Psychologia rozwoju człowieka
Zagadnienia do egzaminu
1. Psychologia jako nauka praktyczna  dostarcza wiedzy o procesie rozwoju w poszczególnych
fazach życia; pozwala na zrozumienie mechanizmów rządzących procesem rozwoju; pozwala na
dokonanie oceny efektów rozwoju; wskazanie czynników ryzyka/czynników wspierających
rozwój; planowanie diagnozy/interwencji/ewaluacji wyników oddziaływań psychologicznych
adekwatnie do fazy rozwoju; planowanie metodologii badań nad rozwojem
2. Człowiek rozwija się przez całe życie, na poszczególnych etapach ma przed sobą odmienne
ZADANIA ROZWOJOWE
3. Rozwojem steruje zegar biologiczny i społeczny, które są równie ważne
4. 3 rodzaje zmian:
a) UNIWERSALNE (powszechne)  przypisane do wieku, uwarunkowane biologicznym
dojrzewaniem, wg Bee mogą też wynikać ze wspólnych doświadczeń (zegar społeczny, czyli
zbiór norm wiekowych)
b) WSPÓLNE DLA DANEJ GRUPY OSÓB (grupowe)  wynikające ze wspólnych doświadczeń,
grupa kulturowa, kohorta (grupa pokoleniowa)  grupa osób, które doświadczają tych
samych wydarzeń historycznych, będąc w podobnym wieku (urodzonych mniej więcej w tym
samym czasie)
c) INDYWIDUALNE  wywołane czynnikami specyficznymi dla danej osoby, niepowtarzalne,
wynikające z niepowtarzalnych przeżyć osobistych, z różnic genetycznych, cech
ukształtowanych zarówno pod wpływem dziedziczenia, jak i środowiska; różnice w
zależności od czasu wystąpienia danego zjawiska w procesie rozwoju; bardzo ważna jest
gotowość do przyjmowania nowych doświadczeń; OKRES KRYTYCZNY  specyficzny okres
rozwoju, w którym organizm jest szczególnie wrażliwy na obecność (lub brak) pewnego
rodzaju doświadczeń; OKRES SZCZEGÓLNEJ WRAŻLIWOŚĆI (pojęcie szersze)  miesiące lub
lata, w których dzieci w szczególny sposób reagują na pewne formy doświadczeń lub doznają
w sposób szczególny ich braku; ZDARZENIA TERMINOWE (punktualne) i NIETERMINOWE
(niepunktualne)  zakłada się, że nieterminowe przysparzają więcej trudności; ROZWÓJ
ATYPOWY  zachowania zaburzone, psychopatologia albo nieprzystosowanie (np. opóz
nienie
umysłowe, choroba psychiczna, niewłaściwe zachowania, np. agresywność)
5. kontekst zmian:
a) Natura biologiczna
b) Natura społeczna
c) Natura psychiczna
Zmiany sÄ… ze sobÄ… powiÄ…zane
6. Zmiany są rezultatem różnych zdarzeń życiowych:
üð punktualnych (biologicznych/spoÅ‚ecznych)
üð niepunktualnych  te sÄ… trudniejsze
üð traumatycznych
7. Rozwój poznawczy
a) Jean Piaget
üð rozwój intelektualny  można zrozumieć tyko dziÄ™ki analizie oddziaÅ‚ywania dziecka
i środowiska
üð zajmowaÅ‚ siÄ™ zmianami myÅ›lenia
üð epistemologia genetyczna
üð pojÄ™cie adaptacji  kluczowe; ADAPTACJA  wrodzona tendencja, obserwowana u
wszystkich organizmów biologicznych, do dostosowania się do wymagań
środowiska
üð rozwój jest siÅ‚Ä… napÄ™dowÄ…  poziom rozwoju wyznacza granice tego, czego dziecko
może się nauczyć i poziom rozumienia tego, czego się uczy
1
üð wiedza jest wynalazkiem  konstrukcjÄ… powstajÄ…cÄ… w umyÅ›le jednostki pod
wpływem nierównowagi powstającej pod wpływem czynników społecznych
