JOANNA WA
ODARCZYK
Fundacja Dzieci Niczyje
Śmierć dzieci jako konsekwencja krzywdzenia
i/lub zaniedbania
Artykuł dotyczy problemu śmierci dzieci w konsekwencji krzywdzenia i/lub zaniedbania, ale także
w wyniku dzieciobójstwa czy poszerzonego samobójstwa, biorąc pod uwagę głównie analizę polskich
przypadków śmierci dzieci w wyniku krzywdzenia i/lub zaniedbania. Pokazuje skalę problemu oraz
główne formy krzywdzenia prowadzące do śmierci dziecka. W artykule zaprezentowany jest również
nurt child death review, czyli analizy przypadków śmierci dzieci.
eszcze sto lat temu głównym powodem szym kraju są odpowiedzialne przyczyny
śmierci dzieci w Polsce były choroby za- zewnętrzne, takie jak: urazy niezamierzone,
J
J
kaz
ne. W wyniku ogromnego postępu zatrucia, samobójstwa, zabójstwa, zdarze-
medycyny nie są one już tak niebezpieczne nia o nieokreślonym zamiarze (Kułaga i wsp.
i nie stanowią też głównej przyczyny śmier- 2009, s. 334).
ci. Według najnowszych danych współ- Większości przyczyn zewnętrznych śmier-
czynnik umieralności dzieci na świecie spa- ci dzieci można zapobiec. Jedną z nich jest
da (UNICEF 2011). Proces ten obserwujemy krzywdzenie lub zaniedbanie. W niniejszym
także i w Polsce (Kułaga i wsp. 2009). Obec- artykule zostanie przedstawiony problem
nie za ponad połowę (55%) zgonów dzieci śmierci dzieci w wyniku działania najbliż-
i młodzieży (w wieku od 1 do 19 lat) w na- szych im osób.
1. Skala zjawiska śmierci dzieci w wyniku krzywdzenia
W 2003 roku UNICEF opublikował ra- w ciągu jednego roku) plasuje się w środku
port, w którym przedstawiono liczby zgo- zestawienia. Na pierwszym miejscu jest Hi-
nów dzieci w wyniku stosowania prze- szpania (wskaz
nik 0,1), na ostatnim Portuga-
mocy bądz
drastycznego zaniedbania ich lia (wskaz
nik 3,7) (UNICEF 2003, s. 4).
przez opiekuna. W raporcie uwzględniono Według danych Światowej Organizacji
28 krajów rozwiniętych, wśród których Pol- Zdrowia, najbardziej zagrożonymi grupa-
ska ze wskaz
nikiem 0,9 (liczba dzieci do 15. mi wiekowymi w przypadku zabójstw są
roku życia zmarłych z powodu krzywdze- dzieci do 4. roku życia, sprawcami śmier-
nia, również w przypadku nieznanej inten- ci tej grupy dzieci są najczęściej rodzice lub
cji sprawcy, na 100 tys. dzieci w tym wieku opiekunowie oraz chłopcy w wieku 15 17
104 Dziecko krzywdzone " nr 2 (39) 2012
JOANNA WA
ODARCZYK " ŚMIERĆ DZIECI JAKO KONSEKWENCJA KRZYWDZENIA I/LUB ZANIEDBANIA
lat  sprawcy to rówieśnicy i osoby znajo- głych dzieci i młodzieży do 14. roku życia
me (K�hn 2010, s. 13). w latach 1996 2005 w materiale sekcyjnym
Informacje Światowej Organizacji Zdro- Zakładu (Kunz, Kopacz 2007). Według tych
wia potwierdza badanie przeprowadzone danych (tabela nr 1) najbardziej narażone
przez Zakład Medycyny Sądowej CM UJ na zabójstwa są małe dzieci (0 3 lat), zaś na
w Krakowie. Przeprowadzona została anali- uduszenia gwałtowne  starsze dzieci i na-
za porównawcza zgonów gwałtownych i na- stolatki (7 14 lat).
Tabela 1. Podział zgonów gwałtownych według przyczyn zgonu  materiał z lat 1996 2005 sekcyjnego
krakowskiego Zakładu Medycyny Sądowej CM UJ.
wiek 0 3 lat 4 6 lat 7 14 lat razem
wypadki drogowe 11 16 56 83
inne urazy mechaniczne 9910 28
uduszenie gwałtowne 14 11 32 57
oparzenia 1102
porażenia prądem 0044
zabójstwa 17 3 8 28
postrzelenia i wybuchy 0011
zatrucia 1113
razem 53 41 112 206
y
ródło: Kunz, Kopacz 2007, s. 319.
Skalę zjawiska krzywdzenia dzieci poka- niedbanie są małe dzieci, całkowicie zależne
zuje między innymi rejestr przypadków ze- od swoich opiekunów.
społu dziecka maltretowanego prowadzony Z danych policyjnych wynika, że w 2011
przez Państwowy Instytut Higieny. W ciągu roku 24 małoletnich było ofiarami zabójstwa,
pięciu lat liczba rejestrowanych przypadków zaś 4 231  znęcania się nad rodziną (Poli-
zespołu dziecka maltretowanego wzrosła cja 2012a). Natomiast liczba dzieciobójstw sy-
ponad dwukrotnie: z 14 przypadków w 2003 stematycznie spada (art. 149 kk): w 1999 roku
roku do 35 w 2008 roku. Wśród tych przypad- wszczęto 54 postępowania, zaś w 2011 roku
ków największą grupę (zawsze ponad poło- już tylko 24. Jednocześnie w ciągu roku do-
wę) stanowią dzieci do 4. roku życia (Wojta- chodzi do kilku przypadków porzuceń ze
sik 2011, s. 42). Wzrost rejestrowanych przy- skutkiem śmiertelnym (art. 210 ż 2 kk) (Kel-
padków jest prawdopodobnie konsekwencją ler Hamela i wsp. 2012, s. 243).
