Emigracja, tragizm losu emigracyjnego w literaturze romantyzmu i współczesności

Miłość do ojczyzny, tęsknota za krajem lat dziecinnych, obok patriotyzmu i
przyjaźni, to wartości opiewane we wszystkich epokach literackich. Poeci i
pisarze stawiali swój dom rodzinny na pierwszym miejscu, toteż ukazywali jego
piękno, tradycję i kulturę w mistrzowski sposób. Niestety wielu mistrzów pióra
musiało wspominać swoją ojczyznę z daleka, lecz pozytywnym skutkiem tej rozłąki
są liryki, hymny, będące dowodem miłości do ojczystej ziemi polskiej.

R O M A N T Y Z M
Najsilniej potrzeba wznoszenia się na piedestały swojego kraju uwidoczniła się
w romantyzmie. W Polsce kierunek ten rozwijał się w szczególnie trudnych
warunkach. Kraj znajdował się pod zaborami. Mimo wysiłków czynionych w celu
odzyskania niepodległości, jego przyszłość nie zapowiadała się zbyt
optymistycznie. Wielu Polaków przebywało po upadku powstania listopadowego na
emigracji, wielu odbywało kary zesłania. Elita polskiej inteligencji - Chopin,
Mickiewicz, Słowacki, Norwid i inni - większość swojego życia zmuszeni byli
spędzić poza granicami Polski. Niektórzy uchodźcy już nie powrócili na kamienne
łono ojczyzny. Okoliczności te sprawiły, że temat emigracji był tematem szeroko
rozpowszechnionym wśród bezdomnych.

Adam Mickiewicz
Jednym z pierwszych jego utworów w którym pokazał on sylwetkę Polaka-tułacza,
są Sonety Krymskie powstałe w wyniku podróży na Krym. Przeżycia wywołane
pięknem przyrody są tylko pretekstem do wyznań podmiotu lirycznego, dręczonego
przez wspomnienia utraconego kraju. Pielgrzym w utworach Adama Mickiewicza to
niemal bohater byronowski: jest samotny, wrażliwy, wyizolowany ze społeczności
ludzkiej, pełen niepokoju i nostalgii. Dodatkowo jego nastrój jest pogłębiony
przez poczucie wielkości natury i znikomości człowieka.
Kolejny utwór łączy się z następnym etapem podróży wieszcza. Był to Paryż.
Wielka Emigracja nawet tysiące kilometrów od polskiej ziemi wiodła spory
polityczne między sobą. Adam Mickiewicz chcąc doprowadzić rodaków do
kompromisu, napisał Księgi pielgrzymstwa polskiego, gdzie zawarł następującą
myśl: pielgrzymowanie Polaków nie jest zwykłą emigracją ani tułaczką po
Europie. Polscy uchodźcy powinni głosić ideę miłości do ojczyzny, wolności i
gotowości poświęcenia. Poeta aby dobitniej przekazać założenia swego dzieła
posługuje się przypowieścią o chorej matce i lekarzach kłócących się o metodę
leczenia. Lecz nie terapia tu pomogła, ale miłość jej syna. Mickiewicz
twierdził, że tak samo jest z Polską - tylko prawdziwe uczucie powinno ją
otaczać, nie waśnie i spory. Przywołanie do pamięci ojczyzny, wymawianie jej
imienia wśród emigrantów, mogło być znaczącym bodźcem do ustabilizowania
konfliktów między nimi. Aby nie zatracili oni nadziei, aby nie zgasł w nich
płomień wiary w zwycięstwo. Mickiewicz opisał swoje wspomnienia z kraju lat
dziecinnych, poruszył sercem i duszą współpielgrzymów.
Głosem emigranta, głosem pełnym nostalgii Mickiewicz w Panu Tadeuszu woła:
Litwo! Ojczyzno moja!
Ty jesteś jak zdrowie. Ile cię trzeba
cenić, ten tylko się dowie,
Kto cię stracił. Dziś piękność
twą w całej ozdobie
Widzę i opisuję, bo tęsknię po tobie...
Przywołanie obrazów szlacheckiego dworku, ukazanie staropolskich tradycji i
zachwyt nad pięknem przyrody wskazuje na wielką miłość do ojczyzny. Adam
Mickiewicz piszący o domu rodzinnym to wygnaniec na paryskim bruku, szukający
ucieczki przed nękającą go samotnością i wyobcowaniem, jakie niosą mu i jemu
podobnym tułaczom ciężkie czasy.

