EuroNews 15
ON SPECIAL NEEDS EDUCATION
Projekt Agencji �Wczesna interwencja: analiza
sytuacji w Europie"
W latach 2003-2005 Agencja ekspertów odbyły się dyskusje, których
zrealizowała projekt mający na celu celem było opracowanie danych na
analizę Wczesnej Interwencji (WI) temat uzgodnionej wcześniej listy
w Europie. WI stanowi istotne problemów. Większość spotkań i wizyt
zagadnienie zarówno z punktu eksperckich miała miejsce w
widzenia decydentów jak i osób Monachium (Niemcy), Coimbra
związanych zawodowo z tą (Portugalii), oraz V�steras (Szwecja),
dziedziną: wiąże się ona z ponieważ te trzy lokalizacje pozwalały
podstawowym prawem bardzo na anal i zę różnych met od
małych dzieci i ich rodzin do wprowadzania w życie systemowego
otrzymania niezbędnej pomocy. modelu ekologicznego WI.
W realizację projektu zaangażowani Dyskusj a nad naj nowszymi
Obecnie dostępny jest raport
byli eksperci z dziedziny wczesnej osiągnięciami w dziedzinie WI
podsumowujący projekt: Wczesna
interwencji z 19 krajów europejskich: zaowocowała powstaniem wstępnej
interwencja
analiza sytuacji w
decydenci, pracownicy sektora opieki wersji raportu podsumowującego
Europie; najważniejsze zagadnienia i
zdrowotnej, szkolnictwa i opieki osiągnięcia projektu. Następnie odbyło
rekomendacje. Opisuje on ewolucję
społecznej, a także pracownicy się seminarium podsumowujące
pomysłów i teorii na temat WI, która
naukowi i rodziny dzieci wymagających projekt. Jego wyniki poddane zostały
doprowadziła do nowego spojrzenia
wczesnej interwencji. ocenie w otwartej dyskusji, podczas
której na temat opracowanych przez
c.d....
Projekt przeprowadzono w czterech grupę ekspertów wni osków
etapach. Najpierw opracowano model wypowiadali się rodzice, osoby
SPIS TREŚCI
pozwalający na porównanie świadczeń zawodowo związane z WI, decydenci
i usług z dziedziny wczesnej oraz naukowcy.
PROJEKT AGENCJI...................................1/2
interwencji dostępnych w różnych
OD DYREKTORA AGENCJI............................2
państwach, i zgodnie z tym modelem Jedno z najważniejszych osiągnięć
POZIOM ZADOWOLENIA RODZICÓW Z
zebrano informacje z poszczególnych projektu stanowi propozycja
WCZESNEJ INTERWENCJI NA LITWIE..............3
krajów. Jednocześnie na forum europejskiej definicji WI:
ZMIENIAMY PRAWO, WYTYCZNE I
PROGRAMY NAUCZANIA. A CO ZE ZMIANĄ
Wczesna Interwencja stanowi zbiór
PRAKTYKI NAUCZANIA?...............................4
świadczeń/usług oferowanych bardzo WI W HISZPANII: W POSZUKIWANIU
ROZWIĄZAŃ SYSTEMOWYCH..........................5
małym dzieciom i ich rodzinom na
�SIEĆ WSPARCIA" JAKO MODEL NAUKI
prośbę tychże, w określonym okresie
JĘZYKA W NORWEGII.................................6
życia dziecka. Obejmuje ona wszystkie
SZKOLENIA ZAWODOWE DLA SPECJALISTÓW
działania podejmowane w odpowiedzi
PRACUJĄCYCH W OŚRODKACH WCZESNEJ
na specjalne potrzeby dziecka, a
INTERWENCJI W HOLANDII.........................7
mające na celu wspomożenie jego
DUŃSKIE INICJATYWY DOTYCZĄCE POLITYKI
rozwoju, zwiększenie kompetencji
WCZESNEJ INTERWENCJI ZMIERZAJĄCE DO
ZAPEWNIENIA DZIECIOM WYSOKIEJ JAKOŚCI
samej rodziny dziecka, oraz wsparcie
KSZTAŁCENIA....................................................8
prawidłowego funkcjonowania
KONCEPCJE WCZESNEGO ZAPOBIEGANIA
społecznego dziecka i jego rodziny.
W ŻŁOBKACH WE FRANCJI...............................9
Działania te powinny odbywać się w
WSPOMAGANIE ROZWOJU MOWY W
naturalnym środowisku dziecka,
OKRESIE PRZEDSZKOLNYM W SZLEZWIKU
najlepiej na szczeblu lokalnym, w

HOLSZTYNIE......................................................9
ramach interdyscyplinarnego,
RADA EUROPY PODKREŚLA ZNACZENIE
WCZESNEJ INTERWENCJI W PRZYPADKU
zorientowanego na rodzinę programu
MAŁYCH DZIECI Z AUTYZMEM......................10
prowadzonego przez zespół
KONFERENCJE NA TEMAT WCZESNEJ
specjalistów.
INTERWENCJI...............................................11
ZESPÓŁ TRANSATLANTYCKI D. S. WCZESNEJ
INTERWENCJI................................................12
PL
www.european-agency.org 1
c.d....
Od Dyrektora
na tę dziedzinę, znajdującą się w polu Grupy docelowe, praca zespołowa,
Agencji
bezpośredniego zainteresowania szkolenia zawodowe i narzędzia pracy
służby zdrowia i sektora edukacji, jak stanowią kluczowy element WI. W
również nauk społecznych. Raport pracę z małymi dziećmi i ich rodzinami
wskazuje na przejście od modelu zaangażowani są specjaliści z różnych
Drodzy Czytelnicy,
interwencji skupionej na dziecku, do dziedzin. Powinni oni współpracować
szerszego modelu, w którym bierze z e s o b ą w r a ma c h
Zachęcamy do lektury specjalnego
sie pod uwagę tak dziecko, jak i jego interdyscyplinarnego zespołu; w
wydani a t emat ycznego
rodzinę i otoczenie. Jest to przejście żadnym wypadku nie należy ulegać
EuroWiadomości poświęconego
od modelu �medycznego" do �zaszufladkowanym" specjalizacjom.
wczesnej interwencji. To niezwykle
�społecznego". W przypadkach wymagających
ważny temat. Wszystko, co bardzo
interwencji zespół we współpracy z
małe dziecko przeżywa, odczuwa i
W ramach projektu Agencji określone rodziną powinien przygotować
czego doświadcza od chwili narodzin
zostały elementy o zasadniczym Program Indywidualny, zwany także
w pierwszych miesiącach i latach
znaczeniu dla realizacji nowej w różnych krajach Programem
życia, ma potem zasadniczy wpływ
koncepcji WI: Rodzinnym albo Indywidualnym
na całe jego życie. Wczesna
Programem Pomocy Rodzinie.