przede wszystkim zwiększenia świadomości Jak widać dane na temat skali zjawiska
dotyczącej krzywdzenia dzieci i wynikające- śmierci dzieci w wyniku krzywdzenia są,
go z niej częstszego raportowania. Jak moż- przynajmniej w części, dostępne. Jednakże
na wnioskować z danych dotyczących przy- w interpretowaniu i analizowaniu danych
padków zespołu dziecka maltretowanego, statystycznych dotyczących krzywdzenia
najbardziej narażone na krzywdzenie i za- dzieci, w tym krzywdzenia jako przyczyny
Dziecko krzywdzone " nr 2 (39) 2012 105
JOANNA WA
ODARCZYK " ŚMIERĆ DZIECI JAKO KONSEKWENCJA KRZYWDZENIA I/LUB ZANIEDBANIA
śmierci dzieci, trzeba brać pod uwagę dwa dal brak jest dobrego przepływu informa-
ważne aspekty. Po pierwsze, dane są zbie- cji między tymi instytucjami oraz całościo-
rane przez różne instytucje, takie jak Poli- wego spojrzenia na problem. Drugi aspekt,
cja, szpitale czy Państwowy Zakład Higieny, ściśle związany z pierwszym, to brak wery-
i dotyczą tylko tego aspektu czy fragmentu, fikacji kategoryzacji przyczyn śmierci dzieci
którym ta instytucja się zajmuje (np. popeł- i badań sprawdzających, na ile dostępne da-
nienie przestępstwa czy uraz), natomiast na- ne zgadzają się z rzeczywistością.
2. Klasyfikacja przyczyn śmierci dzieci
Badacze zajmujący się zgonami dzieci nie, wolą przekazywać informacje innym
w kontekście krzywdzenia podkreślają, że uczestnikom procesu z nadzieją, że zostaną
nasza wiedza na temat śmiertelności dzie- wyciągnięte podobne wnioski. Innym czyn-
ci opiera się na tzw. migawkowym podej- nikiem sprzyjającym zaniechaniu drobiaz-
ściu do danych epidemiologicznych (tzw. gowego dochodzenia jest współczucie dla
snapshot) (May Chahal i wsp. 2011, s. 63). rodziców zmarłego dziecka  personel me-
Podejście to pozwalana na ocenę głównych dyczny stara się oszczędzić im dalszych cier-
tendencji i trendów na podstawie szerokie- pień, które mogłyby wyniknąć z rozpozna-
go przeglądu różnych danych, ale brakuje w nia krzywdzenia (May Chahal, Hicks, Cun-
nim krytycznego spojrzenia na pochodze- ningham 2011, s. 70 71). Autorzy badania
nie danych. May Chahal, Hicks i Cunning- zalecają ujednolicenie procedury zbierania
ham podkreślają, że w korzystaniu z danych danych i poprawę wymiany informacji mię-
statystycznych trzeba być świadomym prak- dzy szpitalami a lokalnymi ośrodkami opie-
tyk decyzyjnych i procedur obowiązujących ki zdrowotnej oraz opieki społecznej, a tak-
przy ich zbieraniu. Zwracają oni uwagę na że współpracę multidyscyplinarną pomię-
to, że podana przyczyna zgonu jest wyni- dzy różnymi instytucjami, które zajmują się
kiem  procesu, na który składa się obserwa- przypadkami śmierci dzieci (May Chahal,
cja i rozpoznanie zewnętrznych i wewnętrz- Hicks, Cunningham, s. 75).
nych oznak fizycznych, analiza informacji Najbardziej problematyczne jest stwier-
ujawnionych przez zaangażowane osoby, dzenie przyczyny śmierci jaką jest krzyw-
a następnie przyporządkowanie tak uzyska- dzenie lub zaniedbanie w przypadku ma-
nych danych do jednej z dostępnych katego- łych dzieci i niemowląt. Amerykańscy pedia-
rii. Przyczyna zgonu to nie gotowa etykietka, trzy już ponad 10 lat temu zwrócili uwagę na
ale wynik uwarunkowanego społecznie pro- problem w odróżnianiu tego rodzaju przy-
cesu (May Chahal i wsp. 2011, s. 64). Bada- czyny od zespołu nagłego zgonu niemowląt,
nie tego procesu przeprowadzonego przez zwanego śmiercią łóżeczkową (SIDS  Sud-
wspomnianych badaczy w Wielkiej Brytanii den Infant Death Syndrome). Jest to nagła śmierć
pokazuje, że statystyki dotyczące krzywdze- niemowlęcia do pierwszego roku życia, któ-
nia lub zaniedbania jako przyczyny śmierci rej nie wyjaśnia badanie autopsyjne, badanie
dziecka są niedoszacowane. Jednym z powo- miejsca śmierci ani analiza wywiadu klinicz-
dów tego stanu rzeczy jest niechęć do roz- nego. SIDS jest odpowiedzialny za 25% zgo-
poznawania przypadków krzywdzenia na nów dzieci w wieku od miesiąca do roku ży-
podstawie oceny prawdopodobieństwa. Pra- cia w krajach uprzemysłowionych (Szredziń-
cownicy medyczni boją się formułować jed- ska i wsp. 2012, s. 73). Amerykańscy pediatrzy
noznaczne oceny wskazujące na krzywdze- stwierdzili, że na podstawie autopsji niemoż-
106 Dziecko krzywdzone " nr 2 (39) 2012
JOANNA WA
ODARCZYK " ŚMIERĆ DZIECI JAKO KONSEKWENCJA KRZYWDZENIA I/LUB ZANIEDBANIA
liwe jest odróżnienie pomiędzy SIDS a inten- kowane w statystykach umieralności dzieci
cjonalnym lub przypadkowym uduszeniem (Tursz i wsp. 2010, s. 542). To niedoszacowa-
przy pomocy miękkiego przedmiotu (Com- nie związane jest z kilkoma mechanizmami.
