CZYM JEST
EUROPEIZM?
VACLAV KLAUS
CZYM JEST
EUROPEIZM?
Przekład z języka angielskiego:
Krzysztof Sarna
Warszawa 2008
Copyright � by Vaclav Klaus
Copyright � for the Polish Translation by Wydawnictwo PROHIBITA
Tytuł oryginału: What is europeism?
Wydanie I
ISBN: 978-83-61344-01-8
Przekład:
Krzysztof Sarna
Projekt okładki:
Piotr Toboła-Pertkiewicz
Skład i łamanie:
Paweł Toboła-Pertkiewicz
Zdjęcie na okładce:
Kancelaria Prezydenta Republiki Czeskiej
Korekta:
Anna Świtalska-Jopek
Wydawca:
Wydawnictwo PROHIBITA
www.prohibita.pl
[e-mail]
Tel: [phone]
Druk i oprawa:
ARWIL s.c.
022 722 03 17
Wydawca dziękuje Instytutowi CEP z siedzibą w Pradze za życzliwość
okazaną w związku z chęcią wydania tej książki w Polsce.
Sprzedaż w Internecie:
www. mul ti book. pl
SPIS TREŚCI
Czym jest europeizm? 7
Europeizm jako konglomerat idei 11
Podstawowe zasady europeizmu 15
Wątpliwości, co do najbliższej przyszłości UE 29
Przyszłość euro: spojrzenie zaniepokojonego outsajdera 37
Posłanie na kongres w Brukseli 49
Czechy oraz Unia Europejska po referendach konstytucyjnych
we Francji i Holandii 53
Zagrożenia dla wolności w XXI wieku 61
Eurorealistyczne spojrzenie na przyszłość Unii Europejskiej.. 69
Wolność i wolny handel są nierozłączne 75
Czechy i ich członkostwo w Unii Europejskiej 81
Sylwetka Vaclava Klausa 87
Czym jest europeizm?
W ostatnich latach zarówno w Czechach, jak i za granicą
wiele mówiłem i pisałem na temat europeizmu, który postrze�
gam jako dominującą ideologię współczesnej Europy. Mimo ist�
nienia pluralizmu poglądów, to właśnie europeizm w mniejszym
lub większym stopniu determinuje poprzez swoją wyjątkową siłę
najważniejsze z ostatnich wydarzeń w Europie, ich powszechną
akceptację i zarazem przerażającą prostotę. Wpływa on na
ludzi w sposób przemożny, nawet jeśli wielu z nich postrzega
siebie samych jako całkowicie odpornych na wpływy wszelkich
ideologii. Pisząc trzy poprzednie zdania, starałem się dobrać
odpowiednie słowa, które ułatwią zrozumienie następującej kwe�
stii: uważam mianowicie, iż nominalna (formalna) wolność sło�
wa, która funkcjonuje w rezultacie obalenia obydwu europej�
skich totalitaryzmów, czyli komunizmu i nazizmu, nie jest
wystarczająca do przeprowadzenia prawdziwie otwartego dia�
logu na temat wielu spraw, w tym fundamentalnej debaty o przy�
szłym kształcie Europy.
Nie mogę zgodzić się z poglądem, że nastąpiła całkowita
eliminacja autorytaryzmu na polu idei. Arogancka autoryta-
tywność europeizmu, z którą stykamy się każdego dnia, jest
jedną z najmocniej zakorzenionych cech obecnego szczebla
rozwoju Europy. I postrzegam ją, także w kontekście jej
współistnienia z nietolerancyjną (czy wręcz antywolnościo-
wą)  polityczną poprawnością", jako wielce destruktywną
kombinację.
To właśnie z tego powodu znalez
liśmy się na rozdrożu,
a nie z powodu referendów dotyczących europejskiej konsty�
tucji we Francji i Holandii, jak myśli lub próbuje nam wmó�
wić wiele osób. Wspomniane referenda były jedynie przysło�
wiowym czubkiem góry lodowej, na którą składa się wiele
poważniejszych problemów. Spróbujmy przyjrzeć się, o ja�
kie problemy tu chodzi oraz jaka jest ich geneza. Musimy
zacząć od poszukiwań w świecie idei. Nawet jeśli to stopnio�
wa ewolucja, wynikająca z naturalnej spontaniczności ludz�
kich działań, determinuje rozwój ludzkich społeczeństw
(a nie konstruktywizm), to mimo wszystko idee odgrywają
w nim ważną rolę. Myśli, idee czy ideologie - o wiele bar�
dziej niż potrzeba chwili - wpływają na wyznaczanie celów
naszych działań. Dlatego też zarówno one, jak i oparte na
nich ambitne projekty są bardzo ważne. Wydarzenia mające
miejsce w Europie w ostatnim półwieczu są na to najlepszym
dowodem. Często zadaję sobie pytanie, które idee, wizje czy
wreszcie ideologie wyznaczyły kierunek wspomnianych wy�
darzeń. Europa ostatnich pięćdziesięciu lat nie może być opi�
sana jako zdominowana przez któryś z encyklopedycznych
 -izmów", czyli doktryn bądz
ideologii, ponieważ każdy
z nich jest jednym z elementów naszej skomplikowanej i wie�
lowymiarowej rzeczywistości. Aktualny nurt myślenia w Eu-
8
ropie jest tylko oparty na szerszej, bardziej ogólnej i wyraz
�
nie heterogenicznej doktrynie. Ja sam nazywam ją europe-
izmem. Posiada on wiele wyrazistych cech, które postaram
się niżej scharakteryzować.
9
Europeizm jako konglomerat idei
W moich odczytach oraz publikacjach wielokrotnie podkre�
ślałem - szczególnie po uczestnictwie w wielce inspirującej kon-
ferencji na temat Nowej Europy, która odbyła się w styczniu 2001
roku w Londynie* - że europeizm jest  konglomeratem idei". To
wysoce heterogeniczna struktura, lecz jej poszczególne części nie
są wyizolowane. Posiadają one własne, niezwykle ważne, we�
wnętrzne powiązania (każda część wpływa na inne i wzmacnia
je). Europeizm jest doktryną której nikt jawnie nie wyznaje i dla�
tego jest ona niewystarczająco doprecyzowana, a wiedza na jej
temat nie usystematyzowana (de facto jedynie nieliczni krytycy
mówią o niej poważnie). Niemożliwe jest odwołanie się do jakiej�
kolwiek książki lub artykułu, które by ją opisywały.
Tekst europejskiej konstytucji był swego rodzaju  podsu�
mowaniem" europeizmu, lecz nie stanowi on satysfakcjonują�
cego z
ródła wiedzy na jego temat, ponieważ jego autorzy
* Zob. A. Rankin, What's Wrong with the European Ideal?, New Europe,
London 2000, który uznaje europeizm za ideologię quasi-religijną.
11
robili co mogli, aby zatuszować wiele najistotniejszych cech
owego trendu. Mimo to krytyka tego zjawiska pojawia się oczy�
wiście w wielu publikacjach. Systematycznie występuje na
przykład w angielskim miesięczniku  The European Journal";
wiele zaskakujących i prowokacyjnych spostrzeżeń zawiera rów�
nież książka Johna Laughlanda The Tainted Source. Undemo�
cratic Origins of the European Idea *; najbardziej zaś przystęp�
na jest prawdopodobnie praca Johna Gillinghama, wnikliwego
amerykańskiego obserwatora politycznych wydarzeń w Euro�
pie, zatytułowana European Integration 1950-2003: Supersta�
te or New Market Economy? (Cambridge University Press 2003).
Bardzo fachowa, a pod wieloma względami rewolucyjna, jest
książka autorstwa Christophera Bookera i Richarda Northa pt.
The Great Deception - The Secret History of the European
Union, która została wydana w Czechach w 2006 roku. Lecz
nawet w powyższych publikacjach nie ma otwartej krytyki
europeizmu jako takiego. Wzajemne powiązania między jego
poszczególnymi aspektami zostały ciekawie pokazane przez
Johna O'Sullivana w jego artykule The EU's Usual Crisis ( Qu-
adrant", grudzień 2005), jednakże również on nie postrzega
wspomnianych aspektów jako przejawów jednego zjawiska, czyli
europeizmu. Mimo to, O'Sullivan zauważa istnienie trzech
wymiarów europeistycznego myślenia: polityki ekonomicznej,
polityki zagranicznej oraz wizji integracji, a także ich komple-
mentarność. O'Sullivan stawia hipotezę, że  każdy, kto popiera
europejski model społeczno-polityczny, będzie również wspie�
rał koncepcję wspólnej polityki zagranicznej oraz ponadpaństwo�
wą koncepcję integracji". Zwraca też uwagę czytelnika na fakt,
że współwystępowanie tych trzech  poglądów" nie jest przy-
* Wyd. polskie: John Laughland, Zatrute korzenie Unii Europejskiej,
Warszawa 2003.
12
padkowe. Według niego, te zróżnicowane idee wiążą się ze sobą
tworząc spójną całość, chociaż - jak dodaje -  są raczej luz
ne
i nie posiadają cech trwałych".
W przybliżeniu jako takie właśnie chciałbym je moim czy�
telnikom opisać. Osobiście dostrzegam również wzajemne we�
wnętrzne powiązania w tym  konglomeracie idei" oraz jego
potworną siłę, która się z owych powiązań wywodzi. Z jej
powodu europeizm jednoczy ludzi o wielu odmiennych świa�
topoglądach. Ludzie ci nie zgadzają się ze sobą w wielu kwe�
stiach, jednakże przeciwstawianie się zjednoczonej Europie
jawi się im wszystkim jako bluz
nierstwo, co w dużym stopniu
uniemożliwia jakąkolwiek merytoryczną dysputę. Obawiam się,
że socjaliści, chadecy i wszelkiej maści demokraci, a nawet
komuniści, w mniejszym lub większym stopniu akceptują ide�
ologię europeizmu, chociaż żadne z wymienionych stronnictw
nie przyznałoby się publicznie do posiadania wspólnych celów
z pozostałymi. Europeizm wydaje się zatem metaideologią,
stojącą ponad wszystkimi innymi ideologiami, w wyniku cze�
go pozostaje poza wszelką dyskusją. Potrafi pogodzić ze sobą
zarówno zwolenników, jak i przeciwników wojny w Iraku,wy�
ższych lub niższych podatków, ograniczania swobód obywa�
telskich oraz wielu innych ludzi zajmujących często skrajnie
odmienne stanowiska. Mimo iż przytoczone przekonania wy�
dają się ze sobą niepowiązane, to jednak nie da się zaprzeczyć
istnieniu jakiejś jednoczącej je siły. I właśnie ta jednocząca siła
jest podstawową cechą europeizmu.
