Dobór ciągnika do gospodarstwa
W zależności od wielkości i typu gospodarstwa, siły roboczej i sposobu wykonania pracy
potrzebny jest odpowiedni park maszynowy, w tym odpowiedni ciągnik.
Obiektywne wskazanie właściwego typu ciągnika wymaga dobrej znajomości technologii
produkcji rolniczej oraz aspektów środowiska, energii, organizacji i ekonomiki pracy. Rolnik
oczekuje odpowiedzi na pytanie, które jest tylko z pozoru proste. Udzielenie odpowiedzi na
pytanie, jaki kupić ciągnik, wymaga dobrej wiedzy fachowej oraz pozyskania odpowiedniej
informacji o gospodarstwie. Ponieważ na rynku polskim dostępnych jest kilkadziesiąt różnych
marek ciągników, niezbędna jest dokumentacja w formie sprawozdań i atestów z badań
niezależnych ośrodków badawczych, np. wyników badań testów OECD. Ważną rolę w tym
zakresie powinny odgrywać również służby doradcze. Pracownicy świadczący usługi w
zakresie doradztwa rolniczego powinni umieć doradzić, czy rolnik powinien kupić nowy czy
używany ciągnik, czy kupić duży, aczkolwiek bardzo wydajny i bardzo drogi, czy parę
małych i tańszych ciągników, a może potrzebny byłby zakup ciągnika specjalistycznego, bądz

zrezygnować z zakupu i korzystać usług sąsiedzkich, kółek maszynowych czy firm
specjalistycznych. Zakup ciągnika jest poważną inwestycją w gospodarstwie. W przypadku
nietrafnej decyzji o zakupie ciągnika rolnik może ponosić poważne straty finansowe, nawet
przez kilka lat. Od umiejętności zaplanowania inwestycji, trafności wyboru ciągnika, a także
efektywnego i bezpiecznego użytkowania zakupionego sprzętu w znacznym stopniu zależą
wyniki finansowe rolnika.
Przed podjęciem decyzji o zakupieniu ciągnika, rolnik powinien postarać się
odpowiedzieć na kilka pytań. Lista pytań może być długa. Przytoczę kilka ważniejszych.
Podstawowe pytanie dotyczy potrzeby zakupienia ciągnika w ogóle. Być może
gospodarstwo jest w stanie funkcjonować bez własnego z
ródła energetycznego. Obecnie,
średnio co drugie gospodarstwo w Polsce jest wyposażone w ciągnik. Jeżeli małe
gospodarstwo (do 5 ha) nie specjalizuje się w jakiejś produkcji, która wymagałaby
zastosowania zmechanizowania prac przy użyciu ciągnika, to lepiej zaniechać rozważania
nabycia ciągnika. Średnie wykorzystanie ciągnika w Polsce wynosi obecnie około 430 h. Przy
założeniu, że ciągnik w swoim  życiu powinien przepracować 13000 h, oznacza to, że
możemy go użytkować przez 30 lat. Według badań tyle właśnie wynosi średni czas
eksploatacji ciągników małej mocy. Po tym okresie w większym stopniu jego zużycie jest
wynikiem działania korozji i innych czynników, niż skutkiem bezpośredniej pracy.
Konstrukcja ciągnika ulega także zużyciu moralnemu. Często wiąże się to z zaniechaniem
produkcji określonego typu przez wytwórcę i pojawiającymi się trudnościami przy zakupie
części zamiennych. W przypadku, gdy roczne wykorzystanie ciągnika jest mniejsze niż
przytoczona wartość średnia, co ma miejsce w małych gospodarstwach, np. 300 h w ciągu
roku, to oznaczałoby, że ciągnik mógłby być eksploatowany przez 43 lata. Może w
szczególnych przypadkach jest to możliwe, ale na ogół musimy go złomować wcześniej.