mittee on Child Abuse and Neglect 2001, Po pierwsze, powodem może być brak moty-
s. 438). Nie wiadomo więc, ile z przypadków wacji pracowników medycznych spowodo-
uznanych za zespół nagłego zgonu niemow- wany ograniczoną informacją zwrotną z są-
ląt mogło być wynikiem krzywdzenia. dów w przypadku przekazania im informa-
We Francji przeprowadzona została re- cji o krzywdzeniu dziecka. Zaś w przypadku
trospektywna analiza dokumentów sądo- dzieciobójstwa, obowiązkowe akty urodze-
wych dotyczących śmierci dzieci w latach nia i zgonu rzadko są wypełniane, co powo-
1996 2000 (według daty śmierci; dokumenty duje, że nie ma ich w statystykach. Autorzy
dotyczące tych przypadków pochodziły na- zwracają również uwagę na aspekt niewy-
wet z 2008 roku), której celem było rozpozna- starczającej współpracy pomiędzy służba-
nie i ocena skali problemu niedoszacowania mi, który ma bardzo poważne konsekwencje
zabójstw w statystykach umieralności dzie-  nawet jeżeli zostaje zdiagnozowane ryzy-
ci (Tursz i wsp. 2010). Badanie potwierdziło ko śmierci w wyniku krzywdzenia, nie uda-
hipotezę autorów dotyczącą zaniżonej liczby je się zapobiec śmierci dziecka, np. w przy-
zabójstw dzieci w oficjalnych statystykach. padku powtarzających się zgonów wśród
71% zabójstw spowodowanych krzywdze- rodzeństwa lub śmierci dziecka, o którym
niem (fatal maltreatment) zidentyfikowanych wcześniej było wiadomo, że jest krzywdzo-
przez sądy nie zostało jako takie zaklasyfi- ne (Tursz i wsp. 2010, s. 542).
3. Zabójstwo
W ciągu roku w Polsce dochodzi do ponad sprawców wcześniej dopuszczała się krzyw-
700 zabójstw, w około 20 przypadkach ofiara- dzenia dzieci. Porównując charakterystyki
mi zabójstw są małoletni (Policja 2012a). Wśród sprawców rodzonych ojców oraz sprawców
sprawców wszystkich zabójstw mężczyz
ni ojczymów, widać duże różnice odnośnie picia
stanowią ok. 87% (Policja 2012d). Badania po- alkoholu (5 razy więcej ojczymów miało prob-
kazują, że wśród sprawców zabójstw dzieci lem z alkoholem) i zażywania narkotyków
również występuje znaczna nadreprezentacja (żaden ojciec nie miał problemów z narkoty-
mężczyzn  ojców, ojczymów lub partnerów kami, zaś dwie trzecie ojczymów zażywało
matki (Cavanagh i wsp. 2007, s. 732). narkotyki). Zasadniczo sprawcami zabójstwa
W Wielkiej Brytanii przeprowadzono ba- dzieci byli niewykształceni, bezrobotni męż-
danie dotyczące morderstw (Murder in Britain), czyz
ni ze znaczącą przeszłością kryminalną.
w którym przeanalizowano między innymi Trzy czwarte sprawców stosowało przemoc
problem zabójstw dzieci przez ojców (rodzo- w stosunku do swoich partnerek życiowych
nych lub ojczymów) (Cavanagh i wsp. 2007). (matek dzieci). Mieli oni bardzo niską tole-
Według wyników badania opartego na ana- rancję w stosunku do normalnych zachowań
lizie 26 przypadków, dużo częściej do krzyw- dzieci, często byli zazdrośni i czuli odrazę
dzenia dzieci zakończonego ich śmiercią (fa- w stosunku do dzieci. Badanie pokazało, że
tal abuse) dochodzi w rodzinach, w których ro- w przypadku wielu zabójstw dzieci nie wy-
dzice nie są małżeństwem, a mężczyzna nie stępowała intencja zabicia dziecka, a jedynie
jest ojcem dziecka  62% sprawców stanowi- uciszenie go lub ukaranie. Wszystkie dzieci
li ojczymowie ofiar. Przeważająca większość ofiary zabójstw miały mniej niż 4 lata.
Dziecko krzywdzone " nr 2 (39) 2012 107
JOANNA WA
ODARCZYK " ŚMIERĆ DZIECI JAKO KONSEKWENCJA KRZYWDZENIA I/LUB ZANIEDBANIA
4. Zespół M�nhausena by Proxy
Kolejną z form krzywdzenia dzieci, które- napadów padaczkowych, w wyniku cze-
go efektem może być śmierć dziecka, jest ze- go dziecko jest poddawane niepotrzeb-
spół M�nhausena by Proxy. Polega on na ce- nym badaniom i leczeniu, które może po-
lowym wywoływaniu u dziecka przez rodzi- wodować wtórne problemy fizyczne;
ców rzeczywistych objawów chorobowych, " wyolbrzymianie, nieweryfikowalne obja-
najczęściej o charakterze przewlekłym lub wy, przez co profesjonaliści dokonują in-
nawracającym. Do najczęstszych objawów wazyjnych badań i leczenia dziecka, co
należą: niezborność ruchowa i patologiczna może być niebezpieczne dla dziecka;
senność na skutek podawania dzieciom du- " pozyskiwanie specjalistycznego leczenia
żych dawek barbituranów, uporczywe wy- lub sprzętu dla dzieci, które tego nie po-
mioty na skutek mechanicznej prowokacji, trzebują;
hipoglikemia po podaniu insuliny, zakaże- " twierdzenie, że dziecko jest chore psy-
nia wywołane wstrzykiwaniem zanieczysz- chicznie.
czonych substancji. Oprócz wywoływania
objawów rodzice przekazują lekarzom fał- Nie ma danych dotyczących skali wy-
szywe informacje na temat dotychczasowe- stępowania zespołu M�nhausena by Proxy.
go przebiegu choroby u ich dzieci. Zespół W Polsce rejestrowanych jest od kilku do kil-
M�nhausena by Proxy dotyka najczęściej kunastu przypadków rocznie  są to jed-
dzieci do 6. roku życia (Trocha 2012, s. 112). nak jedynie wyłącznie ciężkie postaci tego
Rodzice lub opiekunowie, którzy cier- zespołu i na pewno dane te nie dają pełne-
pią na zespół M�nhausena by Proxy mogą go obrazu skali zjawiska (Trocha 2012, s. 114).