wywołujących konflikt poznawczy  coś nie pasuje do schematów
üð inteligencja  szczególny przypadek biologicznej adaptacji, odnosi siÄ™ do procesów
umysłowych, dzięki którym dochodzi do adaptacji, a nie do różnic w kompetencjach
poznawczych; to co dziecko robi, a nie właściwość
üð rozwój można opisać odwoÅ‚ujÄ…c siÄ™ do SCHEMATÓW I FUNKCJI
üð SCHEMAT - w teorii Piageta wewnÄ™trzna struktura poznawcza, która dostarcza
wskazówek, jak należy postępować w konkretnej sytuacji; podstawowa struktura
poznawcza oparta na czynnościach sensoryczno-motorycznych lub myśli, którą
jednostka wykorzystuje aby zrozumieć swoje doświadczenia; schematy są giętkie,
można je realizować na różne sposoby i zmieniają się w czasie; rozwój polega na ich
reorganizacji; w miarę rozwoju  coraz liczniejsze i bardziej złożone; działania
kategoryzujÄ…ce, podstawa inteligentnego rozwoju zachowania, ukierunkowujÄ…
zachowanie
üð FUNKCJE  biologiczne uwarunkowane tendencje do organizowania wiedzy w
struktury/schematy poznawcze i adaptowania się do środowiska (2 podstawowe f-
cje: do organizowania i do adaptowania)
üð ADAPTACJA wyraża siÄ™ w procesach ASYMILACJI i AKOMODACJI
üð ASYMILACJA  proces wykorzystywania schematu do nadawania sensu faktom lub
doświadczeniom; zmiany ilościowe (duża ilość informacji); nowe idee/przedmioty
wchodzą w skład schematu, na bazie istniejącej wiedzy
·ð Asymilacja FUNKCJONALNA  kiedy dziecko dzieli przedmioty na klasy, wg
schematów
·ð Asymilacja UOGÓLNIAJ
CA - gdy dziecko odkrywa związek między
wydarzeniami w otoczeniu a przeżywaniem przyjemności
·ð Asymilacja RÓŻNICUJ
CA  kiedy odkrywa relację między elementem
oznaczajÄ…cym a oznaczanym
üð AKOMODACJA  zmiana schematu pod wpÅ‚ywem nowych informacji; zachodzi kiedy
nowa informacja jest zbyt różna lub złożona w stosunku do istniejących struktur 
konieczność ich modyfikacji; odpowiada za zmiany jakościowe
üð RÓWNOWAÅ»ENIE  wykorzystywanie asymilacji i akomodacji do tworzenia
schematów lepiej odpowiadających rzeczywistości; równowaga między
środowiskiem a schematami  w przypadku braku następuje restrukturyzacja
schematów
üð KONSTRUKTYWIZM  dziecko manipuluje dochodzÄ…cymi informacjami  ze wzgl. na
współoddziaływanie asymilacji i akomodacji wiedza o otaczającym świecie nie jest
dokładną reprodukcją
üð wszystkie dzieci  takie same STADIA rozwoju poznawczego
·ð sensomotoryczne  od urodzenia do 18 mies.  schematy zmysÅ‚owe i
ruchowe
·ð przedoperacyjne  18 mies. do 6 lat  dzieci opanowujÄ… schematy
symboliczne, np. język i wytwory wyobraz
ni, którymi posługują się w
myśleniu i porozumiewaniu
·ð operacji konkretnych  od 6 lat do 12 lat  dziecko uczy siÄ™ logicznego
myślenia i rozwiązywania problemów  dziecko potrafi rozpoznać, że w
szklance wysokiej i niskiej jest tyle samo wody
·ð operacji formalnych  wiek mÅ‚odzieÅ„czy  uczenie siÄ™ logicznego myÅ›lenia o
pojęciach abstrakcyjnych i hipotetycznych sytuacjach
üð STADIA ROZWOJOWE:
o SENSOMOTORYCZNE (0  18 mies.):
2
żð odruchy (0-1m.)
żð reakcje koÅ‚owe pierwotne (1-4m.)
