prof. William N. Friedrich
Mayo Clinic, Minesota, USA
Bezpośrednie konsekwencje
wykorzystywania seksualnego dzieci
 przegląd literatury
Objawy stwierdzane u dzieci i nastolatków  ofiar wykorzystywania seksualnego często
mają charakter ogólny i nie różnią się od objawów innych traumatycznych przeżyć,
powodujących u dziecka napięcie i niepokój. Ale istnieją też objawy specyficzne, takie jak
nietypowe zachowania seksualne i przejawy stresu pourazowego (PTSD). W tym artykule
przedstawione zostaną pokrótce najnowsze ustalenia badawcze na temat bezpośrednich
(short-term) konsekwencji wykorzystywania seksualnego dzieci.
Najbardziej wyczerpujący przegląd lite- Przed omówieniem najnowszych ba-
ratury naukowej na temat bezpośrednich dań, warto streścić najważniejsze zagad-
konsekwencji wykorzystywania seksualn- nienia, na które zwrócili uwagę w swo-
ego dzieci ukazał się w 1993 r. (Kendall- im przeglądzie Kendall-Tackett, Williams
-Tackett, Williams, Finkelhor 1993). Od i Finkelhor (1993). W opracowaniu tym
tego czasu pojawiło się bardzo wiele pu- zajmowano się osobami do 18. roku życia.
blikacji na ten temat. Zaczęto dociekać, Koncentrowano się na badaniach, w któ-
dlaczego u jednych dzieci pojawiają się rych ofiary wykorzystywania seksualnego
objawy, będące następstwem wykorzysty- (dzieci lub młodzież) porównywano z oso-
wania, a u innych nie. Co ważniejsze, po- bami, wobec których nie dopuszczono się
jawiły się sugestie, że większość objawów wykorzystania. Tylko dwa objawy ujawniły
uznawanych do tej pory za konsekwencje się istotnie częściej u dzieci wykorzysty-
wykorzystywania seksualnego można wy- wanych seksualnie niż w klinicznych gru-
jaśnić wpływem innych zmiennych niż pach badanych: stres pourazowy (PTSD)
przemoc seksualna, której doświadczyło i seksualizacja zachowań. Generalnie, poza
dziecko (Rind, Tromovitch, Bauserman tymi dwoma zespołami objawów, grupa
1998). Niektórzy autorzy przypuszczają, że dzieci  ofiar wykorzystywania seksualne-
objawy te można wyjaśnić takimi czynni- go miała mniej objawów niż ci badani,
kami, jak konflikty rodzinne, wcześniejsze którzy byli leczeni psychiatrycznie. Powo-
traumatyczne zdarzenia i/lub płeć dziecka. dów tego ogólnie mniejszego natężenia
1
Friedrich / Bezpośrednie konsekwencje wykorzystywania seksualnego dzieci
objawów jest kilka. Po pierwsze, wiele czułe, by uchwycić całe spektrum obja-
dzieci  ofiar wykorzystywania seksual- wów. Po drugie, u niektórych dzieci symp-
nego objęto badaniami nie dlatego, że tomy nie pojawiają się natychmiast; możli-
miały objawy (jak to miało miejsce w gru- we, że niektóre ujawniają się dopiero
pach klinicznych), ale z powodu tego, co po pewnym czasie, na przykład na po-
im się przytrafiło. Po drugie, jest prawdo- czątku adolescencji. I wreszcie niewyklu-
podobne, że w grupach klinicznych zna- czone, że dzieci bezobjawowe rzeczywi-
lazły się niezdiagnozowane ofiary wyko- ście mniej przeżyły to, że zostały seksual-
rzystywania seksualnego. nie wykorzystane lub sam akt wykorzysta-
Bycie ofiarą wykorzystywania seksual- nia był mniej poważny.
nego wiązało się z takimi specyficznymi K. Kendall-Tackett, L. Williams i D. Fin-
objawami, jak seksualizacja zachowań, kelhor (1993) przyjrzeli się również bada-
a także z szeregiem innych o bardziej niom, w których starano się wyjaśnić
ogólnym charakterze, takimi jak depresja, zróżnicowanie poziomu objawów u dzieci,
agresja i skłonność do wycofywania się które doznały wykorzystywania seksualne-
z kontaktów społecznych. Ten zespół ob- go. Okazało się, na przykład, że więcej ob-
jawów, choć związany z doświadczeniem jawów miały dzieci starsze niż młodsze,
wykorzystywania seksualnego, nie wystę- a ich układ u chłopców i dziewczynek był
pował jedynie u ofiar tego typu nadużyć. inny. Niektóre parametry charakteryzu-
Odsetek ofiar wykorzytywania sek- jące wykorzystanie seksualne dziecka, ta-
sualnego, u których wystąpiły objawy, róż- kie jak wystapienie bądz
nie penetracji,
nił się znacznie w zależności od badania. użycie siły, częstość kontaktów seksual-
Na przykład, udział osób przejawiających nych z dzieckiem i czas ich trwania, ko-
takie symptomy, jak lęk, depresja, objawy relowały z większą liczbą objawów
stresu pourazowego, problemy szkolne, u dziecka. Więcej symptomów przejawiały
Więcej objawów będących konsekwencjami wykorzystywania seksualne-
go miały dzieci starsze niż młodsze, a ich układ u chłopców i dziewczynek
był różny. Takie parametry charakteryzujące wykorzystanie seksualne
dziecka, jak wystapienie penetracji, użycie siły, częstość kontaktów seksual-
nych z dzieckiem i czas ich trwania, korelowały z większą liczbą obja-
wów u dziecka. Więcej symptomów przejawiały również dzieci, którym
matki nie udzieliły wsparcia.
