1. Literatura sowizdrzalska
·ð Twórczość literacka plebejskich humorystów z koÅ„ca XVI i pierwszej poÅ‚owy XVII stulecia,
określana jest zazwyczaj mianem ,,literatury sowiz
rzalskiej  ; jest to przede wszystkim
literatura demokratyczna i ludowa; literaturÄ™ tÄ™ tworzyli ludzie pozostajÄ…cy w gruncie
rzeczy poza obrębem społeczeństwa feudalnego, negatywnie i krytycznie do panującego
porzÄ…dku ustosunkowani
·ð WiÄ™kszość utworów zaliczanych do literatury sowiz
rzalskiej wykazuje zwiÄ…zki ze
środowiskiem, które umownie, lecz nie bezzasadnie nazywa się rybałtowskim; związane
są one najściślej z elementami plebejskimi, drobnomieszczańskimi czy chłopskimi,
z służbą dworską, a nawet z ludz
mi wyrzuconymi poza nawias społeczeństwa feudalnego
 hultajami czy żebrakami
·ð Czynnikiem Å‚Ä…czÄ…cym brać rybaÅ‚towskÄ… z elementami plebejskimi byÅ‚a oczywiÅ›cie sytuacja
materialna  dochody klechów równe były w najlepszym razie dochodom uboższej
ludności miejskiej, a położenie ich stale się pogarszało; wspólne im było wreszcie
umiłowanie wolności i niezależności osobistej, wspólne dążenie do wyłamania się
z więzów pańszczyz
nianej niewoli
·ð RybaÅ‚ci stanowili niewÄ…tpliwie elitÄ™ intelektualnÄ…; nie ze wszystkim jednak akceptowali
oni obyczajowość tego środowiska; z elementami jawnie przestępczymi i awanturnikami
nie chcieli mieć nic wspólnego; oburzały ich wszelkie podejrzenia o przywłaszczenie
cudzego mienia
·ð DziaÅ‚alność autorów sowiz
rzalskich przypada na ostatnie lata XVI i pierwszą połowę XVII
wieku, a wiąże się najściślej z rozkwitem małopolskiego szkolnictwa parafialnego; upadek
tego szkolnictwa w drugiej połowie XVII stulecia i ostateczna degradacja społeczna
ówczesnych nauczycieli wyznaczyły zarazem kres bujnie rozwiniętej twórczości, choć
poszczególne teksty sowiz
rzalskie długo jeszcze i w XVIII w. nie schodziły z pras
drukarskich
·ð Literatura sowiz
rzalska miała w znacznej mierze charakter regionalny; jej twórcy
pozostawali w zasięgu oddziaływania zarówno krakowskiego ośrodka wydawniczego,
gdzie drukowali ku powszechnemu zadowoleniu swoje poczytne i wielce pokupne
pisemka, jak i Akademii
·ð Literatura sowiz
rzalska stanowi niestety, wbrew pozorom, białą plamę na mapie wiedzy
o literaturze staropolskiej; analiza historycznoliteracka utworów sowiz
rzalskich, musi
brać pod uwagę występującą w nich, wielce wymowną i charakterystyczną, konwencję
urealnionego absurdu i swoistą poetykę totalnej parodii; musi więc wypracować sposób
wykładu, a raczej przekładu dzieł sowiz
rzalskich humorystów na język pojęć społecznych
i literackich, nie tylko powszechnie zrozumiałych, ale przede wszystkim zrozumiałych
i użytkowanych w epoce, która owe dziełka na świat wydała
·ð Literatura sowiz
rzalska jest polskim odpowiednikiem ogólnoeuropejskiej literatury
,,błazeńskiej  , z socjologicznego punktu widzenia plebejskiej, opozycyjnej wobec
porządku, a w szczególności krytycznej wobec literatury klas panujących; korzeni tego
wielkiego nurtu w piśmiennictwie europejskim szukać należy w średniowieczu
·ð PoszukujÄ…c tradycji literatury sowiz
rzalskiej w piśmiennictwie polskim XVI wieku,
zatrzymać się trzeba przynajmniej nad dwoma tekstami: Ludycje wiesne (1543)  składają
się ze wstępu, kolędy, prognostyku i pieśni o gorzałym winie; Ludycje są przede
