DEKLINACJA ZAIMKÓW
Zaimki  klasa bardzo niejednolita; wa\
ny podział na:
1. zaimki rodzajowe (tj. odmieniające się przez rodzaj);
2. zaimki nierodzajowe, inaczej jednorodzajowe (tj. mające tylko jedną formę wspólną dla
wszystkich rodzajów, nie odmieniające się przez rodzaj);
Innowacje w odmianie zaimków rodzajowych:
I. wpływ odmiany miękkotematowej na twardotematową (ujednolicenie
końcówek);
Przykład: *tJ *ta *to *jL, *ja, *je
M. lp. r. m. *tJ-nJ > ten; *jL-nJ > stp. jen (rozszerzenie w polszczyz
nie cząstką nJ), w innych
językach słowiańskich reduplikacja *tJ- tJ (stąd np. stp. teć / tet, ros. tot)
Odmiana twardotematowa miękkotematowa Współczesna odmiana zaimka ten
Psł. Wcz.stp. Psł. i stp.
M. *tJ ten jL (stp. jen) ten
D. *togo togo jego tego
C. *tomu tomu jemu temu
B. *tJ ten jL(stp. jen) mnie\
. ten / m\
yw. tego
N. *t%1łmL tem jimL tym
Msc. *tomL tom jemL tem > tym
II. zmiany dotyczące zaimków rodzajowych pozostające w związku z
przeobra\
eniami rodzaju rzeczowników męskich, wpływ kategorii
\
ywotności i męskoosobowości;
Zmiany wywołane ukształtowaniem się kategorii \
ywotności:
" po wykształceniu się rodzaju męsko\
ywotnego rzeczowników, zaimki określające takie
rzeczowniki zrównały formy B. i D. l.p.;
" zaimki, które określały rzeczowniki rodz. męskorzeczowego zachowywały B. l.p. równy M. l.p.
liczba pojedyncza rodz. męski
odmiana przedpolska odmiana w języku polskim
M. *tJ dobrJjL (synJ vozJ pLsJ) M. ten mój dobry (syn, pies, wóz)
B. *tJ dobrJjL (synJ, vozJ, pLsJ) B. rodz. mrzecz. ten dobry (wóz) // rodz. m\
yw.
tego dobrego (syna psa)
Zmiany wywołane ukształtowaniem się kategorii męskoosobowości:
" po wykształceniu się rodzaju męskoosobowego rzeczowników zaimki określające takie
rzeczowniki zrównały formy B. i D. lmn.;
" zaimki, które określają rzeczowniki rodz. męskorzeczowego mają B. lmn. równy M. lmn.
" w M.lmn. nastąpił zanik trzech form rodzajowych na rzecz dwóch  mos. i nmos.
Liczba mnoga odmiana zaimka *tJ *ta *to w lmn.:
Psł. Wcz.stp. Współczesna (po
ukształtowaniu się k. mos.)
m. n. \
. m. n. \
. mos. nmos.
M. *ti ta ty ci (chłopi, psi)/ty stoły)ta (słowa) ty (\
ony) ci (chłopi) te (psy, stoły, słowa, \
ony)
D. *t%1łxJ tych tych
C. *t%1łmJ tym tym
B. * ty ta ty ty (chłopy, psy, stoły)ta (słowa) ty (\
ony) tych (= D.) te (=M.)
N. *t%1łmi tymi (zam. oczek. ciemi) tymi
Msc. *t%1łxJ tych tych
W rodz. \
eńskim:
D. lp. *toj%1ł (ściągnięcie i analogia do miękkotematowego *jej%1ł) > stp. t
(wyrównanie do C. i
Msc. lp. *toji, *jeji) > tej, stąd dziś synkretyzm D., C. i Msc. lp. r. \
.
W liczbie mnogiej  kategoria męskoosobowości spowodowała likwidację form 3
rodzajów (męskiego, \
eńskiego i nijakiego) i powstanie 2 rodzajów odmiany: odmiany
męskoosobowej (ci nasi mili chłopcy) i niemęskoosobowej (te nasze miłe kole\
anki, te
nasze ładne szafy, stoły, okna, te nasze miłe psy).
W tekstach staropolskich - pierwotne formy M. i B. rodz. \
eńskiego i nijakiego zaimków:
rodzaj nijaki M. i B. l.m.
Ta słowa pisze mądry Salomon, stworzył wszytka zwierzęta ziemska itp. (B. l. m.=M. l.m.)
rodzaj \
eński M. i B. lm.