problemy z nauką, zachowania autode- również dzieci, którym matki nie udzieli-
strukcyjne czy objawy somatyczne wahał ły wsparcia. Natomiast w czasie, w któ-
się wśród ofiar w granicach 20% 30%. rym powstał omawiany przegląd, nie ba-
W analizowanych badaniach 30% 40% dano wpływu takich zmiennych pośred-
ofiar wykorzystywania seksualnego nie niczących, jak dokonywana przez dziecko
miało żadnych objawów w chwili bada- atrybucja przyczyn doznanej krzywdy czy
nia. Ten względnie wysoki procent ofiar stosowane przez nie strategie radzenia
bezobjawowych można tłumaczyć na kil- sobie z sytuacją.
ka sposobów. Po pierwsze, dzieci oce- Autorzy tego niezwykle ważnego prze-
niano jedynie pod względem demon- glądu odnotowali też, że u 2/3 dzieci  ofiar
strowanych zachowań i być może zasto- wykorzystywania seksualnego objawy ustą-
sowane techniki pomiaru były zbyt mało piły w ciągu 12 18 miesięcy od zdarze-
2
Friedrich / Bezpośrednie konsekwencje wykorzystywania seksualnego dzieci
nia. Autorzy byli zgodni, że nie ma jedne- zmy cofania się jego objawów. Autorzy
go syndromu charakterystycznego dla zakończyli swój przegląd apelem o udosko-
dziecka  ofiary wykorzystywania seksu- nalenie metod pomiaru wpływu wykorzy-
alnego, a traumatyczny wpływ wykorzy- stania seksualnego na dziecko, o przepro-
stania prawdopodobnie ma charakter wadzenie analizy wpływu uwzględniającej
wieloczynnikowy. W analizowanym opra- zróżnicowanie ze względu na płeć i wiek
cowaniu uderza jednak brak teorii wyja- oraz o zwrócenie uwagi na rolę zmiennych
śniających tak wpływ wykorzystywania pośredniczących/moderujących, zwłaszcza
seksualnego na dziecko, jak i mechani- w badaniach podłużnych.
Badania po 1993 roku
W artykule zaprezentowane zostaną te Behavior Inventory  CSBI), składającego
empiryczne badania porównawcze doty- się z 38 pytań (Friedrich 1997). Do badań
czące bezpośrednich konsekswencji wyko- młodzieży metodą self-report można użyć
rzystania seksualnego dzieci, które były dwóch kwestionariuszy  Kwestionariusza
prowadzone na próbach dzieci lub mło- Problemów Seksualnych Młodzieży (Ado-
dzieży o dużej liczebności, oraz w których lescent Sexual Concerns Questionnaire)
stosowano trafne narzędzia pomiaru. Prze- (Hussey, Singer 1993) oraz Inwentarza
gląd ten ma charakter selektywny i nie Zachowań Seksualnych Młodzieży (Adole-
wyczerpuje tematu. Omówione zostaną scent Sexual Behavior Inventory) (Friedrich,
następujące zagadnienia: seksualizacja Lysne, Shamos w druku). Badanie tego
zachowań dziecka, objawy stresu poura- ważnego wymiaru zarówno u dzieci, jak
zowego i objawy pokrewne, treści po- i młodzieży jest też możliwe przy pomocy
znawcze i atrybucje odnoszące się do sy- Listy Objawów Traumatycznych u Dzieci
tuacji wykorzystywania seksualnego. Za- (Trauma Symptom Checklist Children
prezentowane zostaną również ustalenia  TSCC) (Briere 1996). Większość opubli-
dotyczące wpływu zmiennych pośredni- kowanych po 1993 r. badań zachowań
czących pomiędzy doświadczeniem wy- seksualnych ujawniła, że dzieci, które
korzystania seksualnego a tymi objawami. miały doświadczenia wykorzystywania sek-
sualnego, przejawiają większą seksualiza-
Seksualizacja zachowań cję zachowań niż dzieci z grup kontrol-
nych. Prawidłowość tę zaobserwowano
W tej dziedzinie przeprowadzono kil- zarówno u dzieci, jak i u młodzieży.