żð reakcje koÅ‚owe wtórne (4-8m.)  przypadkowe powtarzanie
czynności wywołujących pożądane reakcje otoczenia,
naśladownictwo
żð koordynacja schematów (8-12m.)  dziaÅ‚ania intencjonalne,
transfer intermodalny
żð reakcje koÅ‚owe trzeciego rzÄ™du (12-18m.)  faza
eksperymentowania metodą prób i błędów
żð poczÄ…tki reprezentacji myÅ›lowej (18-24m.)
o PRZEDOPERACYJNE (2-6 lat)  słowa, naśladownictwo odroczone;
centracja, animizm, egocentryzm
o OPERACJI KONKRETNYCH (6-12 lat)  decentracja, inkluzja klas, seriacja
o OPERACJI FORMALNYCH (12-15 lat)  myślenie abstrakcyjne i
hipotetyczno-dedukcyjne, rozumowanie logiczne, logika zdań
b) Wygotsky
üð rozwój umysÅ‚owy to proces spoÅ‚eczny
üð linia naturalna i kulturowa rozwoju  naturalna wynika z procesu ewolucji
biologicznej gatunków zwierzęcych
üð wyższe funkcje wynikajÄ… z doÅ›wiadczeÅ„ spoÅ‚ecznych  wskutek zderzenia siÄ™
organizmu i środowiska, w wyniku aktywnego przystosowania się do niego
üð wiedza jest transmitowana przez kulturÄ™
üð dzieci wchodzÄ… w interakcje z dorosÅ‚ymi o wiÄ™kszej wiedzy  wiedzÄ™ te konstruujÄ… i
internalizują; zdolności pojawiają się w interakcji z dorosłymi, niezbędny kontakt z
drugÄ… osobÄ…
üð UPOÅšREDNIANIE ZACHOWAC
 proces przejmowania dorobku kultury,
dostosowywanie własnych zachowań, społeczne uczenie się poprzez NARZ
DZIE,
ZNAK, ZNACZENIE SA
OWA
üð uczenie siÄ™ prowadzi do rozwoju
üð 3 poziomy:
·ð aspekt KULTUROWY - dzieci nie muszÄ… wymyÅ›lać Å›wiata na nowo 
korzystają z wiedzy poprzednich pokoleń poprzez NARZ
DZIA
KULTUROWE (technologiczne i psychologiczne)  dzięki nim przekazywana
jest tradycja przedmiotów i umiejętności;
·ð aspekt INTERPERSONALNY  rozwój jest wynikiem interakcji z otoczeniem
(rodzice, nauczyciele); krzyżuje 3 grupy wpływów: kulturowe, interakcyjne
i indywidualne; zdolności intelektualne pojawiają się najpierw w interakcji
z dorosłym, potem internalizowane  rozwój poznawczy to postęp od
interpsychicznego do intrapsychicznego
·ð aspekt INDYWIDUALNY  zasada KONSTRUKTYWIZMU  uczenie siÄ™
dziecka oparte jest na aktywnym dążeniu do zrozumienia świata, a nie na
biernym przyswajaniu wiedzy  dzieci poszukujÄ…, wybierajÄ… i systematyzujÄ…
otrzymywanÄ… pomoc
üð NARZ
DZIA KULTUROWE to wypracowane przez każde społeczeństwo i służące
przekazywaniu tradycji przedmioty i umiejętności, które w tym celu muszą być
przejmowane z pokolenia na pokolenie
üð SNR - STREFA NAJBLIÅ»SZEGO ROZWOJU  wg Bee  zadania, które sÄ… dla dziecka za
trudne do samodzielnego wykonania, z którymi może sobie jednak poradzić z czyjąś
pomocą; różnica między tym co dziecko już wie a tym, czego się może nauczyć pod
kierunkiem osoby posiadającej większą wiedzę;
üð 3 kolejne etapy:
3
·ð dziecko wspierane przez osoby trzecie
·ð dziecko samo siebie wspiera w dziaÅ‚aniu
·ð dziaÅ‚anie jest zautomatyzowane
üð UKIERUNKOWANE UCZESTNICTWO  procedura, dziÄ™ki której doroÅ›li pomagajÄ…
dzieciom w uzyskiwaniu wiedzy na drodze współpracy w sytuacji rozwiązywania
problemu
üð RUSZTOWANIE  sposób ukierunkowywania i wspierania dzieci w SNR przez
dorosłych, proces, dzięki któremu dorośli służą dziecku pomocą w rozwiązywaniu
problemów i dopasowują zarówno rodzaj, jak i zakres pomocy do jego możliwości;
wg Bee BUDOWANIE RUSZTOWANIA to proces, w którym nabywanie nowych
umiejętności poznzawczych przez dzieci dokonuje się pod kierunkiem dorosłych
(lub dzieci o większych umiejętnościach, np. starszego rodzeństwa), którzy
konstruują doświadczenie poznawcze dziecka