prezentować następujące zachowania (De- Międzynarodowe wyniki badań na ten te-
partment for Children, Schools and Families mat wskazują, że nawet 10% dzieci krzyw-
2008, s. 8): dzonych przez osoby cierpiące na zespół
" celowe wywoływanie objawów u dzie- M�nhausena by Proxy umiera, zaś 50% do-
ci poprzez podawanie leków lub innych świadcza długoterminowych konsekwen-
substancji, za pomocą umyślnego czaso- cji zdrowotnych. Badanie przeprowadzone
wego zablokowania dróg oddechowych w Irlandii i Wielkiej Brytanii na 128 przy-
lub poprzez powodowanie fizycznych padkach zespołu M�nhausena by Proxy po-
oznak na ciele dziecka; kazało, że ośmioro dzieci (6%) zmarło, zaś
" podawanie zawyżonych dawek leków 15 (12%) wymagało intensywnej opieki me-
przepisanych dziecku lub nadużywanie dycznej w wyniku krzywdzenia. Jedno-
sprzętu medycznego; cześnie 15 dzieci (12%) miało brata lub sio-
" twierdzenie, że dziecko ma objawy, któ- strę, które wcześniej zmarło (w sumie zmar-
rych nie można zweryfikować jeśli się ich ło 18 rodzeństwa dzieci będących w badanej
nie obserwuje samemu, takie jak: ból, czę- grupie) (Department for Children, Schools
stość oddawania moczu, wymiotów lub and Families 2008, s. 10).
5. Śmierć dziecka w wyniku przemocy rówieśniczej
O przemocy rówieśniczej mówi się zarów- (szkoła, placówki opiekuńcze itd.), rodzeń-
no w przypadku, gdy jej sprawcami są dzie- stwo, jak i nieznani sprawcy będący w wie-
ci i młodzież w kontekście instytucjonalnym ku podobnym do ofiary. Jak już zostało wspo-
108 Dziecko krzywdzone " nr 2 (39) 2012
JOANNA WA
ODARCZYK " ŚMIERĆ DZIECI JAKO KONSEKWENCJA KRZYWDZENIA I/LUB ZANIEDBANIA
mniane, śmiertelnymi ofiarami przemocy ró- w kontekście instytucjonalnym, głównymi
wieśniczej są najczęściej nastoletni chłopcy. formami tego typu zdarzeń są: sytuacje kry-
Śmierć dziecka spowodowana przemocą tycznej eskalacji mobbingu (przemoc psy-
ze strony rodzeństwa występuje najczęściej chiczna, fizyczna, seksualna), bójki lub na-
w wyniku brutalnych  zabaw z elementem paści spowodowane konfliktem bądz
próbą
sadyzmu, sprowokowania lub zmuszenia do wymuszenia dóbr materialnych czy posłu-
wykonania niebezpiecznej czynności oraz szeństwa, niesprowokowany atak z wyko-
bójki lub napaści, spowodowanych konflik- rzystaniem niebezpiecznego narzędzia oraz
tem. W przypadku śmierci będącej konsek- zaplanowane zabójstwo, zemsta (Piekarska
wencją krzywdzenia przez rówieśników 2010).
6. Porzucenie
Przyczyną śmierci dziecka może być nie stępstwo porzucenia niejawnego1, w tym ze
tylko krzywdzenie, ale i zaniedbanie, cze- skutkiem śmiertelnym, dlatego trudno jest
go przykładem jest porzucenie. Porzucenie mówić o ich motywacjach. Można jedynie
to pozostawienie dziecka bez zapewnienia opierać się na danych dotyczących rodziców
mu opieki ze strony innych osób lub insty- porzucających dzieci w sposób jawny2, a więc
tucji. Nie jest więc porzuceniem, w rozu- pozostawiających je np. w szpitalu, zrzekając
mieniu polskiego prawa, zostawienie dzie- się przy tym praw rodzicielskich. Przyczyna-
cka w oknie życia czy w szpitalu, gdzie nie mi porzucania w tym drugim przypadku są
grozi mu żadne niebezpieczeństwo. Prze- przede wszystkim ubóstwo, samotne rodzi-
stępstwo porzucenia zawarte jest w arty- cielstwo, niepełnosprawność dziecka, ciąża
kule 210 kk i za jego popełnienie grozi od- będąca wynikiem gwałtu, przemoc ze stro-
powiedzialność karna  kara pozbawienia ny rodziny lub partnera, brak wsparcia ze
wolności od jednego miesiąca do 3 lat, zaś strony bliskich (Instytut Pracy, Zdrowia i Or-
w przypadku, gdy w wyniku porzucenia ganizacji, Uniwersytet w Nottingham 2012,
następuje śmierć dziecka  kara pozbawie- s. 5).
nia wolności od 6 miesięcy do 8 lat (Trocha W dalszej części artykułu omówione
2010, s. 107 108). zostaną takie przyczyny śmierci dzieci, jak
W niniejszym artykule analizie podda- dzieciobójstwo i poszerzone samobójstwo.
jemy porzucenie dziecka powodujące jego Nie mieszczą się one w obszarze śmierci
śmierć. W tych przypadkach ofiarami są naj- dziecka w wyniku krzywdzenia lub zanie-
częściej małe dzieci (noworodki), pozosta- dbania, jednak, ponieważ te problemy doty-
wiane w takich miejscach, jak śmietnik czy czą śmierci dziecka w wyniku działania ro-
klatka schodowa. Niestety nie ma właściwie dzica lub opiekuna, zostaną również omó-
danych na temat osób, które popełniają prze- wione.
1
Porzucenie niejawne to sytuacja, w której rodzic opuszcza dziecko po kryjomu, jego tożsamość pozostaje niezna-
na, a intencją jest trwała nieobecność i odrzucenie odpowiedzialności rodzicielskiej przy zachowaniu anonimowo-
ści (Instytut Pracy, Zdrowia i Organizacji, Uniwersytet w Nottingham 2012, s. 2).