ka znakomitych badań porównawczych,
które znacznie ułatwiły powstanie specy- Dzieci
ficznych narzędzi do oceny zachowań
seksualnych u dzieci. I tak, w badaniach Gdy porównano dziewczynki  ofiary
korzystano między innymi z Listy Zacho- wykorzystywania seksualnego z dwiema
wań Dziecięcych (Child Behavior Checklist grupami kontrolnymi dziewczynek w wieku
 CBCL), wybierając z niej sześć zacho- od 6 do 12 lat, okazało się, że całkowita licz-
wań seksualnych i prosząc rodziców o oce- ba zachowań seksualnych (mierzonych za
nę ich występowania u dziecka (Achenbach pomocą CSBI) jest istotnie wyższa w pierw-
1991), a także z Inwentarza Dziecięcych szej grupie (Cosentino, Meyer-Bahlburg,
Zachowań Seksualnych (Child Sexual Alpert, Weinberg, Gaines 1995). Znaczące
3
Friedrich / Bezpośrednie konsekwencje wykorzystywania seksualnego dzieci
różnice w liczbie zachowań mierzonych in- niepokoju i napięcia (distress) (Gully,
wentarzem CSBI i listą CBCL uzyskano też, Britton, Hansen, Goodwill, Nope 1999).
gdy porównano dzieci  ofiary wykorzysty- Inni z kolei badacze starali się odpo-
wania seksualnego z dziećmi nie będącymi wiedzieć na pytanie, dlaczego u jednych
ofiarami, uczestniczącymi w dwóch różnych dzieci  ofiar wykorzystania seksualnego
programach psychiatrycznych (Friedrich, pojawiają się problemy z zachowaniami
Jaworski, Huxsahl, Bengston 1997). o charakterze seksualnym, a u innych
Inwentarz CSBI wykorzystano także nie. Ten nurt badań jest ważny nie tylko
w obszernym badaniu dzieci od 2 do 12 lat dlatego, że rzuca światło na obecność
(Friedrich, Fisher, Dittner, Acton, Berliner, zmiennych pośredniczących, ale także
Butler, Damon, Davies, Gray, Wright 2001), dlatego, że bycie ofiarą wykorzystywania
którym objęto 1114 dzieci zdrowych, nie seksualnego może być czynnikiem ryzyka
będących ofiarami, 620 dzieci  ofiar wyko- przestępczości seksualnej w przyszłości.
rzystywania seksualnego i 577 dzieci  pa- Hall i współpracownicy zbadali 100 dzieci
cjentów poradni zdrowia psychicznego. w wieku od 3 do 7 lat (Hall, Mathews,
Ponieważ badane próby znacznie różniły Pearce 1998). Uczestniczyły one w dwóch
się pod względem takich zmiennych de- różnych programach terapeutycznych dla
mograficznych, jak: wiek, płeć, poziom dzieci  ofiar wykorzystywania seksualnego.
wykształcenia matek i dochody rodziny, Obszerną dokumentację z terapii zakodo-
zmienne te kontrolowano podczas po- wano, a wszystkie dzieci (poza jednym) za-
równań międzygrupowych. Dzieci  ofiary kwalifikowano do jednej z trzech grup:
przejawiały więcej zachowań seksualnych grupy przejawiającej prawidłowe rozwojo-
niż dzieci zdrowe i dzieci z zaburzeniami wo zachowania seksualne (N=22), grupy
psychicznymi. Okazało się też, że dzieci le- przejawiającej nieprawidłowe rozwojowo
czące się w poradni zdrowia psychicznego zachowania seksualne (N=15) i grupy
przejawiały więcej zachowań seksualnych przejawiającej nieprawidłowe interper-
niż dzieci zdrowe i że zachodzi korelacja sonalnie zachowania seksualne (N=62).
między liczbą zachowań seksualnych Udało się wyodrębnić 20 zmiennych dobrze
a problemami z zachowaniem mierzonymi różnicujących dzieci z problemami i bez.
za pomocą listy CBCL (Achenbach 1991). Zmienne te podzielono na pięć kategorii:
W dodatku po połączeniu wszystkich prób rodzaj wykorzystania seksualnego doświad-
i zbadaniu wpływu stresu życiowego i sek- czonego przez dziecko, cechy dziecka,
sualności w rodzinie okazało się, że obie biografia dziecka, jakość relacji dziecka
te zmienne odpowiadały za istotną część z rodzicami, cechy opiekunów. Oto kilka
wariancji całkowitej liczby zachowań przykładów tych zmiennych: doświadcze-
seksualnych u dzieci. nie przez dziecko podniecenia seksualnego
Przewidywanie, że dzieci  ofiary wy- podczas wykorzystania, nadmierna ma-
korzystywania seksualnego będą bardziej sturbacja, przemoc fizyczna wobec dziec-
obawiać się o swoje bezpieczeństwo, ka, zamiana ról między dzieckiem a jed-
a zwłaszcza o bezpieczeństwo swoich na- nym z rodziców oraz obecność objawów
rządów płciowych, nie jest bezpodstaw- stresu pourazowego w wywiadzie matki.
