Wprowadzenie
do psychologii
rozwoju człowieka
Praca zbiorowa pod redakcją Jolanty Stypułkowskiej
WARSZAWA 2000
Recenzenci:
Pro f. dr hab. Mirosław Dyrda D r Andrzej Hankała
Praca zbiorowa pod redakcją
Jolanty Stypułkowskiej
Wszystkie prawa zastrzeżone �!, w
Wydawca: Agę n ej a Re kłam owo-Wyd awn i czo " "li 00-389 Warszawa, ul. Smulikowskiego 1/3 tel. [phone]; tel./fax [phone] e-mail: [e-mail]
Skład: Paweł Kolebacz
Druk: INTERDRUK
Okładka: Andrzej Bolimowski
Copyright by ARW DIMA Sp. z o. o.&Jolanta Stypułkowska
ISBN: 83-913793-5-3
SPIS TREŚCI
Wstęp..............................................................................5
ny Rozwój człowieka jako przedmiot badań i /
psychologicznych - Ewa Stanisławiak .........'.............."......7
Elementy genetyki człowieka i rozwój prenatalny' *
- Daniela Galińska, Jolanta Stypułkowska ..................4............ 17
ozwój spostrzegania-Jolanta Stypułkowska .!...Y...^......"27
Rozwój pamięci - Ewa Stanisławiak.::..?....:&......................37
Rozwój myślenia - Daniela Galińska !.'... Rozwój mowy Daniela Galińska J!.,./.^ yRozwój emocjonalno - społeczny ilt
- Wiesław Skrzyński ............................................................ 79
8. Rozwój moralny -Jolanta Stypułkowska. m...................... 103
. Rozwój psychoseksualny - Daniela Galińska W................ 113
10. Niektóre zagrożenia rozwoju człowieka .............^...127
s> 10.1 Dysleksja,dysgrafia,zaburzenia lateralizacj(Jj/y
- BożenaJaniszewska ................................................127
10.2 Anoreksja, bulimia i nadmierne jedzenie
- Andrzej Świderski, Agnie^ka Zaniewicz......................141
10. 3 Alkoholizm - Wiesław Skrzyński..............................149
10.4 Narkomania - Halina Misiewicz............................159
11 .Wybrane metody poznawania człowieka .................... 169
e 11.1 Obserwacja i wywiad - Mariajakimiuk H. .u&. Ij....... 169
11.2 Wartość psychologiczna rysunku -
Daniela Galińska ......................................................181
Bibliografia ................................................................191
Słowniczek ..................................................................201
f
WSTĘP
Kiedy chcemy przedstawić rozwój człowieka w pełnym cyklu życia najważniejszym pojęciem jest zmiana rozwojowa, która ma tę cechę, że przebiega w czasie i prowadzi do trwałych strukturalnych lub funkcjonalnych przekształceń (Przetacznik - Gierowska; Tyszkowa, 1996). Zmiany rozwojowe mają zwykle charakter progresywny i prowadzą do coraz lepszego przystosowania do środowiska. Charakteryzując rozwijającą się jednostkę (nazywa się to rozwojem ontogenetycznym) można ująć ten proces dwojako: 1.ukazać proces rozwoju w zakresie każdej funkcji psychicznej (na przykład rozwój spostrzegania, myślenia, pamięci itd.), 2.ukazać zmiany charakterystyczne dla danego odcinka życia jednostki (są to tzw. okresy rozwojowe np.okres prenatalny, niemowlęctwo, wczesne dzieciństwo itd.). Pod wpływem narastającej wiedzy o rozwoju człowieka, pojawiła się koncepcja badania rozwoju na przestrzeni całego życia (life - span psychology). Trzeba zaznaczyć, że zmiany rozwojowe, które zachodzą do okresu dorastania włącz-nie,mają charakter konieczny - są efektem dojrzewania biologicznych struktur organizmu w sprzężeniu z oddziaływaniem środowiska. Zmiany te pojawiają się w dużym stopniu bez świadomego udziału samej jednostki. Od momentu zakończenia okresu dorastania rozwój staje się możliwy dzięki woli człowieka i jego aktywności. Ważną rolę odgrywają zadania, które się wykonuje i tzw. zdarzenia życiowe,w których uczestniczenie ma znaczenie dla rozwoju człowieka. Gdy minie dzieciństwo nadchodzi czas podejmowania wyborów związanych z relacjami z ludźmi, edukacją, karierą zawodową, ułożeniem sobie życia rodzinnego itp. Takie sytuacje dostarczają wiele ważnych doświadczeń, które inicjują nowy cykl zmian o charakterze rozwojowym.