Juliusz Słowacki
Podobnie jak Mickiewicz, i on próbował odnaleźć ojczyznę poprzez swą twórczość.
Jego nostalgia w sposób prosty a zarazem wielce wymowny wyrażona została w
hymnie Smutno mi Boże. Inspiracją do napisania tego liryku były prawdopodobnie
lecące bociany, które wieszcz widział płynąc na Daleki Wschód. Obserwacja
piękna przyrody wywołuje smutne refleksje nad własnym nieszczęśliwym losem.
Rejs statkiem, a tym samym uzmysłowienie sobie, że statek ten nie płynie do
kraju, budzi w Słowackim potrzebę zwierzeń. Otwiera on swą duszę przed Bogiem,
ponieważ tylko on jest w stanie zrozumieć cały bezmiar tęsknoty za domem. Poeta
oddaje uczucie osamotnienia i żałosnej determinacji w słowach:
Żem był jak pielgrzym, co się
w drodze trudzi
Przy blaskach gromu
Że nie wiem, gdzie się w mogiłę położę
Smutno mi, Boże
Szybujące bociany boleśnie przypominają mu ojczyznę, rodząc nową falę
nostalgii, żalu, że to nie on jest ptakiem lecącym do kraju. Wyjątkową
atmosferę, wiersz ten zawdzięcza swej prostocie wyznań człowieka liczącego się
z niemożnością powrotu do rodzinnego kraju.
Temat ojczyzny Słowacki porusza także w Pamiętniku Zofii Bobrówny:
Niechaj mnie Zośka o wiersze nie prosi,
Bo kiedy Zośka do ojczyzny wróci,
To każdy kwiatek powie wiersze Zosi,
Każda jej gwiazdka piosenkę zanuci.

Cyprian Kamil Norwid
W tonacji zupełnie odmiennej napisany jest wiersz Norwida Moja piosnka (II).
Jest to również jeden z najbardziej oddziaływujących na naszą wyobraźnię
liryków tułaczy. Utwór mówi o żalu człowieka, który wiele cierpiał i doznał w
życiu wielu bolesnych zawodów. W trzech pierwszych strofach dominuje motyw
tęsknoty za krajem ojczystym, tęsknoty do prawości i prostoty polskiego ludu.
Norwid wspomina pełen pokory gest rodaków podnoszących z ziemi najmniejszą
okruszynę chleba, otaczanie troską bocianiego gniazda i przyjazne ukłony które
są - jak odwieczne Chrystusa wyznanie: Bądź pochwalony.

W S P Ó Ł C Z E S N O Ś Ć
Ukazywanie się w literaturze pielgrzyma szukającego swej ojczyzny nie
zakończyło się nawet wtedy, gdy Polska odzyskała niepodległość. Temat ten ze
zdwojoną siłą powrócił wraz z nastaniem nowego kataklizmu dziejowego - II wojny
światowej. Najazd wroga na Polskę, osamotnienie kraju wśród innych państw
europejskich, 6-cio letnia gehenna wojenna sprawiła, że znów znaleźli się
żołnierze walczący na wszystkich frontach (pod Monte Cassino, pod Tobrukiem, w
bitwie o Anglię). Cenzura, represje, niemożność swobodnego wyrażania myśli,
spowodowały, że wielu poetów i pisarzy opuściło zniewolony kraj. Na uchodźstwie
znaleźli się m.in. Julian Tuwim, Jan Lechoń, Kazimierz Wierzyński, Czesław
Miłosz, Gustaw Herling-Grudziński, Witold Gombrowicz. Niektórzy z nich wrócili,
dla niektórych ojczyzna została tylko wspomnieniem. Dla większości emigrantów
oparciem stał się Paryż, lecz nawet ta zastępcza ojczyzna poniosła klęskę.Wtedy
poeci tacy jak Lechoń, Tuwim, przebyli szlak wygnańczej wędrówki przez
Hiszpanię, Portugalię, Brazylię, aż do Nowego Jorku.

Jan Lechoń
Żył on w Ameryce bez nadziei na powrót do kraju. Jedyną jego ucieczką było
pisanie Dzienników, w których dzielił się refleksjami m.in. o sytuacji w kraju,
o życiu na emigracji, o swojej samotności, np:
...samotność rozdzierająca - ta głęboka, na którą nie ma rady na tej ziemi
wygnania...
Stany Zjednoczone były dla Lechonia w pewnym sensie przymusowym miejscem
odosobnienia.Schronił się on tu wskutek następstw wojennych, był on jednak
gotowy zawsze służyć ojczyźnie.
Typowo emigracyjnym lirykiem jest wiersz Przypowieść. Poeta pisze o żołnierzu,
który zostawił ślady swojej stopy na wszystkich nieodstępnych drogach Europy. Z
wiersza wywnioskować można, że jest to wypowiedź kogoś, kto zdecydował się
pozostać na obczyźnie, ale także kogoś, kto próbuje wytłumaczyć swą decyzję i
położenie w jakim się znalazł. Podmiot liryczny można w tym przypadku
utożsamiać z samym poetą Janem Lechoniem.