Interwencja (WI) ma nieść pomoc i
Dostępność, bliskość, przystępność Program taki przedstawia potrzeby
wsparcie dziecku, jego rodzinie, oraz
finansowa i różnorodność świadczeń dziecka i rodziny, mocne strony,
specjalistom zaangażowanym w
WI w Europie. Możliwie najwcześniej priorytety, ustalone cele i działania,
opiekę nad dzieckiem w tym bardzo
należy udostępnić rodzinom szereg jakie należy podjąć a następnie ocenić
ważnym okresie jego życia.
różnorodnych świadczeń, najlepiej ich wykonanie.
bezpłatnie lub za minimalną
W ostatnich latach Agencja
odpłatnością. Oferowane usługi Biorąc pod uwagę powyższe
przeprowadziła szeroko zakrojony
powinny odpowiadać potrzebom elementy, sformułowano szereg
projekt na temat WI. Uważamy, że
rodziny, i powinny być świadczone na rekomendacji skierowanych przede
poziomie lokalnym. Służba zdrowia, wszyst ki m do specj al i st ów jego wyniki, a także działania
oświata oraz pomoc społeczna zaangażowanych w WI. Mają one prowadzone w poszczególnych
powinny ze sobą współpracować i służyć poprawie jakości świadczeń
krajach członkowskich, są na tyle
dzielić się odpowiedzialnością za oferowanych w ramach istniejących
istotne, iż powinny się z nimi
organizację wczesnej interwencji. ośrodków zajmujących się WI, oraz
zapoznać wszyscy pracownicy
konsol i dacj i i ch dzi ał ań.
sektora edukacji. Dlatego też
Rekomendacje zawarte są w
postanowiliśmy poświęcić bieżący
przetłumaczonym na 18 języków
numer wyłącznie tej kwestii.
raporcie z projektu Agencji, który
można pobrać bez opłat ze strony
Mamy nadzieję, że zawarte w nim
Agencji:http://www.european-agency.
informacje o pracach Agencji i krajów
org/site/info/publications/agency/ere
członkowskich zainteresują
ports/15.html
czytelników i okażą się pomocne w
codziennej pracy.
Cor Meijer - Dyrektor
Wszystkie informacje zebrane w
ramach projektu dostępne są na
stronie poświęconej WI: http://www.
european-agency.org/eci/eci.html
Dodatkowe informacje na temat
projektu można uzyskać pisząc na
adres: brussels.office@european-
agency.org
2 www.european-agency.org
Poziom zadowolenia rodziców z wczesnej
interwencji na Litwie
Zadowolenie rodziców uznaje się za jeden z Najwyżej w ocenie rodziców plasuje się opieka nad
najważniejszych wskaźników jakości wczesnej dzieckiem (patrz rysunek poniżej). Dostępność
interwencji. Celem niniejszego projektu, świadczeń i sposób organizacji pracy ośrodków
przeprowadzonego w roku 2004, była ocena wczesnej interwencji uznano za zadowalające.
poziomu zadowolenia rodziców z różnych Większość rodziców nie była jednak zadowolona z
aspektów świadczeń realizowanych przez ośrodki czynników związanych z kształtowaniem kontekstu
wczesnej interwencji na Litwie. społecznego interwencji, a także modelu interwencji
i relacji specjalistów z rodzicami dziecka.
�Poziom zadowolenia" jest pojęciem złożonym.
Bardzo często inaczej rozumieją je i interpretują Podsumowując, z ocen rodziców, którzy wzięli udział
rodzice i specjaliści pracujący w dziedzinie, dlatego w badaniu, wynika, że cenią oni pomoc uzyskiwaną
też w ramach projektu poddano analizie następujące w ośrodkach wczesnej interwencji. Na plan pierwszy
aspekty poziomu zadowolenia: sposób, w jaki rodzice wysuwają się jednak następujące kwestie: specjaliści
oceniają model wczesnej interwencji, świadczenia nadal odgrywają rolę �ekspertów" w procesie
oferowane rodzicom i dziecku, dostępność interwencji, sam proces zaś ukierunkowany jest na
świadczeń, relacje pomiędzy rodzicami i specjalistami środki terapeutyczne stosowane wobec dziecka, a
z ośrodka wczesnej interwencji, sposób organizacji nie na członków rodziny oraz podniesienie
pracy, itd. umiejętności społecznych dziecka i jego najbliższych.
W badaniu posłużono się europejską skalą poziomu
zadowolenia rodziców z wczesnej interwencji
(opracowaną przez litewski Uniwersytet w Szawlach
(Siauliai) we współpracy z Instytutem Edukacji
Specjalnej na Uniwersytecie we Fryburgu w
Szwajcarii). 160 rodziców dzieci ze specjalnymi
potrzebami z siedmiu ośrodków wczesnej interwencji
na Litwie odpowiedziało na kwestionariusz.
Wyniki badania wskazują, że rodzice dzieci
korzystających z wczesnej interwencji ogólnie dobrze
oceniają świadczenia realizowane w ośrodkach
wczesnej interwencji na Litwie.
Dalsze informacje uzyskać można od Stefaniji
Alisauskiene, dyrektora Centrum Badań nad
Edukacją Specjalną Uniwersytetu w Szawlach
[e-mail] , lub Reginy Labiniene, członka Rady
Przedstawicieli Agencji na Litwie regina.labiniene
@smm.lt .
3
www.european-agency.org
Zmieniamy prawo, wytyczne i programy nauczania.
A co ze zmianą praktyki nauczania?
Nowe wyzwania stojące przed wczesną edukacją specjalną w Finlandii
W Finlandii każde dziecko w wieku od 10 miesięcy nauczania specjaliści z branży mieli możliwość udziału
do 7 lat może korzystać z ośrodka pobytu w szeregu specjalnie dla nich zorganizowanych spotkań
dziennego/przedszkola (zwanego w Finlandii ECEC). i seminariów. Na tym forum mogli się oni wypowiedzieć
Ośrodki te zapewniają opiekę nad dzieckiem oraz na temat zmian potrzebnych w praktyce wczesnej
edukację (tzw. EduCare) i cieszą się największą interwencji. Ich głosy zostały wysłuchane, i w opinii
popularnością spośród wszystkich form edukacji specjalistów nowy program rzeczywiście �działa" w
małych dzieci dostępnych w Finlandii. Także praktyce.
większość (85%) dzieci ze specjalnymi potrzebami
edukacyjnymi oraz z grupy ryzyka znajduje się pod Wiele samorządów lokalnych zmieniło sposób organizacji
opieką takich ośrodków. świadczeń wczesnej interwencji na poziomie lokalnym:
dzieci obejmowane są opieką we wcześniejszym wieku,
a w proces w większym stopniu angażuje się rodziców.
