MARIA KOLANKIEWICZ
Uniwersytet Warszawski
Zaniedbywanie dzieci
Artykuł przedstawia definicje zaniedbywania, które jest jedną z form krzywdzenia dzieci. Tradycyj-
ne rozumienie tego pojęcia przedstawiane jako niezaspokojenie potrzeb uzupełnione jest nierespekto-
waniem praw dzieci. Sprawcami zaniedbywania są zaś nie tylko osoby najbliższe dziecku, ale także
osoby związane z instytucjami opieki nad dzieckiem: systemem edukacji, pomocy społecznej, opieki
zdrowotnej i innych. W tym kontekście opisano krzywdzące zachowania dorosłych prowadzące do za-
niedbań: prenatalnych, fizycznych, psychicznych (psychospołecznych), edukacyjnych, skończywszy
na zaniedbaniach cywilno prawnych. Dokonano analizy przyczyn zaniedbywania dzieci oraz jego
skutków krótko- i długoterminowych dla krzywdzonych dzieci. Artykuł podsumowano informacjami
dotyczącymi najważniejszych aspektów w terapii ofiar i ich rodzin, przedstawiając założenia progra-
mów edukacyjnych i profilaktycznych.
1. Definicje
aniedbywanie  obok przemocy fi- opiekun, wychowawca, nauczyciel, lekarz
zycznej, emocjonalnej i wykorzy- itd. Zaniedbywanie może mieć charakter
Z
Zstywania seksualnego  jest jedną trwałej postawy, uporczywych zachowań
z form krzywdzenia. Zaniedbywanie dziecka albo też incydentalnego, ale brzemiennego
to chroniczne lub incydentalne niezaspoka- w skutkach wydarzenia, które przyniosło
janie jego podstawowych potrzeb i/lub nie- szkodę dziecku. Według Brytyjskiego Mini-
respektowanie podstawowych praw, powo- sterstwa Zdrowia zaniedbywanie  oznacza
dujÄ…ce zaburzenia jego zdrowia i/lub trudno- utrzymujÄ…cy siÄ™ brak zaspokojenia potrzeb
ści w rozwoju. Wiele definicji zaniedbywania fizycznych i psychologicznych powodują-
odnosi się przede wszystkim do kwestii za- cy lub mogący powodować poważne szko-
spokojenia potrzeb, ale ponieważ od kilku dy dla zdrowia lub rozwoju dziecka. Może
dziesięcioleci normą społeczną stały się pra- obejmować brak dostarczania odpowiednie-
wa dziecka, to zaniedbywaniem dzieci nale- go pożywienia, schronienia i ubioru, brak
ży również określić przynoszące szkodę nie- ochrony dziecka przed fi krzywdą
zyczna
respektowanie ich praw. lub niebezpieczeństwem lub brak zapew-
Zaniedbanie najczęściej odnosi się do za- nienia mu dostępu do stosownej opieki me-
chowania rodziców lub opiekunów, ale na- dycznej lub leczenia. Obejmuje też zanie-
leży także zachowań innych osób, które zo- dbywanie lub nieodpowiednie reagowanie
bowiązane są do opieki, wychowania, tro- na potrzeby emocjonalne , a także  niewy-
ski i ochrony dziecka. A więc relację dziecka pełnianie ważnych czynności związanych
z osobą, która jest za nie odpowiedzialna: z opieką nad dzieckiem, co pogarsza stan
Dziecko krzywdzone " nr 2 (39) 2012 81
MARIA KOLANKIEWICZ " ZANIEDBYWANIE DZIECI
zdrowia lub utrudnia rozwój osobowości Zaniedbywanie to relacja, która krzyw-
(Browne, Herbert 1999). Może też oznaczać dzi. Charakterystyczne dla zaniedbywanie
zaniechanie, brak działań i troski uznawa- są cechy:
nej za niezbędną do prawidłowego rozwoju - osób, które są zobowiązane prawnie lub
fizycznego, intelektualnego i emocjonalne- zwyczajowo do opieki nad dzieckiem 
go lub dopuszczenie do sytuacji, w których w odróżnieniu od innych form krzyw-
dziecko jest narażone na zagrożenia zdro- dzenia dzieci sprawca zaniedbań jest na
wia lub życia. Browne i Herbert, którzy roz- ogół znany; w przypadku zaniedbania
różniają czynne i bierne formy krzywdzenia, mniej istotna jest intencja sprawcy  nie
dokonują też podziału zaniedbywania na musi to być rozmyślne działanie, niekie-
umyślne i niezamierzone zaniechanie wy- dy do zaniedbania dochodzi z nieuwa-
pełniania obowiązków wobec podopieczne- gi, niewiedzy, braku wyobraz
ni, braku
go. Ponieważ zaniedbanie, w odróżnieniu umiejętności lub możliwości;
od innych form krzywdzenia może polegać - relacji powodującej krzywdę dziecka 
na zaniechaniu działań, dlatego niekiedy może oznaczać trwałą postawę rodziców/
określane jest jako  pasywna forma krzyw- opiekunów, nagminne postępowanie wy-
dzenia. wołujące szkodę u dziecka lub incydental-
Ponieważ WHO każdą formę przemo- ne zdarzenie; relacja ta może być nieade-
cy określa jako  zamierzone lub niezamie- kwatna do potrzeb, zaburzona, konflikto-
rzone działanie osoby dorosłej, społeczeń- wa, zdezorganizowana na tyle, że naraża
stwa lub państwa, które ujemnie wpływa na dziecko na niebezpieczeństwo, wystawia
zdrowie, rozwój fizyczny lub psychospołecz- na zagrożenie jego zdrowie, rozwój (Kla-
ny dziecka , to zgodnie z tym rozumieniem syfikacja diagnostyczna DC: 0-3 R);
zaniedbywanie dzieci można również anali- - skutków wynikających z niezaspokoje-
zować w kontekście działań społeczeństwa nia potrzeb dziecka, braku ochrony jego
i państwa. Można zatem tu mówić o braku praw  szkoda, uszczerbek na zdrowiu
zaspokojenia potrzeb dziecka w instytu- i/lub rozwoju dziecka, w krańcowych
cjach odpowiedzialnych za dzieci  w sy- przypadkach  polegajÄ…cych na utracie
stemie pomocy społecznej, edukacji, opieki zdrowia lub życia; w niektórych defini-
zdrowotnej, a także analizować całą organi- cjach za skutek zaniedbywania uznawa-
zację systemu opieki nad dziećmi w aspekcie ne jest także ryzyko wystąpienia szkody,
zaspokojenia potrzeb i respektowania praw wystawienie na zagrożenie utraty bez-
różnych grup dzieci. pieczeństwa czy zdrowia.