Julian Tuwim
W tamtych trudnych dla poetów czasach powstał wiersz Juliana Tuwima Kwiaty
polskie. Poeta kieruje w nim swoje krytyczne uwagi szczególnie pod adresem
władzy, jednak mówi także o poezji i ojczyźnie:
Śpiewam dwusłowy hymn prostaczy,
Jakby to był poemat cały:
Że Wisła płynie...Wisła płynie...
Matko i wierszu, i ojczyzno,
Umiłowani trój-jedynie!

Zbigniew Herbert
Pan Cogito - powrót Utwór podejmujący tematykę masowej emigracji Polaków na
Zachód w latach 70-tych i 80- tych. Mimo lepszego życia na emigracji, podmiot
liryczny decyduje się na powrót do rodzinnego kraju z pełną świadomością tego,
że zastanie zniszczoną ojczyznę, w której nie będzie mógł prowadzić życia
takiego jak na obczyźnie. Pojawia się pytanie więc po co wraca: - do wody
dzieciństwa
- do splątanych korzeni
- do uścisku pamięci
- do ręki twarzy
spalonych na rusztach czasu
Wartości związane z ojczyzną są dla niego cenniejsze niż wygoda w obcym kraju.

Kazimierz Wierzyński
Wierzyński nie pogodzony z nową Polską stanął u progu lat powojennych wobec
trudnego wyboru. Zdecydował się jednak pozostać na emigracji, która teraz
pełniła już inną funkcję i miała inne uzasadnienie niż w latach wojny. Poezja
jego jest dokumentem przemyśleń współczesnego człowieka wywołanych przez
nostalgię, przez żal za opuszczoną ojczyzną. Wiele jego utworów o tematyce
emigracyjnej zostało napisanych w Paryżu (Korzec maku, Tkanka ziemi, Kufer na
plecach czy Sen marca). Były to arcydzieła liryki osobistej, przekazujące ważne
treści przemyśleń i emocji charakterystycznych dla wychodźstwa polskiego po
drugiej wojnie światowej.
Pojawia się utwór Rozmowa z księdzem. W swojej twórczości neguje sens wysiłków
zmierzających do ulepszenia ludzkiej egzystencji, a także sens samej
egzystencji w Rozmowie z księdzem: Życie? Nie mówmy o tym. Wiadomo -
opowiadanie idioty.
Genezą takiego stosunku do historii jest gest obronny człowieka, który od niej
przyjął najcięższe ciosy. W utworze tym przemawia do nas człowiek który dźwigał
z rozpaczą i mozołem swój kufer na plecach, kufer gorzkiego emigracyjnego
losu.
Tragizm tego poety, który wybrał los emigranta, polegał na tym, że nie umiał i
nie chciał przestać być poetą Polaków i spraw polskich.

Czesław Miłosz

Pod koniec 1945 roku Miłosz wstąpił do służby dyplomatycznej i pracował w
placówkach w Stanach Zjednoczonych i Francji. W roku 1951 odmówił powrotu do
kraju. Postanowił zerwać z nim i przyjąć status emigranta. Motywy swego
postanowienia wyjaśnia jego tom esejów Zniewolony umysł napisany przez niego w
Paryżu. Opisując zjawiska, procesy zachodzące w psychice charakteryzowanych
ludzi, opierał się częściowo na własnych doświadczeniach. Miłosz, mimo swego
pobytu na emigracji starał się nie być obojętnym na wydarzenia w kraju.
Zainspirowany własnymi doświadczeniami z życia jako emigrant oraz utartymi
prawdami o świecie pisze Dolinę Isy. Jest to powieść o rodzinnym dworze na
Litwie, o tradycjach, o zwyczajach ludowych. Była ona powrotem do lat
dziecinnych, do wczesnej młodości i do przyrody. Bohaterem powieści został
chłopiec dorastający wśród piękna natury w początkach XX wieku. Apoteozowanie
kraju lat dziecinnych wraca tu echem z Pana Tadeusza.
Swoje wewnętrzne doznania związane z losem emigranta ujął w napisanej we
Francji Katedrze Sandwiczów przedstawiając awanturnicze przygody polskich
marynarzy, którzy zeszli z pokładu i pozostali za granicą.

Na przytoczonych utworach zarówno z epoki romantycznej jak i współczesności,
widoczny jest ścisły związek treści ujętej w tychże utworach a sytuacji
panującej w kraju, sytuacji politycznej. Poezja ta tworzona była przez ludzi
którzy osobiście doznali wszelkich cierpień moralnych związanych z losem
emigranta. Możemy więc traktować tą poezję jako wyjątkowo ważny dokument w
dziejach literatury polskiej ze względu na ścisły jego związek z dziejami
historycznymi naszego kraju zarówno w epoce romantyzmu jak i współczesności.
Emigracja polska najcięższe chwile ma już dawno za sobą. Dziś, jeżeli mówi się
o uchodźcach, to już nie z przyczyn politycznych czy z powodu represji, lecz z
własnego, nieprzymuszonego wyboru.