13
Podstawowe zasady europeizmu
Nie będę się porywał na próbę hierarchicznego usystematyzo�
wania podstawowych zasad europeizmu, ponieważ wystarczają�
ce wydaje się ich wertykalne wyodrębnienie. Oto one:
1.
SOCJALNY MODEL EKONOMICZNO-SPOA
ECZNY
Jednym z kluczowych elementów europeizmu, który jest w peł�
ni akceptowany zarówno przez prawą, jak i lewą stronę euro�
pejskiej sceny politycznej, jest model tzw. państwa socjalnego
(opiekuńczego). Mimo że promuje on nieróbstwo, przerośniętą
biurokrację, przesadną redystrybucję oraz działa demotywująco
na obywateli, to jednak wszyscy uparcie go bronią. Pałają oni
nienawiścią do wolnego rynku, a natychmiastową niechęć wzbu�
dza w nich już samo słowo  kapitalizm". Bronią natomiast
interwencjonizmu państwowego jako  cywilizowanego sposo�
bu korygowania rynkowej anarchii". Należy tutaj zauważyć
15
nieprzypadkowe użycie słowa  anarchia". Brak jest bowiem
europeistom wizji wolnego rynku jako niedoskonałego, lecz naj�
lepszego z istniejących, najsprawiedliwszego i najbardziej de�
mokratycznego systemu ludzkiego współdziałania. Zwolennicy
europeizmu w żaden sposób nie przyjmują do wiadomości fun�
damentalnych zasad nauczania Adama Smitha ani innych przed�
stawicieli nauk społecznych, którzy rozwijali jego koncepcje.
Podstawowy paradygmat europeizmu jest skrajnie odmienny:
rynek prowadzi do anarchii, dlatego rząd istnieje przede wszyst�
kim po to, aby ją redukować za pomocą biurokracji. Jest poważ�
nym błędem intelektualnym niedostrzeganie, że w większości
przypadków gospodarcze niepowodzenie rządu rodzi poważ�
niejsze skutki niż kryzys na wolnym rynku, a rząd nie jest neu�
tralnym bytem zapewniającym dobrobyt wszystkim obywatelom,
lecz instrumentem realizacji celów wąskiej grupy sprawującej
władzę. W rzeczywistości aparat państwowy jest bronią
w rękach dobrze zorganizowanych grup interesów, a nie obroń�
cą anonimowych, niezrzeszonych (a co za tym idzie bezbron�
nych) obywateli.
Podsumowując, europeizm w swoim ekonomicznym wymia�
rze oparty jest na:
- otwartym odrzuceniu liberalnej teorii funkcjonowania pań�
stwa i społeczeństwa;
- wierze w to, że państwo może być sprawnym podmiotem
gospodarczym, nawet jeśli jego działalność wykracza poza mini�
mum przyjęte przez ekonomię klasyczną.
Europeiści uparcie odmawiają wyciągnięcia wniosków
z tragicznego przykładu komunizmu, jak również z innych,
nie mniej fatalnych, modeli gospodarki centralnie sterowanej
(różne przykłady reżimów faszystowskich i autorytarnych).
Nie potrafią się też niczego nauczyć ze swoich porażek wyni-
16
kających z  ucywilizowanego korygowania rynkowej anar�
chii", choć oczywiście w swoim mniemaniu odnoszą na tym
polu same sukcesy.
Opisany powyżej europejski model socjalnego (czy wręcz
socjalistycznego) podejścia do zagadnień ekonomicznych jest ak�
ceptowany w Niemczech zarówno przez SPD, jak i CDU. We
Francji postrzegany jest jako element kulturowej tożsamości
(z wyjątkiem niewielkiej liczby liberałów). Skandynawia chce
być postrzegana jako jego kolebka. Austriacy postrzegają go jako
pożądaną przeciwwagę dla amerykańskiego  drapieżnego kapi�
talizmu". Brytyjscy konserwatyści przez długi czas pozosta�
wali poza tym ogólnoeuropejskim trendem, ale nie jestem
pewien, czy dalej będą trzymać ten kurs, ponieważ ich nowe
kierownictwo jest o wiele bardziej  politycznie poprawne" niż
poprzednie. Rodzi się pytanie, kiedy  nowa" ODS (Obywatel�
ska Partia Demokratyczna) zacznie zmiękczać swoje stanowi�
sko w tej kwestii.
2.
OPINIE NA TEMAT INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ
Na przestrzeni ostatnich pięćdziesięciu lat toczyła się dyskusja
między obrońcami liberalnej koncepcji integracji europejskiej,
a zwolennikami modelu unifikacyjnego. Pierwsze stanowisko
zakładało usuwanie wszystkich niepotrzebnych barier istnieją�
cych na granicach między państwami takich jak cła, kontrole
paszportowe, etc. Po drugiej stronie stali zwolennicy modelu
unifikacyjnego, który opiera się na odgórnej homogenizacji
wszystkich przejawów życia społecznego, gospodarczego i po�
litycznego, koordynowanej przez unijne instytucje i prowadzą�
cej do powstania ponadnarodowej wspólnoty, kontrolującej
17
wszystkie obszary aktywności swoich członków za pomocą
ponadnarodowych organów.
Pierwszy z wymienionych modeli bazował na założeniu, że
likwidacja barier między państwami pobudzi uczciwe współza�
wodnictwo, a także przyczyni się do stopniowej liberalizacji we�
wnątrz tych państw.
Drugi z nich ma natomiast na celu coś zupełnie przeciwne�
go. Zasadniczo nie dąży on do usunięcia jak największej liczby
regulacji prawnych rządzących życiem państw, lecz pragnie
wprowadzać ich jeszcze więcej (choć są one innego typu, to ich
wprowadzanie w najmniejszym stopniu nie przyczyni się do li�
beralizacji na żadnym polu ludzkiej aktywności).
W początkowym okresie integracji europejskiej, w przybliże�
niu do początku ery Jacquesa Delorsa, czyli do połowy lat osiem�
dziesiątych dwudziestego wieku, dominował pierwszy wyżej
opisany model integracji, chociaż już Jean Monet próbował for�
sować drugi model integracji od samego początku tego procesu.
Obecnie, i co do tego nie ma żadnych wątpliwości, ten drugi
model jest dominujący i w pełni utożsamił się z europeizmem.
Jego ucieleśnienie mogliśmy zobaczyć na kartach europejskiej kon�
stytucji, a teraz - po jej odrzuceniu w referendach we Francji
i w Holandii - w codziennych  pełzających" zmianach zawartych
w unijnych przepisach, po cichu prowadzących do coraz więk�
szej homogenizacji i harmonizacji wszelkich przejawów życia
Europejczyków.
Problem integracji posiada wiele częściowych aspektów. Jed�
nym z nich jest kwestia tego, kto lub co jest podstawowym pod�
miotem przeprowadzania integracji. Czy jest to grupa pewnych
osób, czy może jakieś państwo? Stworzenie ponadnarodowego
bytu, co jest ewidentną i niezaprzeczalną ambicją europeistów,
osłabia państwa narodowe, jednocześnie wzmacniając powią-
18
zania jednostek z organami unijnymi. Jednakże Unia Europejska
nie jest państwem, lecz  zestawem ponadnarodowych i ponad�
państwowych organów władzy". Państwo jest, poprzez swoją
wyjątkową naturę, czymś więcej. Można lubić lub nie lubić kra-
ju, W którym się żyje. Można kibicować lub nie jego piłkarskiej
reprezentacji. Można go bronić z karabinem w ręku. Zazwyczaj
jego mieszkańcy mówią tym samym językiem. Jednakże nie
można żywić takich uczuć w stosunku do  ponadpaństwowego
zestawu organów władzy" (co mimo to Jacques Delors starał
się propagować jako tzw. duszę Europy).
Z powyższym trendem wiąże się świadome i celowe wzmac�
nianie pozycji regionów w stosunku do państw, co ma dopro�
wadzić do regionalizacji Europy i zapewnienia wszystkim
cudownego życia w postpaństwowym społeczeństwie. Jak mó�
wią europeiści, idea państwa narodowego od dawna jest mar�
twa, W związku z tym porzucili oni podstawowy koncept
międzypaństwowej integracji - zasadę jednomyślności -
broniąc wprowadzenia w jej miejsce zasady głosowania więk�
szościowego, jako podstawy podejmowania jakichkolwiek
decyzji wewnątrz Unii Europejskiej. Jednym z ważniejszych
aspektów tego modelu jest wprowadzenie we wszystkim, co
tylko się da, jednego systemu europejskich  standardów", któ�
ry wyeliminuje współzawodnictwo między państwami. W ten
sposób praktycznie wszystko: wysokość podatków, przywileje
socjalne, różne rodzaje  norm" (dotyczących środowiska,
higieny, weterynarii, pracy, bezpieczeństwa), powinno zostać
zharmonizowane pod okiem kontrolerów tej  integracji", czyli
unijnej biurokracji i unijnych polityków. Problem polega na tym,
że koszt powszechnie obowiązujących standardów ustalanych
odgórnie ponoszą biedniejsi, którym są one narzucane. Ekono�
miści rozumieją to znacznie lepiej, ponieważ bliższy jest im
19
termin  sztywności nominalnej w kierunku dolnym", w myśl
którego głęboko zakorzenione interesy nie pozwalają na spraw�
ne funkcjonowanie jakichkolwiek odgórnych narzuceń. Mówiąc
prostym językiem, narzucanie standardów oznacza wzrost
kosztów i zmniejszenie konkurencyjności. Polityka harmoni�
zacji jest niczym innym, jak próbą zwiększenia kosztów pono�
szonych przez słabiej rozwinięte gospodarczo kraje i tym sa�
mym zmniejszenia ich konkurencyjności (na marginesie
muszę ostrzec, że jeżeli UE nie odniesie sukcesów w narzuca�
niu swoich  standardów" państwom spoza Unii, to będzie
musiała w przyszłości zwiększyć stopień protekcjonizmu
gospodarczego oraz dyskryminacji państw gorzej rozwiniętych
gospodarczo). Jak zatem widać, europeizm jest potężną,
ponadnarodową tendencją, bezlitośnie przeciwstawiającą się
polityce prowadzonej na szczeblu międzypaństwowym.
3.