2. Skutki zaniedbywania
Trudności w dostrzeżeniu i określeniu nia kwestii minimalnego poziomu (standar-
zaniedbywania dzieci polegają też na kwa- du) wystarczającej (adekwatnej) opieki nad
lifikowaniu niekorzystnych zachowań ro- dzieckiem. Rozumienie pojęcia zaniedby-
dziców w kontekście norm i wymagań pa- wania dzieci i różnicowanie jego rodzajów
nujących w określonym środowisku. Poję- jest zdeterminowane społecznym osądem
cie zaniedbywania powiązane jest z normą i profesjonalnymi wskazaniami. Określanie,
społeczną (prawną i obyczajową), wyma- czym jest zaniedbywanie, jakie zaniechania
ganiami różnymi kulturowo i zmiennymi i zachowania obejmuje, oparte jest na sta-
w czasie; wymaga  rozpatrywania i ustale- le ewoluujących standardach i wartościach
82 Dziecko krzywdzone " nr 2 (39) 2012
MARIA KOLANKIEWICZ " ZANIEDBYWANIE DZIECI
społeczno kulturowych dotyczących opie- wać poważną krzywdę w rozwoju dziecka
ki nad dzieckiem, które są zmienne wskutek oraz rzutować w przyszłości na jego dorosłe
nieustannego rozwoju cywilizacyjnego, eko- życie (& ). Liczne badania, w tym długolet-
nomicznego oraz zależą od kontekstu kultu- nie studia, dostarczają niezbitych dowodów,
rowego, jak i ustaleń nauki na temat niezby- że krzywdzenie i zaniedbywanie emocjo-
walnych, koniecznych warunków prawidło- nalne w dzieciństwie jest silnie powiązane
wego rozwoju dziecka (Jarosz 2008). Opis, z długą listą trudności emocjonalnych, po-
kwalifikacja i ocena zaniedbań różni się w za- znawczych i behawioralnych w póz
niejszym
leżności od tego, kto i w jakim celu jej doko- okresie dzieciństwa, w okresie dojrzewania
nuje. Inaczej traktuje rodzicielskie zaniedba- i dorosłości (Glaser 2003, s. 8).
nia pedagog czy pracownik socjalny, których Tabela poniżej schematycznie przedsta-
zadaniem jest pomoc dziecku i wzmocnienie wia przykładowe sytuacje zaniedbania w
kompetencji i umiejętności wychowawczych relacji rodzice dziecko. Te same działania,
rodziców, inaczej lekarz, który podejmuje in- zachowania i zaniechania rodziców mogą
terwencję medyczną, a inaczej policjant czy jednak mieć różny wpływ na dziecko. Jego
prokurator, który ustala winę i odpowie- reakcje mogą być uzależnione od wieku,
dzialność za czyny. Chociaż czasem skut- stopnia rozwoju, posiadania rodzeństwa lub
ki zaniedbania mogą być trudno zauważal- kontaktu z innymi osobami, które są skłon-
ne, zawsze za najbardziej istotne uważa się ne odpowiadać na potrzeby dziecka. Naj-
stwierdzenie negatywnego wpływu relacji bardziej narażone na szkodliwy wpływ za-
na dziecko. I pomimo wątpliwości związa- niedbań rodzicielskich są małe dzieci  ze
nych z oceną konsekwencji zaniedbań skutki względu na swoją bezbronność, zamknięcie
te muszą być potwierdzone badaniami zdro- w bliskich relacjach z rodzicami przy ogra-
wia i psychiki dziecka (Iwaniec 2003, s. 28). niczonej kontroli ze strony innych osób oraz
W celu poznania stanu dziecka i skonstru- fakt, że pierwsze relacje z opiekunem sta-
owania planu interwencji i pomocy istotne nowią trwałą bazę, która modeluje jego re-
jest oszacowanie rozmiarów i konsekwencji lacje z innymi w przyszłości. Krzywdzenie
doznanej krzywdy. i zaniedbywanie emocjonalne ma szkodli-
Choć można wyróżnić cechy charaktery- wy wpływ na tworzenie więzi, więc zanie-
styczne zaniedbywania, na jakie może być dbywanie we wczesnym dzieciństwie może
narażone dziecko, to jednak w wielu przy- mieć poważniejsze skutki dla jego rozwo-
padkach niemożliwe jest wyodrębnienie tej ju (Glaser 2006). W każdej jednak sytuacji
formy krzywdzenia od innych, ponieważ mogą też zaistnieć czynniki ochronne 
często współwystępuje z krzywdzeniem stabilne warunki życia, odporność, wyso-
emocjonalnym i towarzyszy innym formom ki poziom inteligencji dziecka, obecność ro-
krzywdzenia. Zdaniem Glaser,  coraz po- dzeństwa lub innych ważnych dla dziecka
wszechniej uznaje się, że krzywdzenie i za- osób mogą osłabić niszczące oddziaływanie
niedbywanie emocjonalne może spowodo- zaniedbywania.
Dziecko krzywdzone " nr 2 (39) 2012 83
Tabela 1. Schemat przykładowych zachowań rodzicielskich oraz możliwych oznak i skutków u dzieci.
