Metody badawcze w taksonomii porostów
M. Jarosińska, WiZZP, I rok MSU
Porosty, czyli inaczej grzyby zlichenizowane lub lichenizujące, są bardzo starą
(istniały już 400 milionów lat temu) i liczną grupą  na świecie opisano około 13,5 tysiąca
gatunków, z czego 1600 występuje w Polsce, a 240 jest chronionych (MATWIEJUK, 2014).
Porosty żyją stosunkowo długo  od kilku do kilkuset lat (GAJKOWSKI, 2011).
Porosty składają się z mikobionta  symbiotycznego grzyba, oraz fotobionta, którym
może być prokariotyczny glon lub eukariotyczna zielenica, czasem też składa się z obu
komponentów pozostających w zależności zwanej helotyzmem  dominacji mikobionta
(OLSZEWSKA w: WSZAA
EK-ROŻEK, 2014). Nie zawsze porost składa się z dwóch elementów,
mikro- i fotobionty mogą występować w różnych proporcjach, ale tworzą jeden układ
(M. OSET, inf. ustna, OLSZEWSKA w: WSZAA
EK-ROŻEK, 2014).
Proces powstawania plechy jest bardzo skomplikowany, a układy powstałe z połączenia
mikobionta i fotobionta przybierają różne formy, które są podstawą w oznaczaniu gatunków.
Porosty często wykazują wysoką tolerancję na ekstremalne warunki, co czyni je organizmami
pionierskimi, ale z drugiej strony wykazują też dużą wrażliwość na zanieczyszczenia
występujące w środowisku, co z kolei wykorzystywane jest w bioindykacji i monitoringu
środowiska, a także w oznaczaniu gatunków (OLSZEWSKA w: WSZAA
EK-ROŻEK, 2014).
Najpowszechniejszą metodą badawczą jest rozpoznawanie gatunków na podstawie
cech charakterystycznych, jak na przykład budowa i wygląd plechy oraz jej wytworów 
wyrostków służących pomnażaniu i rozmnażaniu, a także na podstawie zajmowanych przez
nie siedlisk.
Wyróżnia się 4 typy plech: skorupiasty, którego dolna warstwa przylega do podłoża, a górna
może mieć postać proszkowatą, ziarenkowatą lub brodawkowatą, gładką lub spękaną;
listkowaty, jedno- lub wielolistkowaty, przytwierdzony do podłoża chwytnikami lub
uczepem, widać różnicę między warstwą górną i dolną w budowie i kolorze; krzaczkowaty,
przymocowany do podłoża tylko w jednym miejscu, którego wolna część jest ruchoma
i przyjmuje różne kształty; łuseczkowaty, podobny do skorupiastej, jednak górna warstwa
nieznacznie odstaje od podłoża (OLSZEWSKA w: WSZAA
EK-ROŻEK, 2014 za: FAA
TYNOWICZ I
IN., 2004).
Jeśli chodzi o wytwory plechy, można wyróżnić tu cyfele i pseudocyfele (spękania plechy
służące jej przewietrzaniu różniące się obecnością i brakiem warstwy korowej) oraz cefalodia
(skupienia fotobionta w postaci uwypukleń, których rolą jest wiązanie azotu) (M. OSET,
inf. ustna, OLSZEWSKA w: WSZAA
EK-ROŻEK, 2014).
Specyficznymi wytworami pomnażania wegetatywnego są isidia  maczugowate wyrostki
plechy odrywające się od niej, oraz soredia, składające się z kilku komórek gonidialnych
otoczonych strzępkami grzyba (M. OSET, inf. ustna, OLSZEWSKA w: WSZAA
EK-ROŻEK, 2014).
U porostów do rozmnażania płciowego zdolny jest jedynie mikobiont; wytwarza on różne
typy owocników, jak perytecja (kuliste), apotecja (miseczkowate) i pseudotecja (workowate).
U porostów, w których skład wchodzi grzyb z gromady podstawczaków tworzone są również
owocniki gymnokarpiczne (M. OSET, inf. ustna, OLSZEWSKA w: WSZAA
EK-ROŻEK, 2014).
Preferencje siedliskowe są kolejnym, łatwo zauważalnym wskaz
nikiem diagnostycznym.