c) Erik Erikson
üð rozwój ego i zdolność przezwyciężania kryzysów przejawia siÄ™ w ciÄ…gu caÅ‚ego życia
üð 8 stadiów  FAZY ROZWOJU PSYCHOSPOA
ECZNEGO  wyróżnione przez Eriksona 8
okresów lub kryzysów w rozwoju osobowości, w których następują interakcje
pomiędzy wewnętrznymi instynktami a zewnętrznymi wymaganiami kulturowymi i
społecznymi
üð KRYZYSY (konflikty) sÄ… motorem rozwoju, nierozwiÄ…zanie kryzysów osÅ‚abia ego i
może prowadzić do patologii
üð EPIGEZEZA   wszystko co siÄ™ rozwija posiada podstawowy plan budowy, z którego
wyrastają poszczególne części, co do swojej specyfiki wykształcające się każda w
swoim czasie, dopóki nie rozwiną się wszystkie, aby utworzyć funkcjonalną całość -
????
üð KRYZYS ROZWOJOWY   każdy nastÄ™pny etap jest potencjalnym kryzysem ze
względu na radykalną zmianę w perspektywie , kryzys w znaczeniu rozwojowym,
nie jako groz
ba katastrofy, ale jako punkt zwrotny, rozstrzygajÄ…cy moment
wzrastającej podatności na zranienie i najwyższej potencjalności, stąd też z
ródło
zgromadzonej siły lub nieprzystosowania
üð TOÅ»SAMOŚĆ  ksztaÅ‚tuje siÄ™ w caÅ‚ym cyklu życia jednostki
üð w okresie dorastania DOMINANTA (max. intensywnoÅ›ci i podporzÄ…dkowanie siÅ‚
witalnych)  DORASTANIE jest czasem KRYSTALIZACJI EGO
üð KRYZYS NORMATYWNY   normalna faza znaczÄ…cego rozwojowo konfliktu,
charakteryzującego się widoczną płynnością siły ego pomimo wysokiego potencjału
wzrostu
üð MORATORIUM   okres oczekiwania przyznany temu, kto nie jest gotów stawić czoÅ‚a
obowiÄ…zkom, bÄ…dz
narzucony komuÅ›, kto potrzebuje czasu ; wg Bee MORATORIUM
pomiędzy dzieciństwem a dorosłością  faza, kiedy dziecięce poczucie tożsamości
 odkleja się od nastolatka ze względu na szybki wzrost ciała i zmiany związane z
dojrzewaniem płciowym, dawna tożsamość już nie wystarcza, musi się pojawić
nowa, która przygotowuje młodą osobę do pełnienia różnych dorosłych ról 
zawodowych, płciowych, religijnych i innych; wg Marcii  okres, w którym kryzys
nadal trwa
üð James Marcia - TOÅ»SAMOÅšCI:
·ð tożsamość ROZPROSZONA  nie zaszÅ‚a eksploracja, ani podjÄ™cie zobowiÄ…zaÅ„;
osoba nieprzewidywalna, unika bliskich związków z innymi ludz
mi, niechęć
do działania, brak poczucia sensu życia, wycofywanie z trudnych sytuacji
·ð tożsamość NADANA (LUSTRZANA) - zobowiÄ…zanie przyjÄ™te przy braku
uprzedniej eksploracji
4
o osoba pozornie przystosowana, zadowolona z siebie i swojego życia,
ale mało otwarta
o potrzebuje stabilizacji
o zachowania zgodne z płcią
o konwencjonalizm
o mała kreatywność
o rygoryzm moralny
o wartości konserwatywne
o wzmożona kontrola nad emocjami
o wypieranie konfliktów
o liczne mechanizmy obronne
·ð tożsamość MORATORYJNA  wynik rozczarowania tożsamoÅ›ciÄ… nadanÄ…, czas
poszukiwania, czas krytycznego myślenia; brak moratorium prowadzi do
patologii
·ð tożsamość DOJRZAA
A (OSI
GNI
TA)  zaszła eksploracja i podjęcie
zobowiÄ…zania;
o jednostka ceni swoją niezależność
o niezaburzona, dobrze zintegrowana osobowość
o zachowanie zgodne z normami etycznymi
o osoba zintegrowana i przyjazna, otwarta na kontakty
o pozytywnie nastawiona do siebie
o wydajna w pracy
o mająca wgląd we własne zachowanie
o wysoki poziom samokontroli i kompetencji społecznych
Status tożsamości osiągniętej nie jest raz na zawsze, jednostki czasami cofają się do wcześniejszych
faz, bo t. dojrzala nie zawsze jest najkorzystniejsza  np. w sytuacji choroby zagrażającej życiu lepszy
status t. przejętej i przyjęcie czyichś celów chroni przed negatywnymi emocjami.