2
Porzucenie jawne to świadome opuszczenie dziecka przez rodzica; tożsamość rodzica jest znana, a jego intencją
jest trwała nieobecność i odrzucenie odpowiedzialności rodzicielskiej. Także inni członkowie rodziny nie są w sta-
nie lub nie chcą przejąć obowiązków rodzicielskich i zapewnić dziecku opieki (Instytut Pracy, Zdrowia i Organiza-
cji, Uniwersytet w Nottingham 2012, s. 2).
Dziecko krzywdzone " nr 2 (39) 2012 109
JOANNA WA
ODARCZYK " ŚMIERĆ DZIECI JAKO KONSEKWENCJA KRZYWDZENIA I/LUB ZANIEDBANIA
7. Dzieciobójstwo
Jednym z powodów śmierci dzieci jest - społeczno emocjonalny  próba zrozu-
dzieciobójstwo. Potocznie rozumie się je jako mienia powodów, dla których matka za-
zabicie własnego dziecka. Natomiast w Ko- b3
a urodzone przez siebie dziecko.
deksie karnym w artykule 149 o dzieciobój-
stwie mówi się jedynie w sytuacji, kiedy mat- W analizie prawnej dzieciobójstwa nie
ka zab3
a dziecko w okresie porodu i pod ustaje dyskusja na temat interpretacji okre-
wpływem jego przebiegu. Czyn ten podlega ślenia  pod wpływem przebiegu porodu .
karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do To, czy kobieta działała pod wpływem po-
5 lat. Jest to więc typ uprzywilejowanego za- rodu jest analizowane przez zespół biegłych
bójstwa, a do zakwalifikowania czynu do ww. (biegłego z zakresu medycyny sądowej, po-
artykułu konieczne jest ustalenie spełnie- łożnika, psychiatrę oraz psychologa). Zaś
nia dwóch warunków: 1) zabójstwa dopusz- objawy jakie mogą towarzyszyć dzieciobój-
cza się matka wobec urodzonego przez siebie stwu to: stan oszołomienia, objawy depresji,
dziecka, 2) czyn popełniony jest w okresie po- lęku, agresji, zaburzenia rozumienia bodz
-
rodu i pod wpływem jego przebiegu (Trocha ców i orientacji, wyłączenie z sytuacji, po-
2012, s. 110). Dzieciobójstwo może popełnić budzenie i nadmierna aktywność (Trocha
tylko matka (kobieta, która urodziła dziecko), 2012, s. 110). Niektórzy badacze sprzeciwia-
mająca zamiar pozbawić je życia (dzieciobój- ją się jednak sugerowaniu, że poród, który,
stwo czynne) lub godząca się na jego śmierć ich zdaniem, jest naturalnym procesem fi-
w wyniku jej zaniechania: niepodjęcia czyn- zjologicznym, może wywoływać przeży-
ności, do których jest zobowiązana, np. okry- cia będące podstawą zamachu na dziecko
cia dziecka, podwiązania pępowiny, nakar- (Marzec Holka 2004; Pomarańska Biele-
mienia, zapewnienia ciepła i bezpieczeństwa cka 2010).
(dzieciobójstwo bierne). Zabicie dziecka musi Faktem jest, że po porodzie u wielu ko-
nastąpić w okresie porodu, który nie jest jed- biet pojawiają się różnego rodzaju objawy
noznacznie zdefiniowany  ustala się dłu- depresyjne i lękowe. Mówi się o:
gość jego trwania indywidualnie w każdej " smutku poporodowym (baby blues), który
sprawie na podstawie opinii biegłych, naj- występuje u około 50 80% kobiet i trwa
częściej trwa od kilku do kilkunastu godzin, od około 10 dni do 2 tygodni;
w niektórych sytuacjach do kilku dni. " depresji poporodowej (postpartum depres-
Kwestie związane z dzieciobójstwem są sion), dotykającej około 10 20% matek
kontrowersyjne przede wszystkim ze wzglę- i pojawiającej się na przełomie pierwsze-
du na dwa aspekty: go i drugiego miesiąca życia dziecka;
- prawny  wyodrębnienie tego czy- " zaburzeniach stresowych pourazowych
nu z kategorii  zabójstwo zawartej (PTSD)  dotykają one około 1,5 5,6%
w art. 148 kk i wynikającej z tego po- matek;
wodu mniejszej kary (za zabójstwo gro- " psychozie poporodowej, występującej
zi w Polsce kara pozbawienia wolności u około 0,1 0,2% kobiet i zaczynającej się
nie krótsza niż 8 lat, 25 lat pozbawienia około 2 tygodnie po porodzie (Krzyża-
wolności lub dożywocie) oraz nowska Zbucka 2010, s. 45 46).
110 Dziecko krzywdzone " nr 2 (39) 2012
JOANNA WA
ODARCZYK " ŚMIERĆ DZIECI JAKO KONSEKWENCJA KRZYWDZENIA I/LUB ZANIEDBANIA
Tabela 2. Czynniki ryzyka wystąpienia okołoporodowych zaburzeń psychicznych.
Psychiatryczne Związane z ciążą Psychospołeczne
" Zaburzenia psychiczne " Niechciana ciąża " Trudne wydarzenia życiowe
w rodzinie " Ciąża zagrożona niezależne od ciąży
" Przebyta depresja poporodowa " Traumatyczne doświadczenia " Samotne macierzyństwo
" Zaburzenia psychiczne w poprzednich ciążach " Ciąża nieletniej
w wywiadzie " Ciężki lub urazowy poród " Złe relacje z matką
" Używanie substancji " Problemy finansowe
psychoaktywnych i alkoholu " Złe relacje w rodzinie
" Stan euforyczny po porodzie " Przeprowadzka
y
ródło: Krzyżanowska Zbucka 2010, s. 45.