W niniejszym skrypcie przyjęliśmy koncepcję pokazania rozwoju człowieka całościowo, na przestrzeni całego życia, ukazując rozwój w zakresie każdej funkcji oddzielnie, więcej jednak uwagi poświęcając rozwojowi do okresu dorastania włącznie. Takie podejście wydawało nam się korzystniejsze i bardziej przydatne dla studentów różnych kierunków nauczycielskich do których skrypt ten jest adresowany, a którzy będą pracować głównie z dziećmi i młodzieżą.
W poszczególnych rozdziałach znajdują się liczne odwołania do okresów rozwojowych, które pozwalają czytelnikowi na zorientowanie się w jakim wieku następują kolejne zmiany w rozwoju różnych funkcji lub pojawiają się zaburzenia rozwojowe. Przyjęliśmy podział na następujące okresy roz-
wojowe: okres prenatalny, niemowlęctwo - od urodzenia do l roku życia, wczesne dzieciństwo - do 3 roku życia, średnie dzieciństwo - do 6 roku życia, późne dzieciństwo - do 11 (12) roku życia, okres dorastania - do 18 roku życia, okres młodzieńczy - do 22(23) lat, wczesna dorosłość - do 35 lat, średnia dorosłość - do 60 roku życia, starość (późna dorosłość) po 60-tym roku życia.
Książka zawiera 11 rozdziałów. Ich autorom pozostawiono swobodę, co do sposobu ujęcia opracowywanego tematu. W rozdziale l zamieściliśmy informacje o przedmiocie i specyfice badań w psychologii rozwoju człowieka. Poruszyliśmy także sprawę czynników i mechanizmów rozwoju. Rozdział 2 zawiera podstawowe informacje o dziedziczeniu oraz omawia rozwój dziecka w okresie 9 miesięcy ciąży. W rozdziałach 3, 4, 5, 6, 7 i 8 omawiamy rozwój poszczególnych funkcji psychicznych. Rozdział 9 traktuje o rozwoju psychoseksualnym. W rozdziale 10 zawarliśmy wybrane zagrożenia rozwoju - mowa jest o trudnościach dzieci z dysleksją, dysgrafią i z zaburzeniami laterali-zacji. Omówione zostały także problemy młodzieży będące obecnie w centrum uwagi społecznej, ze względu na wciąż rosnącą częstotliwość ich występowania. I tak kolejno można zaznajomić się z zagadnieniami anoreksji, bulimii, nadmiernego jedzenia, a także uzależnienia od alkoholu i narkotyków. W rozdziale 11 scharakteryzowaliśmy niektóre metody poznawania człowieka, te które mogą być z powodzeniem stosowane przez pedagogów i nauczycieli. Słowniczek najważniejszych terminów zawarty na końcu książki powinien ułatwić jej studiowanie, a skorzystanie z bibliografii umożliwi dalsze pogłębianie wiedzy o rozwoju człowieka.
Jolanta Stypułkowska
EWA STANISŁAWIAK
Ewa Stanisławiak
1. ROZWÓJ CZŁOWIEKA
JAKO PRZEDMIOT BADAŃ
PSYCHOLOGICZNYCH
Psychologia rozwojowa jako nauka zaczęła się kształtować na przełomie XIX i XX wieku. Do jej narodzin przyczyniły się prace wielkich biografów dziecięcych, którzy systematycznie gromadzili spostrzeżenia dotyczące rozwoju własnych dzieci11 i na tej podstawie ustalali pierwsze prawidłowości rozwoju psychiki ludzkiej, a także badania G. Stanleya Halla z 1891 roku, poświęcone myśleniu dzieci wstępujących do szkoły. Można chyba zaryzykować stwierdzenie, że Hali, zwany "ojcem badań nad dziećmi", uczynił psychologię rozwojową prawdziwą nauką (Hurlock, 1985).