wszystkim parodiujÄ…cym astrologiczne prognostyki kalendarzem ludowym, opartym
zresztą także na ludowym obyczaju przepowiadania pogody; łączą się z analogicznym
sowiz
rzalskim kalendarzem z poczÄ…tku XVII wieku, a mianowicie z Minucjami
Sowiz
rzałowymi; drugi tekst to Tragedia żebracza (1552) + Facecje polskie (1570)
·ð WÅ›ród najciekawszych i najbardziej znaczÄ…cych utworów literatury sowizdrzalskiej na
pierwszym miejscu wymienić trzeba dialogi o przygodach staropolskiego Szwejka  klechy
Albertusa: Wyprawę plebańską (1590) i Albertusa z wojny (1596); czołową pozycję
w literaturze sowizdrzalskiej zajmujÄ… zbiory wierszy Jana z Kijan, ,,pisma  Jana
Dzwonowskiego: Sejm abo Konstytucyje domowe; osobną grupę wśród tekstów
sowizdrzalskich stanowiÄ… kalendarze z przepowiedniami  humorystyczne
i parodystyczne: Minucje Sowiz
rzałowe-A i Minucje Sowiz
rzałowe-B; należą nadto do
literatury sowizdrzalskiej: Kiermasz wieśniacki Jana z Wychylówka, Sejm białogłowskim,
Peregrynacja dziadowska, Sejm piekielny
·ð Termin ,,literatura sowizdrzalska  wywodzi siÄ™ od imienia SowizrzaÅ‚a  bohatera polskiej
wersji niemieckiego zbioru opowiastek o przygodach Tilla Eulenspiegla (Eulenspiegel
znaczy dosłownie ,,sowie zwierciadło  ); Sowizdrzał dokuczał każdemu, kogo spotka,
ośmiesza papieża, króla, księcia, opata, uczonych uniwersyteckich, lekarzy, plebanów
·ð Utwory, w których pojawia siÄ™ imiÄ™ SowizdrzaÅ‚a lub urobione od niego przymiotniki,
ujawniajÄ… charakterystycznÄ… dla staropolskiej literatury plebejskiej tendencjÄ™ do
błazeńskiego i parodystycznego, po trosze zaś prowokacyjnego odwracania świata, jego
obyczajów i norm moralnych, a także i hierarchii ważności i wartości
·ð Nieobca byÅ‚a jednak autorom plebejskim poważna refleksja, ujawniajÄ…ca zarazem
korzenie rozgoryczenia i frustracji, poczucie zagrożenia i niepewności, a także przyczyny
niechęci i grymasów wobec nakazów postępowania i zasad moralnych, głoszonych
w piśmiennictwie oficjalnym, i to zarówno szlacheckim, jak i kościelnym czy
mieszczańskim
·ð OdwoÅ‚ujÄ…c siÄ™ do wÅ‚asnych doÅ›wiadczeÅ„ autorzy wskazywali na absurdalność porzÄ…dku
świata, na brak społecznych i życiowych perspektyw, a nawet na niemożność
zaspokojenia przez pracę elementarnych potrzeb; o beznadziejności bytowania
w warunkach systemu feudalnego mówił w Peregrynacji dziadowskiej stary żebrak
Chełpa
·ð Literatura sowizdrzalska tworzy nurt opozycyjny wobec literatury warstw panujÄ…cych,
ustabilizowanych i bogatych; prowokacyjnie ośmiesza mity i ideały kultury ,,oficjalnej  ,
parodiuje pojęcia etyczne i estetyczne, drwi z poetyki i ideologii, złośliwie deprecjonuje
świat wartości społecznych, politycznych, moralnych i obyczajowych w tej kulturze
uznawanych
·ð Twórczość sowizdrzalska, podobnie jak i w ogóle dawniejsza twórczość ludowa, byÅ‚a
produktem anonimowym; pisarze sowizdrzalscy w najlepszym razie posługiwali się
humorystycznymi pseudonimami; anonimowość zacierała granice między twórcą
a odbiorcą, autorem a czytelnikiem, jej celem była integracja całej społeczności ludowej
we wspólnej zabawie; pisarz ludowy nie moralizuje i nie stara się umoralniać swoich
czytelników, lecz dostarcza im rozrywki
2. Wyprawa plebańska
·ð Autor nawiÄ…zaÅ‚ do wydarzeÅ„ aktualnych i spraw żywo poruszajÄ…cych ówczesnÄ… opiniÄ™