Wynika z tego, że wycofany ciągnik z eksploatacji nie jest w pełni zamortyzowany, co będzie
rzutowało na koszty jednostkowe pracy. Przykładowo, jeżeli ograniczymy okres użytkowania
ciągnika Ursus 2812 do 15 lat, przy 800 h pracy w ciągu roku, to koszt eksploatacji jednej
godziny wyniesie około 18 zł. Natomiast przy 25-letnim użytkowaniu ciągnika i rocznym
jego wykorzystaniu na poziomie 300 h, koszty eksploatacji zwiększą się do 22 zł/h, czyli o
22%. Niewłaściwe jest zatem rozumowanie niektórych rolników, że jeżeli będzie się
wykorzystywać ciągnik dla własnych potrzeb, przy mniejszy rocznym jego używaniu, to
będzie możliwe jego dłuższe eksploatowanie. Trzeba pamiętać nie tylko o kosztach
użytkowania, które wynikają z bezpośredniej pracy, ale również o kosztach utrzymania
ciągnika.
Należy rozważyć, co będzie korzystniejsze z punktu widzenia finansowego; samodzielny,
czy wspólny zakup ciągnika przez kilku rolników? Z tego wynika kolejne pytanie. Jaka
będzie relacja jednostkowego kosztu eksploatacji ciągnika w gospodarstwie właściciela w
odniesieniu do gospodarstw współwłaścicieli albo w ramach współpracy sąsiedzkiej?
Czy jest możliwe skorzystanie z usługi sąsiada dla wykonania zabiegów produkcyjnych,
czy usługa będzie tańsza niż wykonanie zabiegu własnym sprzętem?
I ostatecznie czy gospodarstwo ma wystarczające dochody, aby rolnika było stać na
posiadanie ciągnika wybranego typu?
Jeżeli rolnik rozważa decyzję zakupu ciągnika o większej mocy, powinien odpowiedzieć
sobie na kolejne pytania.
Jakie prace chce wykonywać większym ciągnikiem? Na przykład, jeżeli rolnik
zdecydował się na produkcję kiszonki z kukurydzy i planuje zakupienie dwurzędowej
sieczkarni polowej, to maszyna tego typu będzie determinować zakupienie ciągnika o mocy
około 90 kW.
Czy posiadanie nowego ciągnika wymagać będzie kolejnych inwestycji? Może się to
odnosić do pługa o większej liczbie korpusów, agregatu uprawowego, uprawowo-siewnego,
aby w pełni wykorzystać moc ciągnika.
Jakich prac nie będzie można wykonać, jeżeli zrezygnuje się z zakupu ciągnika o
większej mocy?
Czy zamierzamy świadczyć usługi z wykorzystaniem tego ciągnika?
Jak zmieni się zysk rolnika, jeżeli zleci on wykonanie prac, których nie można wykonać
obecnym ciągnikiem, o mniejszej mocy?
Co w zamian chcemy kupić, w przypadku rezygnacji z zakupu ciągnika o większej
mocy?
W przypadku, gdy po przeprowadzeniu analizy, rolnik podejmuje decyzję o zakupieniu
ciągnika, pozostaje problem wyboru spośród szerokiej ich oferty rynkowej, obejmującej wiele
modeli o zróżnicowanych parametrach technicznych i eksploatacyjnych. W tej sytuacji
właśnie potrzebna jest rzetelna informacja, pozyskiwana z niezależnych jednostek
badawczych wykonujących testy według jednakowych metodyk, uznawanych za właściwe w
warunkach naszego kraju. W odniesieniu tylko do niektórych modeli ciągników takie badania
przeprowadzono. Ze względu na brak wyników badań dotyczących wszystkich modeli
ciągników, pragnę zwrócić uwagę na niektóre parametry, które różnicują ciągniki nawet tej
samej mocy.
Istotnym parametrem jest oczywiście cena, która może się różnić nawet o 65%. Jeszcze
większa różnica, bo dochodząca do 80%, odnosi się do liczby biegów do przodu. W dalszej
kolejności jest udz
wig podnośnika (50%), poziom hałasu w kabinie (16%) i jednostkowe
zużycie paliwa (13%).