ne. Prawidłowość ta powinna się ujawnić Wyniki badań udowadniały związek
silniej u tych dzieci, u których doszło do wykorzystania seksualnego dziecka i to-
penetracji odbytu lub pochwy. Stwier- warzyszących temu doświadczeniu czynni-
dzono, że dzieci skierowane na badanie ków z problemowymi zachowaniami sek-
pediatryczne z powodu podejrzeń o to, że sualnymi dziecka. Im więcej czynników
padły ofiarą przemocy seksualnej, u któ- dodatkowych, tym problemów tych jest
rych badanie lekarskie podejrzenia te po- więcej. Problemy mogą mieć charakter
twierdziły, przejawiały wyższy poziom interpersonalny i polegać między innymi
4
Friedrich / Bezpośrednie konsekwencje wykorzystywania seksualnego dzieci
na przejawianiu zachowań seksualnych Osoby te znacząco częściej doświadczyły
wobec innych dzieci. póz
niej napaści seksualnych, prób gwałtu
W badaniu przeprowadzonym w Qu- lub gwałtu. Wyniki te znalazły potwier-
ebec (Wright, Friedrich, Cyr, Theriault, dzenie w innym badaniu, przeprowadzo-
Perron, Lussier, Sabourin 1998) stwier- nym na 125 dziewczętach w wieku dora-
dzono istotnie wyższy poziom seksualiza- stania, ofiarach wykorzystywania seksu-
cji zachowań u 43% 67% dzieci  ofiar alnego (Cinq-Mars, Wright, Cyr, McDuff,
wykorzystywania seksualnego. Friedrich w druku). Dziewczęta, u których
Jednakże doświadczenie wykorzysta- doszło do penetracji, wcześniej zachodziły
nia seksualnego wpływa nie tylko na za- w ciążę niż dziewczęta, które jej nie do-
chowanie dziecka. Zwiększa też poziom świadczyły. Negatywny wpływ wykorzysta-
seksualizacji relacji interpersonalnych. nia seksualnego wiązał się z takimi czynni-
I tak, w porównaniu z innymi dziećmi, kami, jak przemoc w rodzinie i inne rodzin-
dzieci  ofiary wykorzystywania seksualne- ne czynniki ryzyka.
go wprowadziły najwięcej wątków seksu- W badaniach nad młodzieżą, która do-
alnych do historyjek, które miały ułożyć świadczyła wykorzystywania seksualnego,
na temat pokazanego obrazka (Friedrich, zastosowano dwie różne skale, specjalnie
Share 1998). K. Gully (2000) uzyskał po- skonstruowane do badań typu self-report
dobne wyniki. W swoim badaniu prosił dotyczących zachowań seksualnych nasto-
dzieci o ułożenie historyjek do wieloznacz- latków. Jedna to Kwestionariusz Proble-
Istnieje silna korelacja między zaburzeniem zachowań seksualnych
u młodzieży a doświadczoną przemocą seksualną. Okazało się także, że
z zaburzeniem zachowań seksualnych młodzieży silnie korelują prze-
moc fizyczna, stres życiowy i zaburzone relacje rodzinne.
nych obrazków. Opowiadania dzieci, które mów Seksualnych Młodzieży (Adolescent
doświadczyły wykorzystywania, zawierały Sexual Concerns Questionnaire). Kwestio-
więcej negatywnych uczuć i wątki wskazu- nariusza tego użyto do badania problemów
jące na antycypację przemocy seksualnej. i zachowań seksualnych młodzieży hospita-
lizowanej (Hussey, Singer 1993). Sześć py-
Młodzież tań poświęconych tematyce seksualnej traf-
nie różnicowało młodych ludzi na tych, któ-
W badaniu podłużnym przeprowadzo- rzy byli ofiarami wykorzystania, i tych, któ-
nym w Nowej Zelandii (Fergusson, Hor- rzy nie mieli takich doświadczeń; pierwsza
wood, Lynskey 1997) porównano młodzież, z tych grup wskazała większą liczbę pro-
która doznała wykorzystywania seksual- blemów i zachowań seksualnych.
nego z młodzieżą nie mającą takich do- Druga, dłuższa skala, Inwentarz Zacho-
świadczeń. Okazało się, że ta pierwsza wań Seksualnych Młodzieży (Adolescent
przejawiała o wiele więcej ryzykownych Sexual Behavior Inventory), użyta została
zachowań seksualnych. Najwięcej wcze- w badaniu nastolatków  ofiar wykorzysty-
snych inicjacji seksualnych, ciąż nieletnich, wania seksualnego lub chorych psychicznie
niezabezpieczonych stosunków seksual- (Friedrich, Lysne, Shamos w druku). Zasto-
nych i chorób przekazywanych drogą płcio- sowano dwie wersje Inwentarza. Jedną wy-
wą stwierdzono u osób, u których podczas pełniała sama młodzież, drugą  rodzice.
aktu przemocy seksualnej doszło do stosun- Obie wersje badają te same czynniki: niepo-
ku lub próby odbycia stosunku seksualnego. kój związany z seksem, zainteresowania
5
Friedrich / Bezpośrednie konsekwencje wykorzystywania seksualnego dzieci
seksualne, ryzykowne zachowania seksual- sze, na przykład, obronnych strategii uni-
ne, zaburzony obraz własnego ciała oraz kania czy swoich stanów wewnętrznych
zachowania agresywne i aspołeczne. Uzy- (Scheeringa, Peebles, Cook, Zeanah 2001).