Zainteresowanie prawidłowościami rozwoju psychiki nasilało się równolegle do wzrostu rangi dzieciństwa (za: Yasta i inni, 1995J. Co prawda już starożytni Grecy i Rzymianie dostrzegali rolę pierwszych lat życia dla późniejszego funkcjonowania jednostki, ale nie zmieniało to faktu, że warunki wzrastania były w tamtej epoce bardzo trudne. Na porządku dziennym było dzieciobójstwo, sprzedaż dzieci na służbę, wykorzystywanie seksualne, surowe karanie. W średniowieczu, wraz z poszerzaniem się wpływów chrześcijaństwa, pozycja dzieci zaczęła się nieco poprawiać. Pisarze religijni gloryfikowali niewinność i czystość dziecka, a sam św. Augustyn pisał o wadze dzieciństwa dla całego ludzkiego życia. W praktyce jednak los dzieci był nie do pozazdroszczenia, a dzieciństwo bardzo krótkie i wypełnione pracą. Pewien postęp w zrozumieniu natury dziecka miał miejsce w epoce Renesansu. Wtedy to m. in. doceniono rolę zabawy jako głównej formy aktywności dziecięcej. Znaczący okazał się model dziecka stworzony w dobie reformacji, kiedy to zaczęto przywiązywać wagę do stanowczego, a w praktyce surowego, wychowania, mającego wyplenić u dzieci ich, jak głoszono, wrodzoną, z powodu grzechu pierworodnego, tendencję do zła. W kolejnych stuleciach dominowało praktyczne podejście do okresu dzieciństwa. Nie tyle interesowano się samymi dziećmi, co sposobem ukształtowania ich na pożytecznych oby-
1 Do ich grona można zaliczyć: pedagoga J. Pestallozziego (1740 - 1827) i fizjologa W. T. Preyera (1841 -1897), a sięgając do czasów bliższych - także wybitnego psychologa J. Piageta. Proponuje się (Vasta i inni, 1995), aby moment ukazania się książki Preyera " Dusza dziecka", czyli rok 1882, przyjąć za umowną datę powstania psychologii rozwojowej jako nauki.
ROZWÓJ CZŁOWIEKA JAKO PRZEDMIOT BADAŃ PSYCHOLOGICZNYCH
wateli. Na tym tle wyróżniają się poglądy Amosa Komeńskiego, XVII - wiecznego czeskiego reformatora wychowania, który odradzał traktowanie dzieci jako zadatków na dorosłych i postulował koncentrację na poznaniu ich dziecięcej natury (za: jw.).
Początkowo psychologia rozwojowa zajmowała się rozwojem działalności i świadomości człowieka we wczesnych okresach życia, tzn. w dzieciństwie i młodości (Żebrowska (red.), 1986). W konsekwencji po dziś dzień wiele osób utożsamia ją z psychologią dziecka. Z czasem jednak badaniami objęto przestrzeń całego życia ludzkiego, od poczęcia do śmierci. Aby zapobiec nieporozumieniom terminologicznym autorzy postulujący całościowe traktowanie cyklu życiowego chętnie używają określenia psychologia rozwoju, zamiast wcześniej stosowanego terminu psychologia rozwojowa (lub zamiennie z nim)2'.
Psychologia rozwoju posługuje się szeroką gamą procedur i technik obserwacyjnych i eksperymentalnych. W przypadku badań nad rozwojem dzieci i młodzieży szczególnie przydatna okazuje się obserwacja, zwłaszcza ta prowadzona w warunkach naturalnych. Do podstawowych technik badawczych należą też: wywiad i rozmowa, kwestionariusze, testy, a także: analiza dokumentów i wytworów twórczości ludzkiej, np. rysunków, pamiętników, wypracowań. Cennym środkiem poznania jest studium przypadku polegające na zbieraniu, przez dłuższy czas, informacji na temat danej jednostki, dotyczących historii jej życia, wyników testów, wywiadów itd.