OPINIE NA TEMAT WOLNOŚCI,
DEMOKRACJI I SPOA
ECZEC
STWA
Europeistów można również łatwo scharakteryzować poprzez
przytoczenie ich stanowiska w kwestii demokracji parlamen�
tarnej i społeczeństwa obywatelskiego oraz poglądów na
demokrację i  postdemokrację". Nie przepadają oni za stan�
dardowym procesem demokratycznym. Na jego miejscu o wiele
chętniej widzieliby arbitralne podejmowanie decyzji. Preferu�
ją kolektywizm w miejsce indywidualizmu, socjalizm i korpo-
racjonizm w miejsce klasycznej demokracji. Jasnym zatem jest,
po której stronie sceny politycznej stoją, jeśli chodzi o tak ważne
postdemokratyczne  -izmy", jak multikulturalizm, feminizm,
ekologizm, homoseksualizm oraz stosunek do organizacji po-
20
zarządowych. Można również pokusić się o stwierdzenie, że
europeiści pragną pozbyć się polityków w procesie podejmo�
wania decyzji na szczeblu ponadpaństwowym, aby uczynić go
 łatwiejszym" i mniej podatnym na kontrolę. To dlatego zażar�
cie bronią postdemokracji, a uśmiech politowania wywołują
u nich staromodni obrońcy  starej, dobrej demokracji" i  sta�
rych, dobrych polityków". Jako, że są oni z dala od zwykłych
obywateli (i bardzo to lubią), nie widzą ich i nie kontaktują się
z nimi, potrzebują różnorakich grup, kolektywów i stowarzy�
szeń, za pomocą których będą wcielać w życie swoją politykę.
Właśnie dlatego preferują korporacyjną wizję porządku spo�
łecznego, dlatego popierają wielkie korporacje biznesowe i han�
dlowe, z tego powodu popierają Galbraithowską koncepcję
równowagi sił (w makroekonomicznym wymiarze; rynek ze
względu na swoje funkcjonowanie mikroekonomiczne ich nie
interesuje). Skoro chcą wydostać się spod kontroli szarych oby�
wateli, naturalnym jest, że z
ródła legitymizacji swojej władzy
będą szukać pośród wszelakich organizacji pozarządowych.
Europeizm z założenia ulega wszystkiemu, co nowe, postępo�
we, nietradycyjne oraz niekonserwatywne. Z tego powodu broni
on wspomnianego feminizmu, homoseksualizmu, multikultuŹ
ralizmu i innych podobnych stanowisk, które niszczą odwieczne
podstawy kulturowe i cywilizacyjne Europy. Europeiści wie�
dzą bowiem, że pomagają im one osiągnąć ich cele, nie zdają
sobie jednak sprawy z długoterminowych konsekwencji takiej
sytuacji, pozostaje ona poza ich polem widzenia. Tak więc eu�
ropeizm jest skrajnie antyliberalnym poglądem, jeśli rozumieć
słowo  liberalny" w jego oryginalnym europejskim (nie zaś
amerykańskim) znaczeniu.
21
4.
POGL
DY NA POLITYK
ZAGRANICZN

I STOSUNKI MI
DZYNARODOWE
Europeiści nie lubią polityki wewnętrznej, która pozostaje pod
znacznie ściślejszą kontrolą demokratyczną i w jej miejsce
promują pozbawione demokratycznej legitymizacji - podej-
mowanie decyzji na ponadnarodowym poziomie. Uwielbiają
nieograniczone, ogólnoświatowe, geopolityczne myślenie
i dlatego powołują do istnienia, jedną po drugiej, międzyna�
rodowe lub ponadpaństwowe organizacje. Sześćdziesiąt lat
temu w swojej słynnej broszurce The Intellectuals and So�
cialism* Friedrich von Hayek napisał bardzo przekonująco o
sposobie dążenia do uzyskania ważnej pozycji w tego typu
organizacjach, co wiąże się zazwyczaj również z wysokimi
zarobkami. Wysiłek zmierzający do tego, by wyemancypo�
wać politykę i polityków spod demokratycznej odpowiedzial�
ności, jest jednym z głównych aspektów działalności europe-
istów. Nie są w tym osamotnieni; takie dążenia pojawiały się
już wcześniej. Jednakże po raz pierwszy w historii, poprzez
utworzenie Unii Europejskiej, ludzie posiadający tego typu
poglądy osiągnęli tak wielki sukces. To właśnie dlatego euro�
peiści propagują hasło:  mniej państwa narodowego, więcej
internacjonalizmu", dlatego celowo utożsamiają państwo na�
rodowe z nacjonalizmem, dlatego promują multikulturalizm
i nienawidzą polityki asymilacyjnej, dlatego dążą do dena-
cjonalizowania obywatelstwa, wspierając tworzenie ogólno�
europejskich partii politycznych. W końcu, także dlatego,
wypatrują oni narodzenia się europejskiej tożsamości, dlate-
* Wyd. polskie: Intelektualiści a socjalizm, Lublin 1994.
22
go próbują budować coś w rodzaju  europejskiego brater�
stwa". Z tego powodu bronią abstrakcyjnej koncepcji działa�
nia pewnych uniwersalnych praw, dążą do zhomogenizowa-
nego, jednowymiarowego świata. Z tego wreszcie powodu
sugerują istnienie czegoś, co nazywają  wspólną, europejską
mentalnością".
Europa nigdy nie była bytem politycznie jednolitym, lecz
raczej pewnym punktem odniesienia dla duchowego i kultural�
nego życia. Osobiście postrzegam wszelkie ambicje i argumen�
ty europeistów jako zasłonę dymną: za pięknymi słowami stara�
ją się raczej ukryć bardzo przyziemne interesy, mające na celu
pozbycie się państwa jako niezastępowalnego gwaranta demo�
kracji, jako podstawowej jednostki politycznej w systemie
demokratycznym, jako jedynej rozsądnie zorganizowanej
przestrzeni życia politycznego i największej z możliwych bazy
politycznej reprezentacji. Europeizm jest próbą stworzenia Hux-
leyowskiego nowego, wspaniałego świata, w którym będzie miej�
sce na  różowe godziny", ale nie starczy go już na wolność
i demokrację. Co więcej, O'Sullivan sugeruje, iż europejska po-
nadpaństwowość  ma tendencje do wytwarzania rywalizacji na
polach, gdzie nikt by się jej nie spodziewał" i w ten sposób do�
prowadza do rywalizacji z USA, innymi słowy do antyameryka-
nizmu. Zamiast propagować ideę transatlantyckiego sojuszu,
działa w kierunku dokładnie przeciwnym.  Kontynentalne" my�
ślenie prowadzi również do akceptacji innych fałszywych po�
glądów, jak ten, że konflikt między Zachodem a islamem jest
forpocztą nadchodzącego, nieuniknionego starcia cywilizacji.
Ponadpaństwowość podżega do tego ze względu na swoją we�
wnętrzną naturę. Ale przecież istnienie potężnych Stanów Zjed�
noczonych nie może być traktowane przez rozumnego człowie�
ka jako argument za zjednoczeniem Europy.
23
5.
SZERSZE PODA
OŻE
FILOZOFICZNE EUROPEIZMU
Generalny  Weltanschaung", czyli całkowity pogląd na świat
europeizmu, w przeciwieństwie do rozsądnej idei spontanicznego
porządku, stoi na pozycji radykalnego konstruktywizmu. Legen�
darne już twierdzenie Misesa i von Hayeka, że świat jest
(i powinien być) wynikiem  ludzkiego działania", a nie  ludzkiego
planowania", jest jego dokładnym przeciwieństwem. Europeiści nie
wierzą w spontaniczną nieregulowaną i niekontrolowaną przez ni�
kogo ludzką twórczość. Wierzą wybrańcom (ale nie wybranym
w wyborach), sobie i swoim protegowanym. Wierzą w hierarchicz�
ną wizję społeczeństwa, w którym jedni powinni służyć drugim.
Pragną rządzić, planować, regulować, ponieważ uważają że wie�
dzą lepiej od innych, co jest dla nich dobre. Nawet jeśli wydawało
się nam, że po upadku komunizmu takie myślenie należy do prze�
szłości, myliliśmy się. Europeizm jest nową utopią do tego - moim
zdaniem - niebezpiecznie naiwną.
6.
KIM S
 BUDOWNICZOWIE"
I ZWOLENNICY EUROPEIZMU?
Europeizm jest produktem elit, którym nie chce się pracować od
8 do 16 i posiadać normalnej pracy. Jest produktem ludzi, którzy
chcą przewodzić, rozkazywać i pouczać innych. Elity te obejmują
polityków, związanych z nimi biurokratów oraz medialnych inte�
lektualistów, powiązanych z politykami. To potężna grupa wywo�
dząca się ze sfery publicznej, efektywnie maksymalizująca ko�
rzyści wynikające z jej pozycji, która:
24
- chce mieć pewność, że jej uprzywilejowana pozycja i zwią�
zane z nią zyski będą wieczne;
- chce wyłączenia jej spod oceny elektoratu, opinii publicznej
oraz spod działania standardowych mechanizmów demokratycz�
nych;
- chce wyłączenia spod odpowiedzialności za podejmowane
decyzje (poprzez kompleksowość i niejasność wspólnotowego
prawa, oraz swoje oddalenie od zwykłych obywateli) i ich koszta
(w szerokim znaczeniu tego słowa), które ponoszą zwykli oby�
watele.
Ze względu na ponadnarodowy charakter struktur, w których
zajmują stanowiska, europeiści są politykami całkowicie odcięty�
mi od elektoratu, przed którym ewentualnie tłumaczą swoje
działania jako wynikające ze wspólnotowych obowiązków lub ma�
jące zapewnić konsensus z innymi brukselskimi kolegami po
fachu. Obserwując unijne szczyty, zawsze jestem zdumiony za�
dziwiającą bo niemal rodzinną zażyłością ich uczestników, spo�
wodowaną faktem, że znają się oni od wielu lat (dziesięć nowych
państw w UE stanowi pod tym względem pewną zmianę, ale ich
reprezentanci bardzo szybko wpasowują się w tę rodzinną kon�
wencję), do tego mają podobne cele i potrzebują siebie nawza�
jem.  Nieznośna lekkość bytu" w pięciogwiazdkowych hotelach,
specjalnych samolotach i wspaniałych zamkach, (nie korzystają
z tego zresztą wyłącznie prezydenci i premierzy, lecz również ich
liczne świty) stwarza im ich własny świat - krańcowo odmienny
od świata tych, w których imieniu tak bardzo lubią się wypowia�
dać. Do europeistów należą również czołowi biurokraci (a dzięki
samej biurokracji również ci, którzy nie stoją na czele niczego),
posiadający ogromną władzę nad politykami. To oni przygotowu�
ją większość dokumentów oraz wpływowych raportów, które
politycy jedynie czytają na pokładzie samolotu w drodze z jedne-
25
go spotkania na kolejne. Dokumentów tych jest tyle, że politycy
muszą polegać, czy tego chcą czy nie, na pracy wspomnianych
urzędników. Przeważająca większość propozycji i decyzji jest
z góry określana na spotkaniach dyrektorów departamentów, eks�
pertów, doradców i ambasadorów bez jakiegokolwiek udziału
kogokolwiek mającego mandat społeczny. Co więcej, zjawisko to
potęguje gigantyczna liczba unijnych programów, która wyklu�
cza możliwość zajęcia się detalami (które są głównymi z
ródłami
problemów). Ostatnią grupę europeistów stanowi ta część inte�
lektualistów, którym świat zjednoczonej Europy jawi się jako nie�
mal idealny. Otrzymują w nim przecież tak wielką władzę, jakiej
nie byliby w stanie zdobyć we własnych państwach*.