publiczną, co nadało ludowej na poły humoresce niedwuznacznie polityczny podtekst;
genezy Wyprawy plebańskiej należy doszukiwać się w zjez
dzie zwołanym przez prymasa
Stanisława Karnkowskiego na dzień 20 września 1589 roku do A
ęczycy celem obmyślenia
środków na obronę kresów w związku z najazdem tatarskim i groz
bÄ… wojny z TurcjÄ…;
w owym tekście żołnierzem plebańskim, a raczej jego sowiz
rzalskÄ… parodiÄ…, jest Albertus
·ð UchwaÅ‚a Å‚Ä™czycka nie tylko proponowaÅ‚a formy zaciÄ…gu odbiegajÄ…ce od dotychczasowych
obyczajów, ale też przełamywała zarazem kilka zasad o wadze ustrojowej  nakładała na
duchowieństwo pewne ciężary wojskowe, od szlachty zaś żądała uzbrojenia
żołnierskiego, a nie osobistego udziału w wojnie, który był obowiązkiem ale i przywilejem
stanu rycerskiego
·ð Rzuca to zarazem wymowne Å›wiatÅ‚o na ideologiÄ™ utworu, okreÅ›lonego najczęściej jako
satyra na skąpstwo i niespełnianie obowiązków obywatelskich przez duchowieństwo
(tymczasem jest wprost przeciwnie); najpierw pleban gotów jest wyprawić i rzeczywiście
w myśl nakazu starszych wyprawia żołnierza na Podole, kupując swemu żołnierzowi
starzyznę i szkapę ledwie powłóczącą nogami
·ð O autorze tejże Wyprawy i twórcy Albertusa nie wiemy natomiast nic; ten nader
sprawny w literackim rzemiośle pisarz jest postacią całkowicie nieznaną, anonimową; nie
udało się dotąd ustalić jego nazwiska ani zidentyfikować osoby; a przecież był
osobowością literacką wysokiego lotu, pisarzem co się zowie awangardowym, odkrywcą
nowych lądów literackich i nowatorem w dziedzinie artystycznej, twórcą pomysłowym
i inteligentnym
·ð Jego Wyprawa plebaÅ„ska, doskonaÅ‚a w pomyÅ›le i wykonaniu, jest osiÄ…gniÄ™ciem
najwyższej, w staropolskich proporcjach, miary; wprowadziła ona do literatury polskiej
nowe widzenie świata  mianowicie groteskowe, jest też pierwszym wielkim utworem
groteski
·ð Autor zapowiadaÅ‚ dobrÄ… zabawÄ™ już przez przekorne i absurdalne zderzenie wyrazów,
z których pierwszy - ,,wyprawa   oznaczał ekwipunek żołnierski, obowiązek wyruszenia
na wojnÄ…, bÄ…dz
samą wojnę, drugi zaś - ,,plebańska   wskazywał na niewojenny, bo
duchowny stan bohaterów ,,krotochwili  ; tytuł ten dla współczesnych brzmiał po prostu
komicznie, jako ,,plebański rynsztunek  , ,,wojna plebańska  , co stanowiło humorystyczny
raczej odpowiednik pospolitego, a więc szlacheckiego ruszenia
·ð Twórca Wyprawy plebaÅ„skiej przedstawiÅ‚ komiczne perypetie wiejskiego ksiÄ™dza i jego
niezbyt rozgarniętego sługi na krakowski bruku, wśród przekupniów, handlarzy starzyzną
i kleparskich ,,roztrucharzy  (handlarzy końmi); Pleban przyjechał do podwawelskiego
grodu, aby ,,wyprawić  i wysłać żołnierza na wojnę z Tatarami na Podole
·ð Jawnie manifestujÄ…c niechęć i brak zaufania do zawodowych wojaków, upatrzyÅ‚ on
najlepszy materiał na ,,prawego rycerza  w żaku Albertusie, nauczycielu szkółki
parafialnej i najbliższym pomocniku w ,,zabawach  kościelnych, a więc w człowieku
w sprawie żołnierskiej najzupełniej nie ćwiczonym; Pleban spełnia nałożony nań
obowiązek: uzbraja Albertusa w stare i zardzewiałe żelastwo oraz kupuje mu ledwie
powłóczącą nogami szkapę
·ð WyprawiajÄ…c Albertusa Pleban liczy siÄ™ najwyraz
niej z każdym groszem, i to bynajmniej
nie ze skąpstwa, lecz z braku pieniędzy; Pleban jest niewątpliwie człowiekiem
