Prawo spadkowe: dziedziczenie
ustawowe
Prof. dr hab. Fryderyk Zoll
Grupy spadkobierców ustawowych
" 1) Grupa pierwsza: małżonek i dzieci
spadkodawcy: dziedziczą w częściach równych,
jednak małżonek nie mniej niż jedną czwartą.
" Kazus: Spadkodawca pozostawił piątkę dzieci i
małżonka. W jakich częściach osoby te
dziedziczą z ustawy?
Grupa pierwsza art. 931
" Odp.:
" Małżonek będzie dziedziczył ź.
" Pozostałe � spadku dzieci dziedziczą w
częściach równych: 1/5 x � = 3/20
Grupa pierwsza-zasada reprezentacji
" Zasada reprezentacji w stosunku do zstępnych
spadkodawcy  w miejsce zmarłego zstępnego
bliższego stopniem zmarłemu dziedziczą jego
zstępni (niezależnie od tego czy są spadkobiercami
wstępnego, którego miejsce zajmują.
Kazus: Spadkodawca pozostawił małżonka i czworo
dzieci. Piąte dziecko zmarło przed otwarciem
spadku i pozostawiło dwójkę dzieci (wnuków
spadkodawcy). W jakiej części osoby te dziedziczą z
ustawy?
Grupa pierwsza-zasada reprezentacji:
" Odp.: Małżonek dziedziczy ź
" Dzieci dziedziczą każde 3/20
" Wnuki dziedziczą � x 3/20= każde 3/40
Grupa pierwsza
" Kazus: Spadkodawca pozostawił bardzo
obciążony długami spadek. Jego trzy córki
odrzuciły spadek, aby nie odpowiadać za długi.
Każda z córek miała dwójkę dzieci. Kto będzie
dziedziczył?
Grupa pierwsza
" Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 maja 1997 r. I CKU 8/97
" Odrzucenie spadku przez spadkobiercę wyłącza go od dziedziczenia
tak, jakby nie dożył otwarcia spadku (art. 1020 k.c.), co w
konsekwencji - stosownie do art. 931 ż 2 k.c. - powoduje, że udział
spadkowy tego spadkobiercy (o ile jest on, jak w sprawie niniejszej,
dzieckiem spadkobiercy) przypada dzieciom w częściach równych.
Złożenie zatem w sprawie niniejszej przez trzy spośród czterech
córek spadkodawczyni oświadczeń o odrzuceniu spadku, nakładało
na Sąd, niezależnie od obowiązku pouczenia stron o następstwach
prawnych tych oświadczeń, powinność ustalenia, czy
spadkobierczynie, które spadek odrzuciły, mają dzieci, a następnie
czynności stosownych do wyniku tych ustaleń.
" Prok.i Pr.-wkł. 1997/11/37
" 31411
Grupa druga art. 932
" Jeżeli nie zstępnych spadkodawcy powołani do spadku są
małżonek i rodzice spadkodawcy.
" W takim wypadku każdy z rodziców dziedziczy ź
" Jeżeli ojcostwo nie zostało ustalone, matka dziedziczy �
" Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, jego
udział przypada rodzeństwu w częściach równych.
" W przypadku rodzeństwa działa zasada reprezentacji.
" Jeżeli nie ma małżonka, rodzice dziedziczą w częściach
równych
" Jeżeli nie ma rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa i obok
małżonka dziedziczy jedynie jeden rodzic, przypada na
niego 1/2
Grupa druga
" Kazus: Spadkodawca pozostawił małżonka,
jednego rodzica, siostrę oraz dwoje dzieci
zmarłego przed otwarciem spadku brata.
" W jakiej części dojdą do spadku z ustawy
poszczególni spadkobiercy?
Grupa druga
" Odp. Małżonek dziedziczy w � (art. 933 ż 1).
Rodzic, który przeżył spadkodawcę dziedziczy
ź (art. 932 ż 2). Siostra dziedziczy � x ź = 1/8
(art. 932 ż 4). Dwójka dzieci brata dziedziczy
każde po � x 1/8=1/16 (każde po 1/16).
Grupa druga
" Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 14 paz
dziernika 2011 r. III CZP 49/11
" Spadkodawca był kawalerem, nie miał dzieci, jego rodzice Jan i Rozalia S.
zmarli przed nim. Miał sześcioro rodzeństwa, przy czym pięcioro z nich
pochodziło od obojga tych samych rodziców co spadkodawca, a jedno -
brat Tadeusz S., zmarły w 1992 r., miał wspólną ze spadkodawcą matkę,
pochodził bowiem z jej pierwszego małżeństwa z Witoldem S. (bratem jej
drugiego męża). Spadek po Stanisławie S. podlegał dziedziczeniu
ustawowemu i Sąd Rejonowy - po ustaleniu, że spośród sześciorga
rodzeństwa spadkodawcy żyje jedynie brat Zdzisław Sławomir S., że siostra
Leokadia S. oraz brat Hieronim S. zmarli bezpotomnie, a pozostali bracia
pozostawili zstępnych - przyjął porządek dziedziczenia przewidziany w art.
932 ż 4 i 5 k.c. Potraktował przy tym rodzeństwo spadkodawcy jednakowo,
niezależnie od tego czy było przyrodnie, czy też rodzone. W konsekwencji
dzieci przyrodniego brata spadkodawcy odziedziczyły jego udział określony
na ź.
Grupa druga
" Taki sposób ustalenia kręgu spadkobierców
zakwestionował rodzony brat spadkodawcy,
który w apelacji podniósł, że Tadeusz S. jako
brat przyrodni nie może być spadkobiercą
ustawowym Stanisława S.
Grupa druga
" Sąd Okręgowy wyjaśnił, że jego wątpliwości zrodziły się z uwagi na zmianę
uprawnień do dziedziczenia ustawowego rodzeństwa spadkodawcy, wprowadzoną
w drodze nowelizacji przepisów art. 932-934 k.c., dokonanej ustawą z dnia 2
kwietnia 2009 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 79, poz. 662).
Znowelizowane przepisy weszły w życie 28 czerwca 2009 r. i obowiązywały w chwili
śmierci Stanisława S. Artykuł 932 ż 1 k.c. w nowym brzmieniu powołuje do
dziedziczenia ustawowego rodziców przed rodzeństwem. Rodzeństwo
spadkodawcy zostaje powołane do spadku dopiero wtedy, kiedy przynajmniej
jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku (art. 932 ż 4 k.c.). Sąd stwierdził, że
taka formuła spadkobrania umożliwia dwie interpretacje. Pierwszą, ujętą w
uzasadnieniu projektu ustawy nowelizującej, według której dokonana zmiana nie
podważa dotychczas obowiązującej zasady równego traktowania rodzeństwa
spadkodawcy, niezależnie od tego, czy miało ono wspólnych ze spadkodawcą oboje
rodziców, czy tylko jednego z nich. Druga interpretacja zasadza się na założeniu, że
art. 932 ż 4 k.c. realizuje tzw. prawo wstępowania, polegające na tym, że w miejsce
spadkobiercy ustawowego, który nie chce lub nie może dziedziczyć, wstępują jego
spadkobiercy. W takim przypadku rodzeństwo przyrodnie nie nabywa udziału
zmarłego rodzica spadkodawcy, który nie był rodzicem wspólnym. Sąd Okręgowy
przychylił się do drugiego kierunku wykładni.