Trzy wymienione przeze mnie typy ludzi tworzą bardzo silną
grupę interesu, dla której nie ma żadnej adekwatnej przeciwwagi
w całej rozległej i światopoglądowo zróżnicowanej Europie. Ist�
nieje jednakże milcząca większość, która nie zgadza się z unijną
wizją przyszłości Europy, jednakże w przeciwieństwie do euro�
peistów są to ludzie posiadający normalne zajęcia, które zaprzą�
tają im większość czasu i uniemożliwiają zorganizowanie się. Ta
większość znajduje się obecnie w defensywie. Co więcej, euro�
peiści odnieśli propagandowy sukces, jak wiele razy w przeszło�
ści, przedstawiając się jako zwolennicy postępu, a swoim
przeciwnikom przylepiając łatkę obskurantów i wsteczników. Kon-
sekwencją jest znany wszystkim schemat: z jednej strony głośna,
wiedząca czego chce mniejszość, a z drugiej rozproszona więk�
szość, trawiona przez konflikty interesów i nie do końca wiedzą�
ca, co się wokół niej dzieje. W dodatku wspomniana większość
jest przekonana, że integracja europejska jest mało znaczącym
dodatkiem do zwykłego biegu rzeczy. Niestety, nie. Jest to bo�
wiem rewolucyjna zmiana normalnego  biegu rzeczy".
* Zob. mój wykład pt.  Intelektualiści a socjalizm", http://www.klaus.cz).
26
WNIOSKI
Mówiąc, że mamy do czynienia z rewolucyjną zmianą normal�
nego biegu rzeczy, mówiłem serio. Rozumiem oczywiście, że
istnieją dwie wersje europeizmu: łagodna i radykalna, i że nie
wszyscy jego zwolennicy podpisują się pod tą drugą. Jednakże
nie zdają sobie sprawy, że nawet w ten sposób przygotowują
pod nią grunt. Wiem również, że europeizm nie jest obiecaną
 trzecią drogą" (zob. moje przemówienie na konferencji Mont
Pelerin Society,  The Third Way and Its Fatal Conceits", opubli�
kowane w książce On the Road to Democracy, National Center
for Policy Analysis, Dallas 2005), ponieważ drogi są tak na�
prawdę tylko dwie, a europeizm jest drugą z nich. Wiem także,
jak potężne potrafi być współdziałanie opinii i zbieżnych intere�
sów dążących w podobnym kierunku, pomimo dzielących je
różnic szczegółowych.
27
i
Wątpliwości, co do
najbliższej przyszłości UE
Panie i Panowie. Pozwólcie sobie podziękować za zaprosze�
nie, jest to dla mnie prawdziwa przyjemność i zaszczyt być dzi�
siaj tu z Wami. Muszę się jednak Wam przyznać, że wahałem się
- co nie jest u mnie częste - przed przyjęciem tego zaproszenia.
Oczywiście nie z powodu niedoceniania zgromadzonych tu sza�
nownych osób, czy braku pomysłu na to, co powiedzieć. Moje
niezdecydowanie było podyktowane czym innym. Dla mnie oso�
biście Luksemburg jest twierdzą europeizmu i państwo to poczy�
tuje sobie pięćdziesiąt lat uczestnictwa w integrowaniu Europy
za wielki sukces i wzorowy przykład, jak powiększyć znaczenie
polityczne małego państwa w dobie globalizacji bez zatracenia
się w niej. Szanuję ten pogląd i nie chcę być dla nikogo burzycie�
lem spokoju i siewcą niezgody.
Powód, dla którego mój pogląd na integrację europejską jest
skrajnie różny, wiąże się prawdopodobnie z moją i mojego naro�
du pamięcią wydarzeń historycznych, a także specyficznymi
doświadczeniami, które stały się udziałem moim oraz mojej oj-
29
czyzny, szczególnie tymi związanymi z komunizmem. Determi�
nuje to moje poglądy na wiele spraw. Wykształciło też u mnie
swego rodzaju wrażliwość - ludzie, którzy nie mieli tych samych
doświadczeń, powiedzą pewnie, że nadwrażliwość. Postaram się
jednak nie popadać dziś w przesadę. Moje dzisiejsze uwagi po�
traktować można będzie jako przyjacielską i uprzejmą próbę  obu�
dzenia" Europy.
Nie jest to moje pierwsze przemówienie w Luksemburgu.
W grudniu 1998 roku uczestniczyłem tu w konferencji zatytuło�
wanej:  Euro jako stabilizator międzynarodowego systemu eko�
nomicznego" i już wtedy wyłożyłem przejrzyście moje poglądy
dotyczące Unii Europejskiej, euro i niektórych form unijnej
unifikacji. Powiedziałem również, że  odnoszę frustrujące
wrażenie, że wszystko na temat UE i Europejskiego Systemu Mo�
netarnego zostało już powiedziane i nie istnieje na tym polu rażą�
cy brak wiedzy". Było to prawdą w roku 1998 i jest nią również
teraz. Problemem natomiast było i jest rzetelne wykorzystywanie
posiadanej wiedzy oraz otwarcie na dialog i argumenty innych.
Obawiam się niestety, że nie jesteśmy otwarci na dyskusję ani
rzetelni w operowaniu faktami. Dwadzieścia osiem dni przed
wprowadzeniem euro przewidziałem, że będzie to wielki sukces,
ale pozwoliłem sobie wyrazić wątpliwość co do długotermino�
wych konsekwencji tego faktu i ostrzec, że mogą się one wiązać
z poniesieniem poważnych kosztów, spowodowanych głównie
usztywnieniem cen i brakiem przepływu siły roboczej w strefie
euro. Byłem również zaniepokojony wprawieniem w ruch nie�
uniknionego procesu, prowadzącego od unii monetarnej, przez
unię finansową aż do unii politycznej. Zapytałem wtedy: czy na�
prawdę pragniemy unii politycznej? Moja odpowiedz
brzmiała
następująco:  Europa nie potrzebuje unifikacji, tylko liberalnego
porządku". Moje obecne poglądy pozostają zbieżne z tymi, które
30
przedstawiłem tu osiem lat temu. Mam nadzieję, że nie jest to
oznaką intelektualnego skostnienia lub umysłowej niepłodności.
Co takiego wydarzyło się od roku 1998? Dostrzegam cztery
główne zmiany:
1. Euro rzeczywiście zostało wprowadzone z sukcesem, ale
nie podzielam przeważających opinii, że samo jego wprowadze�
nie było przyczyną socjalnego dobrobytu w tej strefie. Poniesione
przy tym koszty, przykładowo spadek tempa wzrostu
gospodarczego, nie zostały dostrzeżone. Z politycznego punktu
widzenia niepoprawne jest nawet sugerowanie istnienia takiego
powiązania przyczynowo-skutkowego.
2. Unia Europejska powiększyła się poprzez przyjęcie dziesię-
ciu nowych członków, w przeważającej liczbie należących do
byłego bloku wschodniego. Zwiększyło to koszty europejskiego
systemu sprawowania władzy, podejmowania decyzji i podporząd�
kowywania się im. Powiększył się również unijny deficyt demo�
kracji.
3. Unia Europejska kontynuowała - z coraz większą prędko�
ścią - powiększanie rozmiarów legislacji, która obecnie
reguluje niemal wszystkie dziedziny ludzkiego życia i ludzkiej
aktywności.
4. Ambitny zamiar przyspieszenia procesu unifikacyjnego
wewnątrz Unii Europejskiej, poprzez uchwalenie traktatu kon�
stytucyjnego, został odrzucony, lecz  pełzająca" unifikacja wciąż
jest faktem, jak gdyby nic się nie stało.
Niektórzy z was mogą się z tym nie zgadzać, lecz osobi�
ście właśnie tak postrzegam najistotniejsze wydarzenia
ostatnich ośmiu lat. Tytuł mojego dzisiejszego wykładu:  Wąt�
pliwości co do najbliższej przyszłości Unii Europejskiej" po�
średnio nawiązuje do popularnego frazesu, zgodnie z którym
europeizm to  Europa jednocząca się z każdą chwilą". Musi-
31
my rozdzielić pojęcie Europy od pojęcia Unii Europejskiej
i przeciwstawić się traktowaniu ich jako tożsamych. Dwa lata temu
Czechy wstąpiły do Unii Europejskiej, a nie do Europy. I nie mam
w związku z tym najmniejszej ochoty mówić o Europie, o jej
budowaniu, czy poszerzaniu. Europa istniała, istnieje i będzie
istnieć niezależnie od naszych ambicji jednoczenia się lub dzie�
lenia w jej obrębie. Unia Europejska, a nie Europa, jest współ�
czesnym projektem politycznym paru europejskich państw,
które - nie zważając na różnice historyczne, polityczne, go�
spodarcze, kulturalne i religijne - chcą coś zrobić wspólnie.
Powinniśmy spojrzeć na sukcesy i porażki tego projektu, na
jego koszty i zyski, przeanalizować je, a następnie ocenić. Kiedy
patrzę wstecz na ostatnie pięćdziesiąt lat, widzę dwa różne
etapy procesu integracji europejskiej, podczas których realizo�
wane były dwa różne modele integracyjne. Na początku prze�
ważał model liberalny. Charakteryzowała go liberalizacja
wszelkich przejawów ludzkiej aktywności, poprzez usuwanie
barier na granicach państw, które utrudniały przepływ towa�
rów, usług, pracy i kapitału, a także idei i wzorców kulturo�
wych. Jego główną cechą było wspomniane usuwanie
przeszkód i współpraca międzyrządowa. Następnie przewagę
zdobył drugi model, który zwykłem nazywać harmonizacyj-
nym. Do jego cech charakterystycznych należą: centralizm,
odgórna regulacja, system  standardów unijnych" w polityce,
ekonomii i gospodarce oraz homogenizacja sposobów życia.
