Obraz wsi w utworach pisarzy polskich doby odrodzenia.

Wieś zajmuje ważne miejsce wśród renesansowych tematów. Wydaje się, że właśnie
w tej epoce tworzy się popularny w Polsce mit sielskiej, spokojnej wsi,
szczęśliwego dworku, mit podjęty później przez Mickiewicza w "panu Tadeuszu"
itd. Nie jest to jednak jednolite oblicze wsi.
Pierwsze oblicze wsi renesansowej to wieś sielska
szczęśliwa, cudowna,
rajska kraina. Bliskość z naturą przynosi człowiekowi ukojenie, miłość i
wdzięczność do Boga, godnie przeżyte życie i spokojną starość.
Symbolizują tę idealną wizję słowa z "Pieśni świętojańskiej o Sobótce": "wsi
spokojna, wsi wesoła, jakiż głos twej chwale zdoła." Ten cykl pieśni głosi
afirmację życia ziemskiego, które w przekonaniu poety pozwala zachować cnotę,
umiar i piękno. Z całego cyklu najbardziej osławiona stała się "Pieśń Panny
XII". Autor tworzy w niej wizję polskiej Arkadii, idyllicznej krainy, w której
panuje ład, spokój i radość. Gwarantem szczęścia jest życie zgodne z rytmem
natury. To ona wyznacza człowiekowi czas pracy i odpoczynku, decyduje o
repertuarze jego zajęć. Jest ponadto niebywale szczodra, zapewnia dostatek i
niezależność:
"Jemu sady obradzają
Jemu pszczoły miód dawają
Nań przychodzi z owiec wełna
I zagroda jagniąt pełna..."
Wieś jest nie tylko rajem obfitości, lecz również miejscem pozwalającym na
spełnienie duchowe, życie towarzyskie, przyjemność biesiadowania. Odkrywa przed
człowiekiem prawdziwe piękno, przynosi spokój, ułatwia zachowanie równowagi
wewnętrznej, uczy szacunku dla wszystkich, sprzyja umiarowi. Żyjąc na wsi można
w istocie zrealizować ideał "dobrego męża", dać przykład życia podobnego do
dzieła sztuki. Szlachcic ziemianin jest bowiem w ujęciu poety prawdziwym
artystą, architektem życia. Przyglądając się światu, dostrzegając jego idealną
harmonię, próbuje swoim mądrym, roztropnym , uczciwym bytowaniem w niczym tej
harmonii nie naruszać. Wie przecież, że nie w zaszczytach, nie w bogactwie, nie
w rozgłosie tkwi szczęście człowieka, lecz w harmonii, w umiejętności
zachowania pogody ducha, a tę najłatwiej odnaleźć w wiejskim zaciszu.
Podobny obraz wsi prezentuje również "Żywot człowieka poczciwego" Mikołaja
Reja. Propaguje on pewien typ osobowości, który ma być wzorem do naśladowania.
Tym wzorem jest szlachcic, właściciel dóbr ziemskich, wiodący prawy i spokojny
żywot na swoich włościach. Ma on żyć, według Reja, spokojnym trybem życia w
posiadłości ziemskiej. Może korzystać z wszelkich dóbr, jakie przynoszą kolejne
pory roku (zbiór owoców jesienią, rybołóstwo i zimowe polowania, wiosenne prace
w ogrodzie). Podstawą życia każdego szlachcica
ziemianina powinno być
umiłowanie harmonii i spokoju w życiu oraz filozofia stoicka i epikurejska. Nie
należy bać się życia ani śmierci. Byt powinien być rozplanowany, bez zbytnich
namiętności. Rej namawia także do czerpania z rozrywek i przyjemności życia,
jednak zwraca również uwagę na to, że szlachcic powinien być praworządnym
obywatelem, który doskonale zna swoje obowiązki: powinność wobec ojczyzny i
cnoty, które należy spełniać.
Fraszka Kochanowskiego
"Na dom w Czarnolesie", ukazuje podobny żywot
człowieka na posiadłości ziemskiej. Dom w Czarnolesie
ukochany, musiał być
schronieniem, ostoją, prawdziwym domem. Marmury i pałace zostawia poeta innym,
sam wyznacza zbiór wartości, które dają człowiekowi spokój i szczęście:
zdrowie, czyste sumienie, ludzka życzliwość, uczciwe pożywienie, dobre obyczaje
i "nieprzykra starość". Według Kochanowskiego ten jego wypracowany sposób na
życie, jest sposobem najbardziej właściwym.
Lecz jest jeszcze inna wizja wsi; mniej sielankowa i bardziej realistyczna. Na
tym obrazie ludzie zamieszkujący wieś są skłóceni, myślą egoistycznie, są
chciwi. To oczywiści życie ukazane w "Krótkiej rozprawie między trzema
osobami..." Mikołaja Reja. Szlachta jest tu obwiniana o prywatę, rozrzutne
życie, obojętność wobec losów ojczyzny i ważnych urzędów, które zajmuje, a
dzięki którym ma wpływ na kształt Rzeczpospolitej. Pan wyzyskuje chłopa, nie
spełnia obowiązków obywatelskich na sejmie, wiedzie hulaszczy tryb życia. Z
kolei przeciw klerowi są formułowane następujące zarzuty: chciwość, zaniedbanie
obowiązków duszpasterskich, świecki, bogaty tryb życia, zepsucie i rozprzężenie
instytucji kościoła. Ksiądz nie spełnia powinności kapłańskich, ale za to
gorliwie ściąga datki od wiernych. Wójt
przedstawiciel chłopstwa, zdaje się
być najmniej winny i najbardziej wykorzystywany. Mówi: "Ksiądz pana wini, pan
księdza, a nam zewsząd nędza..."
Chłop musi pracować na pańskim polu, praca nie jest radosną pieśnią
jest
trudem, wysiłkiem. Chłopów pilnuje Starosta, który często używa bicza. Taki
obraz wsi wyłania się z "Żeńców" Szymona Szymonowica. Jest on zwany "anty

sielanką", ponieważ nie pokazuje już wsi wyidealizowanej, ale ukazuje również
"czarne strony" wiejskiego życia, np. trud pracy na polu. Czytając utwór,
widzimy trzy rozmawiające ze sobą osoby: łagodna "Oluchna", sprytna i "cięta"
Pietrucha oraz okrutny Starosta dozorujący pracę. Oluchna i Pietrucha narzekają
na ciężar pracy i srogość Starosty, który "nahajką" pogania pracujących.
Pietruch śpiewa pieśni, które możemy nawet nazwać oskarżeniem lub przekleństwem
pod adresem Starosty. Lecz choć jest odważna, złorzeczy dozorcy tylko wtedy,
gdy jest on daleko. Gdy nadchodzi, dziewczyna śpiewa pieśń chwalebną, niby
życzliwą, zwiastującą Staroście szczęście, żonę i czeladkę. Pochlebstwo to
chroni Pietruchę przed biczem starosty. "Żeńcy" swą treścią odzwierciedlają
stosunki panujące w ówczesnej wsi. Można stwierdzić, że życie na wsi nie jest
wcale takie idealne.