Zachowania rodziców Oznaki i skutki wywołane u dziecka
Spożywanie alkoholu przez matkę w czasie ciążyFAS, FAE, opóz
niony rozwój psychomotoryczny, przedwczesny poród, uszko-
dzenie mózgu
Palenie papierosów w czasie ciążyNiska waga urodzeniowa, skłonność do alergii i astmy
Przyjmowanie środków psychoaktywnych, nadużywanie leków przez matkę Zespół odstawienia, niska waga urodzeniowa, możliwe uszkodzenia mózgu,
w czasie ciąży wcześniactwo
Stres i depresja, niechciana ciąża, wrogość i konflikty w rodzinie Niepokój, płaczliwość, kłopoty z jedzeniem i snem
Niedostateczne lub niewłaściwe żywienie Niska waga, niski wzrost, wątła budowa ciała, bladość skóry, mała odporność
na choroby, bóle brzucha, próchnica, wady postawy, krzywica; dziecko senne,
apatyczne
Niewłaściwe ubranie Odzież i obuwie nieodpowiednie do pogody i pory roku, niedostosowane do
rozmiarów dziecka, brudne
Brak lub nieodpowiednie warunki w domu dla dziecka, pozostawiane dziecka Dziecko nie ma w domu swojego miejsca, warunki zagrażają zdrowiu i bezpie-
samego w domu, pozbawienie dziecka schronienia czeństwu, wypadki, w skrajnych sytuacjach dziecko jest wyrzucane z domu,
niewpuszczane do domu, niezameldowane lub wymeldowane
Brak opieki i nadzoru, brak zainteresowania tym, co robi dziecko i gdzie przeby- Dziecko przebywa w miejscach niebezpiecznych, w sytuacjach zagrażających,
wa, brak kontroli może stać się ofiarą osób, które je wykorzystają
Brak troski o zdrowie, higienę, opiekę medyczną, odpowiednie leczenie, niere- Dziecko brudne, blade, choroby skóry, świerzb, wszawica, próchnica, brak szcze-
agowanie na sygnały choroby ze strony dziecka, niezgłaszanie do lekarzy po- pień i badań profilaktycznych, nieodpowiednie leczenie lub niepodejmowanie
ważnych urazów i wypadków , brak poszukiwania pomocy w sytuacjach, kiedy leczenia w przypadku chorób, poczucie wstydu
jest ona powszechnie uważana za konieczną, zaniedbywanie konsultacji specja-
listycznych
84
M
ARIA
K
OLANKIEWICZ
" ZANIEDBYWANIE DZIECI
Dziecko krzywdzone " nr 2 (39) 2012
prenatalne
Zaniedbanie
zyczne
Zaniedbanie fi
Zachowania rodziców Oznaki i skutki wywołane u dziecka
Brak troski o zaspokojenie potrzeb psychicznych: poczucia bezpieczeństwa, Opóz
nienie rozwoju dzieci, niewytworzenie bezpiecznego przywiązania, lęk,
przywiązania, akceptacji, przynależności, brak oznak fizycznej bliskości niepokój, moczenie się, stereotypie, stres, zaburzenia odżywiania, zaburzenia
snu, mała aktywność poznawcza i mniejsze umiejętności eksplorowania świa-
ta, obniżona zdolność uczenia się i budowania poczucia kompetencji, autono-
mii, sprawstwa, przygnębienie, strach, niska samoocena, u starszych zaburze-
nia osobowości
Relacja z dzieckiem pozbawiona przyjemności, rzadki kontakt werbalny i fizycz- Smutny, ograniczony afekt, wycofanie, poczucie nieszczęścia
ny z dzieckiem
Psychiczna, emocjonalna niedostępność Utrudniony lub uniemożliwiony zdrowy i prawidłowy rozwój dziecka, niezdol-
ność do rozpoznawania i nazywania uczuć, brak zdolności samokontroli i au-
tonomicznego regulowania emocji, zaburzenia rozwoju, wycofanie kontaktach
z innymi, brak empatii
Niezauważanie sygnałów płynących od dziecka, ignorowanie lub nieumiejęt- Niepewność i nieumiejętność nawiązywania kontaktów z innymi, słaba empa-
ność zaspokajania potrzeb dziecka, niereagowanie na nie, niemówienie do dzie- tia, opóz
nienia w rozwoju psychoruchowym, opóz
nienia w umiejętnościach ję-
cka zykowych, mniejsze zaangażowanie w zabawę
Bezradność, nieudzielanie pomocy, wsparcia Niska samoocena, poczucie bycia mało wartościowym, mniejsza zdolność do
szukania pomocy
Obojętność, niska jakość opieki, niezaradność Niskie poczucie własnej wartości, niskie poczucie przynależności, zwracanie na
siebie uwagi, trudności w nawiązywaniu kontaktów, zależność od innych, de-
presje
Odrzucenie połączone z tendencją do gniewu Powstanie przywiązania unikowego, nieśmiałość, uległość, problemy w radze-
niu sobie w trudnych sytuacjach
Złość, wrogość werbalna, napięcie, przemoc Dziecko przestraszone, zaniepokojone, lękliwe, uległe lub zbuntowane, agre-
sywne lub unikowe, w relacji z innymi dużo niepokoju, złości; u starszych cza-
sem zachowania antyspołeczne, działania przestępcze
Uniemożliwianie rozwoju społecznego, izolowanie dziecka od rówieśników, Dziecko nie ma kontaktów z kolegami, nie przebywa poza domem; w relacjach
więzienie dziecka z rówieśnikami wycofanie się, izolowanie się, czasem lęk, agresja, mniejsza goto-
wość do współpracy, czasem ucieczki z domu
Brak reakcji i przyzwolenie na zachowania zagrażające zdrowiu Dziecko ma przyzwolenie na palenie papierosów, picie alkoholu, używanie sub-
stancji psychoaktywnych
Przyzwalanie na zachowania stojące w sprzeczności z normami społecznymi, Agresja, kradzieże, przestępczość
wykorzystywanie dziecka do kradzieży
Dziecko krzywdzone " nr 2 (39) 2012
M
ARIA
K
OLANKIEWICZ
" ZANIEDBYWANIE DZIECI
85
Zaniedbanie psychiczne (psychospołeczne)
Zachowania rodziców Oznaki i skutki wywołane u dziecka
Brak troski o rozwój umysłowy, kształcenie dziecka, niedopilnowanie obecności Brak wymaganych podręczników i przyborów szkolnych, nieobecności w szko-
w szkole, wypełniania zadań domowych, niezapewnienie odpowiedniej stymu- le, spóz
nianie się na lekcje, brak przygotowania do lekcji, słabe wyniki w nauce,
lacji poznawczej, nierealizowanie wskazanych badań lub zajęć specjalistycznych senność, apatia, mniejsza wytrwałość i zaangażowanie w pracy szkolnej, waga-
rowanie
Niezapisanie dziecka do szkoły, udaremnianie odpowiadającej możliwościom Dziecko nie chodzi do szkoły lub realizuje obowiązek szkolny niezgodnie ze
dziecka kariery edukacyjnej swoimi możliwościami, nie korzysta z zaleconych badań i konsultacji pedago-
gicznych i psychologicznych
Uniemożliwianie samorealizacji, rozw3
ania zdolności Mimo możliwości rodziny dziecko nie uczęszcza na zajęcia sprzyjające rozwo-
jowi
Niezapewnienie możliwości doświadczania i uczenia się Nieprzystosowanie społeczne, niska autonomia, małe umiejętności radzenia so-
bie z problemami interpersonalnymi i współpracy w grupie, słaba odporność na
stres
Nierespektowanie prawa dziecka do tożsamości  nierejestrowanie jego naro- Dziecko nie ma metryki, numeru PESEL, nie jest zarejestrowane w służbie zdro-
dzin wia
Brak respektu do prawa dziecka do posiadania i poznania obojga rodziców, nie- Dziecko bez możliwości dochodzenia ojcostwa, poznania ojca, doświadczania
uznawanie dziecka przez ojca, nieustalanie ojcostwa jego opieki i odpowiedzialności
Pozostawienie dziecka w oknie życia Dziecko nie ma możliwości ustalenia, odszukania i poznania rodziców
Zaniedbanie zarejestrowania dziecka w służbie zdrowia, niezapisanie do szkoły Dziecko nie jest poddawane obowiązkowym badaniom profilaktycznym, nie re-
alizuje obowiÄ…zku szkolnego
Lekceważenie prawa dziecka do informacji, wypowiedzi i zajmowania stanowi- Brak możliwości bycia poinformowanym i wysłuchanym w rodzinie i instytu-
ska w sprawach, które go dotyczą cjach decydujących o losach dziecka, dziecko czuje się przedmiotem w rękach
dorosłych
y
ródło: opracowanie własne.