Obecnie stosuje się też nową metodę szkolenia personelu
- �Wczesne wspomaganie rozwoju dzieci". W jej ramach
odbywają się spotkania grup roboczych, które poprzez
dyskusję i wspólną refleksję wypracowują nowe sposoby
pracy oraz kształtują postawy zachęcające do współpracy
z rodzicami. W tej dziedzinie potrzebne są dalsze wysiłki,
ale zmiany, jakie dotąd się dokonały, stwarzają
zachęcającą perspektywę.
Za opiekę dzienną odpowiedzialne jest Ministerstwo
Opieki Społecznej i Zdrowia. Opieka ta powołana
została na mocy Ustawy o Dziennej Opiece dla Dzieci
z roku 1970 (36/1973). W tym czasie dominowało
podejście oparte na podziale dzieci według diagnozy
medycznej i zdolności. Po raz pierwszy o zasadach
edukacji włączającej i wczesnej interwencji wspomniano
w dokumentach określających nową politykę
ogólnokrajową (Uchwała rządu dotycząca nowej definicji
ogólnokrajowej polityki w zakresie wczesnej interwencji
i opieki nad dziećmi (2002), oraz Ogólnokrajowe
wytyczne w sprawie programów nauczania w ECEC
(2003)). Na początku roku 2006 rząd przygotował
zmiany przepisów prawnych, które wpłyną na system
opieki dziennej. Planuje się wprowadzenie nowego,
włączającego sposobu organizacji opieki nad dzieckiem
ze specjalnymi potrzebami, opartego na następujących
zasadach:
Aby uzyskać więcej informacji na temat zmian
dotyczących Wczesnej Edukacji w Finlandii należy
- postulat opieki włączającej wymaga, by świadczenia
skontaktować się z Liisą Hein�m�ki, pracownikiem
wczesnej interwencji miały miejsce w ramach
naukowym Narodowego Centrum Badań i Rozwoju
codziennych zajęć edukacyjnych,
Opieki Społecznej i Zdrowotnej STAKES
[e-mail] abo odwiedzić stronę
- narasta tendencja, by w pracę nad specjalnymi
i nternetową http:/ / varttua. stakes. fi / EN
potrzebami dziecka włączać personel ośrodków pobytu
www. stm. fi / Resource. phx/ eng/ i ndex. htx
dziennego (przedszkoli) oraz rodziców.
www.oph.fi/english
Zmiany prawa są bardzo ważne, niemniej jednak
Informacje można też uzyskać od Pirjo Koivula
powstaje pytanie o ich wpływ na codzienną praktykę.
[e-mail] Koordynatora Krajowego na
W trakcie prac nad stworzeniem nowego programu
Finlandię.
4www.european-agency.org
WI w Hiszpanii: w poszukiwaniu
rozwiązań systemowych
Z końcem lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku Obecnie w Hiszpanii wczesna interwencja wchodzi
w Hiszpanii uruchomiono pionierskie programy w kolejne stadium ewolucji. W najbliższym czasie
wczesnej interwencji. Były one odpowiedzią na zostaną prawdopodobnie opracowane nowe
na nowe trendy w myśleniu na temat rozwoju podstawowe regulacje dotyczące wczesnej interwencji.
dziecka i integracji społecznej. Przed powstaniem Trwają prace w tej materii pod auspicjami Królewskiej
tych programów dzieci z różnymi potrzebami Rady do spraw Niepełnosprawnych, przy wsparciu
specjalnymi rzadko kiedy uczęszczały do Hiszpańskiej Federacji Stowarzyszeń Zawodowych
placówek szkolnictwa powszechnego. Pomimo (GAT), oraz Hiszpańskiej Konfederacji Osób
ich eksperymentalnego charakteru, wspomniane Niepełnosprawnych (CERMI). W centrum uwagi
programy odegrały więc zasadniczą rolę i wpłynęły znalazły się tym razem w szczególności zagadnienia
na zmianę szans edukacyjnych dzieci związane z ujednoliceniem rozwiązań systemowych,
niepełnosprawnych oraz sposobu ich traktowania
w systemie oświaty.
W ciągu ostatnich trzydziestu lat w Hiszpanii nastąpił
zdecydowany postęp w dziedzinie wczesnej
interwencji. Ośrodki WI znajdują się na terenie całego
kraju, niosąc pomoc dzieciom ze specjalnymi
potrzebami oraz ich rodzinom. Kluczowe zagadnienia
z Białej Księgi na temat wczesnej interwencji zostały
przyjęte przez władze i uznane za oficjalne wytyczne
przy tworzeniu programów wczesnej interwencji. Są
to: partnerstwo, wzmocni eni e rodzi ny,
zdecentralizowany i bezpłatny tryb realizacji
świadczeń, interdyscyplinarne zespoły specjalistów
oraz interwencja wielospecjalistyczna.
W Hiszpanii w chwili obecnej niemal wszystkie dzieci
z rozpoznaną niepełnosprawnością lub zaburzeniem
rozwoju objęte są jakąś formą opieki w ramach
systemu wczesnej interwencji, co zwiększa ich szanse
na kontynuację nauki w szkołach powszechnych.
takie jak uprawnienia do świadczeń, strategie
Znaczący wpływ na procesy zachodzące w Hiszpanii
finansowania świadczeń, miejsce realizacji świadczeń,
miały zawsze inicjatywy ogólnoeuropejskie, takie jak
czy też zapotrzebowanie na kadrę specjalistyczną.
program Helios (1993-1996), czy ostatnio projekt
Agencji dotyczący wczesnej interwencji (2003-2005).
Dzięki Heliosowi stworzone zostały podstawy systemu
wymiany informacji na temat programów pilotażowych
i eksperymentalnych na polu wczesnej interwencji
pomiędzy różnymi krajami. Projekt Agencji poszedł
dalej; w jego ramach stworzona została baza danych
odzwierciedlającą zróżnicowanie świadczeń wczesnej
W celu uzyskania dalszych informacji na temat
interwencji w Europie. Zarazem zwrócono uwagę na
WI w Hiszpanii prosimy się zwracać do Jaime
zasadnicze pojęcia i kwestie praktyczne odnoszące
Pont e, specj al i st y r ehabi l i t ant a
się do wczesnej interwencji. Przedstawione
[e-mail], lub Andr�s Hern�ndez
rekomendacje wytyczają przyszłe standardy jakości
Zalón, członka Rady Przedstawicieli Agencji w
i stanowią wzór postępowania w obszarze wczesnej
Hiszpanii: [e-mail]
interwencji.
www.european-agency.org 5
�Sieć wsparcia" jako model nauki
języka w Norwegii
W roku 1999 w Sorlandet Resource Centre (SRC) nauczyciele, dziadkowie, ciotki, wujkowie, sąsiedzi,
w Norwegii uruchomiony został wysoce osoby opiekujące się dzieckiem w czasie wolnym, i inni.
specjalistyczny program �Sieci wsparcia" jako Rodzice zwracają się następnie do tych osób z prośbą
model nauki języka. Rodzinom przedstawiła go o włączenie się do sieci. Wszyscy jej członkowie
profesor Irene Johansson z Uniwersytetu w Karlstad spotykają się regularnie aby przedyskutować rozwój
(Szwecja), nadzorującą prace ośrodka Inicjatorka dziecka i określić, czego dziecko w ich opinii powinno
prac nad modelem. Jest ona także autorką się nauczyć. Razem ustalają też, w jaki sposób będzie
Karlstadzkiego Modelu Treningu Językowego, się uczyć, i jak naukę przeprowadzić w codziennym
powszechnie dziś stosowanego we wszystkich życiu. Dzięki temu każde dziecko otrzymuje pomoc od
krajach skandynawskich. jedynego w swoim rodzaju zespołu.