Grupa druga
" Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
" Przed dokonaną w 2009 r. nowelizacją przepisów kodeksu cywilnego
dotyczących spadków rodzeństwo spadkodawcy oraz jego rodzice
należeli do drugiej grupy spadkowej i na podstawie art. 932 ż 1 k.c.
dochodzili do dziedziczenia ustawowego w braku zstępnych - wraz z
małżonkiem zmarłego. Szczegółowe zasady podziału spadku między
nimi określał art. 932 ż 2 i art. 933 k.c. Również wówczas
obowiązujący przepis nie precyzował pojęcia rodzeństwa, w drodze
wykładni przyjęto jednak - i pogląd ten był powszechnie
akceptowany - że rodzeństwo należy rozumieć szeroko, zaliczając do
niego zarówno rodzeństwo spadkodawcy mające oboje tych samych
rodziców (rodzone) jak też rodzeństwo mające wspólnego ze
spadkodawcą tylko jednego rodzica (przyrodnie). W obu wypadkach
stopień pokrewieństwa ze spadkodawcą był ten sam, różna była
jedynie "intensywność" pokrewieństwa.
Grupa druga
" Zmiana porządku dziedziczenia ustawowego dokonana w 2009 r.
poprzedzona była długim okresem prac legislacyjnych, ukazywały
się publikacje poddające pod rozwagę różne warianty ustawowych
rozwiązań spadkobrania. Przedmiotem dyskusji było również
ukształtowanie relacji pomiędzy dziedziczeniem przez rodziców
spadkodawcy a dziedziczeniem przez jego rodzeństwo. W pewnej
fazie prac komisji przyjęto koncepcję dziedziczenia przez rodziców,
w których miejsce - jeżeli nie dożyli otwarcia spadku - wstępowały
ich dzieci. To postanowienie stało się przedmiotem wypowiedzi w
publikacjach powoływanych przez Sąd Okręgowy w uzasadnieniu
przedstawionego zagadnienia i usprawiedliwiało pogląd o
wyłączeniu od dziedziczenia rodzeństwa przyrodniego, które nie
było dzieckiem tego z rodziców spadkodawcy, który nie żył już w
chwili śmierci spadkodawcy.
Grupa druga
" Ostatecznie jednak w ustawie nowelizującej wprowadzony został art. 932 ż 4 k.c. w
innym brzmieniu, niż w omawianym projekcie. Udział rodzica spadkodawcy,
zmarłego przed otwarciem spadku, nie przypada "jego dzieciom", lecz "rodzeństwu
spadkodawcy". Takie ujęcie wskazuje na powiązanie uprawnienia rodzeństwa do
dziedziczenia udziału zmarłego rodzica (rodziców) spadkodawcy z
pokrewieństwem ze spadkodawcą, a nie z pokrewieństwem z tym rodzicem
spadkodawcy, którego udział podlega dziedziczeniu. Rodzeństwo ma więc własny
tytuł do dziedziczenia udziału spadkowego zwolnionego przez zmarłego rodzica
spadkodawcy i nie przejmuje jego udziału jako jego zstępny. Taki pogląd jest
akceptowany w piśmiennictwie, a stanowisko przeciwne wyrażono jednostkowo,
odwołując się do argumentów bazujących na koncepcji, która ostatecznie nie
została wykorzystana w ustawie nowelizującej.
" Jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział
spadkowy, który by mu przypadał, dziedziczy, na podstawie art. 932 ż 4 k.c., w
częściach równych rodzeństwo rodzone i przyrodnie spadkodawcy.
" LEX nr 955056, www.sn.pl, Biul.SN 2011/10/4
Grupa druga
" Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 1984 r. III CZP
44/84
" Zofia Ż. pozostawała w związku małżeńskim z Eugeniuszem
Ż. Z tego związku urodziło się dwoje dzieci: Teresa i
Wiesław. Małżeństwo Ż. uległo rozwiązaniu przez rozwód.
" W dniu 24.X.1981 r. zmarła Zofia Ż., a w dniu 26.IX.1982 r. -
Teresa Ż. Była ona niezamężna i nie pozostawiła dzieci.
" Sąd Rejonowy stwierdził, że na podstawie ustawy spadek
po Zofii Ż. nabyły dzieci: Teresa i Wiesław po 1/2 części, a
po Teresie Ż. - jej ojciec Eugeniusz i brat Wiesław po 1/2
części, przy czym następnie "sprostował" te podziały na 1/4
i 3/4, a w uzasadnieniu "sprostowanego" postanowienia
wskazał, że wynoszą one 3/8 i 5/8.
Grupa druga
" Od powołanego postanowienia w części dotyczącej
stwierdzenia nabycia spadku po Teresie Ż. wnieśli
rewizje zarówno Eugeniusz Ż., jak i Wiesław Ż. Przy
rozpoznawaniu tych rewizji Sąd Wojewódzki
przedstawił do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne:
" "Czy w sytuacji, gdy jedno z rodziców nie dożyło
otwarcia spadku, a został orzeczony rozwód ich
małżeństwa, pozostałemu z rodziców w zbiegu z
rodzeństwem przypada połowa udziału, który byłby
przypadł wcześniej zmarłemu rodzicowi?"
"
Grupa druga
" Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
" Krąg osób powołanych z ustawy do spadku jest
wyznaczony przez związki rodzinne oparte bądz
na
więzi prawnej o charakterze rodzinnym, wypływającej z
małżeństwa czy przysposobienia, bądz
na
pokrewieństwie. W szczególności małżonek
spadkodawcy jest powołany do spadku, jeżeli w chwili
otwarcia spadku małżeństwo istniało.
" W rozważanej sytuacji nie chodzi jednak o powołanie
do spadku małżonka spadkodawcy, lecz - jednego z jego
rodziców i brata (& )
Grupa druga
" Również wtedy, kiedy małżeństwo rodziców
spadkodawcy zostało rozwiązane przez
rozwód, temu z tych rodziców, które
dziedziczy w zbiegu z rodzeństwem
spadkodawcy, przypada połowa udziału
spadkowego, który przypadł temu z rodziców,
które nie dożyło otwarcia spadku (art. 933 &
2 k.c.).
" OSNC 1984/12/222
Grupa druga
" Kazus: A zmarł i pozostawił żonę. Żyje także
troje prawnuków jego jedynego brata. Dzieci
brata i jego wnukowie zmarli przed otwarciem
spadku.