86
M
ARIA
K
OLANKIEWICZ
" ZANIEDBYWANIE DZIECI
Dziecko krzywdzone " nr 2 (39) 2012
Zaniedbanie edukacyjne
prawne
Zaniedbanie cywilno
MARIA KOLANKIEWICZ " ZANIEDBYWANIE DZIECI
Bardzo poważnymi skutkami prenatal- innej rodzinie w postaci deklaracji woli 
nego zaniedbywania dziecka jest płodo- wyrażenia zgody na adopcję dziecka przez
wy zespół poalkoholowy. Alkohol spoży- inną rodzinę ( blankietowego zrzeczenia się
wany przez matkę w czasie ciąży powoduje dziecka ) to norma, która pozwala uznać ten
poważne uszkodzenia płodu. Dziecko ro- czyn także za powierzenie dziecka. Jednak
dzi się mniejsze, ma charakterystyczne ce- wielu autorów oba przypadki ostatecznego
chy dysmorfii twarzy, mniejszy obwód gło- opuszczenia dziecka określa mianem porzu-
wy, często anomalie w budowie ciała, a prze- cenia, zaznaczając, że może ono mieć jawny
de wszystkim uszkodzenia mózgu, które są bądz
ukryty charakter (Iwaniec 2002).
przyczyną poważnych problemów rozwo- Najbardziej drastycznym skutkiem za-
jowych. Skutki uszkodzeń mózgu w okresie niedbania i porzucenia może być śmierć
tak dynamicznego jego rozwoju w okresie dziecka. Nie zawsze jednak śmiertelne wy-
życia płodowego trwają przez całe życie i są padki dzieci są rejestrowane i analizowane
trudne do skorygowania. jako skutek krzywdzenia czy zaniedbania.
SkrajnÄ… formÄ… zaniedbania dziecka jest Od lat 70. XX wieku postuluje siÄ™ obowiÄ…zek
porzucenie go. Z porzuceniem mamy do raportowania przypadków śmiertelnych,
czynienia wówczas, kiedy rodzice pozo- jednak wyniki międzynarodowych badań
stawiajÄ… dziecko bez opieki, wystawiajÄ…c je opracowanych w 2006 roku przez eksperta
na zagrożenie zdrowia lub życia. Niektó- ONZ wskazują, że skala zjawiska nadal nie
rzy każde ostateczne opuszczenie dziecka jest znana i brakuje porównywalnych syste-
traktują jako porzucenie, inni różnicują ten mów pozwalających na oszacowania i po-
czyn rodziców w zależności od intencji ro- równywanie tego zjawiska w różnych kra-
dziców i miejsca pozostawienia dziecka. Je- jach (Kühn 2010). CzÄ™sto trudno jest jedno-
śli nowo narodzone dziecko pozostawione znacznie określić przyczynę zgonu dziecka
jest w szpitalu lub innym bezpiecznym miej- i zakwalifikować go jako skutek zaniedbań,
scu z intencjÄ… powierzenia go innej rodzinie, ale rejestrowanie i opisywanie przypad-
to czyn ten nie musi być oceniony jako za- ków śmiertelnych dzieci może być jednym
niedbanie. Jeśli rodzice zabezpieczą dziecko ze wskaz
ników rażącego zaniedbywania/
i dopełnią wszelkich związanych z tym for- krzywdzenia dziecka. Dlatego lekarze, przyj-
malności prawnych można uznać, że  choć mując ofiary wypadków, urazów, oparzeń,
decyzja ma tak ostateczny charakter  jest są zobowiązani analizować i kwalifikować
to powierzenie dziecka innej osobie. Nato- przyczyny poważnego stanu i śmierci dzie-
miast jeśli pozostawiają je w miejscu i wa- cka. Analiza ta polega też na potwierdzeniu
runkach grożących utratą zdrowia lub ży- lub wyeliminowaniu podejrzeń, że dziecko
cia, jest to porzucenie  czyn karalny rodzi- mogło być ofiarą krzywdzenia. Podejrzenie,
ców i skrajnie trudna sytuacja dla dziecka. że dziecko mogło być ofiarą krzywdzenia
Nie tylko intencja rodziców, ale też skutek wymaga każdorazowego zbadania i zgłosze-
w postaci zabezpieczenia dziecka (jego bez- nia sprawy do prokuratury. Badania prze-
pieczeństwa i jego praw) lub narażenia go na prowadzone w Wielkiej Brytanii i USA wy-
niebezpieczeństwo różnicuje ten czyn. Le- kazały, że najczęstszą przyczyną wypadków
gitymizacja niejawnego sposobu porzuce- śmiertelnych małych dzieci jest zaniedbanie
nia dziecka oznacza zgodę na niezabezpie- lub skumulowanie zaniedbań i przemocy.