skano silną dodatnią korelację między Zakres prowadzonych badań poszerzył
ocenami rodziców i młodzieży oraz mię- się jednak dzięki powstaniu nowych, bar-
dzy zaburzeniem zachowań seksualnych dziej specyficznych narzędzi diagnozy
u młodzieży a doświadczoną przemocą stresu pourazowego. Pełną listę tych na-
seksualną. Okazało się także, że z zabu- rzędzi można znalez
ć w suplemencie
rzeniem zachowań seksualnych młodzieży opublikowanym przez Amerykańską Aka-
silnie korelują przemoc fizyczna, stres ży- demię Psychiatrii Dzieci i Młodzieży
ciowy i zaburzone relacje rodzinne. (American Academy of Child and Adole-
Młodzież, która doznała wykorzysty- scent Psychiatry 1998). Klinicyści są coraz
wania seksualnego, zwłaszcza starsza, na bardziej świadomi, że u ofiar stresu po-
skali TSCC częściej udzielała odpowiedzi urazowego może dojść do zakłócenia roz-
świadczących o przeżywanych proble- woju, a przykre objawy mogą się u nich
mach seksualnych (Friedrich, Jaworski, pojawiać sporadycznie lub utrzymywać
Huxsahl, Bengston 1997). Młodzież w wieku się na stałym poziomie do końca życia.
15 18 lat, która doznała wykorzystania, Doniesienia na temat objawów stresu
znacznie częściej rozmyśla o seksie i prze- pourazowego u dzieci  ofiar wykorzysta-
żywa niepokoje seksualne niż rówieśnicy nia seksualnego różnią się pod względem
z zaburzeniami psychicznymi, którzy nie oceny częstości występowania tego syndro-
doznali przemocy seksualnej. Różnic takich mu. McLeer, Deblinger, Henry i Orvaschel
nie stwierdzono u 12 14-latków. Być może (1992) podają, że duża część dzieci, wobec
brak różnic wynika z większych trudności których dopuszczono się wykorzystywania
w samoopisie w młodszych grupach wieku. seksualnego (43,9%), skierowanych do po-
Zaburzenia zachowań seksualnych u na- radni zdrowia psychicznego cierpi na peł-
stolatków budzą większy niepokój niż noobjawowy stres pourazowy, a ogromna
u młodszych dzieci, ponieważ pociągają za większość pozostałych (nie leczących się
sobą poważniejsze konsekwencje zarówno w poradni zdrowia psychicznego) ma nie-
doraz
ne (ciąża), jak i odroczone (proble- które oznaki tego zaburzenia. Autorzy now-
my zdrowotne, zwłaszcza przewlekłe cho- szego badania (Deblinger, Lippman, Steer
roby układu moczowo-płciowego i narzą- 1996), poświęconego ocenie terapii stresu
dów rodnych) (Springs, Friedrich 1992). pourazowego u dzieci  ofiar wykorzysty-
Chociaż artykuł poświęcony jest konse- wania seksualnego, podają jeszcze wyż-
kwencjom bezpośrednim, jednak nie można szy procent (71%).
zapominać, że wiele ofiar wykorzystywa- W badaniu starano się również odpo-
nia seksualnego w dzieciństwie i okresie wiedzieć na pytanie, czy stres pourazowy
dorastania będzie odczuwało trwałe konse- ma jakiś specyficzny związek z wykorzy-
kwencje tego, co je wcześniej spotkało. stywaniem seksualnym. Okazało się, że na-
stoletnie ofiary wykorzystywania seksualne-
Stres pourazowy (PTSD) go wskazywały więcej objawów stresu po-
urazowego na Skali Stresu Pourazowego
Badanie stresu pourazowego i zabu- (podskala TSCC) niż rówieśnicy z zaburze-
rzeń pokrewnych u dzieci  ofiar wyko- niami psychicznymi nie będący ofiarami
rzystywania seksualnego jest utrudnione, (Sadowski, Friedrich 2000). Symptomy stre-
gdyż wiele kryteriów stosowanych do su pourazowego zdiagnozowano u 36,3%
diagnozy stresu pourazowego u osób do- dzieci  ofiar wykorzystywania seksualnego
rosłych nie daje się zastosować w bada- i tylko u 1,3% dzieci skierowanych do porad-
niach dzieci. Żaden przedszkolak nie opi- ni zdrowia psychicznego, ale nie będących
6
Friedrich / Bezpośrednie konsekwencje wykorzystywania seksualnego dzieci
ofiarami przemocy seksualnej (McLeer, jąc się tym samym do rozwoju stresu po-
Deblinger, Henry, Orvaschel 1992). Należy urazowego (American Academy of Child
przy tym podkreślić, że żadna z ofiar wy- and Adolescent Psychiatry 1998). Bada-
korzystywania seksulnego, biorąca udział nia prowadzone przy użyciu TSCC do-
w tym badaniu, nie została skierowana na wiodły, że w porównaniu z grupą mło-
terapię, możliwe więc, że podany wyżej dzieży z zaburzeniami psychicznymi ofia-
odsetek dzieci z objawami PTSD jest wskaz
- ry wykorzystywania seksualnego (w wie-
nikiem wyjściowym u dzieci  ofiar wyko- ku od 12 do 14 lat i od 15 do 18 lat) prze-
rzystywania seksualnego, nie leczonych, jawiały istotnie wyższy poziom jawnej
w wieku 6 16 lat. dysocjacji (Friedrich, Jaworski, Huxsahl,
Do rozwoju stresu pourazowego u dzieci przyczyniają się trzy czynniki:
po pierwsze  na ile poważny był doznany uraz, po drugie  na ile po-
ważnie przeżyli to rodzice i po trzecie  ile czasu minęło od trauma-
tycznego zdarzenia. Dotyczy to zwłaszcza przemocy seksualnej. Wspar-
cie uzyskane od rodziców zapobiega rozwojowi stresu pourazowego.