" Kto i w jakiej części dojdzie do dziedziczenia?
Grupa druga
" Postanowienie Sądu Najwyższego
" z dnia 21 czerwca 1968 r.
" III CRN 147/68
" W myśl art. 934 k.c. przypadający udział spadkowy temu z
rodzeństwa spadkodawcy, który nie dożył otwarcia spadku,
dziedziczą jego zstępni, a więc dzieci, wnukowie itd. Z przepisu tego
nie wynikają żadne ograniczenia co do dziedziczenia zstępnych
rodzeństwa. Gdyby zamiarem ustawodawcy było ograniczenie
dziedziczenia zstępnych rodzeństwa spadkodawcy, to musiałby
wprowadzić takie ograniczenie wyraz
nym przepisem, jak to uczynił
w stosunku do dziedziczenia gospodarstw rolnych w art. 1062 ż 3
k.c. Z mocy tego szczególnego przepisu zstępni rodzeństwa nie są
powołani z ustawy do dziedziczenia gospodarstwa rolnego.
" LEX nr 6362
Grupa druga
" Odp.: Zgodnie z art. 933 ż 1 żona dziedziczy
połowę spadku. Do spadku dochodzą też
prawnuki brata (art. 933 ż 5). Każdy z nich
(jest ich troje) dziedziczy 1/3 z � (brat
dziedziczyłby na podstawie ż 4 połowę -
żadne z rodziców nie dożyło otwarcia spadku 
a więc po każdym z rodziców ź), czyli 1/3 x � =
1/6.
Grupa druga
" Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 września 2007 r.
P 19/07
" Po rozpoznaniu, z udziałem sądu przedstawiającego pytanie
prawne oraz Sejmu i Prokuratora Generalnego, na
rozprawie w dniu 4 września 2007 r., pytania prawnego
Sądu Rejonowego dla Krakowa-Nowej Huty w Krakowie:
" czy art. 935 ż 3 zdanie pierwsze ustawy z dnia 23 kwietnia
1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.) w
zakresie, w jakim powołuje do dziedziczenia gminę jako
spadkobiercę ustawowego, w sytuacji gdy otwarcia spadku
dożyło rodzeństwo rodziców spadkodawcy, jest zgodny z
art. 2, art. 18, art. 21 ust. 1, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1 i 2,
art. 47, art. 64 ust. 1 i 2 oraz art. 71 ust. 1 Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej, (& )
Grupa druga
" Sąd Rejonowy dla Krakowa-Nowej Huty w Krakowie,
Wydział I Cywilny (dalej: Sąd Rejonowy lub sąd),
postanowieniem z 14 marca 2007 r. (sygn. akt I Ns
1275/06/N), przedstawił Trybunałowi Konstytucyjnemu
pytanie prawne: czy art. 935 ż 3 zdanie pierwsze
ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.
U. Nr 16, poz. 93, ze zm.; dalej: kodeks cywilny lub k.c.)
w zakresie, w jakim powołuje do dziedziczenia gminę
jako spadkobiercę ustawowego, w sytuacji gdy otwarcia
spadku dożyło rodzeństwo rodziców spadkodawcy, jest
zgodny z art. 2, art. 18, art. 21 ust. 1, art. 31 ust. 3, art.
32 ust. 1 i 2, art. 47, art. 64 ust. 1 i 2 oraz art. 71 ust. 1
Konstytucji.
Grupa druga
" W dniu 12 marca 2006 r. zmarł Zenon Skowron, bezdzietny kawaler,
jedynak; rodzice spadkodawcy, Michał i Marta Skowron, zmarli
odpowiednio w: 1993 r. i 1996 r., nie dożywając otwarcia spadku.
Spadkodawca nie pozostawił testamentu. Otwarcia spadku dożyli
jego krewni ze strony matki, dwie ciotki - siostry matki oraz dwaj
wujowie - bracia matki.
" Zgodnie z artykułami: od 931 do 940 k.c. do kręgu spadkobierców
ustawowych zalicza się: współmałżonka, zstępnych, rodziców,
rodzeństwo i gminę ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy.
Art. 935 ż 3 zdanie pierwsze kodeksu cywilnego przewiduje, że
gmina, w której ostatnio zamieszkiwał spadkodawca, nabywa
spadek w wypadku braku małżonka spadkodawcy i krewnych
powołanych do dziedziczenia z mocy ustawy.
" Tak ukształtowany porządek dziedziczenia ustawowego wzbudził
wątpliwości Sądu Rejonowego co do zgodności art. 935 ż 3 zdania
pierwszego k.c. z Konstytucją.
Grupa druga i wprowadzenie do grupy
trzeciej
" Zdaniem sądu krąg spadkobierców ustawowych wskazanych w kodeksie cywilnym
jest zbyt wąski i art. 935 ż 3 zdanie pierwsze k.c. przewidujący, że w wypadku braku
spadkobierców ustawowych zaliczanych do pierwszej i drugiej grupy dziedziczenia
spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, narusza:
" 1) Art. 18, art. 47 i art. 71 ust. 1 Konstytucji.
" Zdaniem sądu pojęcie rodziny - na tle art. 18, art. 47 i art. 71 ust. 1 Konstytucji -
może być rozumiane wąsko, tj. ograniczać się do współmałżonków i dzieci, a z
drugiej strony może być rozumiane bardzo szeroko i być uzależnione od
rzeczywistych wzajemnych relacji osób. Pomiędzy tymi dwiema skrajnymi
definicjami można stworzyć bardzo wiele definicji, które będą ze sobą łączyć
kryteria więzi krwi i wzajemnych relacji osób.
" Dla potrzeb niniejszego pytania, zdaniem sądu, nie ma potrzeby ostatecznego
formułowania definicji rodziny. Istnieje potrzeba tylko odpowiedzi na pytanie, czy
wujkowie, ciotki, bratanice, bratankowie, siostrzeńcy i siostrzenice tworzą rodzinę,
która podlega ochronie na gruncie wskazanych wzorców konstytucyjnych. W
ocenie Sądu Rejonowego - tak.
Grupa druga i wprowadzenie do grupy
trzeciej
" Sąd (Rejonowy) stoi na stanowisku, że
konstytucyjna ochrona rodziny polega również
na ochronie jej ekonomicznych podwalin, gdyż
od tego w dużej mierze zależy jej stabilność.
Jednym ze sposobów bogacenia się rodziny
jest nabywanie majątku w drodze
dziedziczenia. Zatem ustawowy system
dziedziczenia powinien wspierać rodzinę i
przewidywać, że to jej członkowie będą
spadkobiercami.
Grupa druga i wprowadzenie do grupy
trzeciej
" System prawa spadkowego ogranicza zakres dziedziczenia tylko do
pewnych członków rodziny, co w ocenie Sądu Rejonowego budzi
wątpliwości co do zgodności z Konstytucją.