Wyróżnia się porosty epilityczne (zasiedlające skały), epifityczne (występujące na drzewach;
ich występowanie zależy od gatunku drzewa, a co za tym idzie  pH kory; im niższy odczyn,
tym mniej gatunków), epifyliczne (powstające na liściach), epiksyliczne (porastające martwe
drewno), epigeiczne (rosnące na ziemi) oraz ubikwistyczne (tzw. porosty podłoży
specjalnych  zasiedlające różne podłoża, również pochodzenia antropogenicznego)
(M. OSET, inf. ustna, OLSZEWSKA w: WSZAA
EK-ROŻEK, 2014).
Inną metodą jest chromatografia cienkowarstwowa (TLC), która umożliwia
rozdzielenie wtórnych metabolitów, zbadanie ich właściwości i identyfikacja, choć samo
odczytanie chromatogramów może być trudne.
Odmianą chromatografii stosowaną w identyfikacji substancji o niewielkim stężeniu
i trudnych do identyfikacji jest chromatografia cieczowa (HPLC) (GUZOW-KRZEMIC
SKA,
KUKWA, 2013).
Kolejną metodą, bardzo łatwą do wykorzystania w terenie, jest reakcja barwna,
tzw. test plamkowy, który wykorzystuje substancje wchodzące w reakcję z wtórnymi
metabolitami porostów, stosuje się płyn Lugola, wodorotlenek potasu czy wybielacze
zawierające podchloryn wapnia. Działanie wybranego odczynnika na plechę, owocnik
lub inne wybrane miejsce powoduje reakcję zmiany barwy (określana jako +) lub brak takiej
zmiany (określany jako -). Pomimo łatwości wykonywania i odczytu wyników tej metody,
nie przynosi ona jednoznacznych wyników i powinna być stosowana jako metoda
pomocnicza (GUZOW-KRZEMIC
SKA, KUKWA, 2013, GAJKOWSKI, 2011).
Dzięki metodom molekularnym możliwe było stworzenie drzewa filogenetycznego,
na podstawie którego stwierdzono, że lichenizacja jest strategią życiową występującą
w różnych grupach grzybów. Metody molekularne stanowią narzędzie do badania
bioróżnorodności i pozwalające na identyfikację osobników, które występują na siedliskach
o wysokim stopniu skażenia, przez co są słabo wykształcone (GUZOW-KRZEMIC
SKA, KUKWA,
2013).
W związku z rozwojem technik molekularnych rozwinęła się również metoda barcodingu,
czyli oznaczania organizmów na podstawie ich zmienności genetycznej. Dla poszczególnych
organizmów wyznaczono konkretne markery genetyczne o odpowiednim poziomie
zmienności, które umożliwiają oznaczenie danego gatunku. Dane takie zbierane są w bazie
danych BOLD dostępnej on-line (GUZOW-KRZEMIC
SKA, KUKWA, 2013).
Prawidłowo prowadzone badania taksonomiczne powinny obejmować nie tylko
badania morfologiczne i anatomiczne, ale również molekularne, co umożliwi prawidłowe
oznaczenie i klasyfikację danych gatunków.
Literatura:
Gajkowski G., 2011, Świat porostów. Podstawy teoretyczne i atlas pospolitych gatunków, w:
http://www.galeria.nagrzyby.pl/d/878255-3/__wiat+porost__w.pdf, dostęp: 14.12.2015, ss. 5, 26
Guzow-Krzemińska B., Kukwa M., 2013, Metody badawcze we współczesnej taksonomii porostów,
 Kosmos , 2013, tom 62, numer 1 (298), w: http://kosmos.icm.edu.pl/PDF/2013/95.pdf, dostęp: 14.12.2015, ss.
95-103
Matwiejuk A., 2014, Monitoring środowiskowy z wykorzystaniem porostów, w:
http://bialystok.stat.gov.pl/gfx/bialystok/userfiles/_public/seminaria_i_konferencje/a.matwiejuk.pdf, dostęp:
14.12.2015, s. 4
Olszewska S. Porosty, w: Wszałek-Rożek K. (red.), 2014, Materiały do kursu  Ewolucja i systematyka
roślin zalążkowych i grzybów , Katedra Taksonomii Roślin i Ochrony Przyrody Wydział Biologii Uniwersytetu
Gdańskiego, w: http://www.ktriop.bio.ug.edu.pl/upload/preview/9d3b84ec8f54c35fe6636a2eec5a8b0c.pdf,
dostęp: 14.12.2015