oszczędnym, ale z powodów całkowicie uzasadnionych; ustawiczne podkreślanie
ubóstwa Plebana posiada wyraz
ny sens artystyczny i ideowy, prowadzi on bowiem do
obrony Plebana, a nie do jego kompromitacji
·ð WedÅ‚ug Plebana Biblia podsuwa gotowe i wypróbowane sposoby wojowania, które
wskazywały najlepsze i najprostsze drogi do militarnego sukcesu; Duchowny najchętniej
widziałby Albertusa walczącego na modłę herosów biblijnych, a nawet sprawia mu
i zaleca uzbrojenie odpowiednie po temu: garnek, trÄ…bkÄ™ i pochodniÄ™
·ð Ekwipunek Albertusa, sÅ‚awetny garnek z kapustÄ…, to w rozumieniu Plebana sprawne
narzędzie orężnej wyprawy (przytoczenie cudownego zwycięstwa Gedeona nad
Madianitami opisane w Piśmie świętym, w Księdze Sędziów ); Księga święta stała się
w ten sposób dla Plebana podręcznikiem spraw wojskowych; w świecie postawionym na
głowie i to jest uprawnione i zrozumiałe
·ð ,,Pustki w mieszku  Plebana najlepiej tÅ‚umaczÄ… ustawiczne targi z Wendetarzem
(tandeciarzem, handlarzem starzyzną) i Roztrucharzem (handlarzem końmi) i troskę, aby
się zanadto nie wykosztować; Pleban, choć spełnia narzucony mu obowiązek, czyni to
jednak w taki sposób, że łatwo go posądzić o sabotaż i bierny opór; wyprawia on
wprawdzie Albertusa na wojnę, ale uzbraja go w muzealny oręż i monstrualną tandetę
oraz wsadza na konia, którego już dawno ,,wyzwolono z wojennych trudności 
·ð Humorystyczna jest też kolejność zakupów: zaczyna Pleban od ostróg, za które pÅ‚aci pięć
szelągów i jest ogromnie uradowany z taniości zakupu; kolejny, już poważniejszy zakup to
siodło  zabytek zamierzchłej przeszłości do tego stopnia, że nikt ani takich już nie używa,
ani nawet nazwy nie pamięta, następnie kupuje stary miecz i wreszcie koń: decyzja
Plebana ma najpierw aspekt finansowy, ale nie tylko, ponieważ w jego wyborze kierował
się drwiąco zastosowaną zasadą mierności
·ð Rozmowa Plebana z Albertusem o wojnie oÅ›miesza uchwaÅ‚Ä™ zjazdu Å‚Ä™czyckiego, ukazujÄ…c
opłakane skutki realizowania jej postanowień przez duchownych, którzy działali
wprawdzie w najlepszej wierze, ale i w zupełnej nieznajomości spraw wojskowych
·ð Albertus, żoÅ‚nierz-oferma, znakomicie dopeÅ‚nia miary paradoksów Wyprawy plebaÅ„skiej;
jest on wprost idealnym partnerem Plebana; swojÄ… osobÄ…, karykaturalnym ubiorem
i wyglądem, opacznymi pojęciami i nieznajomością rzeczy w równym stopniu jak jego
chlebodawca kompromituje ideę wyprawiania żołnierzy na wojnę przez duchownych, nie
ćwiczonych w sprawach wojskowych
·ð Albertus to jeszcze jednak konfrontacja ideaÅ‚u i rzeczywistoÅ›ci  koÅ„czÄ…ca siÄ™
kompromitacją ideału, rozbiciem iluzji; prawy rycerz okazał się antyrycerzem,
zamierzonym ofermą, którego wiedza wojskowa równa jest plebańskiej; jest on parodią
,,rycerza  szlacheckiego; Warto dodać, że Albertus zgodził się jechać na wojnę jedynie
pod warunkiem, iż nie będzie niczyim sługą, zatem Albertus-plebejusz wyjeżdża na wojnę
,,jak paniÄ™  , nie zaÅ› jak ,,pacholik 
·ð W postaci i czynach Albertusa zawiera siÄ™ degradacja i kompromitacja mitu rycerskiego,
a poprzez uwydatnianie cech śmiesznych i niegodnych  deheroizacja zawodu żołnierza;
negacja ideałów rycerskich w twórczości autora Wyprawy plebańskiej sprowadza się
w konsekwencji do obrony wartości życia ludzkiego, życia nieszlachetnie urodzonych;
wypływa z niej prowokacyjna pochwała tchórzostwa i dezercji, odrzucenie