Niektórzy teoretycy postulują, żeby zre- i znajomych, szczególnie w przypadku bra-
zygnować z kategorii prawnej  dziecio- ku stałego partnera lub zdrady, strach przed
bójstwo i sądzić sprawczynie za zabój- utratą możliwości wyjścia za mąż) oraz eko-
stwo z ograniczoną poczytalnością w chwi- nomiczne (bardzo trudna sytuacja material-
li popełniania czynu (Pomarańska Bielecka na, bezrobocie, wielodzietna rodzina, alko-
2010, s. 35). holizm partnera). O ile przyczyny społeczne
Kluczowym aspektem w kwalifikacji odgrywają większą rolę w przypadku kobiet
czynu jako dzieciobójstwo jest ustalenie bez- nie będących w związku małżeńskim, o tyle
pośredniej zależności pomiędzy porodem motywacje ekonomiczne występują częś-
a zamiarem podjęcia czynu. Wydawać by ciej u kobiet zamężnych. Jedną z najważniej-
się mogło, że planowanie zabójstwa jeszcze szych przyczyn jest brak wsparcia ze strony
w czasie ciąży wyklucza możliwość uznania najbliższych, w tym partnera (Pomarańska
go za dzieciobójstwo. Jednak Sąd Najwyż- Bielecka 2010, s. 36 39; Marzec Holka 2004,
szy wskazał, że  (& ) okoliczność powzięcia s. 90 103).
przez kobietę przed urodzeniem dziecka za- Wspomniany spadek liczby dziecio-
miaru pozbawienia go życia po jego urodze- bójstw interpretuje się jako wynik zmian
niu, lecz w okresie porodu, nie wyłącza prze- społeczno ekonomicznych w kraju. Zmie-
stępstwa dzieciobójstwa (& ) o ile ten zamiar niło się społeczne postrzeganie dzieci spo-
został wykonany pod wpływem przebiegu za związku małżeńskiego oraz samotnego
porodu (OSPiKA 1960, nr 7 8, poz. 217, za: macierzyństwa  nie jest to już tak bardzo
Krzyżanowska Zbucka 2010, s. 34). piętnowane. Poprawiła się również sytuacja
Jak wynika z badań przeprowadzonych ekonomiczna w Polsce. Spadek liczby dzie-
między innymi przez Pomarańską Biele- ciobójstw w ostatnich latach potwierdza
cką oraz Marzec Holkę, dzieciobójczynie tezę o braku zależności pomiędzy skalą tego
to najczęściej kobiety o niskim poziomie przestępstwa a dostępnością aborcji. Dzieje
wykształcenia, mieszkające na wsi, biedne, się tak, ponieważ dzieciobójczynie najczęś-
często będące wcześniej ofiarami przemocy ciej są kobietami, które nie korzystają z po-
ze strony najbliższych (np. męża czy ojca), mocy medycznej, często nie są ubezpieczo-
w wyniku czego prezentują postawę bier- ne. Jednocześnie mają bardzo małą wiedzę
ności i uległości. Analizy motywacji dziecio- na temat seksualności i bardzo póz
no od-
bójczyń doprowadziły do zgodnych wnio- krywają, że są w ciąży. Nie korzystałyby
sków  główne determinanty to przyczy- więc z możliwości dokonania aborcji, gdy-
ny społeczne (obawa przed reakcją rodziny by taka istniała w ich przypadku (Pomarań-
Dziecko krzywdzone " nr 2 (39) 2012 111
ska Bielecka 2010, s. 37). Jedną z propono- listów uważa, że nie rozwiązują one prob-
wanych form zapobiegania dzieciobójstwu lemu dzieciobójstwa, ponieważ okna życia,
są tzw. okna życia. Są to miejsca, w których znajdujące się w miastach, nie są dostępne
można anonimowo zostawić dziecko, nie dla dzieciobójczyń, które pochodzą głównie
narażając go na niebezpieczeństwo utra- ze wsi (K�hn 2010, s. 19; Pomarańska Biele-
ty zdrowia lub życia. Jednak wielu specja- cka 2010, s. 41).
8. Poszerzone samobójstwo
Zabójstwu dziecka może towarzyszyć sa- fizycznej. Częściej pozostawali oni w symbio-
mobójstwo sprawcy, mówi się wtedy o samo- tycznej relacji ze swoim dzieckiem, prezento-
bójstwie poszerzonym. W Holandii przepro- wali nadidentyfikację rodzicielską  poczu-
wadzono badanie porównawcze dotyczące cie rodzica, że dziecko stanowi jego nieod-
czynników związanych z zabójstwem dzie- łączną część. Rodzic więc przenosi agresją na
cka jako funkcji występowania bądz
nie- dziecko jako rozszerzenie agresji przeciwko
występowania parasamobójstwa (nieudanej samemu sobie. Sprawcy tego typu aktów czę-
próby samobójczej) sprawcy3 (Liem i wsp. sto cierpią na zaburzenia psychiczne, np. de-
2010). Wyniki tego porównania potwierdziły presję  zab3
ają więc dzieci, ponieważ uwa-
wcześniejsze ustalenia badawcze dotyczące żają, że życie oznacza dla nich cierpienie.
zabójstw dzieci zakończonych udaną lub nie Zdarza się również, że sprawca zab3
a dzieci,
próbą samobójczą. Według nich sprawcy ta- by sprawić cierpienie partnerce lub partnero-
kich czynów są prawie zawsze biologicznymi wi. Wśród sprawców zabójstw zakończonych
rodzicami ofiar. Zarówno sprawcy, jak i ofia- samobójstwem więcej jest mężczyzn, być
ry zabójstwa dziecka zakończonego próbą może dlatego, że mężczyz
ni generalnie częś-
samobójczą byli średnio starsi od sprawców ciej odbierają sobie życie. W przypadku nie-
i ofiar w przypadkach aktów zabójstw dzie- udanych prób samobójczych po zabójstwie
ci bez próby samobójczej. Sprawcy, którzy po dziecka nie ma nadreprezentacji mężczyzn,
dokonaniu zabójstwa dziecka usiłowali ode- co jest prawdopodobnie wynikiem tego, że
brać sobie życie rzadziej krzywdzili je wcześ- kobiety stosują mniej skuteczne metody sa-
niej i nie zab3
ali dzieci w wyniku przemocy mobójstwa niż mężczyz
ni.