czenie jego podstawowych praw  prawa Za przejaw zaniedbania dziecka uznaje
do tożsamości i znajomości swoich rodziców. się też zespół nieorganicznego zaburzenia
Można też uznać, że właśnie przyzwolenie rozwoju (failure-to-thrive) definiowany jako
społeczne i prawne na powierzenie dziecka niedostateczny przyrost wagi i wzrostu oraz
Dziecko krzywdzone " nr 2 (39) 2012 87
MARIA KOLANKIEWICZ " ZANIEDBYWANIE DZIECI
opóz
nienie ogólnego rozwoju dziecka (Iwa- nia na bodz
ce oraz sposób rozpoznawania,
niec 2003). Jest rozpoznawany na podstawie rozumienia i regulowania stanów emocjo-
wielu różnych objawów, takich jak: poważ- nalnych, organizowania własnego doświad-
ne opóz
nienie we wzroście, opóz
niony pro- czenia. Ciepło, bliskość, intymny i ciągły
ces kostnienia oraz trudności w rozwoju psy- kontakt dziecka z matką lub zastępującą ją
chosomatycznym, co często związane jest osobą są podstawowe dla jego zdrowia psy-
z chorobami, nieodpowiednią dietą, proble- chicznego. Deprywacja macierzyńska, brak
mami z karmieniem, zaburzonÄ… relacjÄ… mat- kontaktu z osobÄ… odpowiadajÄ…cÄ… na potrze-
ka dziecko, niepewnym przywiązaniem by dziecka prowadzi do poważnych zabu-
oraz dysfunkcjonalnością i ubóstwem ro- rzeń rozwojowych. Obiektem przywiązania
dziny (Iwaniec 2003). Zespół ten pierwotnie jest konkretna osoba  ta, która jest wyróż-
opisany był jako depresja anaklityczna i ho- niona jako stała, dostępna, wrażliwa, reagu-
spitalizm (choroba sieroca)  zjawisko cha- jÄ…ca i odpowiadajÄ…ca na potrzeby. PrzywiÄ…-
rakterystyczne dla dzieci wychowywanych zanie jest systemem funkcjonujÄ…cym w rela-
w instytucjach i pozbawionych relacji ze cji rodzic/opiekun dziecko determinujÄ…cym
znaczącym opiekunem (Spitz 1945). Kluczo- wzajemną bliskość. Jeśli dziecko wychowu-
wym powodem tych zaburzeń są czynniki je się pod opieką osób nieczułych, niewrażli-
psychospołeczne  brak stałego wrażliwego wych, nieodbierających jego sygnałów i nie-
i zaspokajającego potrzeby psychiczne dzie- potrafiących adekwatnie reagować na jego
cka opiekuna, brak komunikacji afektyw- potrzeby, to toczy ono nieustannÄ… walkÄ™
nej i możliwości nawiązania więzi, ubogie, o uwagę i zaspokojenie, o przetrwanie. Zda-
mało stymulujące środowisko, deprywacja niem Bowlby ego, system przywiązania jest
emocjonalna. Obserwacje dzieci z objawa- reaktywowany w sytuacji zagrożenia (stre-
mi depresji anaklitycznej przeprowadzone su, rozdzielenia, przemocy)  dziecko szu-
w latach 40. i 50. w instytucjach opiekuń- ka bliskości i bezpieczeństwa, zaś uśpiony,
czych o dużej liczbie dzieci i niewystarcza- gdy dziecko czuje się bezpieczne  sprzyja
jącej liczbie opiekunów i powtarzane przez wtedy eksploracji i poznawaniu świata i lu-
innych badaczy w warunkach wychowania dzi, uczeniu siÄ™ i rozw3
aniu poczucia auto-
zbiorowego (Goldfarb, Rheingold i Bayley, nomii. W ten sposób przywiązanie jest syste-
Tizard i Joseph, Hodges, Rutter i in.; w Pol- mem gwarantujÄ…cym przetrwanie, dajÄ…cym
sce: Olechnowicz, Lis) potwierdzały wnioski bezpieczeństwo i stymulację do eksplora-
o istotnych skutkach deprywacji emocjonal- cji, doświadczania, uczenia się, budowania
nej nie tylko w sferze kształtowania stylów i odczuwania sprawstwa i poczucia własnej
przywiązania, ale też rozwoju emocjonal- wartości (Brisch 2012). U dzieci zaniedbywa-
nego, społecznego, poznawczego. Długość nych we wczesnym dzieciństwie, krytycz-
trwania deprywacji emocjonalnej, czas po- nym okresie rozwoju emocjonalno społecz-
bytu w środowisku niesprzyjającym zaspo- nego, tworzy się niedający poczucia bezpie-
kojeniu podstawowych potrzeb oraz wiek czeństwa zdezorganizowany lub lękowy typ
dziecka były najważniejszymi predykatora- przywiązania. Deprywacja powoduje nie
mi póz
niejszego rozwoju. tylko reakcję stresową, ale też prowadzi do
Kluczowe dla rozwoju emocjonalne- deficytów rozwojowych. Długotrwałe skutki
go człowieka jest opisane przez Bowlby ego stresu mogą polegać na zakłóceniach w ak-
(2007) przywiązanie. Teoria przywiązania tywności mózgu, procesach pamięci, po-
jest podstawą dzisiejszych analiz wczesnych wstaniu zespołu nadpobudliwości ruchowej
relacji dziecka z matką. Relacji ważnych dla z zaburzeniami uwagi, obniżoną samooce-
rozwoju, bo stanowiÄ…cych wzorzec reagowa- nÄ…. Koncentracja na przetrwaniu i poszuki-
88 Dziecko krzywdzone " nr 2 (39) 2012
MARIA KOLANKIEWICZ " ZANIEDBYWANIE DZIECI
waniu bezpieczeństwa powoduje, że dzie- Na podstawie doświadczenia wczesne-
cko nie wykorzystuje możliwości eksplora- go dzieciństwa dziecko buduje  wewnętrz-
cji, ciekawości i zdobywania doświadczeń, ny model roboczy , tj. umysłowy model tego,
a także uczenia się. Niepodejmowanie ini- czego można oczekiwać po bliskim związku.
cjatyw poznawczych sprawia, że dziecko Taki model jest podstawą trwałej predyspo-
ma mniej satysfakcji z własnych osiągnięć, zycji emocjonalnej, jest odporny na zmiany
mniejsze poczucie autonomii i sprawstwa. i kształtuje póz
niejsze intymne relacje z in-
Postawa taka może być utrwalona i pozo- nymi, decyduje o umiejętnościach uczenia
stać jako wzór powodujący koncentrowanie się. George, Kaplan i Main (1985) potwierdzili
się na chwili obecnej, mniejsze umiejętności tezę, że style przywiązania przekazywane są
przewidywania i planowania, mniejsze aspi- międzygeneracyjnie, doświadczenia z dzie-
racje i pragnienia. ciństwa wpływają na postawy rodzicielskie.