Model ten opiera się zasadzie wzmocnienia
(empowerment) pozycji rodziców w procesie kształcenia
dziecka; otoczenie ma za zadanie wpłynąć na rodziców,
aby podnosili swoje kompetencje w zakresie
podejmowania decyzji co do wyboru sposobu nauczania
i ścieżki kształcenia dla własnego dziecka. Model
odwołuje się też do teorii �systemu ekologicznego",
wedle których zrozumienie rozwoju dziecka wymaga, Więcej informacji na temat opisanego modelu
poza obserwacją samego dziecka, także poświęcenia uzyskać można od Arlene Temte, doradcy Sorlandet
uwagi jego interakcji z szeroko rozumianym Resour ce Cent r e w Kr i st i ansand
środowiskiem. [e-mail], lub od Marit Hognestad
[e-mail],
Doświadczenia zdobyte od chwili wprowadzenia Krajowego Koordynatora Agencji w Norwegii.
wspomnianego modelu jako narzędzia pracy w SRC
pozwoliły na jego zastosowanie na polu wczesnej
interwencji, w szczególności w przypadku dzieci z
t r udności ami w r ozwoj u mowy i / l ub
poważnymi/złożonymi trudnościami w nauce.
Wszyscy rodzice głęboko angażują się w życie i rozwój
swoich dzieci, nierzadko jednak mogą czuć się bezradni.
Potrzebują więc kogoś, z kim mogliby dzielić swoje
troski i radości, a także
odpowiedzialność za rozwój
swojego dziecka.
W grupach tworzących sieci wsparcia pod opieką SRC
specjaliści, rodziny, i inne osoby zaangażowane razem
pracują nad rozwojem mowy i języka dziecka. Rozwój
języka wspierany jest poprzez kontakt dziecka z osobami
pełniącymi różne role społeczne
celem sieci jest
stworzenie po temu możliwości. Interwencja ma miejsce
codziennie podczas zwykłych zajęć dziecka. Wszyscy
członkowie sieci stosują tę samą metodę, ale każdy z
nich stwarza dziecku możliwość zdobycia wiedzy i
doświadczenia w inny sposób , w innym, własnym
otoczeniu. Wszyscy mają jedno zadanie: być dobrym
partnerem do rozmowy dla dziecka.
Budowanie sieci rozpoczyna się od ustalenia, kto w
życiu dziecka odgrywa ważną rolę. Mogą to być
6 www.european-agency.org
Szkolenia zawodowe dla specjalistów pracujących
w ośrodkach wczesnej interwencji w Holandii
prowadzący poszukuj ą dotyczącej sposobu formułowania
możl i wości pracy nad programu małych kroków (analiza
konkretnymi, dopasowanymi do zadań), oceny problemów z
potrzeb dziecka zadaniami. zachowaniem przy pomocy
Praca ta ma odbywać się w analizy ABC (przyczyna, tło,
ramach codziennych zajęć konsekwencje), i w końcu
dziecka w grupie, i wspomagać praktycznego zastosowania
rozwój dziecka, a jednocześnie materiałów Programu Grupy
wesprzeć jego rodzinę i Portage. Szkolenie trwa sześć
nauczycieli. tygodni. Następnie uczestnicy
oceniani są na podstawie studium
Podstawową zasadą programu przypadku, jakie przeprowadzają
jest powiązanie rozwoju dziecka we własnym miejscu pracy.
z jego naturalnym otoczeniem.
Kierunki działania określają Specjalista w zakresie zachowań,
W ośrodkach wczesnej
prowadzący zgodni e z który jest jednocześnie szkolony
interwencji konieczna jest
zakł adanymi cel ami na koordynatora Programu
współ praca pomi ędzy
edukacyjnymi. Dla osiągnięcia Portage, nadzoruje pracę
specjalistami z różnych
zakładanych celów konieczne uczestników szkolenia w ich
dziedzin, którzy udzielają
jest szczegółowe planowanie i i ośrodkach. Koordynatora z kolei
pomocy rodzinie dziecka ze
koordynacja. Program Grupy przez okres 1 roku nadzoruje
specjalnymi potrzebami.
Portage realizowany jest na ekspert z dziedziny wdrażania
Profesjonalne szkolenia
d wó c h p o z i o ma c h : programów wczesnej interwencji.
zawodowe dla specjalistów
indywidualnym (poszczególnego Po tym czasie specjalista w
stanowią więc jedno z
dziecka) i grupowym. zakresie zachowań może sam
kluczowych zagadnień na polu
przeprowadzać szkolenia dla
WI.
W warsztatach programu Grupy kolejnych grup nauczycieli i
Portage udział biorą nauczyciele pracowników służby zdrowia
W Holandii pierwszy etap szkoleń
i pracownicy służby zdrowia. zaangażowanych na polu
poświęconych WI odbywa się na
Same warsztaty dotyczą kilku wczesnej interwencji, pomagając
Uniwersytecie w Groningen,
obszarów tematycznych: im znaleźć właściwą odpowiedź
natomiast szkolenia zawodowe
teoretycznych przesłanek na potrzeby dzieci i ich rodzin.
poświ ęcone konkretnym
proponowanego modelu pracy,
zagadnieniom organizowane są
prakt ycznych narzędzi
dla pracujących na polu wczesnej
pozwalających określić mierzalne
interwencji specjalistów z
i dające się zaobserwować cele
poszczególnych dziedzin.
stawiane dzieciom, instrukcji
Przykładem takich szkoleń są
warsztaty organizowane w
ramach Programu Grupy Portage
w kilku ośrodkach opieki dziennej
i rehabilitacji w Holandii,
Więcej informacji na temat
prowadzone przez pracowników
szkoleń zawodowych w
naukowych Wydzi ał u
Holandii uzyskać można od
Ortopedagogiki Uniwersytetu w
I neke Oenema-Mostert
Groningen i zaproszonych
[e-mail] i
ekspertów.