Gotowość dziecka do ujawnienia tego, Bengston 1997). Jeszcze nowsze badanie
że było obiektem wykorzystywania seksual- wykazało, że wykorzystywanie seksualne
nego oraz brak takiej gotowości, w sytuacji wiąże się znacząco zarówno z dysocjacją,
gdy stwierdzano medyczne dowody wy- jak i z innymi problemami w sferze zdro-
korzystania koreluje z wynikiem w Skali wia psychicznego, takimi jak podejmo-
Stresu Pourazowego TSCC (Elliott, Briere wanie ryzykownych zachowań, samousz-
1994). Osoby, które nie chciały się przy- kadzanie i agresja seksualna. Jak się wy-
znać (dotyczy to zarówno dzieci, jak i mło- daje, dysocjacja to ważna zmienna po-
dzieży) miały znacznie niższe wyniki na tej średnicząca między doświadczeniem wy-
skali niż osoby, które się przyznały. A za- korzystywania seksualnego a zaburzenia-
tem, jak konkludują autorzy badania, dzieci mi psychicznymi (Kisiel, Lyons 2001).
niezdolne do ujawnienia faktu bycia ofiarą
wykorzystania nie są też zdolne do ujawnie- Treści poznawcze związane
nia symptomów. z wykorzystywaniem seksualnym
Z przeglądu 25 badań na temat stresu
pourazowego u dzieci wynika, że do roz- Badania omówione do tej pory koncen-
woju tego stresu przyczyniają się trzy trowały się na zachowaniach dzieci  ofiar
czynniki: po pierwsze  na ile poważny był wykorzystywania seksualnego. Ale wraz
doznany uraz, po drugie  na ile poważ- z rozwojem wiedzy na temat negatywnych
nie przeżyli to rodzice i po trzecie  ile konsekwencji wykorzystywania, wzrasta
czasu minęło od traumatycznego zdarze- zainteresowanie badaczy takimi zagadnie-
nia (American Academy of Child and niami, jak sposób myślenia dziecka o sobie
Adolescent Psychiatry 1998). Dotyczy to i o tym, co je spotkało, oraz ewentualny
zwłaszcza przemocy seksualnej (Cohen, wpływ oceny aktu wykorzystania na po-
Mannarino 1996). Ci sami autorzy odkry- wstawanie objawów i ich uporczywość.
li również, że wsparcie rodziców zapo- Jak się okazuje, specyficzna konstelacja
biega rozwojowi stresu pourazowego. uczuć dziecka składających się na wstyd
Przyjmuje się, że urazy przewlekłe wykazuje silniejszy związek z wykorzywa-
i poważniejszej natury uruchamiają me- niem seksualnym niż ogólniejszy konstrukt,
chanizm obronny dysocjacji, przyczynia- jakim jest samoocena. Ofiary tego nadużycia
7
Friedrich / Bezpośrednie konsekwencje wykorzystywania seksualnego dzieci
często pragną pozostać niewidoczne i ukry- pourazowego. Pomiaru dokonano osiem
wają się, kiedy opowiadają o tym, co im się tygodni po ujawnieniu aktu przemocy.
przytrafiło (Feiring, Taska, Lewis 1996). Wstyd i styl atrybucji, a zwłaszcza pesy-
Jak się wydaje, zachowanie to wiąże się za- mizm, okazały się być zmiennymi pośred-
równo ze wstydem, jak i z unikaniem  jed- niczącymi między liczbą aktów wykorzy-
nym z objawów stresu pourazowego. stania seksualnego dziecka a objawami
Ofiary wykorzystywania seksualnego internalizacji. Próbę zbadano powtórnie
Im więcej form wykorzystania seksualnego doświadczyło dziecko, tym
bardziej negatywna jest jego samoocena.
