne:
Opieką postpenitencjarną objęta jest młodzież zakwalifikowana przez zakłady
wychowawcze i poprawcze mająca trudności z zorganizowaniem swojej sytuacji
życiowej. Głównie chodzi o młodzież, która nie może lub nie powinna powrócić do
poprzednich, niekorzystnych warunków środowiskowych, w którym ulega wykolejeniu.
Opieka postpenitencjarna sprawowana jest przez kuratorów sądowych, organy pomocy
społecznej i organizacje społeczne np. przez Polski Komitet Pomocy Społecznej.
Zasadnicza działalność tych placówek zmierza do ułatwienia osobom przez dłuższy
czas przebywającym w zakładach nawiązanie normalnych kontaktów społecznych.
Działalność ta przyczyniła się do przeciwdziałania recydywie.
3. Sam proces resocjalizacji podobnie jak w lecznictwie można podzielić na:
- całkowity
- częściowy
- brak możliwość resocjalizacji
4. Wyznaczniki granic resocjalizacji:
a) czas oddziaływań de socjalizacyjnych- im dłuższy tym dłuższy czas
socjalizacji, aby osiągnąć sukces musi nastąpić trwałe
przewartościowanie postaw-jest to tym trudniejsze im dłuższy był czas
trwania czynników desocjalizacyjnych
b) zdolności partialne- poszczególne zmysły są wykształcone lepiej niż u
normalnego człowieka, np. resocjalizacja przez sztukę- należy
zlokalizować zdolności i je rozwijać.
Resocjalizacja ma swoje granice w przypadkach zmian charakterologicznych,
spowodowanych niekorzystnymi wpływami wychowawczymi środowiska. Im dłużej w
życiu jednostki trwał okres negatywnego oddziaływania środowiska, tym trudniej i
wolniej przebiega resocjalizacja, a granice jej skuteczności są bardziej ograniczone.
5. Świadomość granic resocjalizacji:
Świadomość granicy resocjalizacji, świadomość, że nie możemy przywrócić dziecku
czasu straconego, zmarnowanego dla kształtowania pozytywnych cech osobowości, ale
możemy je za to lepiej przystosować do wymogów społecznych, mobilizuje do
udzielania mu pomocy i wsparcia.
6. Czynniki powodujące odchylenia od normy zachowania:
ś� niekorzystny wpływ środowiska
ś� moralne zaniedbanie wychowawcze
ś� obciążone dziedziczenie ze słabszą strukturą nerwową (rodzice dzieci
zaniedbanych są jednostkami wykolejonymi)
Niedostosowanie społeczne jest najczęściej funkcją wpływów bardzo złożonych.
Zaburzenia w zachowaniu się nie są tylko rezultatem niekorzystnych wpływów
środowiskowych. Bliższa analiza przypadków tzw. moralnego zaniedbania wskazuje, że
oprócz zaniedbań wychowawczych istnieją także inne czynniki powodujące odchylenia
od normy zachowania. Często rodzice dzieci zaniedbanych są również jednostkami
wykolejonymi, z zaburzeniami charakterologicznymi i psychicznymi. Rozwój
społeczno-moralny dziecka jest zagrożony. Dziecko jest obciążone genetycznie i ma
słabą strukturę nerwową i wymaga szczególnej opieki i wychowania a rodzice nie mogą
mu tego zapewnić. Wytwarza się niekorzystny układ:
Ł% rodzice niesprawni w dopełnianiu funkcji wychowawczych
Ł% dziecko obarczone dziedzicznie sprawia duże trudności
Ł% rodzice bezradni wobec narastających trudności
W takich warunkach wyniki resocjalizacji są mniejsze niż wtedy, gdy czynnikiem
utrudniającym wychowanie jest tylko środowisko, a nie czynniki genetyczne.
Środowisko wychowujące można zmienić, natomiast trudniej jest zmienić układ
biologiczny, który stanowi podłoże zjawisk psychicznych.
W takich przypadkach resocjalizacja zmierza do możliwie najlepszego przystosowania
jednostki do norm współżycia społecznego, choć z góry wiadomo, że cel ten będzie
osiągalny tylko w ograniczonym zakresie. Rezultaty, wysiłków zależne są bowiem od
zadatków dziedzicznych i wrodzonych od rodzajów zmian w centralnym układzie
nerwowym, a również od stosunku środowiska do dziecka z zaburzeniami
rozwojowymi.