9. Analiza przypadków śmierci dzieci (Child fatality review)
W odpowiedzi na problem śmierci dzie- plinarnej pracy specjalistów pochodzących
ci w wyniku krzywdzenia i/lub zaniedba- z różnych instytucji (medycznych, spo-
nia oraz zdiagnozowania problemu niedo- łecznych, sądowych i policyjnych) (Durfee
szacowania liczby dzieci zmarłych w wy- i wsp. 2002, s. 619; Queen s Printer and Con-
niku krzywdzenia w niektórych krajach troller of HMSO 2007, s. 5 6). Interdyscypli-
powstały zespoły dochodzeniowe w spra- narność zespołu wspomaga szybką wymia-
wach śmierci dzieci  child death review nę informacji pomiędzy osobami zajmują-
teams. Działają one na zasadzie interdyscy- cymi się daną sprawą, w wyniku czego jest
3
Analizowano przypadki zabójstwa dziecka, które zakończyły się parasamobójswem (nieudaną próbą samobój-
czą), ponieważ trudno jest analizować przypadki udanych prób samobójczych, ze względu na brak możliwości uzy-
skania danych np. na temat motywacji sprawcy.
112 Dziecko krzywdzone " nr 2 (39) 2012
większe prawdopodobieństwo rzetelnego 1978 r.) i Wielkiej Brytanii (od 2007 r.), gdzie
rozpoznania przyczyny. To, że przedstawi- podejmują badania w każdym przypadku
ciele różnych instytucji działają razem, za- śmierci dziecka. Zintegrowany system ba-
pobiega również wielokrotnemu męczące- dań dotyczących wszystkich przypadków
mu przesłuchiwaniu rodziców, które może nienaturalnych śmierci występuje również
pogłębiać ich ból. w Australii i Nowej Zelandii. W Belgii i Izra-
Zadaniem zespołów dochodzeniowych elu zespoły dochodzeniowe są powoływane
jest analiza przypadków śmierci dzieci, w ce- do konkretnych przypadków (K�hn 2010,
lu trafnego wskazania przyczyn oraz czyn- s. 18 19). W Polsce nie istnieją tego typu ze-
ników ryzyka. Ustalenia tych zespołów mają społy dochodzeniowe. Analizy przeprowa-
nie tylko poprawić kategoryzację przyczyn dzone w innych krajach pokazują jednak,
śmierci dzieci, ale też pomóc w skutecznej że dogłębne badanie przyczyn śmierci dzieci
profilaktyce tego typu wydarzeń. Tego typu jest niezwykle ważne w tworzeniu skutecz-
zespoły dochodzeniowe istnieją w USA (od nej profilaktyki (Baker 2010).
10. Zakończenie
Śmierć dziecka w wyniku krzywdze- statystyki nie są weryfikowane. Zaś na pod-
nia zwraca uwagę na sam problem krzyw- stawie badań przeprowadzonych w innych
dzenia dzieci. Każdy taki przypadek świad- krajach można zakładać, że liczba przypad-
czy o tym, że zabrakło skutecznej profi ków śmierci dzieci w wyniku krzywdze-
lak-
tyki i wsparcia dla rodziny, czy też reakcji nia jest w Polsce niedoszacowana. Nie ist-
odpowiednich służb. Dlatego też niezwy- nieją także polskie zespoły dochodzeniowe
kle istotne jest, żeby śmierć dziecka była w sprawach śmierci dzieci, czego wynikiem
analizowana i, w przypadku wątpliwości, jest również to, że wszelkie działania profi-
dokładnie badana, dzięki czemu będzie laktyczne nie opierają się na analizach tych
można zapobiegać podobnym przypadkom przypadków i mogą jedynie bazować na da-
w przyszłości. nych zebranych w innych państwach, nie
Jak zostało pokazane, w Polsce braku- uwzględniając specyfiki lokalnej. Rekomen-
je badań dotyczących procesu kategoryzacji dowane jest więc podjęcie podobnych inicja-
przyczyn śmierci dzieci, przez co oficjalne tyw badawczych i analitycznych w Polsce.
The article discusses the issue of child death being a consequence of abuse and/or neglect, as well as resulting
from infanticide or murder-suicide. The paper focuses predominantly on the situation in Poland; it reveals
the scope of the problem and discusses major forms of abuse potentially ending in the child s death. Additio-
nally, the idea of child death review is introduced, i.e. dedicated analysis of deaths among children.
Literatura
Baker G. (2010), Dochodzenie w przypadkach zabójstwa dziecka  procedura Serious Case Review
w Wielkiej Brytanii, Dziecko Krzywdzone, nr 3(32), s. 98 103.
Block R.W. (2002), Child Fatalities, w: J.E.B. Myers, L. Berliner, J. Briere, C.T. Hendrix, C. Jenny,
Th.A. Reid (red.), The APSAC Handbook on Child Maltreatment, London: Sage, s. 293 304.
Dziecko krzywdzone " nr 2 (39) 2012 113
JOANNA WA
ODARCZYK " ŚMIERĆ DZIECI JAKO KONSEKWENCJA KRZYWDZENIA I/LUB ZANIEDBANIA
Cavanagh K., Dobash R.E., Dobash R.P. (2007), The murder of children by fathers in the context of
child abuse, Child Abuse & Neglect, nr 31(7), s. 731 746.
Committee on Child Abuse and Neglect (2001), Distinguishing Sudden Infant Death Syndrome
From Child Abuse Fatalities, Pediatrics, nr 107, s. 437 441.
Department for Children, Schools and Families (2008), Safeguarding children in whom illness is
fabricated or induce. Supplementary guidance to Working Together to Safeguard Children, Lon-
don: HM Government.
Durfee M., Durfee D.T., West M.P. (2002), Child fatality review: an international movement, Child
Abuse & Neglect, nr 26(6/7), s. 619 636.
GUS (2011), Rocznik Demograficzny 2011.