Jednakże najważniejszymi jego przejawami są: odgórne prze�
prowadzanie unifikacji oraz ponadnarodowość. Jestem oczy�
wiście zwolennikiem pierwszego z modeli, zdaję sobie jed�
nakże sprawę z tego, że w rzeczywistości nigdy nie spotkamy
modelu wzorcowego, lecz miksturę cech obydwu z nich. Pro�
blemem jest, które cechy zdobędą przewagę.
32
Nie ma wątpliwości, w jakim miejscu znajdujemy się obec�
nie. Jestem w pełni przekonany, że unifikacja przeprowadzana
w ramach drugiego modelu zaszła dalej, niż było to konieczne,
racjonalne i gospodarczo uzasadnione. Nie jest to teza niepo-
parta dowodami. Jestem szczerze zaniepokojony takimi zja�
wiskami jak:  nadmierne rezultaty" czy  europejskie dobro po�
wszechne". Te fenomeny niezaprzeczalnie istnieją i powinny
znalez
ć niedługo odbicie w europejskim prawodawstwie i re�
gulacjach. Lecz kiedy mówię  istnieją", nie mam na myśli ich
dominacji. Drugi etap europejskiej integracji został oparty na
kompletnie błędnej idei nadrzędności wspomnianych zjawisk.
Sztuczne narzucanie rozwiązań opartych na tej idei jest błę�
dem. Wszyscy na tym tracimy, nikt nie zyskuje. Zdecydowa�
nie powinno się coś z tym zrobić. Sugerowałbym całkowite
przedefiniowanie konceptu Unii Europejskiej, bowiem prze�
prowadzenie zmian kosmetycznych, a nie gruntownych, jest
niewystarczające. Powinno się powrócić do międzyrządowe�
go modelu integracji, do oryginalnego pomysłu, polegającego
na usuwaniu barier ekonomicznych, konsekwentnej liberaliza�
cji i otwieraniu wszystkich rynków (nie tylko ekonomicznych).
Następnie należałoby zminimalizować polityczny interwencjo�
nizm w sferze ludzkich działań, a wszędzie, gdzie interwencja
byłaby nieunikniona, powinna się ona dokonywać jak najbliżej
obywateli (tzn. na poziomie samorządowym - gmin, powia�
tów, regionów), a nie w Brukseli. Unia Europejska potrzebuje
zmian. Musimy zarzucić obecny model integracji i cofnąć się
do tego, co było przed nim. Musimy porzucić slogan  mniej
państwa narodowego, więcej internacjonalizmu", ponieważ
państwo jest niezastępowalnym gwarantem swobód demokra�
tycznych, w przeciwieństwie do wszelkiego rodzaju  Rzeszy",
imperiów i związków państw. Powinno się obudzić milczącą
33
większość mieszkańców Europy, którzy nie zdają sobie spra�
wy z tego, że przejście od pierwszego modelu integracji do
drugiego miało charakter zmiany jakościowej, wręcz rewolu�
cyjnej. Czas zacząć poważnie zajmować się szczegółami tej
koniecznej transformacji. Musimy uczynić nasze społeczeń�
stwa wolnymi, demokratycznymi i prosperującymi. Nie osią�
gnie się tego poprzez antydemokratyzm, ponadnarodowość, eta�
tyzm i zwiększanie liczby przepisów oraz regulacji.
Potrzebujemy systemu politycznego, którego nie da się znisz�
czyć przez postmodernistyczną interpretację praw człowieka
z jej naciskiem na prawo pozytywne, dominacją praw grupowych
nad indywidualnymi, poprzez osłabianie instytucji demokratycz�
nych, których korzenie znajdują się na terytoriach państwowych,
przez multikulturalizm osłabiający wewnętrzną spójność państwa
narodowego oraz poprzez działalność różnorakich organizacji
pozarządowych.
Potrzebujemy systemu ekonomicznego, który nie będzie
niszczony przez niepohamowane regulacje rządowe, deficyt
budżetowy, wszechpotężną kontrolę biurokratyczną, próby popra�
wiania praw rządzących wolnym rynkiem, subsydia dla uprzywi-
lejowanych gałęzi gospodarki i firm ani przez nieproduktywne
prawo pracy.
Potrzebujemy systemu społecznego, który nie będzie rozbija�
ny przez wszelkiego rodzaju podziały, zasiłki, wybujałą redystry�
bucję i wszelkie inne formy państwowego paternalizmu.
Potrzebujemy systemu idei opartego na wolności, odpowie�
dzialności osobistej, indywidualizmie, naturalnej trosce o bliz
nie�
go i prawdziwie moralnym sposobie prowadzenia życia.
Potrzebujemy systemu opierającego się na relacjach poszcze�
gólnych państw. Relacje te nie mogą opierać się na fałszywym
internacjonalizmie, ponadnarodowych organizacjach, niezrozumie-
34
niu globalizacji. Powinny natomiast znalez
ć twarde oparcie w do�
brosąsiedzkich kontaktach wolnych, suwerennych państw oraz
w umowach i porozumieniach międzynarodowych.
Przemówienie wygłoszone 8 marca 2006 roku w budynku Jeanna
Monneta w Luksemburgu podczas Most - Forum Dialogu.
35
Przyszłość euro:
spojrzenie zaniepokojonego outsajdera
Jest dla mnie niewypowiedzianą przyjemnością być dziś tutaj
i dzielić mównicę z tak wieloma wybitnymi uczonymi. Obawiam
się jednak że teraz, pod koniec konferencji będzie niezwykle
trudno powiedzieć cokolwiek nowego lub zaskakującego. Co
więcej, odnoszę wrażenie, że wszystko, co należało powiedzieć
na temat euro, zostało już powiedziane (i poparte przekonujący�
mi argumentami). Jak widać, nie cierpimy na brak argumentów,
lecz na brak  popytu" na ich wysłuchanie. Było więc niezwykle
dobrym pomysłem Instytutu Katona wyrażenie takiego zapotrze�
bowania i zaproszenie nas tutaj. Frustrujący jest brak takich
spotkań w Europie, której dotyczy omawiana sprawa i w której
większość argumentów pozostaje na poziomie politycznym lub
dziennikarskim.
Moje poglądy na temat euro opierają się na kombinacji trzech
elementów:
- silnej wiary w tradycyjną argumentację ekonomiczną, którą
znajdujemy w podręcznikowej teorii optymalnej przestrzeni waŹ
lutowej (optimum currency area);
37
- mojego pochodzenia z małego kraju w Europie Środko�
wej, który za pięć miesięcy zostanie członkiem Unii Europej�
skiej i, prędzej czy póz
niej, Europejskiej Unii Monetarnej.
W związku z tym mam własny interes w tym, aby system moŹ
netarny w mojej części świata był wydajny i racjonalny;
- mojej roli politycznej, która zmusza mnie do pełnego wyjaŹ
wienia mojego stanowiska co do uczestnictwa mojej ojczyzny
w EMU.
Moje poglądy można podsumować następująco:
1. Jestem przekonany, że za europejską integracją monetarną
stoją interesy czysto polityczne, a nie ekonomiczne. Ten
często powtarzany pogląd może być poparty dużą liczbą moich
bezpośrednich rozmów na ten temat z czołowymi europejskimi
politykami. Powody ekonomiczne są marginalizowane lub traktoŹ
wane w bardzo specyficzny sposób. Polityczne ambicje mają tu
charakter dominujący. Euro od zawsze było postrzegane jako użyŹ
teczny instrument kreowania europejskiej unii politycznej. Na po�
parcie tego twierdzenia mogę zacytować wiele wypowiedzi. RoŹ
mano Prodi przedstawił otwarcie swoje poglądy w wywiadzie dla
CNN (ze stycznia 2002):  Wprowadzenie euro w ogóle nie ma
znaczenia ekonomicznego. Jest to posunięcie w pełni polityczne.
Historyczna doniosłość wprowadzenia euro polega na powstaniu
dzięki temu światowej ekonomii bipolarnej". Dwa lata wcześniej
(w kwietniu 1999 roku) wypowiedział on w wywiadzie dla  FiŹ
nancial Times" następujące zdanie:  Dwoma filarami państwa naŹ
rodowego są miecz i waluta; właśnie obaliliśmy jeden z tych filaŹ
rów". Gerhard Schroder w marcu 1998 roku, jeszcze jako przy�
wódca opozycji, powiedział, że  euro jest chorym, przedwcześnie
dojrzałym dzieckiem, rezultatem zbytniego pośpiechu w dążeniu
do unii monetarnej". Po ośmiu miesiącach, już jako kanclerz NieŹ
miec, powiedział coś dokładnie przeciwnego:  Nasza historia za-
38
czyna się 1 stycznia 1999 roku, wspólnotowa waluta jest kluczem
Europy do dwudziestego pierwszego wieku. Era samodzielnej poŹ
lityki fiskalnej i ekonomicznej poszczególnych państw odchodzi
w zapomnienie". Hiszpański premier Felipe Gonzales stwierdził
w maju 1998 roku:  Wspólna waluta jest decyzją o charakterze
wybitnie politycznym. Potrzebujemy zjednoczonej Europy. Nie moŹ
żemy nigdy zapomnieć, że euro jest narzędziem mającym nam to
umożliwić". Mógłbym tak cytować bez końca, ale słowa będą nieŹ
mal w każdym przypadku te same.
2. Wierzę, że przeważająca część pozytywnych rezultatów
ekonomicznych integracji, a także powiększania Unii, dokonała
się poprzez liberalizację handlu i zasad prowadzenia działalnoŹ
ści gospodarczej. Wpływ nadchodzącej unifikacji ekonomiczŹ
nej, jak i każdej innej, przyniesie rezultaty bliskie zeru, o ile nie
będą one negatywne. Z tego powodu, zarówno narodziny euro,
jak i powiększenie unii w 2004 roku, nie są żadnymi momentaŹ
mi przełomowymi. Zgadzam się z Patrickiem Minfordem, który
powiedział, że  struktura handlu zdeterminowana jest przez
względne korzyści, a nie przez czynnik walutowy", dodając rówŹ
nież, że rola ryzyka związanego ze zmianą kursu waluty, jako
czynnika determinującego inwestycje zagraniczne i poniesione
koszty, jest względnie niewielka. Wymiana handlowa nie wyŹ
maga od stron transakcji posługiwania się tą samą walutą.