odczuwają wstyd, ale często również ob- po upływie roku. Po dokonaniu kontroli
winiają siebie i czują się bezradne. I tak, wpływu poziomu przystosowania dziec-
dziewczynki, które doznały aktów prze- ka w chwili ujawnienia wykorzystania,
mocy seksualnej, i które negatywnie oce- okazało się, że na różnice w póz
niejszym
niają siebie i różne wydarzenia życiowe, przystosowaniu rzutował wstyd i styl
mają skłonność do internalizacji obja- atrybucji, natomiast wpływ drastyczności
wów (Spacarelli 1995). Ustalono też, że aktu wykorzystania był nieistotny (Feiring,
im więcej form wykorzystania seksualne- Taska, Lewis 2002). Pesymistyczny styl
go doświadczyło dziecko, tym bardziej atrybucji w momencie ujawnienia wyko-
negatywna jest jego samoocena. rzystywania wpływał modyfikująco na
Feiring i jej zespół badali rolę wstydu związek między drastycznością aktu wy-
i stylu atrybucji w procesie adaptacji korzystywania a póz
niejszymi objawami
dzieci i młodzieży (Feiring, Taska, Lewis depresji i samooceną dziecka. Charakte-
1996, 2002). W pierwszym badaniu, jakie rystyka zmiany w poziomie wstydu i stylu
wykonała, okazało się, że wstyd i atrybu- atrybucji pozwalała przewidzieć, które
cje samooskarżające silnie korelują z de- dzieci będą lepiej przystosowane, a które
presją, niską samooceną i objawami stresu będą zagrożone nieprzystosowaniem.
Podsumowanie
Jeden z wcześniejszych, znaczących prze- znacznych informacji na temat wpływu
glądów na temat bezpośrednich konse- wykorzystywania seksualnego, natomiast
kwencji wykorzystywania seksualnego dzie- dwa wymienione wyżej obszary doczekały
ci i młodzieży ujawnił, że istnieje na ten te- się obszernych badań, których wyniki na
mat sporo literatury empirycznej, nie osa- ogół potwierdzają wcześniejsze rezultaty.
dzonej w żadnej teorii. Wynika z niej, że Znaleziono też dowody na to, że doświad-
doświadczenie wykorzystywania seksual- czenie przez dziecko wykorzystania sek-
nego wywołuje niepokój i napięcie o zmien- sualnego rodzi pewne specyficzne treści
nym natężeniu oraz dwie wiązki specy- poznawcze i atrybucje. Jedną z nich jest
ficznych objawów: seksualizację zachowań wstyd. Jak się wydaje, rodzaj atrybucji
i zaburzenie ze stresem pourazowym modyfikuje związek między wykorzysta-
(Kendall-Tackett, Williams, Finkelhor 1993). niem seksualnym a jego konsekwencjami.
Autor prezentowanego tu selektywnego Najużyteczniejsze w tej chwili są te bada-
przeglądu dowodzi, że nadal nie ma jedno- nia, w których autorzy nie ograniczają się do
8
Friedrich / Bezpośrednie konsekwencje wykorzystywania seksualnego dzieci
prostej identyfikacji objawów uznawanych itych wiązek objawów specyficznych dla wy-
za konsekwencje wykorzystywania seksual- korzystywania seksualnego. Celem dalszych
nego, lecz próbują zidentyfikować te dzieci, badań powinno być zatem gromadzenie da-
które charakteryzuje wysokie ryzyko póz
- nych nie tylko na temat objawów, jakie ma
niejszej patologii i starają się zrozumieć, co ofiara, ale także na temat zmiennych zwią-
powoduje, że u jednych dzieci rozwija się zanych z relacjami w rodzinie dziecka oraz
jakaś forma zaburzeń, podczas gdy u innych, indywidualnych atrybucji modyfikujących
mimo upływu czasu, nic takiego się nie dzie- konsekwencje, jakie ma dla niego doświad-
je. Powstało szereg metod pomiaru rozma- czenie wykorzystywania seksualnego.
Tłumaczenie: Helena Grzegołowska-Klarkowska
Literatura
Achenbach T.M. (1991), Manual for the Child Behavior Checklist/4-18 and 1991 Profile,
VT: University of Vermont Department of Psychiatry, Burlington.
American Academy of Child and Adolescent Psychiatry (1998), Children and adolescents
with posttraumatic stress disorder,  Journal of the American Academy of Child
and Adolescent Psychiatry nr 37, (10, Supplement).
Briere J. (1996), Trauma Symptom Checklist for Children: Professional manual,
FL: Psychological Assessment Rrsources, Odessa.
Cinq-Mars M., Wright J., Cyr M., McDuff P., Friedrich W.N. (w druku), Sexual
At-Risk Behaviors and Violence in Dating Relationships of Sexually Abused
Adolescent Girls,  Child Abuse & Neglect .
Cohen J.A., Mannarino A.P. (1996), Factors that mediate treatment outcome in sexually
abused preschoolers,  Journal of the American Academy of Child and Adolescent
Psychiatry nr 35, s. 1402 1410.
Cosentino C.E., Meyer-Bahlburg H.F.L., Alpert J.L., Weinberg S.L., Gaines R. (1995),
Sexual behavior problems and psychopathology symptoms in sexually abused
girls,  Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry
nr 34, s. 1033 1042.