Bieuwe Van der Meulen
[e-mail]
Program ten zakłada pracę z
(oboje pracują na Uniwersytecie
grupą dzieci. Ma on za zadanie
w Groningen), albo od Sip Jan
stymulację ich rozwoju poprzez
Pijl [e-mail] , Krajowego
odpowiednio ukierunkowaną
Koordynatora w Holandii.
zabawę w grupie. Podczas zajęć
www.european-agency.org 7
Duńskie inicjatywy dotyczące polityki wczesnej
interwencji zmierzające do zapewnienia dzieciom
wysokiej jakości kształcenia
W grudniu 2005 roku Rząd Danii powołał komitet spora część tego budżetu w pierwszym roku programu
ekspertów i naukowców, który ma opracować zostanie przeznaczona na działania zmierzające do
rekomendacje w sprawie planowanego rządowego poprawy sytuacji w ośrodkach opieki przedszkolnej
programu zapewnienia wszystkim dzieciom dzieci pochodzących z środowisk upośledzonych
dobrego startu w szkole. Raport komitetu został społecznie.
opublikowany w lutym 2006 roku.
Komitet Ekspertów skupił się w swojej pracy przede
Około 80% wszystkich duńskich dzieci w wieku 1-2 wszystkim na dzieciach pochodzących ze środowisk
lat uczęszcza do ośrodków opieki dziennej, żłobków, upośledzonych społecznie. Komitet doszedł do
i placówek opiekujących się dziećmi w wieku od 6 przekonania, że dzieciom tym i ich nauczaniu
miesięcy do 6 lat. Około 95% dzieci w wieku 3-6 lat poświęca się więcej uwagi od czasu wprowadzenia
korzysta z przedszkoli. W przypadku dzieci imigrantów, w roku 2004 nowych wymogów w zakresie programów
dane wskazują, że 77% dzieci pierwszego pokolenia nauczania. Nakazują one każdej placówce
objętych jest opieką takich placówek, w drugim zaś umieszczenie w programach nauczania
pokoleniu odsetek ten wzrasta do 81%. Można zatem szczegółowych celów, metod pracy, i rodzajów zajęć
przyjąć, że niemal wszystkie dzieci pomiędzy 1 a 6 skierowanych do dzieci ze specjalnymi potrzebami.
rokiem życia uczęszczają do ośrodków opieki dziennej,
pomimo że nie ma takiego prawnego obowiązku. Komitet zarekomendował, by podstawowym obszarem
troski społecznej i edukacyjnej placówek opieki
Projekt dokumentu rządowego określającego wizję przedszkolnej było przejście dzieci do systemu
i strategie zbudowania �najlepszej na świecie szkolnictwa. Postawił też postulat okresowej oceny
Folkeskole" podkreśla znaczenie większej spójności placówek, co pozwoli na ich lepsze dostosowanie do
pomiędzy placówkami dla dzieci w wieku wymagań stawianych przez programy nauczania i
przedszkolnym, systemem szkolnictwa, i szkoły.
organizowanymi przez szkoły formami aktywnego
wypoczynku. W opinii Komitetu należy utworzyć ośrodki doradcze,
które wspierałyby placówki przedszkolne i samorządy
W planach rządu w latach 2005-2009 270 milionów lokalne na polu nauczania, oceny lokalnych placówek,
euro zostało zarezerwowane na poprawę jakości i przejścia do systemu szkolnictwa. Pozwoli to na
opieki dziennej dla dzieci przedszkolnych, przy czym lepszą ocenę codziennej praktyki ośrodków opieki
przedszkolnej.
Wiosną 2006 roku rekomendacje komitetu zostaną
poddane dyskusji na płaszczyźnie politycznej. Debata
koncentrować się będzie na idei uczenia się i edukacji
jako zintegrowanego procesu, obejmującego opiekę
przedszkolną, wczesny etap kształcenia w szkole, i
organizowane przez szkołę aktywne formy
wypoczynku. Na sesji parlamentu w latach 2006/2007
planowane jest przeprowadzenie procesu
legislacyjnego odzwierciedlającego uzgodnione
rekomendacje.
Dalsze informacje na temat powyższych zmian
uzyskać można od Helle Beknes, doradcy przy
Duńskim Ministerstwie Edukacji helle.beknes
@uvm.dk , albo od Preben Sierbaneaek,
Krajowego Koordynatora Agencji w Danii
[e-mail]
8 www.european-agency.org
Koncepcje wczesnego
Wspomaganie rozwoju mowy w
zapobiegania w żłobkach
okresie przedszkolnym w
we Francji
Szlezwiku
Holsztynie (Niemcy)
Na mocy obowiązujących przepisów wszystkie szkoły
We Francji w dziedzinie wczesnego zapobiegania i polityki
specjalne w Szlezwiku - Holsztynie pełnią jednocześnie rolę
prewencyjnej za istotne uważa się rozróżnienie pomiędzy
ośrodków wspomagania rozwoju. Oznacza to, że
dwoma różnymi perspektywami: zapobiegania w sensie
odpowiadają nie tylko za własnych uczniów, ale także szkoły
ogólnym i specjalistycznych form interwencji, ponieważ
powszechne znajdujące się w ich rejonie. 10 lat temu
każda z nich wymaga innego traktowania w sensie
rozpoczęły się w Szlezwiku
Holsztynie działania zmierzające
koncepcyjnym, realizacji świadczeń, wymagań kadrowych
do zredukowania liczby uczniów z zaburzeniami mowy i klas
i trybu postępowania.
specjalnych tworzonych dla tej grupy poprzez wczesną
interwencję i działania prewencyjne.
Prewencja w sensie ogólnym ma na celu zapobieżenie
ewentualnemu pojawieniu się trudności rozwojowych w
Na początku uruchomiono program pilotażowy w jednym z
przyszłości poprzez stworzenie optymalnych warunków rozwoju
rejonów. W jego ramach administracja szkoły wysłała nauczycieli
dziecka. Obejmuje ona zróżnicowane czynniki psychologiczne,
specjalnych zajmujących się zaburzeniami rozwoju mowy i języka
społeczne i interpersonalne wpływające na proces uczenia się
do grup przedszkolnych, a nie, jak poprzednio, do starszych klas
i wzajemne relacje pomiędzy dzieckiem a środowiskiem
szkoły specjalnej dla dzieci z upośledzeniami mowy. Pracownicy
szkolnym.
przedszkola zostali przez nich przeszkoleni w zakresie ogólnego
wspomagania rozwoju mowy i języka oraz nabyli umiejętność
Specjalistyczne formy interwencji różnią się tym, że w ich
rozpoznawania, czy dziecko potrzebuje terapii mowy lub
przypadku na podstawie konkretnej sytuacji dziecka (diagnozy)
wspomagania rozwoju językowego. Zwiększyło to skuteczność
przewiduje się powstanie określonych potrzeb czy trudności i
nauczycieli wspomagających rozwój mowy, gdyż terapia zaburzeń
związanej z nimi konieczności specjalistycznych działań.
mowy rozpoczyna się już na etapie przedszkolnym.