Parametry techniczne, które warto przeanalizować można podzielić na kilka grup.
Zostaną one przedstawione poniżej.
Do własności techniczno-eksploatacyjnych silnika można zaliczyć moc silnika, zużycie
jednostkowe silnika, pojemność zbiornika paliwa i cechy ergonomiczne związane z obsługą
silnika.
Oceniając skrzynię biegów należy zwrócić uwagę na liczbę biegów do przodu i wstecz,
łatwość ich przełączania oraz liczbę biegów pełzających. Ta ostatnia własność jest
szczególnie ważna, gdy ciągnik ma być wykorzystywany do specjalistycznych prac, np. do
zbioru korzeni specjalnym kombajnem do marchwi.
Przy ocenie WOM (wału odbioru mocy) należy porównać moc oddawaną na tylnym i
przednim WOM z całkowitą mocą ciągnika oraz na łatwość połączenia wału teleskopowo-
przegubowego do końcówek WOM. Ważne jest również, czy istnieje możliwość uzyskania
dwóch zakresów prędkości obrotowych WOM: 540 i 1000 obr./min, bądz
ekonomicznych
2
750 i 1400 obr./min. Przy tej samej mocy oddawanej z WOM, przy większej prędkości
obrotowej WOM zmniejsza się moment obrotowy, co jest korzystniejsze dla układu
napędowego.
Podnośnik hydrauliczny jest ważnym zespołem wykorzystywanym do łączenia maszyn i
narzędzi współpracujących z ciągnikiem. Coraz częściej ciągnik jest wyposażony w tylny i
przedni trzypunktowy układ zawieszenia, który jest niezmiernie przydatny do łączenia
zestawów maszyn kombinowanych. Ze względu na większe masy maszyn wielofunkcyjnych
ważny jest udz
wig zarówno tylnego, jak i przedniego układu zawieszenia. Wysokość
podnoszenia i łatwość przyłączania maszyn zawieszanych powinna być brana również pod
uwagę.
Ze względu na znaczny udział mechanizmów napędowych i zespołów roboczych maszyn
sterowanych układami hydraulicznymi poprzez hydraulikę zewnętrzną ciągnika należy
przeanalizować moc oddawaną przez ten układ, liczbę i wysokość położenia złączy hydrauliki
zewnętrznej oraz łatwość podłączania przewodów hydraulicznych do gniazd ciągnika.
Dotychczasowa liczba gniazd szybkozłączy (2-3) jest niewystarczająca do współpracy z
nowoczesnymi maszynami. Obecnie wymaga się, aby było ich 6-8. Silniki hydrauliczne
napędzające zespoły lub elementy obrotowe maszyny pracują ciągle i niekiedy pod znacznym
obciążeniem. Dlatego wymagania w odniesieniu do pomp hydraulicznych montowanych w
ciągnikach systematycznie zwiększają się. Niektóre z nich w obecnych ciągnikach nie
wytrzymują takiego obciążenia i ulegają bardzo szybko awariom.
Praca ciągnikiem jest uciążliwa, a długotrwała jest również szkodliwa dla zdrowia.
Wymagania wobec producentów ciągników w odniesieniu do ergonomii i bezpieczeństwa
pracy są coraz większe. Obecnie wymaga się, aby instrukcja obsługi podawała poziom hałasu
w kabinie ciągnika. Ważny jest również poziom drgań oddziałujących na cały organizm
człowieka oraz na ręce operatora. Ponieważ podczas pracy agregatem ciągnik-maszyna trzeba
sterować różnymi dz
wigniami i przełącznikami, przeto dobrze jest po prostu usiąść na
siedzisku i sprawdzić, jaka jest dostępność do najważniejszych elementów sterowniczych.
Czy elementy sterownicze, przyrządy pomiarowe i kontrolki są wystarczająco widoczne? Jaka
jest widoczność z kabiny do przodu i do tyłu oraz, czy wejścia do niej są wygodne?