Stopień kryzysu WYSOKI Stopień kryzysu - NISKI
Stopień zaangażowania - Status tożsamości OSI
GNI
TEJ Status tożsamości PRZEJ
TEJ
WYSOKI (przebyty kryzys)
Stopień zaangażowania - NISKI Status MORATORIUM (w trakcie Status tożsamości
kryzysu) ROZPROSZONEJ
üð tożsamość NEGATYWNA  przeciwna do oczekiwanej, nie musi być zÅ‚a
8. ODRUCHY  stereotypowe wzory zachowania, pojawiające się jako krótkie reakcje na określony
bodziec, autonomiczna reakcja organizmu (zawiadywane przez prymitywne części mózgu);
dostarczają info nt. stanu mózgu i CUN; niektóre utzrymują się całe życie, inne zanikają przed
końcem 1 r.ż.
wg Bee:
üð ODRUCHY PRYMITYWNE  odruchy kontrolowane przez  prymitywne części mózgu
(rdzeń przedłużony i śródmózgowie) i zanikające w pierwszym roku życia
(pomiędzy 6 a 8 miesiącem); cele mniej jasne;
o odruch MORO - dziecko przestraszone hałasem odrzuca ręce w bok i wygina
plecy w Å‚uk
o odruch BABIC
SKIEGO - pogłaskane pod podeszwą niemowlę prostuje
paluszki stopy, a potem je znów podkurcza
üð ODRUCHY PRZYSTOSOWAWCZE  takie, które pozwalajÄ… noworodkom przetrwać,
np. odruch ssania; niektóre zanikają w okresie niemowlęcym i w dzieciństwie, inne
pozostają przez całe życie (np. odruch cofania się przed z
ródłem bólu i zwężanie
5
z
renic pod wpływem światła); stałość lub brak odruchów przystosowawczych u
noworodka wskazuje na nieprawidłowości funkcjonowania mózgu i konieczność
wykonania dodatkowych badań diagnostycznych
o SSANIA
o POA
YKANIA
o POSZUKIWAWCZY
o CHWYTNY
9. AMNEZJA DZIECI
CA  powszechna niezdolność pamiętania faktów sprzed trzeciego roku życia. J.
A. Usher i U. Neisser dowodzą, że związane jest to z organizowaniem się struktury mózgowej,
która dopiero w wieku 3-4 lat przybiera możliwość zapamiętywania faktów.
10. TEST LUSTRA  metoda badania samoświadomości. Na czole maluje się czerwoną kropkę i stawia
przed lustrem, jak dotknie swojego czoła, a nie lustra  znaczy samoświadomy. Zwierzęta
niektóre też, np. niektóre gatunki naczelnych, delfiny, słonie oraz sroki. U ludzi około połowy
drugiego roku życia (18 mies.)