Instytut Pracy, Zdrowia i Organizacji, Uniwersytet w Nottingham (2012), Zapobieganie prob-
lemowi porzucania dzieci, www.nottingham.ac.uk/iwho/documents/childabandonment/
poland/brochure.pdf
Keller Hamela M., Włodarczyk J., Trocha O. (2012), Child Abandonment and its Prevention in Po-
land, w: K. Browne, S. Chou, K. Whitfield, Child Abandonment and its Prevention in Europe,
The University of Nottingham, www.nottingham.ac.uk/iwho/documents/childaban-
donment/manual-of-good-practice.pdf
Korzycka Stalmach M. (2012), Wypadki i urazy wśród niemowląt, małych dzieci i dzieci w wieku
przedszkolnym, Dziecko Krzywdzone, nr 1(38), s. 87 106.
Krzyżanowska Zbucka J. (2010), Okołoporodowe zaburzenia psychiczne a krzywdzenie dzieci, Dzie-
cko Krzywdzone, nr 3(32), s. 44 53.
K�hn G. (2010), Przypadki krzywdzenia dzieci ze skutkiem śmiertelnym, Dziecko Krzywdzone,
nr 3(32), s. 7 23.
Kunz P., Kopacz P. (2007), Analiza porównawcza zgonów gwałtownych i nagłych dzieci i mlodzieży do
14 roku życia w latach 1946-1973 i 1996-2005 w materiale sekcyjnym krakowskiego Zakładu Me-
dycyny Sądowej CM UJ, Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii LVII, s. 318-321.
Kułaga Z., Litwin M., Wójcik P., Jakubowska Winecka A., Grajda A., Gurzkowska B., Napie-
ralska E., Barwicka K., Różdżyńska A., Wiśniewski T. (2009), Aktualne trendy zewnętrz-
nych przyczyn zgonów dzieci i młodzieży w Polsce, Problemy Higieny Epidemiologicznej,
nr 90(3), s. 332 241.
Liem M., de Vet R., Koendraadt F. (2010), Zabójstwo dziecka zakończone parasamobójstwem  porów-
nanie zabójstw dzieci, którym towarzyszyła lub nie próba samobójcza sprawcy, Dziecko Krzyw-
dzone, nr 3(32), s. 89 97.
Marzec Holka K. (2004), Dzieciobójstwo. Przestępstwo uprzywilejowane czy zbrodnia, Bydgoszcz:
Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego.
May Chahal C., Hicks S., Tomlinson J. (2010), Zgony dzieci a krzywdzenie dzieci. Projekt badaw-
czy dotyczący klasyfikacji przyczyn zgonu w opiece szpitalnej, Dziecko Krzywdzone, nr 3(32),
s. 63 97.
Naumann E. (2010), Dziecko jako śmiertelna ofiara przestępstw, Dziecko Krzywdzone, nr 3(32),
s. 24 30.
Piekarska A. (2010), Śmiertelne skutki przemocy rówieśniczej  przegląd i analiza zagadnień, Dziecko
krzywdzone, nr 3 (32), s. 54 62.
Policja (2012a), Dane z Policji z: http://statystyka.policja.pl/portal/st/840/74956/Liczba_ofiar_
przestepstw_w_2011_roku.html?search=8048
Policja (2012b), Dane z Policji z: http://statystyka.policja.pl/portal/st/1102/63417/Dziecioboj-
stwo_art_149.html
114 Dziecko krzywdzone " nr 2 (39) 2012
JOANNA WA
ODARCZYK " ŚMIERĆ DZIECI JAKO KONSEKWENCJA KRZYWDZENIA I/LUB ZANIEDBANIA
Policja (2012c), Dane z Policji z: http://statystyka.policja.pl/portal/st/1109/63510/Porzucenie_
maloletniego_albo_osoby_nieporadnej_art_210.html.
Policja (2012d), Dane z Policji z: http://statystyka.policja.pl/portal/st/945/50869/Przestepczosc_
kobiet.html.
Pomarańska Bielecka M. (2010), Prawna i socjologiczna charakterystyka występku dzieciobójstwa,
Dziecko Krzywdzone, nr 3(32), s. 31 43.
Queen s Printer and Controller of HMSO (2007), Why Jason Died, London: Department for
Children, Schools and Families.
Strona M., Bolechała F. (2010), Medyczno sądowe oraz prawne aspekty dzieciobójstwa z analizą wy-
branych przypadków badanych w Katedrze Medycyny Sądowej Collegium Medicum UJ w latach
1900 2010, Dziecko Krzywdzone, nr 3(32), s. 78 88.
Szredzińska R., Lewandowska K., Podlewska J. (2012), Zdrowie małych dzieci, Dziecko Krzyw-
dzone, nr 1 (38), s. 63 82.
Trocha O. (2012), Przestępstwa wobec małych dzieci, Dziecko Krzywdzone, nr 1 (38), s. 107 115.
Tursz A., Crost M., Gerbouin R�rolle P., Cook J.M. (2010), Underascertainment of child abuse fatali-
ties in France: Retrospective analysis of judicial data to assess under reporting of infant homicides
in mortality statistics, Child Abuse & Neglect, nr 34(7), s. 534 544.
UNICEF (2003), A League Table of Child Maltreatment Deaths in Rich Nations, Innocenti Report
Card No. 5, Florence.
UNICEF (2011), Levels & Trends in Child Mortality. Report 2011, www.childinfo.org/files/Child_
Mortality_Report_2011.pdf
Wojtasik M. (2011), Umieralność dzieci i młodzieży, Dziecko Krzywdzone, nr 3(36), s. 33 45.
O AUTORZE
JOANNA WA
ODARCZYK  socjolożka, doktorantka w Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych
Uniwersytetu Warszawskiego. Od 2009 roku pracuje w Fundacji Dzieci Niczyje. Od 2011 roku
jest koordynatorką działu badawczego FDN. Członkini Polskiego Towarzystwa Socjologicz-
nego.
Dziecko krzywdzone " nr 2 (39) 2012 115