3. Patrząc na ekonomiczne osiągnięcia w strefie euro, w pierwŹ
szym roku od jego wprowadzenia, nawet najbardziej proeuropejŹ
scy aktywiści muszą przyznać, że nadzieje na boom gospodarczy
i szybki wzrost gospodarczy nie zostały spełnione. Nie jest to dla
mnie niespodzianką, chociaż trzeba przyznać, że nie wszyscy
wyrażali takie oczekiwania. Rudiger Dornbusch, zawsze bystry
i konsekwentny, którego bardzo nam teraz brakuje, napisał w 1996
roku, że  Europejska Unia Monetarna z nieprawdopodobnej i złej
39
idei, stała się złą ideą, która prawdopodobnie stanie się faktem".
Wielu z nas wiedziało wtedy i wie dzisiaj, że wspólna waluta nie
jest ani konieczna, ani wystarczająca do osiągnięcia stałego wzroŹ
stu gospodarczego. Wydaje się, że europeiści uwięzili siebie
samych w sztywnych ramach unii monetarnej, co prowadzi do
utraty części ich dawnej elastyczności, z której słynęli. Kiedy
patrzymy na obecne problemy monetarne i ekonomiczne Unii
Europejskiej, musimy wyodrębnić dwa problemy: pierwszy
z nich dotyczy wpływu unii monetarnej na różniące się od siebie
państwa, jednakże będące na podobnym poziomie rozwoju
gospodarczego; drugim z nich jest wpływ przystąpienia do unii
monetarnej krajów, które stoją na niższym poziomie rozwoju
gospodarczego niż dominująca część krajów Unii, i które przeŹ
chodzą przez dynamiczne zmiany, mające na celu doścignięcie
bardziej rozwiniętych partnerów.
KOSZTY I KORZYŚCI UNII MONETARNEJ
PONOSZONE PRZEZ PODOBNE,
LECZ NIE IDENTYCZNE PAC
STWA
Warunki odnoszące się do istnienia optymalnej przestrzeŹ
ni walutowej, wyłożone cztery dekady temu przez Roberta
Mundella w 1961 roku, są powszechnie znane. Ich wypełnieŹ
nie gwarantuje pomyślną równowagę miedzy kosztami a zyŹ
skami związanymi z unią monetarną, niezastosowanie się do
nich - wprost przeciwnie. Warunki te zawierają:
- dostateczny zasięg przepływu pracy między poszczególnyŹ
mi częściami unii monetarnej;
- najmniejszy możliwy poziom sztywności zarobków w poŹ
szczególnych krajach;
40
- podobny poziom zdolności produkcyjnych oraz symetrycz-
ność zewnątrzpochodnych bodz
ców;
- istnienie stosownego mechanizmu zapewniającego równoŹ
wagę finansową.
Powyższe warunki nie są obecnie spełniane przez Unię EuroŹ
pejską. Przepływ pracy na terenie Unii - w porównaniu z innymi
obszarami unii monetarnych - jest bardzo niski, a wymagana
elastyczność cenowa prawie nie istnieje. Restrykcyjność europejŹ
skiego rynku pracy jest dobrze znana i równie dobrze udokumenŹ
towana (zob. Heckman, 2003). Pozostaje to w sprzeczności
z podstawowym wymogiem mówiącym, że gdzie rynek pracy nie
funkcjonuje prawidłowo, tam elastyczne kursy wymiany walut są
niezwykle ważne. Asymetryczne bodz
ce zewnętrzne pojawiają
się bardzo często, co nie jest zjawiskiem korzystnym, ponieważ
poszczególne kraje strefy euro są bardzo od siebie różne. RozŹ
miary transferów finansowych na poziomie EUM są niewielkie.
Istnieje, co prawda, pewna międzynarodowa solidarność krajów
członkowskich UE, jednakże nie może ona być porównana z soliŹ
darnością wewnętrzną państwa narodowego. Zakładane korzyŹ
ści, mające płynąć z wprowadzenia euro: zmniejszenie kosztów
transakcji oraz wyeliminowanie ryzyka związanego ze zmianą
kursu walut, będą w rzeczywistości niemal niezauważalne. Przy
obecnym poziomie wyrachowania w finansach i bankowości, kosz�
ty transakcji ulegają redukcji jedynie na polu turystyki, z pominięŹ
ciem wszystkich pozostałych.
Zgadzam się z irlandzkim ekonomistą Anthonym Coughla-
nem, który w 2003 roku napisał, że  korzyści płynące z możliwoŹ
ści podróżowania po strefie euro bez konieczności wymiany
pieniędzy oraz łatwiejsze porównywanie cen w różnych krajach
to za mało, aby zrównoważyć ujemne strony funkcjonowania
euro". Wyjątkowo przypadł mi do gustu inny z jego argumentów
41
(sam wielokrotnie go używam), że  ludzie mogą spędzać dwa
lub trzy tygodnie wakacji w innym kraju strefy euro, ale pozostałe
48-49 tygodni spędzają we własnym kraju". Wyższe od przeciętŹ
nych korzyści z istnienia unii monetarnej mogą czerpać jedynie
permanentnie podróżujący eurokraci. Musimy pamiętać o tym,
że wprowadzenie euro to nie wprowadzenie waluty ogólnoświaŹ
towej, lecz regionalnej, więc ryzyko związane ze zmianą kursu
będzie istnieć nadal. Nie oznacza to oczywiście, że jestem zwoŹ
lennikiem wprowadzenia waluty obowiązującej na całym świecie
jak np. Robert Mundell (z jego poglądami można zapoznać się za
pośrednictwem artykułu Herberta Grubela z 2003 roku). Koszta
monetarnej unifikacji są wielce istotne. Zawiera się w nich m.in.
utrata możliwości prowadzenia niezależnej polityki monetarnej,
co wiąże się z utratą szansy ustalania stóp procentowych oraz
kursu wymiany.
Wypowiadając te słowa, nie chcę bronić polityki dewaluacyjŹ
nej, mającej zwiększać konkurencyjność towarów krajowych. JedŹ
nakowoż nie wierzę, że europejski system ekonomiczny posiada
wystarczającą elastyczność, aby uniknąć problemów płynących
z usztywnienia jego struktury. Wyeliminowanie dwóch istotnych
czynników politycznych, jakimi są ustalanie stóp procentowych
i kursu wymiany oznacza, że albo wierzymy w podręcznikowe
przykłady działania idealnej elastyczności ekonomicznej, albo
jesteśmy przygotowani na potężne fluktuacje rzeczywistej ekoŹ
nomii, albo mamy zamiar przyspieszyć przepływy pieniędzy
wewnątrz unii monetarnej. Taka perfekcyjna elastyczność nie
istnieje. Powolność przystosowywania się wewnętrznych cen i za�
robków, wymusza na kursie wymiany spełnianie funkcji amorty�
zatora. Jak mówi Robert McTeer:  A
atwiej jest się przystosować
kursowi wymiany do aktualnej sytuacji ekonomicznej i polityczŹ
nej, niż ekonomii i polityce do określonego z góry kursu wymia-
42
ny". Argumenty Coughlana mają charakter perswazyjny:  Lata
1993-1999 były jedynym okresem w historii Irlandii, kiedy upra�
wiano niezależną politykę walutową i upłynniono kurs wymiany.
Inteligentne wykorzystanie niezależnej waluty było głównym
powodem irlandzkiego boomu gospodarczego, który przyciągnął
międzynarodową uwagę kilka lat temu".
Chciałbym przywołać dwa kolejne zjawiska, które należy zaŹ
liczyć do kosztów funkcjonowania euro. Wspólna waluta (bez
wspólnej polityki podatkowej) stwarza grunt pod finansową nieŹ
odpowiedzialność. Możemy nawet mówić, za Anthonym de Ja-
sayem, o finansowej  jez
dzie bez trzymanki":  Każde państwo
należące do strefy euro stoi przed dwoma wyjściami: włączyć się
do finansowej �jazdy bez trzymanki lub stać się jej ofiarą".
W tym samym duchu Peter Kenen zapytywał w 1996 roku, czy
obszar obowiązywania waluty może być większy od obszaru obej�
mowanego przez politykę skarbową? Otóż nie może. Kiedy pań�
stwo posiada swoją własną walutę, nieodpowiedzialność finansoŹ
wa pociąga za sobą wymierne negatywne skutki. Owe skutki nie
istnieją jednak w strefie euro. Dowodzą tego deficyty budżetowe
pojawiające się w niektórych państwach po wprowadzeniu euroŹ
pejskiej waluty. Należy również dodać, iż unifikacja walutowa
jest koniem trojańskim wszechogarniającej unifikacji na polu ekoŹ
nomicznym, politycznym i legislacyjnym.
Jestem przekonany, że problemy z euro będą w przyszłości
interpretowane jako wynik niewystarczającej harmonizacji poliŹ
tycznej wśród państw unijnych, co doprowadzi do zalania nas
kolejną falą przepisów harmonizacyjnych. Hans Eichel, niemiec�
ki minister finansów, sformułował to w bardzo jasny sposób:  Unia
monetarna rozpadnie się, jeśli nie pójdziemy dalej wyznaczoną
przez nią drogą. Jestem przekonany, że niedługo będziemy poŹ
trzebować wspólnego systemu podatkowego" ( Sunday Times",
43
23 grudnia 2003 r.). Taka niepotrzebna i nieproduktywna harmoŹ
nizacja, a zarazem centralizacja, która ma na celu wyeliminowaŹ
nie korzyści czerpanych przez indywidualne państwa, jest
jednym z najsmutniejszych przejawów całego procesu integracji
europejskiej. Porównując przytoczone powyżej korzyści i straty,
z przerażeniem stwierdzam, że koszty przewyższają korzyści.
Ospały wzrost gospodarczy w Europie od czasu wprowadzenia
euro nie jest w pełni spowodowany przez wprowadzenie wspólŹ
notowej waluty, lecz nie stanowi również przypadkowego efektu
jej wprowadzenia.
KOSZTY I KORZYŚCI ZWI
ZANE Z PRZYST
PIENIEM
DO STREFY EURO KRAJU W OKRESIE
TRANSFORMACJI POTRZEBUJ
CEGO PRAWDZIWEJ
A NIE NOMINALNEJ KONWERGENCJI
Osiem państw Europy Środkowo-Wschodniej zostało nowymi
członkami Unii Europejskiej w maju 2004 roku. W swoich trakŹ
tatach akcesyjnych, podpisanych w kwietniu 2003 roku
w Atenach, zobowiązują się one przystąpić do strefy euro.