3. Czynniki ryzyka i przyczyny krzywdzenia
W badaniach nad rozwojem dzieci opisa- ci, odwołując się do ekologicznej teorii Bro-
no czynniki tkwiące w rodzinach, które są fenbrennera (Belsky 1999). Belsky uważa, iż
przyczynami zaniedbywania dzieci powo- złe traktowanie dzieci jest zjawiskiem o zło-
dującego nieorganiczne zaburzenia rozwoju żonym pochodzeniu i wskazuje na czynniki
(Iwaniec 2003): ryzyka i upatrujÄ…c jego przyczyn w:
- zaburzenia psychiczne u matek: depre- - rozwoju ontogenicznym jednostki, histo-
sje, wyobcowanie, zaburzenia umysłowe, rii dzieciństwa, aktywności, cechach oso-
trudności w postrzeganiu potrzeb włas- bowościowych,
nych i dziecka, w postrzeganiu i ocenie - cechach rodziców: historia przemocy, za-
rzeczywistości, niezdolność do empatii, niedbania w rodzinie, odrzucenie emo-
nieodpowiednie żywienie, odrzucenie, cjonalne, brak ciepła, brak wiedzy i do-
ignorowanie dziecka; świadczenia w opiece nad dzieckiem,
- dysfunkcje rodzin: problemy małżeńskie, młodzi rodzice, niedoświadczeni, samot-
zmienność partnerów, trudności życiowe, ni, psychopatologie rodziców (depresja,
wysoki poziom gniewu, konflikty, alkoho- stres, brak tolerancji na stres, uzależnie-
lizm, ubóstwo, bezrobocie, trudne warun- nia, agresja, niska samoocena);
ki socjalne, wysoki poziom stresu, izolacja; - cechach dziecka: wcześniak, niska waga
- zachowanie dziecka, jakie może niszczyć urodzeniowa, mało komunikatywne,
interakcje i więz
między rodzicami a dzie- płaczące, nadpobudliwe, z kłopotami ze
ckiem, a czasem prowadzić do maltreto- snem, jedzeniem, dzieci niechciane, nie-
wania: niespokojne, nadmiernie aktyw- pełnosprawne;
ne, nerwowe, nadpobudliwe, wymagajÄ…ce - cechach rodziny (mikrosystemu): relacjach
uwagi, agresywne, mające niechęć do je- wewnątrz rodziny, brak harmonii, konflik-
dzenia, trudności z jedzeniem i snem albo ty w rodzinie, zerwania wewnątrz rodziny,
też apatyczne, ospałe, długotrwale smut- rozbicie rodziny, trudne warunki życia;
ne, wycofane, nienawiązujące kontaktu. - w cechach społeczeństwa (ekosystemu):
bezrobocie, bieda, brak wsparcia, izolacja,
Podobnie inni badacze tworzyli mode- brak zakorzenienia, ruchliwość społecz-
le wieloczynnikowych uwarunkowań zja- na, brak zakorzenienia, kryzys społeczny,
wiska krzywdzenia i zaniedbywania dzie- anomia;
Dziecko krzywdzone " nr 2 (39) 2012 89
MARIA KOLANKIEWICZ " ZANIEDBYWANIE DZIECI
- cechach makrosystemu: globalne wzo- czeń ze względu na istnienie zaobserwowa-
ry kulturowe przyzwalające na przemoc, nych zjawisk: multifinalności, czyli  faktu,
kryzys ekonomiczno społeczny, anomia, że podobne, a nawet niemal identyczne do-
brak poszanowania praw i wartości dzie- świadczenia mogą prowadzić do odmien-
cka, akceptacja dla kar cielesnych. nych skutków i ekwifinalności, czyli tego,
 że zróżnicowane procesy rozwojowe za-
Badania wykazały też międzypokolenio- chodzące u różnych jednostek mogą po-
wą transmisję wzorów rodzinnych  relacji ciągać za sobą podobne następstwa (Gla-
małżeńskich, wyrażania i komunikowania ser 2006). Jednak bezsprzeczny jest szkod-
emocji, sposobu traktowania dzieci, stylu ro- liwy wpływ sytuacji zaniedbania dziecka
dzicielstwa. Okazało się, że matki, które cha- w najwcześniejszej fazie życia na rozwój jego
rakteryzowały się niepewnym stylem przy- mózgu. W życiu płodowym i w pierwszym
wiązania przekazywały ten wzór w relacjach roku życia mózg zwiększa swoją objętość
swemu dziecku. Co świadczy o tym, że typ (z 400g w chwili urodzenia do 1000g w wie-
przywiązania można  dziedziczyć w rodzi- ku 12 miesięcy) i kształtuje się jego struktu-
nie. W toku interakcji z opiekunem dziecko ra, w tym czasie przemieszcza się większość
formuje wzorzec reagowania na bodz
ce i roz- neuronów mózgowych.  W ciągu dwóch
w3
a sposób regulowania własnych stanów, pierwszych lat życia zachodzi intensywny
uczy się rozumienia siebie i innych. W rodzi- sekwencyjny rozwój oraz nadprodukcja ak-
nach zaniedbujących dzieci, niewrażliwych sonów, dendrytów i synaps w różnych rejo-
na ich potrzeby również dochodzi do so- nach mózgu. Jest to okres dużej plastyczności
cjalizacji emocji, przyswajania niezdolności mózgu i właśnie od czynników środowisko-
do rozpoznawania i nazywania uczuć (Crit- wych zależy, które synapsy i połączenia neu-
tenden 1988). Browne i Herbert (1999) zwra- ronowe przetrwają i będą póz
niej używane,
cają uwagę na fakt, że krzywdzenie i zanie- a które nieużywane zanikną. We wczesnym
dbywanie dziecka przez rodziców zwiększa rozwoju mózgu wyróżnia się okresy krytycz-
ryzyko krzywdzenia tych dzieci przez inne ne i negatywne zdarzenia mogą wyrządzić
osoby w rodzinie i poza nią oraz na to, że poważne szkody w jego rozwoju. Proces doj-
dziecięce doświadczenie przemocy może po- rzewania mózgu jest zdeterminowany czyn-
wodować, że w dorosłości osoby te będą sto- nikami środowiskowymi na dwa sposoby,
sować przemoc wobec swych dzieci. jest to rozwój oparty na oczekiwanych do-
Zaniedbywanie powoduje zaburzenia świadczeniach (który nie może zachodzić,
przywiązania, co ogranicza rozwój mózgu, jeśli w okresie krytycznym nie pojawi się
ponieważ skupia się on wówczas na prze- konkretne zdarzenie) i rozwój uzależniony
trwaniu, a nie rozwoju. W ostatnich dwu- od doświadczeń. W pierwszym przypadku
dziestu latach nowych wyjaśnień tych zja- chodzi o wyłonione w toku ewolucji, prze-
wisk dostarczyły badania psychoneurolo- widywalne okoliczności typowe dla dane-
giczne. Wykazano, że wysoki poziom stresu go gatunku, czyli bodz
ce z góry ustalone, na
ma wpływ na wydzielanie hormonów, a za- które synapsy  oczekują w konkretnych fa-
tem zaniedbanie i krzywdzenie emocjonalne zach rozwoju.  Jeśli chodzi o niemowlęta to
dziecka może uszkadzać system endokryno- przewiduje się, że nowe bodz
ce będą poja-
logiczny. U dziecka zaburzenia więzi ozna- wiać się w sposób bezpieczny, opiekuńczy,
czają zaburzenia w rozwoju mózgu (Nelson przewidywalny, powtarzalny, stopniowy
i in. 2002). W badaniach nad krzywdzeniem i dostosowany do etapu rozwoju dziecka .