W badaniach nad rozwojem stosuje się dwie strategie badawcze: podłużną i poprzeczną. Z uwagi na chęć wykorzystania zalet każdej z nich - zaleca się ich łączenie.
Podejście podłużne (longitudinalne) polega na zbieraniu danych poprzez wielokrotne, dokonywane w mniejszych lub większych odstępach czasu, badanie tej samej osoby lub osób. I tak: chcąc uchwycić wczesne zmiany rozwojowe w zakresie manipulacji badamy pod tym kątem 40 - osobową grupę dzieci, co 2 miesiące, poczynając od 3 - miesiąca życia, a kończąc w momencie ukończenia przez nie 3 lat. Zaletą podejścia longitudinalnego jest bezpośredniość pomiaru zmian rozwojowych, która sprzyja rozstrzygnięciom dotyczącym stałości zachowań i pozwala określić rolę wczesnych doświadczeń człowieka dla jego późniejszego funkcjonowania. Badania takie są niestety długotrwałe, trzeba nieraz czekać kilkadziesiąt lat, by móc sformułować końcowe wnioski. W tym czasie uczestnicy badań wykruszają się, a to oznacza zmiany w składzie pierwotnej próby badawczej i zubaża możliwości wnioskowania. Często zmienia się też skład grupy badaczy, co również nie jest obojętne dla przebiegu i rezultatów badań. Należy również pamiętać, że powtarzający się kontakt z testami i innymi technikami badawczymi powo-
Podobnie postępujemy w niniejszym opracowaniu.
EWA STANISLAWIAK
duje, że badani nabierają swoistej rutyny, która może wpływać na wyniki pomiarów.
Podejście poprzeczne polega na jednoczesnym badaniu kilku grup wiekowych (czyli na badaniu w krótkim odcinku czasu osób o różnych poziomach rozwoju), np. chcąc uchwycić zmiany rozwojowe w zakresie zabawy tematycznej obserwuje się przez dwa miesiące zachowanie przedszkolaków z pięciu grup wiekowych : 2 - latków, 3 - latków, 4-latków, 5 - latków i 6 - lat-ków. Podejście poprzeczne jest bardziej ekonomiczne niż podejście podłużne (wymaga mniej czasu i pieniędzy). Niestety, nie pozwala śledzić indywidualnych zmian rozwojowych. Ponadto, gdy badaniami obejmujemy rozległy przedział wieku, np. ludzi od 15 do 60 r. życia, wyniki mogą być zniekształcane przez wpływ kohorty (Yasta i inni, 1995). Badani różnią się bowiem nie tylko liczbą lat życia, ale i kohortą, czyli przynależnością pokoleniową, generacyjną. Wzrastali (i wzrastają) w obrębie konkretnych grup rówieśniczych, co oznacza, że stykali się (i stykają) ze specyficznymi, niepowtarzalnymi wydarzeniami i okolicznościami, takim jak: przeżycia wojenne, zmiany kulturowe, czy ustrojowe. Można powiedzieć, że: "Czynnik wieku różnicuje ludzi pod względem chronologicznym, a czynnik kohorty (pokolenia) umieszcza ten wiek w czasie historycznym."(za: Turner, Helms, 1999, s. 27). W badaniach podłużnych wszyscy badani należą do tej samej kohorty, co ułatwia wnioskowanie o zmianach rozwojowych; w badaniach poprzecznych - sytuacja jest odmienna. Stwierdzane w tych badaniach różnice mogą wiązać się zarówno z pokoleniowym zróżnicowaniem doświadczeń, jak i wiekiem życia.
Pojęcie rozwoju
Psychologia rozwoju jest nauką, która bada zachowanie, bądź szerzej, funkcjonowanie człowieka3' z punktu widzenia zmian, jakim podlega ono w czasie (Włodarski, Matczak, 1992, Tyszkowa, 1996). Przedmiotem badań jest rozwój, czyli proces, w którym narastające stopniowo zmiany ilościowe doprowadzają do zmian jakościowych; w efekcie czego jednostka przechodzi od jednych form funkcjonowania do innych, z reguły bardziej złożonych.