11. RÓŻNICE PA
CIOWE W WIEKU PRZEDSZKOLNYM, skutki etykietowania wg płci  od 3 r.ż. 
wyraz
ne różnice zachowania i preferencje aktywności bardzo związane z tradycyjnymi
stereotypami; chłopcy  więcej czasu spędzają z rówieśnikami i osobami spoza rodziny, interesują
się niewieloma, ściśle określonymi zabawkami; SEGREGACJA PA
CIOWA (rozłam między płciami)
 tendencja do zabawy w grupach jednorodnych ze względu na płeć  często już u dzieci 3-/4-
letnich, pogłębia się w okresie środkowego dzieciństwa (6  12 lat); TEORIA STAA
OÅšCI PA
CI 
Kohlberg  pogląd, zgodnie z którym dzieci muszą zrozumieć, że płeć jest cechą niezmienną,
zanim będą mogły przejąć właściwe role płciowe (umożliwia trafne przewidywanie rozwoju
wiedzy dziecka nt. płci i ról płciowych, mniej trafne przewidywanie zachowań dziecka, np. dobór
zabawek wcześniej); TEORIA SCHEMATU PA
CI  podejście teorii przetwarzania informacji
wyjaśniające rozwój pojęcia płci na podst. założenia, że ludzie używają schematów obu płci do
przetwarzania informacji o sobie i innych (już od 2, 3 r.ż.)  wpływ przez zachęcanie dzieci do
pewnych rodzajów aktywności zgodnych ze schematem, koncentracji uwagi na pewnych typach
informacji, sprzyja formułowaniu określonych wniosków
12. HABITUACJA - spadek uwagi, gdy bodziec staje siÄ™ znajomy; zmniejszenie lub zanik reakcji
odruchowej wskutek wielokrotnego jej wywołania
13. WARUNKOWANIE
üð KLASYCZNE  PawÅ‚ow; uczenie siÄ™ w wyniku kojarzenia bodz
ców; oparte na
odruchach; rola w uczeniu siÄ™ reakcji emocjonalnych; istotne w okresie
niemowlęcym; warunkowanie reaktywne  bodziec neutralny wywołuje zdolność
wywołania reakcji odruchowej  GENERALIZACJA BODy
CA
üð INSTRUMENTALNE  Skinner; uczenie siÄ™ podejmowania lub zaprzestania zachowaÅ„
ze względu na ich konsekwencje; WZMOCNIENIE POZYTYWNE  przyjemna
konsekwencja zachowania; WZMOCNIENIE NEGATYWNE  człowiek uczy się
zachowań, które pozwalają uniknąć nieprzyjemnych konsekwencji; WYGASZANIE 
stopniowe eliminowanie zachowań przez wielokrotny brak wzmocnienia;
WZMACNIANIE CZ
STKOWE  wzmacnianie tylko w niektórych sytuacjach, wymaga
więcej czasu, ale bardziej odporne na wygaszanie
14. GENERALIZACJA BODy
CA - zjawisko polegające na tym, że reakcja uwarunkowana na bodziec
eksperymentalny przejawia się również w stosunku do wielu innych bodz
ców obecnych w
otoczeniu. Przeciwdziałając temu zjawisku, o ile zachodzi taka potrzeba, eksperymentator
przeprowadza warunkowanie różnicujące do chwili gdy ma pewność, ze oczekiwana reakcja
zachodzi tylko i wyłącznie na bodziec właściwy.
15. WDRUKOWANIE (IMPRINTING)  proces biologiczny, za pośrednictwem którego u niektórych
gatunków wytwarza się przywiązanie emocjonalne małych do matki
16. OKRES SENSYTYWNY (KRYTYCZNY)  okres rozwojowy, w którym nauczenie się danych
zachowań jest najłatwiejsze
6
17. AGRESJA  3 etapy:
üð od 2 do 3 lat  fizyczna, cel: uszkodzenie lub pozyskanie przedmiotu
üð 6  8 lat  przewaga instrumentalnej; wiÄ™cej agresji wrogiej, skierowanej na
zranienie kogoś lub jego uczuć
üð 11  16  różnie, ale wpÅ‚yw hormonów; cel: ochrona siebie
18. ZABAWA I EKSPLORACJA
ZABAWA EKSPLORACJA
Implikowana pytaniem  Co mogę zrobić z Implikowana pytaniem  Co robi dany obiekt?
danym obiektem?