zwraca się jednak uwagę na trudności w prze- Rozwój uzależniony od doświadczeń to ta-
widywaniu skutków konkretnych doświad- kie połączenia neuronowe, które powstają
90 Dziecko krzywdzone " nr 2 (39) 2012
MARIA KOLANKIEWICZ " ZANIEDBYWANIE DZIECI
i utrzymują się tylko wtedy, jeśli docierają do powstają różnego typu zaburzenia więzi;
nich sygnały. Bogatsze doświadczenia w sty- ich mózg jest stale stymulowany hormonem
mulującym środowisku powodują wzrost stresu, neurotoksyczny kortyzol zab3
a ko-
liczby neuronów.  Jeśli chodzi o dzieci to Da- mórki mózgowe, mózgi tych dzieci są mniej-
vidson przypuszcza, że w trakcie uzależnio- sze, podobnie jak mniejsze są często para-
nego od doświadczeń okresu plastyczności metry wzrostu i wagi ciała. U małych dzie-
mózgu uczestnictwo w określonych interak- ci nieustanny stres powoduje  zamrożenie
cjach afektywnych może wywoływać trwa- emocjonalne  zamiera ruch, dziecko odci-
Å‚e, asymetryczne zmiany strukturalne w ko- na siÄ™ od emocji, co w perspektywie dalsze-
rze przedczołowej, mające ogromne zna- go rozwoju oznacza nierozwinięcie się bez-
czenie dla póz
niejszych zachowań i reakcji piecznych podstaw rozwoju, brak zdolności
afektywnych dziecka (Glaser 2006, s. 14). do empatii i nieumiejętność nawiązywania
U dzieci zaniedbywanych i krzywdzonych więzi (Brisch 2012).
4. Interwencja, pomoc i terapia
Organizując interwencje i pomoc dzie- Dobre przykłady takich programów to:
ciom zaniedbywanym, trzeba przede wszyst- Klub dla rodziców i dzieci (Olechnowicz),
kim wziąć pod uwagę wczesne rozpoznanie  Dobry Rodzic  Dobry Start Fundacji Dzie-
tego zjawiska w rodzinie. Dlatego koniecz- ci Niczyje oraz budowana jednocześnie war-
ne jest podejmowanie działań edukacyjnych szawska sieć ochrony dzieci przed przemo-
w rodzinach małych dzieci i kierowanie pro- cą, a także niemieckie programy SAFE (Se-
gramów profilaktycznych przede wszystkim cure Attachment Family Education) dla
do osób z grup ryzyka: młodych rodziców, rodziców, profesjonalistów i szkoleniowców
rodziców samotnych, niezaradnych, ubo- (Brisch 2012). We wszystkich sytuacjach klu-
gich, rodzin wieloproblemowych, osób uza- czowe jest wczesne zidentyfikowanie dzieci
leżnionych, niepełnosprawnych itp. Skutecz- zagrożonych zaniedbaniem i skuteczne do-
ne działania na rzecz ochrony dzieci przed tarcie do ich rodzin z propozycją edukacyj-
zaniedbywaniem powinny obejmować: ną i pomocową.
- terapię i ochronę dzieci zaniedbywanych; Zdarza się jednak, że koniecznością sta-
- programy edukacyjne i terapeutyczne je siÄ™ odseparowanie dziecka od krzywdzÄ…-
adresowane bezpośrednio do rodzin ry- cej rodziny. Małe dzieci, które są opuszczo-
zyka i rodzin zaniedbujących dzieci; ne przez rodziców lub odbierane z rodzin
- programy adresowane do instytucji z powodu zaniedbań i złego traktowania,
i służb działających na rzecz dzieci w celu powinny być umieszczane w odpowied-
szkolenia w zakresie rozpoznawania za- nio przygotowanych, wspieranych i kontro-
niedbań i podejmowania właściwej inter- lowanych rodzinach zastępczych. U dzie-
wencji i współpracy międzyinstytucjo- ci, które umieszczane są w instytucjach
nalnej; opiekuńczych dochodzi do kumulacji nie-
- ogólnospołeczne działania edukacyjne korzystnych czynników środowiskowych
w zakresie ochrony praw dziecka i kam-  zwłaszcza tam, gdzie opieka nie spełnia
panie uwrażliwiające na problematykę standardów stałości opieki, odpowiedniej
krzywdzenia i zaniedbywania dzieci; liczby zatrudnionych pracowników, przyja-
- ustawodawstwo i politykę społeczną znej atmosfery i organizacji zapewniającej
ukierunkowaną na ochronę dzieci. stymulację rozwojową. Długotrwały pobyt
Dziecko krzywdzone " nr 2 (39) 2012 91
MARIA KOLANKIEWICZ " ZANIEDBYWANIE DZIECI
małych dzieci w niekorzystnych warunkach maty emocjonalne (Oatley, Jenkins 2005).
rozwojowych instytucji powoduje, że dzieci Oprócz tworzenia związków kompensują-
mają braki w rozwoju emocjonalnym, spo- cych wczesne zaniedbania, działania inter-
łecznym i umysłowym, gorsze kompetencje wencyjne czy terapeutyczne dają szansę na
językowe i słabszy rozwój mowy (Goldfarb wzmocnienie jednostki i jej odporności to
1945; Tizard, Joseph 1970). Zaobserwowano pomoc w samoorganizacji  tworzenie spój-
zależność między czasem trwania depry- nego opisu własnych doświadczeń, organi-
wacji a dojrzałością poznawczą (O Connor zacja doświadczeń dających poczucie auto-
i in. 2000). Ciepłe i wspierające relacje w póz
- nomii i sprawstwa, budowanie konstruk-
niejszym życiu mogą złagodzić negatywne tywnej samooceny (Brisch 2012).
skutki wczesnej deprywacji emocjonalnej. Terapia ofiar zaniedbań i edukacja ro-
 Z badań przeprowadzonych przez Tizard dzin powinna być wzmacniana społecznymi
i Hodges (1978) wynika, że wprawdzie nie- kampaniami edukacyjnymi na temat ochro-
powodzenia przywiązania w dzieciństwie ny praw dziecka oraz polityką społeczną
mają szkodliwy wpływ na zdrowie psy- ukierunkowaną na likwidację biedy wśród
chiczne i zdolność nawiązania relacji z inny- dzieci, integrację i wyrównywanie szans
mi, ale dzieci i młodzi dorośli, którzy znaj- dzieci z grup ryzyka, pomoc w postaci usług
dą w życiu miłość, mają godną uwagi zdol- zdrowotnych, edukacyjnych, kulturalnych
ność kompensacji wczesnych doświadczeń i socjalnych dla dzieci, a także ustawodaw-
w zakładzie. Potrafią tworzyć nowe modele stwo dające równy start dzieciom z różnych
samych siebie w relacji z innymi, nowe sche- środowisk.