" W ocenie sądu okoliczność, że te podmioty, tj. krewni wyłączeni z
dziedziczenia ustawowego, mogą dziedziczyć na zasadzie
testamentu, nie jest wystarczająca, aby uznać, że konstytucyjna
zasada ochrony dziedziczenia nie doznaje uszczerbku na skutek
ukształtowania zasad dziedziczenia ustawowego w kodeksie
cywilnym. Do sporządzenia testamentu potrzebne jest pozytywne
działanie spadkodawcy. Do dziedziczenia ustawowego nie potrzeba
żadnego działania. Nie zawsze spadkodawca może sporządzić
testament - może to robić tylko osoba mająca pełną zdolność do
czynności prawnych.
Grupa druga i wprowadzenie do grupy
trzeciej
" 2) Art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji.
" Zgodnie z art. 934 k.c.: jeżeli którekolwiek z rodzeństwa
spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, pozostawiając zstępnych,
udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym.
Oznacza to - tak sprawę ujmuje sąd pytający - że jeżeli spadkodawca
miał rodzeństwo, które nie dożyło otwarcia spadku, to wtedy jego
bratankowie (bratanice, siostrzeńcy, siostrzenice) dziedziczą po nim.
W "odwrotną stronę" kodeks cywilny nie przewiduje dziedziczenia
ustawowego. W ocenie Sądu Rejonowego taka regulacja budzi
wątpliwości co do zgodności z art. 32 Konstytucji. Pomiędzy
wujkiem (ciotką) a bratankiem (bratanicą, siostrzeńcem,
siostrzenicą) istnieją takie same relacje pokrewieństwa, natomiast
reguły dotyczące ich wzajemnego dziedziczenia po sobie są
całkowicie odmienne.
Grupa druga i wprowadzenie do grupy
trzeciej
" 3) Art. 21 ust. 1 i art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji.
" W ocenie sądu, prawo do dziedziczenia polega nie tylko na tym, że
dany podmiot może być spadkobiercą. Ochrona prawa do
dziedziczenia polega również na stworzeniu takiego systemu
dziedziczenia ustawowego, który będzie w powszechnym odczuciu
sprawiedliwy i będzie przewidywał dziedziczenie w pierwszej
kolejności najbliższej rodziny, potem coraz dalszej, a w braku
takowej - gminy (lub Skarbu Państwa). W ocenie sądu główne
znaczenie ma dziedziczenie ustawowe, ponieważ jest to najbardziej
powszechny i najczęstszy sposób dziedziczenia. Zdaniem sądu
dopuszczenie do dziedziczenia gminy z pominięciem rodzeństwa
rodziców spadkodawcy narusza ich "prawo do dziedziczenia".
System taki nie jest sprawiedliwy. Dopuszczenie możliwości
dziedziczenia w drodze testamentu nie jest wystarczające, ponieważ
bywa, że testament nie może być sporządzony.
Grupa druga i wprowadzenie do grupy
trzeciej
" 4) Art. 31 ust. 3 Konstytucji.
" W ocenie sądu, nie ma racjonalnych podstaw do pozbawienia prawa do
dziedziczenia ustawowego rodzeństwa rodziców spadkodawcy w sytuacji,
gdy brak jest małżonka spadkodawcy, zstępnych, rodziców, rodzeństwa i
zstępnych rodzeństwa.
" 5) Art. 2 Konstytucji (wyrażający zasadę sprawiedliwości społecznej).
" Uzasadniając ten zarzut, Sąd Rejonowy przywołał wszystkie wyżej
wymienione argumenty i ponadto wskazał, że wujków, ciotki, bratanków,
bratanice, siostrzeńców i siostrzenice powszechnie uważa się za bliską
rodzinę. Kolejność ustawowego dziedziczenia powinna odpowiadać
rzeczywistym relacjom rodzinnym. Gmina powinna dziedziczyć dopiero w
sytuacji, gdy już nie ma żadnych krewnych spadkodawcy, aby nie było
"niczyich majątków". W ocenie sądu, dopiero tak ukształtowany system
dziedziczenia byłby sprawiedliwy. Pominięcie zaś w dziedziczeniu
ustawowym bliskiej rodziny budzi wątpliwości co do tego, że to
rozwiązanie odpowiada zasadom sprawiedliwości społecznej.
Grupa druga i wprowadzenie do grupy
trzeciej
" Trybunał Konstytucyjny: 2.2. Niewątpliwie przewidziany w kodeksie cywilnym ustawowy porządek
dziedziczenia powoduje "szybkie" dochodzenie do dziedziczenia gminy (Skarbu Państwa). Sytuacja
taka nie występuje w obcych systemach prawnych (por. szeroką historycznoprawną analizę zasad
dziedziczenia Skarbu Państwa w wybranych systemach prawnych: M. Stus, Ewolucja zasad
dziedziczenia ustawowego w prawie polskim (1918-1964), cz. II, "Rejent" nr 11/2005, s. 72-77). W
prawie anglosaskim dziedziczenie Skarbu Państwa określane jest jako escheat i generalnie
traktowane jest jako wyjątkowe. Stąd tamtejsza doktryna postuluje, aby krąg spadkobierców był jak
najszerszy, a wykładnia testamentów miała na uwadze, że w razie braku wyraz
nej intencji testatora,
raczej dziedziczyli bliżsi krewni niż dalsi, a już na pewno nie podmioty publicznoprawne (tzw.
presumption against disinheritance; zob. A. H. Oostrehoff, Oosterhoff on Wills and succession,
Carswell, Scarborough 2001, s. 422-423). Także kodeksy innych państw europejskich przewidują
szersze kręgi dziedziczenia, niż to jest w prawie polskim. Przykładowo, w prawie francuskim
porządek dziedziczenia regulują art. 734-740 francuskiego kodeksu cywilnego. Zgodnie z nimi do
spadku z ustawy powołani są: małżonek, dzieci i inni zstępni, rodzice, rodzeństwo, pozostali
wstępni. Gdy nie ma żadnej ze wskazanych osób, to nie dziedziczy państwo, lecz dziedziczą dalsi
krewni spadkodawcy (art. 745 - aż do 6 stopnia). Wyraz
nie zatem i tu promuje się pozostawienie
mienia w prywatnych rękach, choćby dalekiej rodziny, ponieważ państwo dopuszczone jest do
dziedziczenia dopiero w razie nieobecności wszystkich wskazanych osób (art. 811).
Grupa druga i wprowadzenie do grupy
trzeciej
" TK: W doktrynie polskiej stan legis latae jest krytykowany. Między
innymi M. Pazdan postuluje poszerzenie kręgu spadkobierców
ustawowych (zob. M. Pazdan, O potrzebie i kierunkach zmian
dziedziczenia ustawowego w polskim prawie cywilnym, "Rejent" nr
9/2005, s. 46 i n.). Podobne stanowisko zajmują S. Wójcik, J. S.