A
atwość przeprowadzenia obsługi serwisowej ciągnika jest cechą, na którą należy
zwrócić również uwagę. Jest to o tyle istotne, że poprzednia sieć serwisowa już nie istnieje, a
nowa jeszcze nie w pełni została zbudowana. Gdzie znajduje się punkt serwisowy oraz jaka
jest jakość i koszt usług serwisowych danego modelu ciągnika? Jaki jest dostęp do części
zamiennych i jakie są ich ceny? Przy zakupie nowego ciągnika należy zatem uzyskać
informację o jego niezawodności działania i jego podatności na awarie. Przyjmuje się średnio,
że sumaryczne koszty napraw wynoszą około 90% ceny nowego ciągnika. Musimy być
przygotowani na pokrycie tych kosztów.
Nie wszystkie wymienione parametry ciągnika są jednakowo ważne. Niektórzy eksperci
uważają, że o efektywności pracy ciągnika decyduje moc i jednostkowe zużycie paliwa. Dalej
znajdują się udz
wig trzypunktowego układu zawieszenia, sprawność zmiany biegów oraz
liczba biegów do przodu.
Uwzględniając tę hierarchię parametrów techniczno-eksploatacyjnych można
zaproponować dobranie ciągnika dla gospodarstwa rolnego o powierzchni 30 ha, które
przykładowo specjalizuje się w produkcji mleka. Przy założonej wielkości produkcji mleka
oszacowano zapotrzebowanie na pasze w gospodarstwie, a następnie wyznaczono strukturę
upraw roślin. Dla nich opracowano karty technologiczne, w których uwzględniono liczbę
zabiegów, dawki nawozów, terminy agrotechniczne itp. Dla poszczególnych zabiegów
dobrano zestawy maszyn niezbędne do ich wykonania. Przeprowadzone analizy wykazały, że
w gospodarstwie o powierzchni 30 ha może być zastosowany jeden ciągnik o sile uciągu
14 kN (około 45 kW).
3
Analizując strukturę zasiewów w przeciętnych gospodarstwach rolnych, nie
specjalizujących się w określonej produkcji, można zaproponować dobór ciągników dla kilku
zakresów powierzchni użytków rolnych.
W przeciętnym 5-10 hektarowym gospodarstwie potrzebny jest ciągnik uniwersalny o
mocy około 25-28 kW, który będzie wykorzystywany zarówno do większości prac polowych,
jak i prac pomocniczych oraz transportowych w gospodarstwie.
W 10-15 hektarowym gospodarstwie może być wystarczający ciągnik uniwersalny o
mocy 28-35 kW. W okresie spiętrzenia prac lub wykonywania niektórych zabiegów
potrzebny będzie drugi ciągnik od sąsiadów, z kółka maszynowego lub przedsiębiorstwa
usługowego.
W 15-20 hektarowym gospodarstwie, w którym mechanizacja powinna zwiększyć
wydajność pracy, zmniejszyć koszty i uatrakcyjnić pracę członków rodziny, potrzebny będzie
ciągnik podstawowy o mocy 35 lub 45 kW oraz ciągnik pomocniczy o mocy 25-28 kW.
Wtedy większość sezonowych zabiegów agrotechnicznych rolnik wykona we własnym
zakresie lub przy ograniczonej pomocy sąsiedzkiej.
Gospodarstwo o powierzchni 40-50 ha użytków rolnych powinno posiadać ciągnik
większej mocy  90 kW oraz ciągnik pomocniczy 25-28 kW lub 35 kW.