Należy więc rozróżniać pomiędzy tymi dwoma rodzajami
Wszyscy nauczyciele wspomagający rozwój mowy z rejonu
prewencji, pamiętając zarazem, że mogą się one wzajemnie
zaangażowali się w pracę w przedszkolach, a szkoła dla dzieci
uzupełniać. Rozróżnienie takie pozwala lepiej określić, jakie
z zaburzeniami rozwoju mowy i języka objęła opieką dzieci z
podmioty mają ze sobą współpracować dla dobra dziecka i
poważnymi zaburzeniami rozwoju języka uczącymi się w klasach
zaspokojenia jego potrzeb. integracyjnych szkół powszechnych.
Celem działań prewencyjnych podejmowanych przez System taki został następnie wprowadzony w całym Szlezwiku

Holsztynie, stając się użytecznym narzędziem zapobiegania
pracowników Specjalistycznej Sieci Pomocy Uczniom z
zaburzeniom mowy i języka na poziomie przedszkolnym. Dobre
Trudnościami - R�seaux dłAides Sp�cialis�es aux Eleves en
funkcjonowanie tej formy wczesnej interwencji i prewencji
Difficult�, RASED
jest wczesne zapobieganie pojawieniu się
doprowadziło też do przekształcenia samego systemu
trudności rozowojwych i minimalizacja czynników ryzyka przy
wspomagania rozwoju.
zastosowaniu odpowiedniego zestawu metod.
Program został uznany przez rząd za jeden z najważniejszych
Działania RASED ukierunkowane są na potencjalne trudności
celów edukacyjnych w latach 2005 -2010. Pracownicy wszystkich
w nauce, zanim wystąpią ich pierwsze objawy. Wczesna
przedszkoli zostaną przeszkoleni w zakresie ogólnego
interwencja na etapie początkowym wymaga zdefiniowania, a
wspomagania rozwoju języka przez specjalistów z ośrodków
następnie stworzenia, warunków sprzyjających bardziej
wspomagania rozwoju. Ponadto dzieci, które potrzebują wsparcia
przyjaznemu nastawieniu szkoły do potrzeb dziecka i jego
w zakresie nauki języka niemieckiego jako drugiego języka
rodziców. Warunki te muszą uwzględniać etap wczesnoszkolny,
przejdą intensywny kurs, tzw. SPRINT, albo w ramach przedszkola
a szczególnie potrzeby małego dziecka i metody odpowiadające
albo w innym ośrodku, jeszcze przed rozpoczęciem nauki w
potrzebom indywidualnym.
szkole. Z czasem tego rodzaju pomoc otrzymają wszystkie dzieci
ze środowisk upośledzonych językowo.
Celem wczesnej prewencji w szkole podstawowej jest uniknięcie
trudności w nauce, jakich w przyszłości może doświadczać
pewna grupa uczniów, szczególnie tych najbardziej zagrożonych.
Odbywa się to poprzez organizację i zastosowanie odpowiednich
działań w ramach szkolnictwa codziennych zajęć szkolnych,
Po dalsze informacje na temat programu w Szlezwiku -
także w klasie ucznia. Należy przy tym całościowo i kompleksowo
Holsztynie prosimy zwracać się do Anette Hausotter
potraktować sposób funkcjonowania i zachowanie dziecka w
[e-mail] , Koordynatora Krajowego Agencji
szkole.
w Niemczech.
Tego rodzaju metody wymagają bliskiej współpracy pomiędzy
pracującymi z dzieckiem specjalistami i nauczycielami. Sytuacja
�współ-działania" stwarza atmosferę sprzyjającą budowie
prawdziwej współpracy pomiędzy tymi dwoma grupami, opartej
na zróżnicowaniu umiejętności zawodowych.
Dalsze informacje uzyskać można od Nel Saumont
[e-mail] , Krajowego Koordynatora Agencji we Francji,
lub Brigitte Bayet or Paul Fernandez z Departamentu
Prewencji INS-HEA www.inshea.fr (na stronie zamieszczona
zostanie niebawem rubryka poświęcona prewencji).
www.european-agency.org 9
Rada Europy podkreśla znaczenie wczesnej interwencji
w przypadku małych dzieci z autyzmem
W roku 2004 Rada Europy powołała Komitet diagnozowany zbyt późno. Wcześniejsza diagnoza
Ekspertów do Spraw Edukacji i Integracji Dzieci jest możliwa, i powinna jej towarzyszyć ocena
z Autyzmem. Komitet współpracuje ściśle z indywidualnych potrzeb edukacyjnych. Jak wskazują
organizacją Autyzm
Europa na polu obrony praw ostatnie badania, wczesna interwencja jest niezwykle
człowieka w 46 krajach skupionych w tej ważna w przypadku zaburzeń spektrum autystycznego,
organizacji. szczególnie w odniesieniu do poważnych problemów
komunikacyjnych.
Pracom Komitetu przewodniczy Kari Steindal z
Norwegii. Komitet zajmuje się wymianą informacji w Rada Europy przyjęła ponadto w dniu 5 kwietnia 2006
zakresie postępów badań nad autyzmem oraz danych roku Plan Działania mający promować prawa i pełne
statystycznych. Odpowiada również za analizę uczestnictwo osób niepełnosprawnych w życiu
świadczeń oferowanych tej grupie dzieci, w społecznym na lata 2006
2015 (Recommendation
Rec(2006)5). Pl an przedstawi a zarys
ogólnoeuropejskiej polityki w dziedzinie
niepełnosprawności i adresowany jest zarówno do
państw członkowskich, jak też samej Rady Europy.
Poruszone w nim zostały istotne aspekty życia
codziennego osób niepełnosprawnych. W odniesieniu
do opieki zdrowotnej, plan stwierdza, że wszystkie
kraje uznają potrzebę wczesnej interwencji i
skutecznych metod rozpoznawania, diagnozowania,
i terapii zaburzeń na ich wczesnym etapie. W
odniesieniu do rehabilitacji, Plan stawia za cel
udostępnienie wysokiej jakości świadczeń wczesnej
interwencji od momentu narodzin, zapewnienie opieki
wielospecjalistycznej, oraz podkreśla wagę wsparcia
rodziców i skierowanego do nich poradnictwa.