Piątowski i J. Pietrzykowski, akcentując przede wszystkim albo
jedynie potrzebę włączenia dziadków do kręgu spadkobierców
ustawowych (zob. S. Wójcik, Ochrona interesów jednostki w
polskim prawie spadkowym w zakresie powołania do dziedziczenia,
ZNUJ, z. 98, Kraków 1981, s. 177-179, J. S. Piątowski, [w:] System
prawa cywilnego, t. 4, Warszawa-Wrocław 1986,, s. 128 i 146., J.
Pietrzykowski, Wybrane zagadnienia reformy prawa spadkowego,
[w:] Z zagadnień współczesnego prawa cywilnego. Księga
pamiątkowa ku czci Profesora Tomasza Dybowskiego, "Studia
Iuridica" 1994, t. 21, s. 250).
Grupa druga i wprowadzenie do grupy
trzeciej
" TK: Należy też zauważyć, że prace nad zmianą stanu prawnego co do
porządku dziedziczenia ustawowego prowadzi Komisja
Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego. W projekcie tej Komisji,
oznaczonym datą 14 marca 2007 r., postuluje się m.in. poszerzenie
kręgu spadkobierców ustawowych o dziadków spadkodawcy i (na
zasadzie ograniczonej reprezentacji) ich zstępnych oraz pasierbów
spadkodawcy. Takie rozwiązania prowadzą do odsunięcia na dalszy
plan dziedziczenia ustawowego gminy (Skarbu Państwa). Także w
perspektywie długofalowej, w kontekście nowego kodeksu
cywilnego, planuje się, aby znacznie szerzej ujmował on krąg
spadkobierców ustawowych (Zielona Księga. Optymalna wizja
kodeksu cywilnego w Rzeczypospolitej Polskiej, red. Z. Radwański,
Oficyna Wydawnicza Ministerstwa Sprawiedliwości, Warszawa
2006, s. 186-188).
Grupa druga i wprowadzenie do grupy
trzeciej
" 2.5. Kontestowanie rozwiązań legis latae jako wadliwych aksjologicznie i
niesłusznych nie znaczy samo przez się, że naruszają one normy i standardy
konstytucyjne. Niesłuszna i nieuzasadniona aksjologicznie norma nie jest per se
niekonstytucyjna. Dlatego fakt istnienia projektów ustawodawczych, odnoszących
się do odmiennego (szerszego) ukształtowania zasad dziedziczenia ustawowego w
odniesieniu do kręgu objętych nim osób, bynajmniej nie przesądza kwestii
niekonstytucyjności przepisów istniejących, odmiennie kształtujących te kwestie.
Trybunał Konstytucyjny jest powołany do kontroli konstytucyjności, a nie celowości
i słuszności kwestionowanych norm prawnych. Dlatego w niniejszej sprawie
Trybunał Konstytucyjny musi rozstrzygnąć, czy kwestionowany art. 935 ż 3 k.c. w
zakresie, w jakim powołuje do dziedziczenia gminę jako spadkobiercę ustawowego,
w sytuacji gdy otwarcia spadku dożyło rodzeństwo rodziców spadkodawcy, jest
zgodny z powołanymi w pytaniu prawnym wzorcami konstytucyjnymi. Do
dokonania oceny konstytucyjności nie wystarczy potwierdzone licznymi
wypowiedziami doktryny wątpliwe aksjologicznie i prakseologicznie zbyt wczesne
dopuszczenie dziedziczenia podmiotu publicznoprawnego (gmina) jako kaduka.
Grupa druga i wprowadzenie do grupy
trzeciej
" Art. 935 ż 3 zdanie pierwsze ustawy z dnia 23 kwietnia
1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.), w
brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 38 ustawy z dnia 14
lutego 2003 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz
niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 49, poz. 408) w
zakresie, w jakim powołuje do dziedziczenia gminę jako
spadkobiercę ustawowego, w sytuacji gdy otwarcia
spadku dożyło rodzeństwo rodziców spadkodawcy, jest
zgodny z art. 2, art. 18, art. 21 ust. 1, art. 31 ust. 3, art. 32,
art. 47, art. 64 ust. 1 i 2 oraz art. 71 ust. 1 Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej.
" OTK-A 2007/8/94, Dz.U.2007/168/1188
" 316025
Grupa trzecia-art. 934
" Wprowadzenie dziedziczenia dziadków  w
razie braku jakichkolwiek spadkobierców
należących do grupy pierwszej i drugiej do
spadku dochodzą dziadkowie, a w razie
śmierci jednego z dziadków jego zstępni
według zasad dziedziczenia ustawowego. W
razie śmierci dziadka, który nie pozostawił
zstępnych dziedziczą w częściach równych
wszyscy dziadkowie.
Grupa trzecia
" Po śmierci spadkodawcy pozostało troje
dziadków, po czwartym pozostało dwóch
synów. Trzeci syn nie dożył otwarcia spadku,
ale pozostawił trzy córki. Dziadek
testamentem pozbawił dziedziczenia z ustawy
jednego syna, który dożył otwarcia spadku.
Kto i w jakim ułamku dojdzie do spadku?
Grupa trzecia
" Każdy z trójki dziadków powinien dziedziczyć
w częściach równych  art. 934 ż 1 in fine k.c.
" W miejsce zmarłego dziadka wchodzą jego
zstępni według porządku dziedziczenia z
ustawy (art. 934 ż 2). Nie jest to jednak
dziedziczenie ustawowe, a jedynie sposób
wskazania udziału w spadku. Z tego powodu
testament negatywny w tym stanie
faktycznym nie ma znaczenia.
Grupa trzecia
" Dlatego każdy z żyjących dziadków dziedziczy
w ź.
" Pozostała część przypadająca na zstępnych
dziadka  powinna zostać rozdzielona na trzy
części. Dwóch żyjących synów dostanie zatem
1/3 x ź = 1/12. Żyjące trzy córki dostaną
każda po: 1/3 x 1/12 = 1/36.
Grupa trzecia
" Spadkodawca pozostawił tylko trójkę
dziadków.
" Stosownie do artykułu 934 ż 3 każdy z nich
dziedziczy w 1/3. (1/4+1/3x1/4 przypadająca
na zmarłego dziadka/babcię= 1/3
" Nie ma znaczenia, że zmarły dziadek był w
związku małżeńskim z babcią  nie ma tu
żadnego uprzywilejowania  wszyscy
dziadkowie po równo.
Grupa czwarta art. 9341
" Dziedziczenie pasierbów
" Spadkodawca A zmarł. Wcześniej zmarła jego
żona, która miała syna z poprzedniego
małżeństwa. Jej poprzedni mąż umarł przed
śmiercią A. Syn żony A także nie żyje, ale
pozostawił dwoje dzieci. Czy dojdą one do
spadku z ustawy?