zmitologizowanej w literaturze szlacheckiej i kościelnej  odwagi rycerskiej
·ð Plebejusz nie ma honoru; nie musi wiÄ™c być odważny; przyznanie siÄ™ jednak do
tchórzostwa w ustach bohaterów literatury plebejskiej, aprobata dla własnej sytuacji
i stanu, zawiera równocześnie krytykę rycerskich wartości i ideałów
·ð Wyprawa plebaÅ„ska oÅ›miesza zarówno samÄ… uchwaÅ‚Ä™ zjazdu, ukazujÄ…c opÅ‚akane skutki
jej realizacji przez ludzi wykazujÄ…cych wprawdzie najlepszÄ… wolÄ™, ale i kompletnÄ…
nieznajomość spraw wojskowych; broni więc interesów uboższego duchowieństwa
i innymi środkami uzasadnia wypowiedziane przez Plebana przekonanie o więcej niż
skromnych rezultatach obciążania kleru na rzecz obrony państwa
·ð Można wiÄ™c Å›miaÅ‚o odczytać WyprawÄ™ plebaÅ„skÄ… w konwencji urealnionego absurdu, bo
za absurdalny uznany został w niej pomysł obciążenia duchownych taką formą świadczeń
wojskowych i pokazane konsekwencje wprowadzenia go w czyn, urzeczywistnienia,
obfitujÄ…ce przy okazji w liczne akcenty humorystyczne i satyryczne, te ostatnie
o wymowie bardziej ogólnej, bo zwróconej również przeciwko pospolitakom
i szlacheckiemu wojsku
·ð Bardziej niż o atak na reformacje w Wyprawie plebaÅ„skiej chodzi o zaakcentowanie
przekonania, że świat wywrócił się na opak, skoro przedstawiciele poszczególnych
stanów nie zajmują się tym, co do nich należy; to zaś bezpośrednio prowadzi do istoty
problemów Plebana, który miast pilnowania służby bożej, nauczania wiernych
i wertowania pobożnych ksiąg - ,,musi patrzyć wojny 
·ð Na pograniczu parodii literackiej i przekornego odwrócenia porzÄ…dku obyczajowego stoi
Sejm białogłowski ; przedstawiwszy ,,niemałe ciężkości  i ,,rozliczne krzywdy  , które się
białogłowom wszelkiego stanu dzieją, zgromadzone na ,,sejmie  niewiasty zgodnie
podjęły uchwałę, która miała im zapewnić pozycję nadrzędną i przywileje będące
udziałem mężczyzn
·ð Sejm biaÅ‚ogÅ‚owski należy bowiem nie tylko do bogatej grupy utworów skonstruowanych
na zasadzie diariusza sejmowego, naśladujących zatem przebieg autentycznych sejmów
czy synodów i odnotowujących poszczególne vota, a także podjęte uchwały, ale najściślej
go można powiązać z analogicznym pod względem gatunkowym, ale całkowicie
odmiennym w sensie wymowy ideowej Senatulusem, to jest sejmem niewieścim,
wydawanym w połowie wieku XVI
·ð Sejm biaÅ‚ogÅ‚owski zaczyna funkcjonować m.in. również jako antyteza konwencjonalnych
nakazów etycznych, zrodzonych z ducha religijnego, jako manifest świeckiej
obyczajowości i ludzkich dążeń, niechętny ascetycznym rygorom i kościelnym prawidłom;
sytuacja ta z wielu względów typowa jest dla utworów sowiz
rzalskich; głoszą one 
w opozycji do zrodzonych z ducha średniowiecza i kontrreformacji tendencji
ascetycznych  radość życia i użycia, nieskrępowanej zabawy i dobrej myśli
3. Twórczość Jana z Kijan
·ð Jan z Kijan (pseudonim poety przeÅ‚omu XVI i XVII wieku) jest autorem Å›miaÅ‚ego pomysÅ‚u
stworzenia polskiej postaci plebejskiego bohatera, w konstrukcji podobnej do
znakomitych wzorów Sowizdrzała, Marchołta, Ezopa, ale prezentującej typową biografię
polskiego uczonego plebejusza i konflikty polskiej współczesności
·ð DzieÅ‚o Jana z Kijan ma budowÄ™ dwuczęściowÄ…: w zbiorku pierwszym pt. Nowy Sowiz
rzał
abo raczej Nowyz