Jeżeli gospodarstwo specjalizuje się w określonym rodzaju produkcji, to wymagania w
odniesieniu do parku maszynowego będą inne. Zawsze występuje wątpliwość przy
podejmowaniu decyzji między uproszczeniem a zróżnicowaniem produkcji, szczególnie w
małych gospodarstwach. Ze względu na występujące wahania w opłacalności różnych
kierunków produkcji, rolnicy często decydują się na uprawę wszystkich podstawowych roślin
i produkcję zróżnicowaną, aby zmniejszyć ryzyko strat, które pojawiają się w przypadku nie
trafionej produkcji. Uproszczenie struktury upraw i produkcji wpływa jednak na zmniejszenie
kosztów mechanizacji. Przykładowo, jeżeli rolnik zrezygnowałby z uprawy ziemniaków nie
musiałby kupować sadzarki, obsypnika i kopaczki, za które trzeba zapłacić odpowiednio
4500, 500 i 7000 zł (przeciętne ceny z drugiej połowy 2003 roku). Nawet, gdyby rolnik
zdecydował się na uprawę 0,5 ha ziemniaków na własne potrzeby, to lepiej jest skorzystać z
usługi sąsiedzkiej. Za równowartość zaoszczędzonych pieniędzy mógłby mieć świadczone
usługi przez sąsiada w tym zakresie przez 20 lat. W zamian za to rolnik mógłby specjalizować
się w innym rodzaju usługi. Wykonując określone rodzaje prac nabywamy większego
doświadczenia i umiejętności i jakość wykonywanych prac jest na wyższym poziomie, co jest
również z korzyścią dla obu stron. Dlatego tak ważne jest nawiązywanie różnorodnych form
współpracy.
Przy doborze ciągnika do gospodarstwa wskazywałem na potrzebę zwracania uwagi na
możliwość jego wykorzystania i na parametry techniczno-eksploatacyjne, a w mniejszym
stopniu na cenę. Jest ona ważna, ale nie najważniejsza. Ważna jest w chwili zakupu ciągnika i
rolnik często kieruje się ceną przy podejmowaniu decyzji o zakupie ciągnika. Trzeba jednak
zwracać uwagę także na przyszłe koszty eksploatacji. Przykładowo, wykonanie orki pługiem
dwuskibowym wymaga zastosowania ciągnika o mocy około 28 kW, którego cena wynosi
42000 zł. Koszt eksploatacji tego ciągnika i pługa dwuskibowego wynoszą około 25 zł/h, a
ciągnika dużego, o mocy 70 kW i cenie 110000 zł, współpracującego z pługiem 5-skibowym
- 50 zł/h. Jednakże wydajność eksploatacyjna, jaka może być osiągnięta podczas orki pługiem
2-skibowym wynosi 0,18-0,26 ha/h, a 5-skibowym  045-0,80 ha/h, w zależności od
warunków pracy. Przyjmując średnią wydajność, odpowiednio 0,22 i 0,62 ha/h, koszty orki,
w przeliczeniu na jeden hektar, wyniosą w pierwszym wypadku 114, a w drugim 81 zł.
Stosując droższy ciągnik i pług o większej szerokości roboczej, a więc o większej wydajności,
na każdym hektarze oszczędzamy 33 zł. Jednocześnie czas wykonania orki zmniejsza się z
4,5 do 1,6 h. Oszczędzamy dodatkowo 3 h na każdym hektarze, które możemy przeznaczyć
na inne prace. Podkreślam z pełnym naciskiem, że obliczenia te są słuszne, jeżeli ciągniki i
4
pługi są w pełni wykorzystane. Przykład ten wskazuje jednocześnie na potrzebę właściwego
zestawienia maszyny z ciągnikiem.
Przedstawione wskazówki, jakimi trzeba się kierować przy doborze ciągnika do
gospodarstwa są wskazówkami ogólnymi, natomiast w konkretnej sytuacji trzeba się
kierować uwarunkowaniami i ograniczającymi wybór optymalnego rozwiązania. Nawet
najlepszy doradca może wskazywać możliwe rozwiązania, ale decyzję o zakupieniu ciągnika
musi podjąć rolnik, gdyż to on ostatecznie ponosi ryzyko i on inwestuje własne, ciężko
zapracowane środki finansowe.
dr hab. inż. Aleksander Lisowski, prof. SGGW
Katedra Maszyn Rolniczych i Leśnych
SGGW w Warszawie
5