Grupa czwarta
" Odp. Należy udzielić odpowiedzi negatywnej.
W świetle art. 9341 dziedziczenie pasierba,
osoby niespokrewnionej, jest jednak
wyjątkiem uzasadnionym szczególną więzią
tego pasierba z ojczymem/macochą. Przepis
ten raczej nie może być wykładany
rozszerzająco  nie ma podstaw do stosowania
zasady reprezentacji. Zstępni pasierba nie
dojdą zatem do spadku.
Grupa piąta
" Zgodnie z art. 935 w razie braku
spadkobierców z którejkolwiek poprzednich
grup do spadku dojdzie jako spadkobierca
przymusowy gmina, w której spadkobierca
miał ostatnie miejsce zamieszkania. Jeżeli
miejsca tego nie da się ustalić lub leży ono
zagranica to dziedziczy Skarb Państwa.
Grupa piąta
" Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 2000 r. V CKN 767/00
" Uzasadnienie faktyczne
" Postanowieniem z dnia 22 września 1997 r. Sąd Rejonowy w Częstochowie
stwierdził, że Skarb Państwa nabył przez zasiedzenie z dniem 28 grudnia
1982 r. własność nieruchomości położonej w P. przy ul. K. nr 71, obj. KW nr
(...). Z ustaleń Sądu wynika, że na spornej nieruchomości znajduje się
apteka, do roku 1951 prowadzona przez właściciela Romana L., który nabył
nieruchomość w latach 1917-1918. W 1951 r. apteka została
upaństwowiona, a jej kierownikiem został Roman L., a następnie jego żona
- Klementyna.
" W 1952 r. Centrala Aptek Społecznych w A
. zawarła umowę najmu lokalu
aptecznego z Romanem L., który odbierał czynsz. Po jego śmierci, wobec
niestwierdzenia praw do spadku, czynsz za nieruchomość wpłacano na
specjalne konto utworzone na rzecz spadkobierców zmarłego, a
kierownictwo apteki powierzono innej osobie.
Grupa piąta
" Spadek po Romanie L. nabyła w całości jego żona Klementyna, która zmarła dnia
17 września 1961 r. Postanowieniem z dnia 5 grudnia 1972 r. Sąd Powiatowy w P.
po dokonaniu ogłoszeń i ustaleniu, że zmarła nie pozostawiła spadkobierców ani
nie sporządziła testamentu, stwierdził nabycie spadku po niej przez Skarb Państwa
w całości (art. 935 ż 3 k.c.). Postanowienie to stało się prawomocne w dniu 28
grudnia 1972 r. i na jego podstawie Skarb Państwa został wpisany do księgi
wieczystej jako właściciel spornej nieruchomości.
" Z kolei, na mocy decyzji z dnia 27 lipca 1973 r. Prezydium Powiatowej Rady
Narodowej w P. przekazało nieruchomość w użytkowanie, na czas nie określony
Zarządowi Aptek Województwa A
. Decyzją z dnia 24 grudnia 1991 r. Urząd
Wojewódzki w Częstochowie przekazał tę nieruchomość, jako mienie komunalne,
nieodpłatnie, na rzecz Miasta P.
" Postanowieniem z dnia 20 listopada 1991 r. Sąd Rejonowy w Częstochowie zmienił
postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku po Klementynie L. w ten sposób, że
stwierdził nabycie spadku po niej przez spadkobierców testamentowych Annę S.,
Janusza K. i Izabelę K. po 1/3 części. W związku z tym Urząd Wojewódzki uchylił
swą decyzję komunalizacyjną z dnia 24 grudnia 1991 r. i postępowanie umorzył.
Grupa piąta
" W tym stanie rzeczy Sąd pierwszej instancji przyjął, że
wprawdzie posiadanie nieruchomości przez Skarb Państwa
w pierwszym okresie miało charakter zależny, jednakże
następnie doszło do zmiany charakteru posiadania na
samoistne w dobrej wierze. Stało się tak na skutek wydania
prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia
spadku z dnia 5 grudnia 1971 r. oraz dokonanego na tej
podstawie wpisu do księgi wieczystej. W ocenie Sądu,
samoistność posiadania oraz dobra wiara wynikały z
przekonania Skarbu Państwa, że jest spadkobiercą
Klementyny L. W tej sytuacji wniosek Skarbu Państwa o
stwierdzenie zasiedzenia został przez Sąd Rejonowy w
Częstochowie - postanowieniem z dnia 22 września 1997 r. -
uwzględniony.
Grupa piąta
" Apelacje od tego postanowienia, wniesione przez Annę
S. i Janusza K., Sąd Okręgowy w Częstochowie -
orzeczeniem z dnia 1 czerwca 1999 r. - oddalił. Sąd
drugiej instancji podzielił ustalenia Sądu Rejonowego, a
także wszystkie poczynione przez ten Sąd wnioski
prawne.
" Kasacja uczestników Anny S. i Janusza K. została oparta
na obydwu podstawach z art. 3931 k.p.c. Skarżący
zarzucili naruszenie art. 172 ż 1 i art. 175 k.c. przez
błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, oraz art.
217, 233, 299 i 385 k.p.c. "przez nieprzeprowadzenie
dowodów na wyjaśnienie faktów mających
rozstrzygający wpływ na wynik sprawy".
Grupa piąta
" Przechodząc do tej oceny, należy uznać za oczywiste, że posiadanie mogące
prowadzić do zasiedzenia musi mieć kwalifikowany charakter, to znaczy musi być -
jak się przyjmuje w doktrynie - posiadaniem "właścicielskim". Chodzi o taką
sytuację, w której osoba, na skutek jakiegoś konkretnego zdarzenia, uzyskuje tytuł
(podstawę) do posiadania rzeczy wyłącznie we własnym imieniu, niezależnie od
tego czy działa w dobrej, czy w złej wierze. Najczęściej jest to nabycie rzeczy w
drodze umowy przenoszącej własność, ale zawartej bez zachowania wymaganej
formy, albo w drodze umowy wprawdzie zawartej w przepisanej formie, lecz
nieważnej, np. z leżących po stronie zbywcy przyczyn przewidzianych w art. 82 k.c.
W wyjątkowych sytuacjach uzasadnionym tytułem do posiadania
"właścicielskiego" może stać się nawet samowolne, bezprawne przejęcie rzeczy
(apprehensio possessionis). Poza tym, zważywszy, że w prawie polskim nie
obowiązuje zasada nemo sibi ipse causam possesionis mutare potest,
dopuszczalne jest również przekształcenie charakteru władztwa w wyniku zmiany
woli posiadacza, zawsze jednak musi ono wynikać z uzasadniających tę zmianę
okoliczności zewnętrznych (por. np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29
paz
dziernika 1996 r., III CKU 8/96, OSNC 1997, nr 4, poz. 38 oraz postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 20 kwietnia 1995 r., II CRN 164/94, niepubl.).