rzał (ok. 1596), widoczny jest zamiar nakreślenia rysów biografii
bohatera, w drugiej, Fraszki Sowiz
rzała Nowego (1614), zawarty jest zbiór jego literackich
wypowiedzi; nie antyczny Ezop, lecz niemiecki, mieszczański Sowizdrzał stał się dla Jana
z Kijan wzorem bliższym i żywszym, dlatego tym imieniem obdarzył swego bohatera
·ð W postawie bÅ‚azna szuka Jan z Kijan przede wszystkim elementu szyderczej opozycji,
w mniejszym stopniu elementu igraszki i zabawy; krytycznie ocenia plugawość
Eulenspiegla, błazeńskie żarty na biesiadach itp.; znamienna cecha polskiego nowego
Sowizdrzała: jego żartom i szyderstwom towarzyszy refleksyjność, pesymizm i wtedy
narrator przestaje być błaznem
·ð Autor bardziej zaintrygowany jest doÅ›wiadczeniami wÅ‚asnej biografii niż konstrukcjÄ…
bohatera literackiego; cykl nie posiada jednolitej postaci narratora; w pierwszych
kilkunastu utworach istnieje jedność fikcji literackiej, narrator stylizuje się na Sowizdrzała,
w błazeński sposób przystraja opowieść o epizodach własnej biografii (narrator zdejmuje
maskę błazna); czasem narrator znika w ogóle, wprowadzając zobiektywizowaną relację
w formie fraszki, anegdoty, pieśni
·ð IstniejÄ… dwa zupeÅ‚nie odmienne wydania fraszek SowizdrzaÅ‚a: Fraszki Sowiz
rzała Nowego
(1614) oraz Fraszki nowe Sowiz
rzałowe (1615); nie znamy dziś dokładniej ani biografii
Jana z Kijan, ani dziejów jego twórczości; autor mało interesuje się osobistościami
historycznymi i wydarzeniami, w których sam nie uczestniczy; nie pisze panegiryków, nie
szuka mecenasa, nad nagrodę przenosi niezależność myśli, wolność rybałta (tworzy się
bezpośrednia więz
: twórca-czytelnik, bez pośrednictwa oficjalnych i nieoficjalnych
organów kontroli i aprobaty, bez cenzury i bez mecenasa)
·ð DominujÄ…cÄ… cechÄ… opisywanego Å›wiata jest jego dziwność; w tej powracajÄ…cej wciąż
konkluzji nie ma podziwu odkrywcy, lecz zdziwienie i zdumienie wobec rezultatu
dokonywanych obserwacji, wobec bezsensu społecznej struktury świata (doprowadza to
do uogólnień)
·ð Jan z Kijan podejmuje podstawowy problem poezji barokowej: czÅ‚owiek wobec rzeczy;
odrzuca podejrzliwość metafizyków, nie szuka celów człowieka poza światem, lecz na
świecie; celem człowieka jest panowanie nad światem, korzystanie z jego uroków,
skrzętne gromadzenie wartości: zasugerowany jest szczególnie jedną wizją 
szczęśliwości posiadania
·ð Jan z Kijan rozpatruje problem stosunku czÅ‚owieka wobec rzeczy okiem socjologa, mówi
bowiem w imieniu tych, którym dostęp do posiadania rzeczy uniemożliwiają prawa
społeczne, zagadkowa, niezrozumiała przeszkoda w dążeniach człowieka do realizacji
jego podstawowego prawa
·ð Poezja Jana z Kijan gromadzi wÄ…tpliwoÅ›ci i pytania wokół irracjonalnych barier i dziwnej
struktury społeczeństwa, nie angażuje się w argumentację opartą na cytatach z Pisma,
nie dąży do formułowania teorii; autor korzystając z przywileju błazeńskiej wolności
i bezpiecznego ukrycia, odsłania świat zadziwiających bezsensów, tak jak ogląda go
racjonalny, uważny obserwator, który więcej opowiada, niż komentuje, ale w swoich
opowieściach dokonuje wyboru
·ð Niezależność poety staje siÄ™ z
ródłem swobody krytyki, jej dociekliwości i słabości;
prowadzi do buntu przeciw wszystkim i do bezradności, do samotności wobec świata
bezsensu; Jan z Kijan nie ufa nikomu, z lekceważeniem mówi o konfliktach odłamów