Poszukiwanie stymulacji Odpowiedz
na poszukiwanie informacji
samoutrudnianie
relaks
Nauka radzenia sobie w trudnych sytuacjach
Zabawa jako specyficzny rodzaj poznawania środowiska
üð Piaget  3 etapy zachowaÅ„ eksploracyjnych:
o pasywna (3 lata  4,5 roku)
o aktywna, niesystematyczna (4,5 r.  5,5 r.)
o systematyczna, zgodna z planem (5,5 r.  7 lat)
19. STARZENIE SI

üð dużo teorii
üð KONCEPCJE DETERMINISTYCZNE (PROGRAMOWE) - proces starzenia zaprogramowany
genetycznie  wg Bee  TEORIA ZAPROGRAMOANEJ SENESCENCJI  pogląd, że związane z
wiekiem straty organizmu są skutkiem działania swoistych dla gatunku genów starzenia
się; Buss  starzenie uniemożliwia zostanie rodzicami przez starszych, wiec pewnie
słabszych osobników  zegar biologiczny wstrzymuje geny starzenia w wieku
rozrodczym, uruchamia je potem kiedy już po szczycie zdolności rozrodczych
(PLEJOTROPICZNA TEORIA STARZENIA SI
Williamsa  geny dobroczynne wcześnie,
potem mają negatywny wpływ, np. gen produkcji testosteronu  pozycja społeczna, ale
rak prostaty; TEORIA DYSPOZYCYJNEGO CIAA
A Kirkwooda - Przeznaczanie energii na
rozmnażanie się, znacząco redukuje procesy napraw komórkowych, co w efekcie skraca
czas życia jednostki  badania potwierdzają  więcej dzieci =krótsze życie; HIPOTEZA
BABCI  okres pomenopauzalny umożliwia wspomaganie sukcesu reprodukcyjnego
swoich dzieci przez pomoc i opiekÄ™ nad wnukami)
üð ANTYOKSYDANTY (PRZECIWUTLENIACZE) hamujÄ… ich powstawanie lub uruchamiajÄ…
procesy pomagające zwalczać wolne rodniki; u muszki i innych jest możliwe
przedłużanie życia przez te substancje ale nie ma dowodów u ludzi; (WOLNE RODNIKI
czÄ…steczki lub atomy z niesparowanym elektronem, wchodzÄ… w wiele potencjalnie
szkodliwych reakcji, pozostawiają po sobie nieodwracalne uszkodzenia komórek, które z
wiekiem nasilają się); BORÓWKA AMERYKAC
SKA zadziałała u szczurów (w okolicach
zakrętu hipokampa mózgu zaobserwowano neurogenezę, wzrost komórek nerwowych,
zwiększoną aktywację neuronalną, plastyczność kompensacyjną), ale to może być wpływ
całego składu borówki, nie tylko przeciwutleniaczy; inna metoda wydłużania życia to
RESTYKCJA KALORYCZNA; Wysoka zawartość antyoksydantów w owocach wpływała na
spowolnienie procesu starzenia mózgu i utrzymanie dłuższej aktywności poznawczej
20. ŚMIERĆ I UMIERANIE wg Kubler-Ross  5 stadiów  ale krytyka, te stadia nie muszą wszystkie ani
po kolei; w poszczególnych kulturach inaczej; tanatolog Edwin Schneider zaprzecza istnieniu
stadiów, raczej wątki, które znikają i się pojawiają
o ZAPRZECZANIE I IZOLACJA - pierwsza reakcja na wiadomość o chorobie -
niedowierzanie
7
o GNIEW  po uznaniu diagnozy za prawdziwÄ…
o TARGOWANIE SI
 gniew i stres opanowywane przez myślenie o sytuacji w
kategoriach wymiany (jak będę zażywać lekarstwo, to dłużej pożyję)
o DEPRESJA  uczucie rozpaczy, kiedy choroba postępuje mimo stosowania się do
zaleceń lekarzy i innych porad
o POGODZENIE SI
 odżałowanie tego, co się traci wraz ze śmiercią, prowadzi
ostatecznie do pogodzenia z niÄ…
8