Grupa piąta
" Posiadanie nieruchomości przez Skarb Państwa jako
spadkobiercę ustawowego (art. 935 ż 3 k.c.), na
podstawie prawomocnego postanowienia o
stwierdzeniu nabycia spadku, jest posiadaniem
samoistnym w dobrej wierze także wtedy, gdy w
wyniku postępowania o zmianę tego postanowienia
okazało się, że spadek - na podstawie testamentu -
nabyły inne osoby.
" OSNC 2001/7-8/110, OSP 2001/7-8/117, Biul.SN
2001/4/15, Pr.Gosp. 2002/12/17, M.Prawn.
2001/11/574
" 46560
Dziedziczenie z ustawy w przypadku
przysposobienia
" Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 kwietnia 1968 r.
" I CR 112/68
" Sam fakt ustalenia ojcostwa nie może stanowić ważnej
przyczyny rozwiązania przysposobienia, a utrzymanie
stosunku przysposobienia nie wpłynie ujemnie na
uprawnienia spadkowe powoda. Zgodnie z art. XIII ż 1
przep. wprow. k.r. i op. bowiem, przysposobienie dokonane
przed dniem 1.I.1965 r. wywołuje skutki przewidziane w art.
124 k.r. i op., czyli ma charakter adopcji niepełnej, przy
której powód zachowuje prawo do dziedziczenia po ojcu
biologicznym (art. 937 ż 3 k.c. - dawn. art. 21 ż 3 pr. sp.).
" LEX nr 6316
Wyłączenie małżonka od dziedziczenia
z ustawy
" 1) art. 9351 k.c.  prawna separacja
małżonków
" 2) wystąpienie przez spadkodawcę o
rozwiązanie małżeństwa przez rozwód lub o
separacje z winy drugiego małżonka (art. 940
ż 1)
Wyłączenie małżonka od dziedziczenia
z ustawy
" Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 kwietnia 2002 r. I CKN 1345/99
" Uzasadnienie faktyczne
" Wyrokiem z dnia 20 kwietnia 1999 r. Sąd Apelacyjny w W. oddalił apelację
powódki Iwony K. od wyroku Sądu Wojewódzkiego w W. z dnia 7
paz
dziernika 1998 r. Tym ostatnim wyrokiem oddalono żądanie powódki o
wyłączenie od dziedziczenia małżonka spadkodawcy.
" W rozpoznawanej sprawie pozwana Danuta K. oraz spadkodawca Jan K.
zawarli związek małżeński 15 czerwca 1974 r. W 1978 r. Jan K. wystąpił z
powództwem o rozwód z winy żony. Wyrokiem z dnia 21 kwietnia 1978 r.
został orzeczony rozwód. Jednak na skutek wniesienia rewizji, a następnie
zawieszenia postępowania na zgodny wniosek stron, wyrok ten nie
uprawomocnił się (postępowanie zostało umorzone w 1982 r.). W dniu 6
stycznia 1979 r. Jan K. zawarł związek małżeński z Zofią K. Z tego związku
urodziła się Iwona K., powódka w niniejszej sprawie.
Wyłączenie małżonka od dziedziczenia
z ustawy
" Jan K. zmarł 15 sierpnia 1996 r. Wniosek o
stwierdzenie nabycia spadku wniosły Danuta
K. i Zofia K. W dniu 25 listopada 1997 r. Sąd
Wojewódzki w W. unieważnił małżeństwo
spadkodawcy z Zofią K. wskazując, że Jan K.
zawierając ten związek pozostawał w złej
wierze. Po zapadnięciu tego wyroku Iwona K.
wystąpiła przeciwko Danucie K. z
powództwem o wyłączenie jej od
dziedziczenia na podstawie art. 940 k.c.
Wyłączenie małżonka od dziedziczenia
z ustawy
" Sąd I instancji oddalił to powództwo wskazując, że przekroczony został
termin do wystąpienia z takim żądaniem, gdyż art. 940 k.c. przewiduje
termin 6-miesięczny liczony od chwili dowiedzenia się przez spadkobiercę
o otwarciu spadku, nie więcej jednak niż rok od otwarcia spadku.
" Sąd Apelacyjny, oddalając apelację powódki, dokonał obszernej analizy
przesłanek roszczenia o wyłączenie małżonka od dziedziczenia określonych
w art. 940 k.c. W szczególności podkreślił, że jedną z takich przesłanek jest
śmierć spadkodawcy w toku procesu rozwodowego. Przyjmuje się bowiem
założenie, że małżeństwo zostałoby rozwiązane, gdyby śmierć
spadkodawcy nie uniemożliwiła doprowadzenia procesu rozwodowego do
końca. Umorzenie postępowania rozwodowego przed śmiercią
spadkodawcy (w rozpoznawanej sprawie 14 lat), prowadzić musi do
negatywnego rozstrzygnięcia o żądaniu powódki. Sąd wskazał także, że nie
jest dopuszczalna rozszerzająca wykładnia art. 940 k.c. i brak jest podstaw
do przyjęcia, aby określony w tym przepisie termin rozpoczynał swój bieg
w innej chwili niż otwarcie spadku.
Wyłączenie małżonka od dziedziczenia
z ustawy
" Kasacja powódki oparta została na podstawie
naruszenia prawa materialnego (art. 3931 pkt
1 k.p.c.). Podnosi się niezastosowanie art. 5
k.c. oraz błędną wykładnię art. 120 ż 1 i art.
940 ż 1 k.c. polegającą na przyjęciu, że bieg
terminu określonego w art. 940 ż 2 k.c. nie
może być liczony od daty wyroku
unieważniającego związek małżeński
spadkodawcy z Zofią K.
Wyłączenie małżonka od dziedziczenia
z ustawy
" Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
" W rozpoznawanej sprawie w sposób wyraz
ny
występują dwa zagadnienia: pierwsze, to
możliwość wystąpienia z powództwem z art.
940 ż 1 k.c. po upływie terminu
przewidzianego w art. 940 ż 2 k.c.; drugie, to
interpretacja przesłanki wystąpienia przez
spadkodawcę z powództwem o rozwód.
Wyłączenie małżonka od dziedziczenia
z ustawy
" Analizę wskazanych zagadnień rozpocząć należy od interpretacji
jednej z przesłanek określonych w art. 940 ż 1 k.c., to jest od
wymogu, aby spadkodawca wytoczył powództwo o rozwód z winy
współmałżonka, a żądanie to było uzasadnione.