Deblinger E., Lippman J.T., Steer R. (1996), Sexually abused children suffering
post-traumatic stress symptoms: Initial treatment outcome findings,  Child
Maltreatment nr 1, s. 310 321.
Elliott D.M., Briere J. (1994), Forensic sexual abuse evaluations of older children: Disclosu-
res and symptomatology,  Behavioral Sciences and the Law nr 12, s. 261 277.
Feiring C., Taska L., Lewis M. (1996), The role of shame and attributional style in children s
and adolescents adaptation to sexual abuse,  Child Maltreatment nr 3, s. 129 142.
Feiring C., Taska L., Lewis M. (2002), Adjustment following sexual abuse discovery: The role
of shame and attributional style,  Developmental Psychology nr 38, s. 79 92.
Fergusson D.M., Horwood L.J., Lynskey M.T. (1997), Childhood sexual abuse, adole-
scent sexual behaviors and sexual revictimization,  Child Abuse and Neglect nr
21, s. 789 803.
Friedrich W.N. (1997), Child Sexual Behavior Inventory Professional Manual, FL:
Psychological Assessment Resources, Odessa.
Friedrich W.N., Fisher J., Dittner C., Acton R., Berliner L., Butler J., Damon L.,
Davies W.H., Gray A., Wright J. (2001), Child Sexual Behavior Inventory: Normative,
9
Friedrich / Bezpośrednie konsekwencje wykorzystywania seksualnego dzieci
psychiatric and sexual abuse comparisons,  Child Maltreatment nr 6, s. 37 49.
Friedrich W.N., Jaworski T.M., Huxsahl J., Bengston B. (1997), Dissociative and
sexual behaviors in children and adolescents with sexual abuse and psychiatric
histories,  Journal of Interpersonal Violence nr 12, s. 155 171.
Friedrich W.N., Lysne M., Shamos S. (w druku), The Adolescent Sexual Behavior
Inventory: Reliability and validity, Sexual Abuse.
Friedrich W.N., Share M.C. (1998), The Roberts Apperception Test for Children:
An exploratory study of its use with sexually abused children,  Journal of Child
Sexual Abuse nr 6, s. 83 91.
Gully K.J. (2000), Initial development of the Expectations Test for Children: A tool to
investigate social information processing,  Journal of Clinical Psychology nr 56,
s. 1551 1563.
Gully K.J., Britton H., Hansen K., Goodwill K., Nope J.L. (1999), A new measure for
distress during child sexual abuse examinations: The genital examination distress
scale,  Child Abuse & Neglect nr 23, s. 61 70.
Hall D.K., Mathews F., Pearce J. (1998), Factors associated with sexual behavior
problems in young sexually abused children,  Child Abuse and Neglect nr 22,
s. 1045 1063.
Hussey D., Singer M. (1993), Sexual and physical abuse: The adolescent sexual
Concerns questionnaire (ASCQ), w: M.I. Singer, L.T. Singer, T.M. Anglin (red.),
Handbook for screening adolescents at psychosocial risk, Lexington Books,
New York, s. 131 163.
Kendall-Tackett K.A., Williams L.M., Finkelhor D. (1993), Impact of sexual abuse on
children: A review and synthesis of recent empirical studies,  Psychological Bulletin
nr 113, s. 164 180.
Kisiel C.L., Lyons J.S. (2001), Dissociation as a mediator of psychopathology among
sexually abused children and adolescents,  American Journal of Psychiatry
nr 158, s. 1034 1039.
McLeer S.V., Deblinger E., Henry D., Orvaschel H.C. (1992), Sexually abused children
at high risk for posttraumatic stress disorder,  Journal of the American Academy
of Child and Adolescent Psychiatry nr 31, s. 875 879.
Rind B., Tromovitch P., Bauserman R. (1998), Meta-analysis of research with college
students on the impact of sexual abuse,  Psychological Bulletin nr 124, s. 22 53.
Sadowski C.M., Friedrich W.N. (2000), Psychometric properties of the Trauma Symptom
Checklist for Children (TSCC) with psychiatrically hospitalized adolescents,
 Child Maltreatment nr 5, s. 364 372.
Scheeringa M.S., Peebles C.D., Cook C.A., Zeanah C.H. (2001), Toward establishing proce-
dural, criterion, and discriminant validity for PTSD in early childhood,  Journal
of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry nr 40, s. 52 60.
Spacarelli S. (1995), Measuring abuse stress and negative cognitive appraisals in child
sexual abuse: Validity data on two new scales,  Journal of Abnormal Child
Psychology nr 23, s. 703 727.
Springs F., Friedrich W.N. (1992), Health risk behavior and medical sequelae of child
sexual abuse,  Mayo Clinic Proceedings nr 67, s. 527 532.
Wright J., Friedrich W.N., Cyr M., Theriault C., Perron A., Lussier Y., Sabourin S. (1998),
The evaluation of Franco-Quebec victims of child sexual abuse and their mother:
The implementation of a standard assessment protocol,  Child Abuse and Neglect
nr 22, s. 9 24.
10