U dziecka z defektami zmysłów praca rewalidacyjna polega przede wszystkim na
kompensacji istniejącego braku. W resocjalizacji dzieci społecznie niedostosowanych
kompensacja ma także szerokie zastosowanie, jeśli przyczyną trudności
wychowawczych są braki lub uszkodzenia organiczne.
7. Granice resocjalizacji są wyznaczone przez:
v� stopień wykolejenia i zaburzeń charakterologicznych dziecka
v� środowisko wychowujące
Granice skuteczności resocjalizacji rozszerzać się będą tym bardziej, im wcześniej
podjęta zostanie działalność zapobiegawcza i resocjalizacyjna. Ograniczenie
możliwości resocjalizacji u dziecka nie powinno sugerować ograniczenia działalności
wychowawczej, przeciwnie: im trudniejszy przypadek, tym bardziej potrzebna jest
pomoc i opieka.
Granice resocjalizacji można dostrzec tylko w procesie resocjalizacji.
8. Na podstawie rozważań na temat granic resocjalizacji możne ustalić
następujące wnioski:
1/ Granice resocjalizacji mieszczą się w granicach wychowalności i rozwoju jednostki.
Człowiek przychodzi na świat z zadatkami umożliwiającymi jego rozwój, ale tylko w
sprzyjającym środowisku mogą się-te zadatki w pełni ukształtować. Im skromniejsze są
zadatki i im słabsze-są siły rozwojowe, tym bardziej rozwój jest zależny od pomocy i
współdziałania środowiska wychowującego.
2/ Uświadomienie sobie przez wychowawcę możliwości i zakresu resocjalizacji ma
zasadnicze znaczenie, gdyż skłania go do poszukiwania i stosowania właściwych metod
i organizacji procesu kształcenia i wychowania jednostek społecznie niedostosowanych.
3/ Możliwości resocjalizacji są zależne od działalności wychowawczej, od wpływów
środowiskowych i od psychofizycznego stanu dziecka. Jednostki społecznie
niedostosowane, zaniedbane, wykolejone pochodzą często ze środowiska, które nie
dbało o prawidłowy rozwój dziecka. Nie można, więc z aktualnego stanu rozwoju
dziecka wysunąć kategorycznych wniosków o możliwościach jego rozwoju, gdyż
zmiana warunków wychowania i środki terapeutyczne mogą spowodować zasadnicze
zmiany.
4/ Rozwój psychiatrii, psychopatologii i pedagogiki specjalnej sprawił, że granice
resocjalizacji coraz bardziej się rozszerzają i obejmują coraz to cięższe, głębsze i
trudniejsze przypadki zaburzeń charakterologicznych. Granice resocjalizacji nie są
statyczne.
5/ Im wcześniej zostanie rozpoczęta działalność resocjalizacyjna, tym większa jest jej
skuteczność, tym szersze są jej granice.
6/ Na skuteczność resocjalizacji i na jej zakres duży wpływ wywiera opinia społeczna,
poglądy, nastawienia, stosunek społeczeństwa do jednostek społecznie
niedostosowanych. Pochopne negatywne sądy o jednostkach trudnych, będące zwykle
wyrazem niechęci do tych jednostek (np,  nic dobrego z niego nie wyrośnie ) powodują
osłabienie lub wypaczenie działania resocjalizacyjnego. Im rozumniejsze są w tym
zakresie tendencje społeczne, tym są większe szansę dla poszerzenia zakresu
resocjalizacji.
7/ Pedagogika specjalna uznaje człowieczeństwo każdej jednostki ludzkiej, niezależnie
od stopnia i rodzaju upośledzenia. Pełnowartościowym staje się człowiek tylko przez
wychowanie. Prawo do wychowania jest, więc prawem każdego człowieka, również
najgłębiej upośledzonego i najbardziej zdemoralizowanego. O możliwościach
resocjalizacji mówi się jako o stopniach wychowalności, które są różne, ponieważ
zależą one od różnych czynników biologicznych i społecznych.