Zmiany rozwojowe mają kumulatywny charakter, co oznacza, że jedne wyrastają z drugich, są ich kontynuacją. Tym samym istnieje zależność między zmianami aktualnymi, a tymi, które miały miejsce poprzednio i tymi, które nastąpią później. Na ogół przyjmuje się, że zmiany rozwojowe są jednokierunkowe, nieodwracalne i trwałe.
-1' "Funkcjonowanie" jest terminem szerszym niż "zachowanie", uwzględnia bowiem nie tylko aspekt zachowaniowy (zewnętrzny], ale także introspekcyjny (wewnętrzny). I tak "funkcjonowanie można analizować w kategoriach: obiektywnych wskaźników zewnętrznych (pocenie się, wokalizacje, ruchy, mówienie] oraz subiektywnych danych dotyczących stanów wewnętrznych (np. odczucie smutku, wstydu, treść myśli)".
9
ROZWÓJ CZŁOWIEKA JAKO PRZEDMIOT BADAŃ PSYCHOLOGICZNYCH
Kierunkowość oznacza, że zmiany konsekwentnie prowadzą do określonego stanu końcowego, ich celem jest nowa jakość funkcjonowania, czy, jak chcą przedstawiciele psychologii humanistycznej, pełniejsza samorealizacja. Są ukierunkowane na coraz lepsze zrównoważenie stosunków człowieka z jego środowiskiem. Z jednej strony jednostka przystosowuje się do wymagań otoczenia, z drugiej - dokonuje w tym otoczeniu przekształceń odpowiadających jej potrzebom. W efekcie wraz z wiekiem zwiększa się obiektywizacja poznania (nasza psychika coraz wierniej i dokładniej odzwierciedla rzeczywistość), rośnie samoświadomość (mamy coraz większą kontrolę nad własnym zachowaniem), a także autonomizacja działań (są one w coraz .wyższym stopniu sterowane wewnętrznie).
Trwałość i nieodwracalność zmian rozwojowych oznacza, że osiągniętych w rozwoju form funkcjonowania nie da się "oduczyć", "nie można się z nich wycofać", tym bardziej, że stanowią jedynie kolejne ogniwo rozwoju i inicjują dalsze zmiany (Tyszkowa, 1996).
O ile tradycyjne podejście do rozwoju człowieka zakładało postępowość, czy inaczej progresywność zmian rozwojowych, o tyle współcześnie mówi się o tym, że w rozwoju występują dwa rodzaje zmian: progresywne i regresywne, a te ostatnie są często warunkiem tych pierwszych41. Wyrastaniu zębów stałych towarzyszy utrata tych mlecznych, narodzinom motywacji prospołecznej - zanikanie egocentryzmu. We wcześniejszych latach życia zmiany progresywne przeważają nad regresywnymi, u schyłku życia jest odwrotnie (jw.). '
W takim ujęciu również starzenie się należy traktować jako naturalny proces rozwoju, z którym łączą się co prawda specyficzne choroby i zaburzenia życia społecznego, ale który mimo to jest ciągiem uporządkowanych i spójnych zmian. Niektóre z nich mają charakter regresywny, np. pogorszenie się czasu reakcji, osłabienie wzroku i słuchu, inne - świadczą o postępie i jako takie są wartościowane pozytywnie, np. bogactwo doświadczeń życiowych, zwiększona refleksyjność, czy zdolność zaakceptowania nieuchronności śmierci.
Rozwój, jak wspomniano wcześniej, ma naturę ilościowo - jakościową.
Zmiany ilościowe polegają w większości przypadków na wzrastaniu możliwości funkcjonowania, analogicznym do wzrostu dokonującego się w sferze fizycznej. Można je wyrazić w postaci krzywej rosnącej, a dobrą ich metaforą jest obraz wzrastającej z ziarna roślinki. Zmiany ilościowe najłatwiej dostrzec obserwując pojedyncze czynności, np. zauważamy, że z dnia na dzień dziecko robi coraz więcej samodzielnych kroczków, używa coraz większej liczby rzeczowników, coraz dłużej bawi się tą samą zabawką itd.
4) Ewolucji, czyli wzrastaniu i nabywaniu nowych właściwości, towarzyszy inwolucja, czyli atrofia i zanikanie właściwości dawnych.