The paper strives to define neglect, being one of the forms of child abuse. The notion  traditionally under-
stood as failure to meet a child s needs  is herein viewed more broadly and additionally incorporates fai-
lure to respect a child s rights. Perpetrators of child neglect are not limited to immediate family, they may
also be individuals associated with various care institutions: working within the educational system, social
assistance, healthcare, etc. In this context, the paper discusses a multitude of abusive behaviors exhibited by
adults and leading to different forms of neglect: prenatal, physical, psychological (psychosocial), educational
or even legal. Causes of child neglect are examined, along with potential short- and long-term outcomes of
abuse. Finally, the article explores major therapeutic options best suited for victims and their families, and
discusses available educational and preventive programs.
Literatura
Belsky J. (1999), Interactional and contextual determinants of attachment security, w: J. Cassidy, P. Sha-
ver (Eds.), Handbook of attachment theory and research, s. 249 264, New York: Guilford Press.
Bowlby J. (2007), PrzywiÄ…zanie, Warszawa: Wyd. Naukowe PWN.
Browne K., Herbert M. (1999), Zapobieganie przemocy w rodzinie, tłum. Małgorzata Babiuch,
Warszawa: WSiP.
Brisch K.H. (2012), Treating Attachment Disorders, New York: Guilford Press.
Crittenden P. (1988), Relationships at Risk, w: J. Belsky, T. Nezworski (eds.), The Clinical Implica-
tions of Attachment, s. 136 174, Hillsdale: NJ Lawrence Erlbaum.
Garbarino J., Eckenrode J. (1997), Understanding Abusive Families. An Ecological Approach to Theory
and Practice, New York: Jossey-Bass.
92 Dziecko krzywdzone " nr 2 (39) 2012
MARIA KOLANKIEWICZ " ZANIEDBYWANIE DZIECI
Glaser D. (2003), Podstawy teoretyczne i pojęciowe dotyczące krzywdzenia psychicznego i zaniedbywa-
nia emocjonalnego dzieci, Dziecko Krzywdzone, nr 4, s. 7 23.
Glaser D. (2006), Krzywdzenie i zaniedbywanie dzieci a funkcjonowanie mózgu  przegląd badań, Dzie-
cko Krzywdzone, nr 14, s. 6 48.
Goldfarb W. (1945), Effects of psychological deprivation in infancy and subsequent stimulation, Ameri-
can Journal of Psychiatry, vol. 102, s. 18 33.
Hodges J., Tizard B. (1989), IQ and behavioural adjustment of ex-institutional adolescent, Journal of
Child Psychology & Psychiatry, vol. 30, s. 53-75.
Jarosz E. (2008), Krzywdzenie dzieci, Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, T. II, s. 837 847; Za-
niedbywanie dzieci, Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, tom VII, s. 750-762, Warsza-
wa: Wydawnictwo Akademickie Żak.
Jarosz E. (2006), Ograniczanie zjawiska krzywdzenia dziecka w rodzinie  idee działań międzysektoro-
wych, Dziecko Krzywdzone, nr 14, s. 108 118.
Iwaniec D. (2003), Krzywdzenie emocjonalne a zespół nieorganicznego zaburzenia rozwoju, Dziecko
Krzywdzone, nr 4, s. 24 39.
Iwaniec D., Szmagalski J. (2002), Zaburzenia rozwojowe dzieci krzywdzonych emocjonalnie, Warsza-
wa: Wydawnictwa UW.
Jak budować lokalny system profilaktyki krzywdzenia małych dzieci (2009), Dziecko Krzywdzone,
nr 2.
Klasyfikacja diagnostyczna DC:0-3R Klasyfikacja diagnostyczna zaburzeń psychicznych i rozwojowych
w okresie niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa (2005), Warszawa: Oficyna Wydawnicza
 Fundament .
Kolankiewicz M. (red.) (2007), Dzieci do trzeciego roku życia w instytucjach opiekuńczych w Europie.
Statystyka i cechy charakterystyczne, Warszawa: Wyd. Akademickie Żak.
Kühn G. (2010), Przypadki krzywdzenia dzieci ze skutkiem Å›miertelnym, Dziecko Krzywdzone, nr 3,
s. 7 23.
Lis S. (1992), Proces socjalizacji dziecka w środowisku pozarodzinnym, Warszawa: PWN.
Nelson C.A. i in. (2002), An integrative, multidisciplinary approach to the study of brain-behavior rela-
tions in the context of typical and atypical development, Development and Psychopathology,
vol. 14, s. 499 520.
Oatley K., Jenkins J.M. (2005), Zrozumieć emocje, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
O Connor T.G., Rutter M., Beckett C., Keaveney L., Kreppner J. & English and Romanian
Adoptes Study Team (2000), The effects of global severe privation on cognitive competence: Ex-
tension and longitudinal follow-up, Child Development, vol. 7, s. 376 390.
Olechnowicz H. (1957), Choroba szpitalna (hospitalizm) u małego dziecka wychowywanego poza rodzi-
nÄ…, Pediatria Polska, nr 7.
Olechnowicz H. (2006), Dziecko własnym terapeutą. Jak wspomagać strategie autoterapeutyczne dzieci
z dysfunkcjami więzi osobistych, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Rheingold H.L., Bayley N. (1959), The later effects of an experimental modification of mothering, Child
Development, vol. 30, s. 363 372.
Rutter M. & The English and Romanian Adoptees Study Team (1998), Developmental catch-up
and deficit, following adoption after severe global early privation, Journal of Child Psychology
& Psychiatry, vol. 39, s. 465 476.
Schaffer H.R. (1981), Początki uspołecznienia dziecka, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Schaffer H.R. (2007), Psychologia dziecka, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Soriano A. (2002), Przemoc wobec dzieci, Kraków.
Dziecko krzywdzone " nr 2 (39) 2012 93
MARIA KOLANKIEWICZ " ZANIEDBYWANIE DZIECI
Spitz R.A. (1945), Hospitalism  An Inquiry Into the Genesis of Psychiatric Conditions in Early Child-
hood, Psychoanalytic Study of the Child, vol. 1, s. 53 74.
Spitz R. (1965), The first year of life : a psychoanalytic study of normal and deviant development of object
relations, New York: International Universities Press.
Tizard B., Joseph A. (1970), Cognitive development of young children in residential care. A study of chil-
dren aged 24 months, Journal of Child Psychology & Psychiatry, vol. 11, s. 177 186.
Zazzo R. (red.) (1978), Przywiązanie Ujęcie interdyscyplinarne, Warszawa: Wydawnictwo Nauko-
we PWN
www.fdn.pl
www.khbrisch.de
www.safe-program.de
O AUTORZE
MARIA KOLANKIEWICZ  doktor habilitowany, pracownik Wydziału Pedagogicznego Uniwer-
sytetu Warszawskiego, Kierownik Pracowni Problemów Społecznych Dziecka i Rodziny; dy-
rektor Domu Dziecka w Warszawie.
94 Dziecko krzywdzone " nr 2 (39) 2012