" Kodeks cywilny, regulując ustawowy porządek dziedziczenia, do
kręgu spadkobierców ustawowych zalicza małżonka. Podmiot ten
pozostaje przy tym w sytuacji uprzywilejowanej w tym sensie, że
należy zarówno do pierwszej, jak i drugiej grupy spadkobierców
ustawowych. Dziedziczy w zbiegu ze zstępnymi spadkodawcy (tzw.
pierwsza grupa spadkobierców ustawowych - art. 931 k.c.), jak
również w zbiegu z jego rodzicami i rodzeństwem (druga grupa
spadkobierców - art. 932 k.c.), a w sytuacji gdy spadkodawca nie
pozostawił ani zstępnych, ani rodziców, ani rodzeństwa lub
zstępnych rodzeństwa, małżonek pozostaje wyłącznym
spadkobiercą ustawowym (art. 935 ż 1 k.c.).
Wyłączenie małżonka od dziedziczenia
z ustawy
" Zgodnie z utrwalonym poglądem przesłankę dziedziczenia ustawowego
stanowi pozostawanie w formalnym związku małżeńskim ze spadkodawcą
w chwili otwarcia spadku. Bez znaczenia pozostają inne okoliczności
dotyczące konkretnego małżeństwa, np. występowanie trwałego
faktycznego rozłączenia.
" Takie ukształtowanie ustawowego dziedziczenia małżonka spadkodawcy
powoduje, że w sytuacji gdy w chwili otwarcia spadku toczył się proces
rozwodowy, ale nie zapadło jeszcze orzeczenie rozwiązujące małżeństwo,
małżonek zmarłego dochodzi do dziedziczenia z ustawy. Proces
rozwodowy nie może bowiem toczyć się po śmierci jednej ze stron;
postępowanie podlega umorzeniu zgodnie z art. 446 k.p.c.
" Stosowanie powyższych uregulowań może prowadzić do powstania
sytuacji, w których dojście małżonka spadkodawcy do dziedziczenia byłoby
w powszechnym odczuciu niesprawiedliwe, naruszałoby poczucie
słuszności. Chodzi o przypadki, w których do dziedziczenia o zmarłym
dochodziłby małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia małżeńskiego.
Wyłączenie małżonka od dziedziczenia
z ustawy
" Dla wyeliminowania takich sytuacji ustawodawca zawarł w art. 940 k.c.
uregulowanie pozwalające na przeprowadzenie postępowania weryfikującego
zarzuty podniesione przez spadkodawcę przeciwko małżonkowi. Proces toczący się
na podstawie art. 940 k.c. może bowiem prowadzić, w zakresie dziedziczenia
ustawowego, do takich samych skutków, jak rozwiązanie małżeństwa - wyłączyć
małżonka spadkodawcy z kręgu spadkobierców ustawowych.
" Należy jednak mieć na uwadze, że norma z art. 940 k.c. stanowi wyjątek od zasady,
zgodnie z którą osoba pozostająca ze spadkodawcą, do chwili jego śmierci, w
związku małżeńskim, należy do kręgu spadkobierców ustawowych. Stąd
stosunkowo krótki termin, w którym dopuszczalne jest wystąpienie z powództwem
o wyłączenie małżonka spadkodawcy od dziedziczenia, a ponadto ograniczony krąg
podmiotów legitymowanych do wystąpienia z takim żądaniem (por. art. 940 ż 2
k.c.). Oznacza to, że jakakolwiek rozszerzająca wykładnia analizowanego przepisu
jest niedopuszczalna. Za takim wnioskiem przemawia także fakt, że dziedziczenie
stanowi jedno z praw podlegających ochronie konstytucyjnej. Zgodnie z art. 21 ust.
1 Konstytucji Rzeczpospolita chroni własność i prawo dziedziczenia, wszelkie zatem
ograniczenia tego prawa muszą wynikać z przepisów ustawy, a przepisy
wprowadzające takie ograniczenia podlegają ścisłej wykładni.
Wyłączenie małżonka od dziedziczenia
z ustawy
" Powyższe stwierdzenia prowadzą do wniosku, że za niedopuszczalną
należy uznać proponowaną przez skarżącą wykładnię art. 940 ż 1
k.c., zgodnie z którą powództwo o wyłączenie małżonka od
dziedziczenia może być wytoczone w sytuacji, gdy kiedykolwiek w
czasie małżeństwa zostało wytoczone powództwo o rozwód z winy
pozostałego przy życiu małżonka. Taka wykładnia, pozostając w
sprzeczności ze wskazanymi wyżej regułami, mogłaby prowadzić do
absurdalnych rezultatów. Powództwo o wyłączenie małżonka od
dziedziczenia mogłoby bowiem zostać wytoczone (i być może
uwzględnione) w sytuacji, gdy zostało wytoczone powództwo o
rozwód z winy współmałżonka i wprawdzie obiektywnie było ono
uzasadnione, ale powód (póz
niejszy spadkodawca) wybaczył
współmałżonkowi winy i cofnął pozew bądz
nie zaskarżył w toku
instancji wyroku bezzasadnie oddalającego powództwo.
Wyłączenie małżonka od dziedziczenia
z ustawy
" Reasumując, trafnie przyjął Sąd Apelacyjny, że jedną z przesłanek
określonych w art. 940 ż 1 k.c. jest toczenie się procesu
rozwodowego w chwili otwarcia spadku.
" Nie znajduje także podstaw prezentowany w kasacji pogląd, zgodnie
z którym możliwe jest wytoczenie powództwa o wyłączenie
małżonka od dziedziczenia po upływie terminów określonych w art.
940 ż 2 k.c., jeżeli przemawiają za tym zasady współżycia
społecznego. Skarżąca podnosi, że w stanie faktycznym
rozpoznawanej sprawy potrzeba wytoczenia powództwa powstała
dopiero wówczas, gdy zostało unieważnione drugie małżeństwo
spadkodawcy (z Zofią K.). Na marginesie można w tym miejscu
zauważyć, że stwierdzenie to nie jest do końca prawdziwe, gdyż
przed unieważnieniem drugiego małżeństwa spadkodawcy, obie
jego żony dochodziły do dziedziczenia z ustawy. Wyeliminowanie
pierwszej z nich mogło być zatem już w tym momencie potrzebne.
Wyłączenie małżonka od dziedziczenia
z ustawy
" Terminy określone w art. 940 ż 2 k.c. należą do kategorii
terminów zawitych. Upływ takich terminów pociąga za sobą
wygaśnięcie uprawnienia ograniczonego terminem.
Możliwość zastosowania do takich terminów przepisów o
przedawnieniu roszczeń majątkowych (art. 117 i n. k.c.) jest
kontrowersyjna. Nie rozstrzygając w sposób generalny tej
kwestii należy jednak zauważyć, że w odniesieniu do
terminów określonych w art. 940 ż 2 k.c. brak jest
argumentów przemawiających za dopuszczeniem takiej
możliwości. Przeciwko niej przemawia natomiast, poza
przedstawionymi wyżej względami, także okoliczność, że
porządek dziedziczenia powinien być możliwie szybko
ustalony w sposób definitywny.