Wielu ludzi w tych krajach czeka na to z niecierpliwością. OczeŹ
kują oni, że euro przyniesie im stabilizację i wiarygodną poliŹ
tykę monetarną. Osobiście uderza mnie to, że nie widzą oni
drugiej strony medalu. Bardziej niż oczywiste jest to, że kraje,
które szybko się rozwijają, potrzebują jak największej elastyczŹ
ności i nie powinny wprowadzać żadnych sztucznych ograniŹ
czeń. Nie powinny wszak z powodów politycznych podejmoŹ
wać akcji przeciwko własnym interesom ekonomicznym.
Najwyższym poniesionym przez nie kosztem stanie się utrata
możliwości prowadzenia niezależnej polityki monetarnej,
która w krajach rozwijających się, będących w okresie rady-
44
kalnych przemian strukturalnych, powinna być skrajnie inna
od tej prowadzonej przez rozwinięte kraje Zachodu o ustabili�
zowanej gospodarce. Nie ma dla nich elementarnego, ekono�
micznego sensu posiadanie takiej samej stopy procentowej, jaka
w tym samym czasie panuje w Niemczech czy we Francji (na�
leży przy tym zwrócić uwagę, że Europejski Bank Centralny
nie jest poddany żadnej demokratycznej kontroli i nastawiony
jest na prowadzenia polityki deflacyjnej).
Takie samo znaczenie dla wspomnianych krajów będzie mia�
ła utrata wpływu na zmiany kursu wymiany waluty. Kraje w okresie
transformacji są w stanie permanentnego wzrostu gospodarczeŹ
go, lecz nie jest możliwe utrzymanie tej tendencji przy stałym
kursie wymiany, inflacji i stopach procentowych określonych przez
wytyczne, jakie zawiera dla nich Traktat z Maastricht i Pakt
Stabilizacyjny, określające dopuszczalny poziom deficytu budże�
towego. Istnieje jeszcze jedno zagrożenie, związane z wysokim
ryzykiem ustalania kursu wymiany bez brania pod uwagę długoŹ
terminowej równowagi. Chodzi o to, że proces konwergencji nie
będzie w momencie wprowadzania euro przez te państwa jesz�
cze zakończony. W rezultacie kurs wymiany ponownie ułoży się
w tych państwach niekorzystnie (obserwujemy to już wśród obecŹ
nych użytkowników euro).
Jak już wspominałem, nie jestem zwolennikiem nadużywaŹ
nia zmian kursów wymiany w celu podnoszenia konkurencyjnoŹ
ści. Osobiście, pod koniec 1990 roku, doprowadziłem do radyŹ
kalnej dewaluacji korony czeskiej (lecz nie w celu zwiększenia
konkurencyjności czeskich towarów) i zaraz po tym wprowaŹ
dziłem ustalony, sztywny kurs wymiany. Bałem się, rzecz jasna,
ustalenia niekorzystnego poziomu kursu wymiany, ale wiara, że
uda go się użyć do wyhamowania inflacji, przeważyła. Byłem
świadomy stworzenia niebezpiecznego usztywnienia, które
45
w przyszłości negatywnie odbije się na gospodarce negatywnie
i poszukiwałem odpowiedniego momentu do porzucenia go.
Muszę niestety przyznać, że go nie znalazłem go (płynność koŹ
rony czeskiej wiosną 1997 roku nadeszła zbyt póz
no). Jednakże
stabilizacja inflacji oparta na kursie wymiany nie jest naszym
problemem. Poziom inflacji jest bardzo niski i potrzebujemy
elastyczności, a nie usztywnienia. Pewien rozumny czeski
ekonomista, niegdysiejszy zastępca ministra finansów, Mirosław
Koudelka, poczynił trzydzieści pięć lat temu spostrzeżenie, któŹ
re pamiętam do dziś:  Kiedy wszystko jest zamrożone, można
co najwyżej pojez
dzić na łyżwach, a nie prowadzić racjonalną
politykę ekonomiczną". Był to argument wykorzystany w deba�
cie na temat reform ekonomicznych w Czechosłowacji w latach
sześćdziesiątych i pozostał aktualny do dziś. Usztywnienia unii
monetarnej i rosnący brak makroekonomicznej równowagi
zablokują realną konwergencję i wykreują  ekonomię transferoŹ
wą" (taką jak w byłej NRD po zjednoczeniu Niemiec - cyt. za:
H.W. Sinn, F. Westermann, 2001). Będzie ona zmuszona funk�
cjonować bez wystarczających transferów finansowych, które
są niedostępne. Moim zdaniem, nie ma sensu doprowadzać do
zaistnienia takiego modelu ekonomii w strefie euro.
PRZYSZA
OŚĆ EURO
Euro pojawiło się i prawdopodobnie nie zniknie. Nie spoŹ
dziewam się tego, chociaż wiem, że zdemontować unię moneŹ
tarną jest względnie łatwo. Moje doświadczenia związane z końŹ
cem unii monetarnej w Czechosłowacji w lutym 1993 roku
pokazują, że można osiągnąć to bez ponoszenia poważnych kosz�
tów, spokojnie i skutecznie. Spodziewam się natomiast, że utrzyŹ
manie wspólnej waluty będzie kosztowne w okresie wzrostu
46
gospodarczego i w wypadku nieuniknionych transferów pieni꿏
nych, mających wspomóc biedniejsze kraje unii. Może to nawet
spowodować niepotrzebne napięcia między narodami. PowinniŹ
śmy się tego strzec.
Tekst przemówienia wygłoszonego w Instytucie Katona w Wa�
szyngtonie 20 listopada 2003 roku.
BIBLIOGRAFIA
- A. Coughlan, Some Reasons why Joining the Euro has been
a Mistake for the Republic of Ireland,  The European Jour-
nal"2003, t. 10, nr 8.
- A. de Jasay, Free-Riding on the Euro,  The Library of EcoŹ
nomics and Liberty", 17 września 2003.
- J.J. Heckman, Flexibility, Job Creation and Economic PerŹ
formance, zaprezentowany na Munich Economic Summit, 2 maja
2003.
- P.B. Kenen, Sorting Out Some EMU Issues,  Reprint" 1996,
nr 29 (Princeton University).
- R. McTeer, A Skeptical Texan Wishes the Swooning Euro
Well,  European Affairs", 2002, t. 1, nr 2.
- P. Minford, Should Britain Join the Euro?,  Economic AfŹ
fairs", 9 września 2002.
- R. Mundell, A Theory of Optimum Currency Areas,  AmeŹ
rican Economic Review" 1961, t. 41, nr 3.
- H.W. Sinn, F. Westermann, Two Mezzogiornos,  CESIFO
Working Paper Series" 2001, nr 378.
47
Posłanie na kongres w Brukseli
Panie i Panowie. Pozwólcie mi złożyć wyrazy szacunku wszyst�
kim obecnym reprezentantom krajów europejskich, którzy zebra�
li się na dzisiejszym spotkaniu poświęconym wskrzeszeniu idei
Europy Narodów. Szczerze żałuję, że obowiązki uniemożliwiły
mi przyjęcie Waszego zaproszenia i że nie mogę być w tym dniu
z Wami. Postrzegam waszą inicjatywę jako niezwykle istotną dla
każdego z nas - dla całej Unii Europejskiej, wszystkich jej krajów
i wszystkich obywateli.
Europa stoi obecnie na rozdrożu. Wybór drogi, którą pój�
dzie, będzie prawdopodobnie najpoważniejszym wyborem
w całej historii Unii Europejskiej. Odrzucenie konstytucji euro�
pejskiej przez obywateli Francji i Holandii w pełni ukazało
przepaść, jaka wytworzyła się pomiędzy centralistycznym pro�
jektem odgórnej integracji, popieranym przez brukselski esta�
blishment, a prawdziwymi interesami i dążeniami obywateli
państw członkowskich. Dowiodło tego, że przyszłość Europy
nie może, i zarazem nie musi, być kwestią decyzji podejmowa�
nych przez brukselskich prominentów i powiązanych z nimi
49
biurokratów, którzy nie akceptują istnienia alternatywy dla ich
pomysłów, nie są otwarci na dyskusję i nie szanują potrzeb
i uczuć zwykłych ludzi.
Do tej pory forma integracji europejskiej była zmonopoli�
zowana przez grupę agresywnie odrzucającą i lekceważącą
wszelkie inne, odmienne od ich własnych, pomysły na przy�
szłość Europy. Rezultat tej dominacji jest powszechnie znany
- Unia Europejska w obecnym kształcie to biurokratyczny kom�
binat, charakteryzujący się coraz większym deficytem demo�
kracji. Jest to twór, który porzucił przyświecającą mu na
początku istnienia ideę znoszenia wszelkiego rodzaju barier.
Odrzucona została również koncepcje stworzenia demokratycz�
nej, wolnorynkowej przestrzeni obejmującej cały kontynent,
którego mieszkańcy mogliby cieszyć się wolnością i dobroby�
tem. W zamian za to dzisiejszą Europę charakteryzuje nie koń�
czący się wzrost liczby regulacji prawnych, odnoszących się
do wszelkich możliwych sfer ludzkiego życia, protekcjonizm,
sztuczna harmonizacja i unifikacja praktycznie wszystkiego,
wreszcie postępujące odbieranie suwerenności poszczególnym
narodom. Tendencje te stanowią zagrożenie nie tylko dla sa�
mej przyszłości procesu integracji, ale również dla wzajem�
nych stosunków państw członkowskich.
Nie pozwólmy, by idee europejskie zostały zaprzepaszczo�
ne i zdyskredytowane przez adwokatów tego scentralizowane�
go, biurokratycznego i antydemokratycznego systemu, który
dawno stracił poparcie wśród obywateli. Jest naszym obowiąz�
kiem zabranie głosu w tej sprawie i uczynienie wszystkiego, co
tylko możliwe, by zawrócić Unię Europejską na właściwą dro�
gę, prowadzącą do stworzenia demokratycznej, wolnorynkowej
i międzyatlantyckiej przyszłości. Wiem, że wielu ludzi w całej
Europie wspiera tę wizję, jednak ich pojedynczym głosom brak
50
wystarczającej doniosłości. Jestem głęboko przekonany, że nad�
szedł odpowiedni czas, by głosy te połączyć tak, aby były silne
i słyszalne. Wszyscy razem powinniśmy się wziąć do wielkiej
przebudowy Europy.
Powstanie stałej struktury złożonej z polityków i innych opinio�
twórczych jednostek działających na rzecz realizacji tej wizji jest
poważnym i zarazem niezbędnym projektem, któremu udzielam
mojego szczerego poparcia. Myślę, że stworzenie solidnej podsta�
wy organizacyjnej dla nowej wizji kontynentu i nowego ducha zmian,
stanowi bardzo doniosły i ważny krok w tym procesie.