Źródło: Rada Europy
Podsumowanie prac Komitetu Ekspertów do
Spraw Edukacji i Integracji Dzieci z Autyzmem
szczególności w ramach systemu oświaty, oraz
oraz rekomendacje końcowe zostaną podane do
zbieranie przykładów dobrej praktyki. Obecnie Komitet
publicznej wiadomości pod koniec roku 2006.
opracowuje zalecenia dla rządów państw europejskich
mające na celu poprawę edukacji i integracji dzieci z
Dodatkowych informacji udziela Muriel
zaburzeniami spektrum autystycznego (ASD
Autistic
Grimmeissen, Sekretarz Komitetu Ekspertów
Spectrum Disorders).
www.coe.int/soc-sp
Pośród państw
członków organizacji przeprowadzona
została ankieta na temat oferowanych dzieciom z
ASD świadczeń, ze szczególnym uwzględnieniem
procesu rozpoznania i diagnozy autyzmu. Odpowiedzi
udzielone przez kraje są obecnie poddawane analizie.
W tej chwili w większości z 20 krajów uczestniczących
w pracach organizacji (do których niedawno dołączyła
w charakterze obserwatora Japonia) uznaje się autyzm
za zaburzenie występujące w różnym nasileniu i
postaci (spektrum), stanowiące odrębną kategorię
niepełnosprawności, choć w wielu krajach poglądy
takie przyjęły się stosunkowo niedawno. Wszystkie
kraje zgodnie uznają, że autyzm bywa często
10 www.european-agency.org
Konferencje na temat wczesnej
interwencji
W roku 2005 odbyły się trzy ważne konferencje poświęcone międzynarodowe perspektywy, inicjatywy krajowe i praktyka
problematyce i praktyce wczesnej interwencji: w Czechach, regionalna), pod redakcją Barry'ego Carpentera oraz Jo Egertona.
Wielkiej Brytanii i Portugalii. W każdą z nich zaangażowani Książka odzwierciedla najistotniejsze zagadnienia omawiane na
byli eksperci Agencji specjalizujący się we wczesnej konferencji oraz przedstawia poglądowo sytuację w Wielkiej
interwencji. Konferencje stworzyły specjalistom z wielu Brytanii, Europie, oraz na płaszczyźnie międzynarodowej w
krajów Europy i spoza niej możliwość wymiany opinii na odniesieniu do pojawiających się trendów WI w zmieniającej się
temat swojej pracy. populacji.
Paga, Republika Czeska, Maj 2005 Wykład plenarny kończący konferencję wygłosił Michael Guralnick.
Omówił w nim zadania stojące przed ośrodkami wczesnej
Konferencja, która odbyła się w Pradze w maju roku 2005 interwencji i kierunki rozwoju w tej dziedzinie. Więcej informacji
poświęcona była wczesnemu zapobieganiu trudnościom na temat tego wystąpienia oraz innych wygłoszonych referatów
rozwojowym, w szczególności u niemowląt i małych dzieci. można uzyskać na stronie konferencji:http://www.sunfield-
Konferencje otworzyła pani Alena Sterbova, wiceminister Edukacji school.org.uk/eci/
Rządu Republiki Czeskiej, która w swoim wystąpieniu podkreśliła conference.htm .
znaczenie tego zagadnienia w jej kraju.
Dalsze informacje na temat konferencji można uzyskać od
Przez dwa dni naukowcy i specjaliści z różnych miejsc Europy Barry'ego Carpentera, Dyrrektora Generalnego Centrum
przedstawiali swoje wyniki i doświadczenia oraz wymieniali się Sunfield: [e-mail]
wiedzą i doświadczeniem na temat działań prewencyjnych
skierowanych do małych dzieci. Podczas całej konferencji
przewijał się wątek niezwykle potrzebny, choć delikatny
potrzeby
współpracy pomiędzy rodzicami i specjalistami. Podano wiele
przykładów wziętych z czeskiej praktyki WI. Podczas Konferencji
umożliwiono rodzicom wyrażenie własnych opinii oraz podzielenie
się doświadczeniami i potrzebami ze specjalistami zawodowo
związanymi z sektorem.
W celu uzyskania dalszych informacji prosimy o kontakt z
organizatorami Konferencji, Zuzana Karpovą, członkiem
Rady Przedstawicieli Agencji z Republiki czeskiej
[e-mail], lub Alainem Bony alain.bony
@wanadoo.fr
Birmingham, Wielka Brytania, listopad 2005
Konferencja pod hasłem Europejska Wczesna Interwencja
została zorganizowana przez Centrum Kształcenia Zawodowego
Sunfield. Miała ona miejsce w Birmingham w dniach 28
29
listopada 2005 roku. W ostatnich latach pojawiły się w Wielkiej Lisbona, Portugalia, grudzień 2005
Brytanii liczne inicjatywy na polu wczesnej interwencji. Celem
konferencji było rozpoczęcie dialogu pomiędzy specjalistami Konferencję zorganizowano pod patronatem Dyrektora
pracującymi w ośrodkach wczesnej interwencji i naukowcami z Generalnego do spraw Innowacji i Programów Nauczania
Wielkiej Brytanii i innych krajów Europy. Portugalskiego Ministerstwa Edukacji, we współpracy z CERCI
(Lizbona) i przy wsparciu Agencji. Odbyła się ona w dniach 5-6
Organizację Konferencji wsparł rząd oraz najważniejsze brytyjskie Grudnia 2005.
organizacje charytatywne, które postulują trwałe włączenie
świadczeń WI do środków pomocy oferowanych rodzinom (m. Celem konferencji było określenie podstawowych problemów
in. MENCAP, SCOPE, RNIB, Fundacja Zdrowia Psychicznego). wczesnej interwencji w krajach członkowskich Unii Europejskiej
Ponad 500 delegatów z Wielkiej Brytanii i innych krajów oraz omówienie najnowszych rozwiązań stosowanych w tej
europejskich uczestniczyło w konferencji. Byli na niej także dziedzinie. Podczas konferencji zapoznano też uczestników z
obecni reprezentanci Agencji zaangażowani w projekt WI. Raportem Agencji na temat wczesnej interwencji, a także podjęto
refleksję na temat roli badań naukowych i szkoleń zawodowych
Konferencję otwarła Minister d. s. Dzieci i Młodzieży, Maria w rozwoju dobrej praktyki w dziedzinie wczesnej interwencji.
Eagle. Przemówienia inauguracyjne wygłosili: Michael Guralnick,
Prezydent Międzynarodowego Towarzystwa Wczesnej Przez dwa dni eksperci pracujący w różnych krajach oraz
Interwencji, Patricia Champion, z Ośrodka Wczesnej Interwencji organizacjach międzynarodowych analizowali kluczowe
w Christchurch (Nowa Zelandia), oraz Philippa Russell, brytyjski zagadnienia stojące przed sektorem wczesnej interwencji, a ich
komisarz d. s. Praw Osób Niepełnosprawnych. Wiele spośród dyskusji przysłuchiwało sie 500 uczestników konferencji. Sekretarz
warsztatów poglądowych przeprowadzili reprezentanci Eurlyaid Stanu portugalskiego Ministerstwa Edukacji, Sekretarz Stanu d.