A ony jemu odpowiedziały. Ty [...] niewiasty wziąwszy ony dyjabelskie obrazy, niesły je do jeziora
i stopiły..... Przywiedz
cie przed mię ty niewiasty
Proces przekształcania się odmiany przym. i zaim. w l. m. obrazują następujące przykłady:
odmiana dawna
rodzaj męsko\
ywotny rodzaj męskorzeczowy
M.l.m. inny ni\
B. l.m. (M. l.m.= B. l.m.)
ci moji dobrzy synowie // ci wszytcy ptacy ty nowe stoły //
twoje stoły (odm. miękkotem.)
B. l.m. ty moje dobre syny, ptaki, pieniądze, syny
(do XVI wieku)
odmiana współczesna
rodz. męskoosobowy rodz. niemęskoosobowy
M. ci moi dobrzy synowie te wszystkie ptaki (=B. l.m.), te pieniądze, stoły
twoje grzechy
B.=D. tych moich dobrych synów (B.=M.) te moje wszystkie piękne ptaki, te dobre stoły
III. ujednolicona  wspólna z przymiotnikami deklinacja dla zaimków rodzajowych,
czyli odmieniających się przez rodzaj (przymiotnikowo-zaimkowa);
Proces wyrównywania odmiany przymiotników i zaimków - długotrwały, por. jeszcze dziś tą
zamiast tę w B. lp. zaimka wskazującego ta, np.:
Proszę, podaj mi tą ksią\
kę, zamiast: Proszę, podaj mi tę ksią\
kę.
Utrwala się jedna wspólna końcówka dla obu części mowy, np.: Po\
ycz mi tą ciekawą ksią\
kę.
Wcześniej podobne przeobra\
enia w odmianie innych zaimków, np. moja, twoja, czyja, które do
2. poł. XIX stulecia w B. lp. przybierały końcówkę -ę, np.: moję, twoję, naszę, wszytkę.
rozciągnąłeś rękę swoję (XV w.); moję namilszą dziewkę (XVI w.); moję siostrę (XIX w.)
M. Małecki, w 1879 r. pisał:  Formy moją siostrę, naszą, waszą, czyją matkę, których niektórzy
pozwalają sobie w mowie i piśmie, są to błędy stanowcze (cytat za: Klemensiewicz..., 315).
IV. zmiany form zaimków rodzajowych o podło\
u fonetycznym;
" ściągnięcie (kontrakcja) w zaimkach rodzajowych dzier\
awczych
stp. mojego > mego: dziś  mojego / mego (zachowane obie formy, ale ró\
nica
stylistyczna)
" zmiany form N. i Msc. l.p. i N. l.mn. zaimków rodzajowych
W języku staropolskim 2 ró\
ne końcówki w N. i Msc. lp i jedna N. lmn.:
N. l.p. -im//-ym
moim, twym, swym, olejem świętym, wiecznym dobrem, słowem bo\
ym
Msc. l.p. -em
w tem, na naszem w zakonie bo\
em, o chlebowem stole
N. l.m. -imi/-ymi
tymi słowy, nad grzechy naszymi, przed syny twoimi
Taki stan do XVI w. Od XVI w. mieszanie się form N. i Msc. l.p.
Przyczyny: bliskość fonetyczna obydwu końcówek. Przed spółgłoską m samogłoska e upodobniała
się do [i/y], stąd uto\
samienie się pierwotnie ró\
nych form N. i Msc. l.p.
W XVI wieku te\
zmiany końcówki N. l.m.; obok regularnej końcówki -imi/-ymi pojawił się jej
wariant -emi, np. miedzy inszemi rzeczami, waszemi słowy, naszemi poselstwy itp.
Próby uporządkowania tych końcówek według rodzaju gramatycznego.
Obowiązujący dziś układ końcówek: reforma ortograficzna PAU w 1936 r., w N. i Msc. lp. rodz. m. i
nij. ujednolicona końcówka -ym/-im, a w N. l.m. -ymi/-imi, niezale\
nie od rodzaju
gramatycznego zaimka rodzajowego.
V. ograniczenie zasobu zaimków, zachowanie niektórych dawnych form reliktowo.
Zaimki zachowane jedynie szczątkowo:
" w skostniałych wyra\
eniach, np. dawny zaimek wskazujący *sL, *si, *se. Forma D. l.p. rodz.
m. siego w staropolskich \
yczeniach noworocznych:  od siego roku do siego roku . Dziś w
skróconej wersji \
yczeń: do siego roku. Inne jego postaci fleksyjne w wyra\
eniach takich
jak: ni to ni sio, latoś (tj. skrócenie z lato sie) oraz dziś, skrócone z dzień si.
" zaimek. ki, ka, kie, znany z wyra\
eń, takich jak: ki diabeł, kiego licha itp.