religijnych, kpi z Lutra, ale i z kontrreformacyjnej wojny (rozum jest przyznawany tylko
człowiekowi bogatemu)
·ð Stosunek do majÄ™tnoÅ›ci, podziaÅ‚ na posiadajÄ…cych i nieposiadajÄ…cych  oto prawo, które
rządzi człowiekiem w społeczeństwie: jednym otwiera pełne perspektywy korzystania
z wartości życia, innych zaś, z powodów niczym nie uzasadnionych, pozbawia tych
perspektyw, zostawiając im świadomość krzywdy i cierpienia
·ð Koncepcje humanistyczne Jana z Kijan sÄ… wymierzone przeciwko spoÅ‚eczeÅ„stwu, mówiÄ…
o irracjonalności i bezsensie struktury społecznej, gromadzą obrazy sprzeczności, fałszów,
krzywdy; dokonuje się to na zasadzie swobodnych rekonesansów szyderczego
racjonalisty, który staje sam przeciw absurdom społecznego świata: przedrzez
nia patos
pozornych prawd religii i patos liturgii ale też kpi z prymitywizmu wierzeń ludowych
(wykpiwa dorobek tradycyjnej fizjologii, astrologii, lekarzy, współczesne prawo,
pojmowane sprawiedliwości)  społeczeństwem rządzi jedno prawo: drapieżnego
gromadzenia rzeczy i to jest z
ródło konfliktu między szlachetną esencją człowieka, jego
dążeniem do doskonałości, a egzystencją człowieka w świecie okrutnego absurdu
·ð Sowizdrzalska koncepcja humanizmu budowana jest przeciw spoÅ‚eczeÅ„stwu i poza
społeczeństwem; wartości człowieka nie mogą się realizować w feudalnym świecie
absurdu; poeta szuka niezależności wobec tego świata w postawie rybałta, błazna, filozof
zaś  odnajduje niezależność w ubóstwie pustelnika (w metaforze ubogiego klechy
z Podgórza, który pozbawiony prawa gromadzenia majętności, chwali szczęście
nieposiadających, wolność od rzeczy)
·ð Parodia, podejmujÄ…c i oÅ›mieszajÄ…c okreÅ›lony styl wypowiedzi, byÅ‚a sprawnym Å›rodkiem
kompromitacji krytykowanego poglądu czy postawy; rybałci chętnie korzystali z tego
sposobu polemiki, ale szczególnie bogate nagromadzenie technik parodystycznych
znajdujemy właśnie w zbiorkach Jana z Kijan; tendencja ta objawia się w poetyckim
słowotwórstwie, w technice kontrafaktury, w przedrzez
nianiu obiegowych nakazów
i norm moralnych, w karykaturach oficjalnych bohaterów literackich i w parodiach
gatunków współczesnej literatury
·ð Czysty absurd w wierszach Jana z Kijan pojawia siÄ™ rzadko, najczęściej karykatura czy
absurd są środkami ideowej polemiki; taki charakter mają wykłady sowizdrzalskich zasad
postępowania czynione na marginesie obowiązujących reguł społecznego współżycia;
satyryk rewiduje nie tylko ogólnie obowiązujące normy postępowania, ale też szuka
rzeczywistych treści w pewnych zaleceniach czy twierdzeniach głoszonych przez Kościół
·ð Obok satyrycznej dyskusji o skutecznoÅ›ci ogólnie gÅ‚oszonych norm postÄ™powania
Sowizdrzał bliżej interesuje się pisanymi i niepisanymi prawami środowiska miejskiego
i kleszego; wiele szkiców satyrycznych poświęca miejskiemu rzemiosłu (są wyraz
nÄ…
parodią instrukcji Franciszka Śmiadeckiego Sługa albo uczeń); tego rodzaju instrukcje,
układane w formie katalogu zaleceń, czasem wierszowane, wywieszano w izbach
czeladnych dla nauki i zapamiętania
·ð SowizdrzaÅ‚, podejmujÄ…c temat i styl zaleceÅ„ Åšmiadeckiego, proponuje jednak inny sposób
postępowania; Śmiadecki, dostrzegając możliwość konfliktu między mistrzem cechowym
a uczniem, proponuje rozwiązanie w duchu patriarchalnego posłuszeństwa, natomiast