Europejskiego Stowarzyszenia na rzecz Wczesnej Interwencji. s. Edukacji i Rehabilitacji, oraz Dyrektor Generalny d. s. Innowacji
Dotyczyły one zagadnień takich jak ubóstwo, rozwój świadczeń, i Programów Nauczania, podkreślili wagę tego wydarzenia dla
specyfika rozwiązań systemowych w poszczególnych krajach rozwoju wczesnej interwencji w Portugalii.
Unii Europejskiej, oraz przykłady dobrej praktyki.
Więcej informacji uzyskać można od Filomeny Pereira, członka
Podczas konferencji po raz pierwszy zaprezentowano nową Rady Przedstawicieli Agencji w Portugalii filomena.pereira@
książkę �Early Childhood Intervention; International Perspectives, dgidc.min-edu.pt.
National Initiatives, and Regional Practice" (Wczesna interwencja:
11
www.european-agency.org
Zespół Transatlantycki d. s. Wczesnej
Interwencji
posiadającej umiejętności pracy w
Projekt pod nazwą �Zespół studiów.
wielokulturowym środowisku. Dzięki
Transatlantycki d. s. Wczesnej
takim założeniom wyniki projektu nie
Interwencji" (2001
2005) uznany Realizacja projektu przyniosła oczekiwane
tylko wzbogacą sposób pracy na polu
został przez Komisję Europejską za rezultaty. Powstał zespół skupiający
wczesnej interwencji w Unii Europejskiej
jeden z najlepszych przykładów dobrej uniwersytety europejskie i amerykańskie,
i Stanach Zjednoczonych, ale także
współ pracy pomi ędzy Uni ą wspomagający obecnych i przyszłych
będą mogły służyć za punkt odniesienia
Europejską a Stanami Zjednoczonymi liderów wczesnej interwencji poprzez
innym krajom i kulturom.
w ramach Programu Współpracy w dostarczanie im informacji służących
dziedzinie Szkolnictwa Wyższego i rozwojowi i wzmocnieniu dobrej praktyki
Zawodowego. W proj ekci e i polityki w tej dziedzinie. Ustalenia w
uczestniczyły trzy uniwersytety sprawie współpracy długoterminowej
amerykańskie i pięć europejskich: przyjęły postać wielostronnych umów na
www.transatlanticconsortium.org . szczeblu decydentów.
Projekt miał spełnić cztery podstawowe W sumie 65 naukowców i specjalistów
zadania: pracujących w ośrodkach wczesnej
rozszerzyć i wzmocnić działania interwencji zostało przeszkolonych przy
podejmowane na polu świadczeń użyciu nowoczesnych technologii. Projekt
udostępnianych małym dzieciom umożliwił także wymianę doświadczeń.
niepełnosprawnym i ich rodzinom, W jego ramach odbyły się w sumie 104
kształtowania polityki w tym zakresie, staże studenckie. Ponadto opracowany
oraz badań naukowych nad wczesną został międzynarodowy program
interwencją w krajach uczestniczących nauczania, który mają realizować uczelnie
w projekcie; uczestniczące w projekce. Program ten
uwzględniać będzie krajowe i
wspomóc przygotowanie specjalistów z międzynarodowe perspektywy i stan
dziedziny wczesnej interwencji do roli wiedzy o wczesnej interwencji i rozwoju
liderów poprzez trening międzykulturowy; małych dzieci, a w perspektywie

wspomagać określeniu polityki w tym
st worzyć mechani zm t rwał ej zakresie.
transatlantyckiej wymiany informacji i
Więcej informacji na temat Zespołu
wsparcia projektów badawczych Patrząc z globalnego punktu widzenia,
Transatlantyckiego można uzyskać
podejmowanych wspólnie przez wzrastająca mobilność populacji wymaga
od Franza Peterandera, profesora
uniwersytety i studentów, opartej na dostosowania wczesnej interwencji do
Uniwersytetu w Monachium
nowoczesnych środkach komunikacji i potrzeb i środków każdej rodziny i
[e-mail]
wymianach naukowych; każdego dziecka. Przynosi to długofalowe
korzyści tak w sensie ludzkim, jak
stworzyć podstawy do rozwoju dalszej ekonomicznym. Potrzeba więc większych
długofalowej współpracy, m. in. poprzez międzynarodowych nakładów w tej
ustanowienie wspólnego programu dziedzinie, a także wykształcenia kadry
Sekretariat Tłumaczenie: Maria Libura
Stopka redakcyjna
Ostre Stationsvej 33 Druk: Halstan & Co. Ltd. www.halstan.co.uk
DK
5000 Odense C Denmark
Wydawca: Europejska Agencja Rozwoju Edukacji
Tel: [phone] Dostępne w języku:
Ucznia ze Specjalnymi Potrzebami
[e-mail]
Czeskim Niemieckim Norweskim
Agencja utrzymywana jest przez Ministerstwa
Biuro w Brukseli Duńskim Greckim Polskim
Edukacji krajów uczestniczących jej w pracach. Są
Holenderskim/Flamandzkim Węgierskim
to kraje członkowskie Unii Europejskiej, oraz Islandia,
3 Avenue Palmerston Portugalskim Angielskim Islandzkim
Norwegia i Szwajcaria. Malta, Republika Słowenii i
BE-1000 Brussels Belgium Hiszpańskim Estońskim Włoskim
Słowacja posiadają status obserwatorów prac Agencji.
Tel: [phone] Szwedzkim Fińskim Łotewskim
Agencja otrzymuje również wsparcie od instytucji
[e-mail] Francuskim Litewskim
Unii Europejskiej.
Web: www.european-agency.org ISSN: 1901-8851
Poglądy wyrażone przez poszczególnych autorów
publikujących w EuroWiadomościach nie muszą
Po dodatkowe egzemplarze biuletynu oraz informację Lato 2006
prezentować oficjalnego stanowiska Agencji ani jej
na temat prac Agencji prosimy zwracać się do
krajów członkowskich.
Koordynatora Krajowego Agencji na Polskę, Małgorzaty Publikację niniejszego biuletynu wsparł Dyrektoriat
Dońskiej-Olszko: [e-mail] Generalny do spraw Edukacji, Szkoleń, Kultury i
Dozwala się cytowanie fragmentów tekstów
Wielojęzyczności przy Komisji Europejskiej:http://
zamieszczonych w biuletynie pod warunkiem
Redakcja: europa.eu.int/comm/dgs/education_culture/in
umieszczenia dokładnych danych bibliograficznych.
Amanda Watkins, Ole Lissabeck-Nielsen, Cor Meijer dex_en.htm
Wersja elektroniczna biuletynu dostępna jest na
stronie internetowej Agencji:
Opracowanie graficzne:
www.european-agency.org
Cadenza 3D www.cadenza-3d.co.uk
12 www.european-agency.org