" tylko w stp. relikty zaimka kaki, kaka, kakie (Kśw. w kakie wrzemię zgrzeszył), por. ros.
kakoj, kakaja, kakoje.
Innowacje w odmianie zaimków nierodzajowych:
1. kontaminacja odmiany zaimka wskazującego *onJ z odmianą zaimka anaforycznego *jL,
*ja, *je i wynikające stąd zmiany w deklinacji rzecz. osobowego 3 os.  supletywizm form M.
i przypadków zale\
nych;
Psł. > stp. )( Psł. > stp. Współczesna
M. jL > jen onJ > on on
D. jego onogo > onego jego / niego / go
C. jemu onomu >onemu jemu / niemu / mu
B. jL > ji onJ > on jego / niego / go
N. jimL > jim on%1łmL > onym nim
Msc. jemL > jem / niem onomL > onem nim
Zanik przypadków zale\
nych dawnego zaimka on, a M. dawnego zaimka anaforycznego.
Ślady dawnej funkcji wskazującej zaimka on: onego czasu.
2. geneza form zaimkowych 3 os. z nagłosowym n-: ku niemu, ku niej, w nim, w niej, z
nim, z nią:
W C., N. i Msc. proces perintegracji, tj. wtórnego podziału na morfemy, i absorpcji
morfologicznej, tj. wchłonięcia głoski n pierwotnie przynale\
nej przyimkowi przez nagłos
zaimka, por.
C. kJn jemu > k(u) niemu
N. sJn jimL > s nim (z nim)
Msc. vJn jemL > w nim
W innych przypadkach n- nagłosowe to wynik analogii (wyrównań analogicznych).
W wyniku proces perintegracji i absorpcji morfologicznej  tak\
e forma weń
B. vJn jL > weń
Formy analogiczne: poń, odeń, zeń, dlań.
3. stp. zró\
nicowanie dialektalne form nosówkowych i beznosówkowych:
mię, cię, się (po przyimkach: na mię, do cię) // mie, cie, sie (po czasownikach)  Małopolska i
Śląsk (południe Polski)
mię, cię, się (w ka\
dej pozycji)  Wielkopolska i Mazowsze (północ Polski)
4. zmiany w odmianie zaimka pytajnego kto, co
Zaimek kto jako jedyny zachowuje odmianę twardotematową w D. C. i B.: kogo, komu, kogo, w
N. i Msc. formy analogiczne do miękkotematowego co:
c%1łmL > kim (na wzór %0ńimL)
komL > kiem (na wzór %0ńemL) > kim
Zaimek co:
M. %0ńL > w stp. czso (z dawnego D. * %0ńLso || %0ńeso), ślady pierwotnego %0ńL - zacz, wniwecz.
D. * %0ńLso || %0ńeso > pol. neologizm czego (na wzór innych form zaimkowych: j-ego, moj-ego).
5. Szczątki liczby podwójnej w odmianie zaimków osobowych, np.
D., Msc. naju, waju (np. waju obu).
C., N. nama, wama (np. uczyń z wama pan miłosierdzie).
Ćwiczenia:
1. Wska\
formy staropolskie zaimków i objaśnij je: a) czso nam przez togo niemocnego, na ło\
ku
le\
ącego znamiona; b) obiązał się tomu, czso\
jeść wrzemiennego; c) o jem\
e pisze święty
A
ukasz; d) I zmowił Syn Bo\
y słowa wielmi znamienita, jimi\
ka\
dą duszę zbo\
ną pobudza, ponęca
i powabia.
2. Objaśnij współczesne formy potomek, potomny, przytomny. Jaki zaimek w nich występuje i w
jakiego typu odmianie?
3. W jakich funkcjach występuje w poni\
szych zdaniach zaimek on, ona, ono?
a) We dni one przyszedł Jan Chrzciciel, ka\
ąc na puszczy; b) Tedy Jezus przyszedł do Galilejej do
Jordanu, aby był ochrzczon od niego; c) Błogosławieni, którzy płaczą, albowiem oni będą
pocieszeni.
4. W których formach zaimkowych nagłosowe n- jest wynikiem procesu absorpcji i perintegracji
morfologicznej, a w których wynikiem wyrównań: a) poszedłem do niego; b) nie widziałem się z
nią dziś, c) otrzymałem od nich list; d) w nich znalazłem skarb, e) przez niego się potknąłem, f) od
niej to wziąłem.
5. Objaśnij u\
yte formy zaimkowe: a) obyczajmi swemi, temi dziećmi; b) na ty niewolniki; c)
widział ony pstre kabaty; d) rzeczy, ktory ku ubiorowi nale\
ą; e) wszytcy ptacy.