Sowizdrzał wyraża postawę buntu
·ð Å»artobliwie proponowana w sytuacjach konfliktowych postawa buntu byÅ‚a bliska
stosowanej przez klechów metodzie rozwiązywania konfliktów; chętnie stosowaną formą
buntu przeciw plebanowi była (jak świadczą protokoły kościelne), ucieczka w przeddzień
uroczystych świąt; nieobecność klechy  celebrującego obrzędy wspólnie z plebanem -
była wówczas bardzo dotkliwa
4. Jan z Kijan  Janowi Kochanowskiemu na jego kompozycyje
·ð Problem stosunku polskich sowizdrzałów do tradycji Jana Kochanowskiego usiÅ‚owaÅ‚ przed
laty rozwiązać Kazimierz Budzyk; uważał on, że Kochanowski niedoceniony, odrzucony
i rychło zapomniany przez własną klasę, znalazł schronienie, uznanie i zrozumienie wśród
anonimowych plebejskich literatów, którzy jego twórczość zagarnęli ,,dla ludu  , stając się
zarazem prawymi i pełnoprawnymi dziedzicami, a zarazem kontynuatorami wielkiego
poety
·ð Przyznanie siÄ™ Jana z Kijan w swoim wierszu w imieniu braci poetyckiej do
przywłaszczenia cudzego mienia literackiego, rzeczy czarnoleskich, stało się dla badaczy
dowodem winy sowizdrzałów; Jan z Kijan występuje w imieniu rybałtów, ich też
w praktyce oskarża o przywłaszczenie czarnoleskiego mienia
·ð Wiersz Jana z Kijan mówi o kulcie poety  odczuwanym i przeżywanym przynajmniej
przez samego autora; zachodzi tu dość niepokojąca sprzeczność: niezmiernie wysokie
uznanie najwybitniejszego z sowizdrzałów dla czarnoleskiego Mistrza i zarazem
nieobecność tegoż w twórczości Jana z Kijan i innych sowizdrzałów
·ð Wiersz Jana z Kijan, choć jest wyrazem hoÅ‚du zÅ‚ożonego przez sowizdrzaÅ‚a poecie
narodowemu, nie może być wskaz
nikiem literackich powinowactw autorów
rybałtowskich z Kochanowskim; wiersz ten nie jest wolny od aluzji literackich do tekstów
Kochanowskiego
·ð W zawartym sensie wyrażenie ,,że byÅ‚ rozum caÅ‚y  kryje siÄ™ relikt czy refleks poglÄ…du
platońskiego o poezji jako boskim szale i poetach jako szaleńcach, przez których
przemawia bóg, natchniony przez boga; interpretacja w kontekście platońskim rzuca
interesujące światło na wykształcenie i kulturę literacką Jana z Kijan, który z estetyką
Platona mógł zetknąć się oczywiście pośrednio
·ð ,,NajsÅ‚awniejszy  , nieÅ›miertelny, zawsze obecny i czytany, twórca, ,,wspaniaÅ‚ych 
wierszy, prawdziwy ,,pan  w literackiej Rzeczypospolitej  te określenia świadczą
o uznaniu poetyckiej wielkości Kochanowskiego przez sowizdrzalskiego autora oraz
o deprecjacji własnego dorobku Jana z Kijan i wszystkich pozostałych członków
społeczności literackiej
·ð To nadmiernie krytyczne i autokratyczne poniżenie wszystkich parajÄ…cych siÄ™ piórem,
a może tylko własnego środowiska twórczego, służy tu należytemu uwypukleniu
znaczenia Kochanowskiego w poezji polskiej, jest wyrazistą manifestacją przeżywania
tego znaczenia przez sowizdrzalskiego poetÄ™
·ð Kult Kochanowskiego nie wywoÅ‚uje wiÄ™c u Jana z Kijan poczucia Å‚Ä…cznoÅ›ci z czarnoleskim
poetą, lecz przeciwnie  potęguje dystans; określenie wielkości poety z Czarnolasu
i wartości jego dzieł przyczynia się tylko do uświadomienia własnej małości i nieważności;
dystans ten zwiększa się przez pogardę do własnych utworów literackich; zachwyt dla
Kochanowskiego pogłębia tylko przeżywaną frustrację, której korzenie społeczne
twórczość Jana z Kijan nieustannie ujawnia