Wszystkim zgromadzonym życzę sukcesów, a podjętej przez
Was inicjatywie - długiego trwania i produktywności, i raz jesz�
cze zapewniam o moim poparciu dla Waszych działań.
List Prezydenta Republiki Czech na kongres brukselski, który miał
miejsce 5 grudnia 2005 roku w Brukseli.
51
Czechy oraz Unia Europejska
po referendach
konstytucyjnych we Francji i Holandii
Pozwólcie, że na początku powiem kilka słów o Czechach. Od
upadku komunizmu minęło szesnaście lat. Przynajmniej jedna
czwarta, jeśli nie jedna trzecia obecnych mieszkańców Czech nie
miała bezpośredniej styczności z komunizmem. Nawet ludzie
w moim wieku spędzili jedną czwartą swojego życia w wolnym
społeczeństwie. Jesteśmy tego świadomi. Mimo wszystko, zda�
jemy sobie sprawę, że nie wolno nam zapomnieć o przeszłości.
W przeciwnym razie możemy doświadczyć tego lub czegoś po�
dobnego ponownie. Historia nie dotarła jeszcze bowiem do swe�
go końca.
Po pięćdziesięciu latach egzystencji jako zamknięte lub pół-
zamknięte państwo, Republika Czeska przez ostatnich szesna�
ście lat integrowała się z wolnym światem pod każdym możli�
wym względem. Można to przedstawić za pomocą liczb, np.
wielkości wzrostu obrotów handlowych, liczby inwestycji zagra�
nicznych czy napływających do Czech turystów. Można również
przedstawić ten proces instytucjonalnie. W 1995 roku Czechy
53
przystąpiły do OECD, w 1999 roku do NATO, a w 2004 roku do
Unii Europejskiej. Nie przyjęto nas do wspomnianych organizacji
za darmo. Zapłaciliśmy za to swoją cenę, ale wierzymy, że po�
równanie kosztów ż zyskami, efekt netto całego procesu był po�
zytywny i stanowił potwierdzenie stosunkowego sukcesu prze�
prowadzonej w Czechach transformacji.
Pod względem politycznym jesteśmy obecnie dojrzałą,
pluralistyczną republiką parlamentarną z jasno określonymi ideolo�
gicznie partiami politycznymi. Pod względem ekonomicznym prze�
kształciliśmy centralnie planowaną gospodarkę, będącą własnością
państwa, w opartą na własności prywatnej gospodarkę wolnoryn�
kową. Nie jest to jednak wolny rynek w rozumieniu Ludwiga von
Misesa, Friedricha von Hayeka, czy szkoły chicagowskiej Miltona
Friedmana. Jest to europejska  socjalna gospodarka rynkowa",
europejskie paternalistyczne, przeregulowane państwo dobrobytu
ze wszystkimi dobrze znanymi skostniałościami i zniechęcającymi
absurdami i irracjonalizmami. Jeśli chodzi o sytuację międzynaro�
dową; jesteśmy częścią Unii Europejskiej, tej osobliwej struktury
o coraz większej liczbie ponadnarodowych cech, niemałym deficy�
cie demokracji i bardzo ograniczonej, szczątkowej suwerenności
tworzących ją państw.
Czy tego właśnie oczekiwaliśmy? Czy pod pewnymi wzglę�
dami nie mamy do czynienia z poczuciem niespełnionych ma�
rzeń? Niełatwo odpowiedzieć na to pytanie.
Pragnęliśmy wolności politycznej oraz pluralizmu i udało nam
się to osiągnąć. W sensie politycznym, staliśmy się normalnym
europejskim państwem. Jedynym problemem jest fakt, że niektó�
rzy Czesi oczekiwali cudów już po samym wprowadzeniu
formalnej, zinstytucjonalizowanej demokracji, co oczywiście, nie
nastąpiło. Demokracja nie gwarantuje automatycznie wszystkim
ludziom szczęścia. Jest ona jedynie warunkiem wstępnym zaist-
54
nienia wolnej i zróżnicowanej ludzkiej działalności. W konsekwen�
cji wielu ludzi ochoczo wysłuchuje proroków nowych złudnych
wizji i ulega iluzji idealistycznego społeczeństwa obywatelskiego
(lub komunitaryzmu), czy nowego wspaniałego świata organiza�
cji pozarządowych i w wyniku tego traci zaufanie do systemu
parlamentarnego. Postrzegam to jako wielce niebezpieczne. I nie
jestem w tym poglądzie odosobniony.
Niektórzy z nas oczekiwali, że będą mogli cieszyć się do�
brodziejstwami wolnego rynku, a nie obecnego europejskiego
systemu gospodarczego, który pod względem swojej rozrasta�
jącej się kontroli nad działalnością gospodarczą wykazuje wiele
strukturalnych podobieństw do komunizmu. Muszę przyznać,
ku mojemu wielkiemu żalowi, że wielu Czechów darzy go sym�
patią. Nie dostrzegają oni fatalnych powiązań pomiędzy tym
skostniałym systemem i niepomyślnymi osiągnięciami gospo�
darczymi Europy. Wraz z europejskimi elitami politycznymi
i ich akademickimi towarzyszami wierzą, że pomyślność
działań gospodarczych zależy w większym stopniu od autono�
micznego, niepowiązanego systemowo postępu technicznego,
od maksymalizacji liczby absolwentów wyższych uczelni i od
korzystnej działalności biurokratycznych regulacji niż od natury
systemu gospodarczego, zdeterminowanej przez jego instytucje
i rządzące nim zasady.
Oczekiwaliśmy, że po pół wieku totalitaryzmu staniemy się
na powrót wolnym, niepodległym i suwerennym państwem. Nie
wszyscy z nas są przekonani, że wejście do Unii Europejskiej,
w jej obecnej postaci i z jej ciągłą, postępującą unifikacją, jest
właśnie tym, czego oczekiwaliśmy lub o czym marzyliśmy. De�
cyzje znów są podejmowane nie przez nas samych, ale w odle�
głym mieście, gdzie nasze głosy są niemal niesłyszalne. Otwarcie
granic było dla nas czymś wspaniałym, ale unijny centralizm,
55
interwencjonizm i biurokracja są czymś, czego wcale nie pragnę�
liśmy. Zderzenie tych dwóch głównych nurtów integracji euro�
pejskiej - liberalnego w europejskim znaczeniu tego słowa, czyli
otwierania się państw i antyliberalnej homogenizacji całego kon�
tynentu - jest problemem każdego z nas i obawiam się, że wol�
ność, jak narazie, nie wychodzi z tego starcia zwycięsko.
Powinienem chyba powiedzieć w tym momencie, że Unia
Europejska istnieje i będzie istnieć. Jedyna nadzieja w tym, że nie
dotarliśmy jeszcze do końca historii. Mój głęboko zakorzeniony
eurooptymizm podpowiada mi, że formę integracji europejskiej -
jej zasady i instytucje - można zmienić na lepsze.
Niemniej jednak Unia Europejska stoi na rozdrożu. Panuje
bowiem coraz większe i powszechne niezadowolenie z obec�
nego stanu Unii, niż przeciętny człowiek może sobie uświado�
mić, słuchając przemówień polityków i czerpiąc wiedzę
z mediów. Istnieje przepaść pomiędzy Europą rzeczywistą
a polityczną, pomiędzy zwykłymi ludz
mi a elitami polityczny�
mi, pomiędzy obywatelami krajów członkowskich a instytu�
cjami unijnymi, pomiędzy prounijnym aktywizmem polityków
a życzliwym lekceważeniem ze strony obywateli, którzy jak
typowi wolni jez
dz
cy, cieszą się z Europy mniej lub bardziej
pozbawionej wewnętrznych granic między państwami. Nie są
przy tym świadomi niewidzialnych kosztów unifikacji, harmo�
nizacji, homogenizacji i standaryzacji całego kontynentu euro�
pejskiego.
Niezwykle trudno wycenić owe niewidzialne koszta i zyski.
Szczególnie wtedy, gdy staramy się ocenić wkład Unii, oddziela�
jąc go od innych czynników. Nie jestem w stanie przytoczyć tu
żadnych wiarygodnych statystyk czy analiz ekonometrycznych zna�
czenia milionów czynników, które wpływają na produkcję, ale
można sformułować jedno, wartościowe twierdzenie. Nie zga-
56
dzam się z otwarcie formułowanym, przeważającym poglądem,
że wszystko, co wydarzyło się w Europie od 1957 roku, było kon�
sekwencją istnienia Unii Europejskiej (albo EC lub EEC). Taki
sposób myślenia nasuwa wnioski, że:
- powojenny, światowy boom gospodarczy nie istniał lub nie
miał znaczenia;
- koniec komunizmu i zimnej wojny nie zmienił oblicza świa�
ta ani Europy;
- wszystkie pozostałe czynniki (rozwój gospodarczy pozo�
stałych rejonów świata) mogą zostać pominięte;
- klasyczne teorie ekonomiczne dotyczące roli zróżnicowa�
nych czynników produkcji (pole tzw. funkcji produkcji) nie po�
winny być brane pod uwagę;
- rozwój techniczny czy poziom wykształcenia są nieistotne
tudzież wynikają wyłącznie z istnienia Unii;
- powstawanie nowych rynków i wchodzenie na rynek
nowej konkurencji nie ma żadnego znaczenia lub powinno być
problemem rozwiązanym przez  coraz bardziej zjednoczoną Eu�
ropę", etc.
Podsumowując, jest to pogląd absurdalny. Wspomniane wcze�
śniej wycenienie kosztów jest, jak stwierdziłem, bardzo trudne.
Nie chcę patrzeć na otaczający nas świat z bardzo wąskiej, eko�
nomicznej perspektywy, ale chciałbym przyjrzeć się wpływowi
integracji europejskiej na szybkość rozwoju gospodarczego na po�
ziomie jednego miejsca po przecinku, nie więcej. Na prędkość
rozwoju gospodarczego wpływają oczywiście nie tylko czynniki
ekonomiczne. W ostatnich tygodniach brałem udział w dużej licz�
bie konferencji poświęconych Europie i mających jednocześnie
miejsce w Europie. Reakcje na moje argumenty były w przewa�
żającej mierze następujące:
57
- Unia Europejska zapewniła Europie pokój;
- potrzebujemy Unii, aby przezwyciężyć dominację USA;
- musimy być wielcy i zjednoczeni, ponieważ nasi przeciwni�
cy również są wielcy;
- jedyną alternatywą dla Unii jest Białoruś pana A
ukaszenki;
- demokratyczna Republika Czech nie powstałaby bez unij�
nej pomocy.
Trudno w to uwierzyć, ale niektórzy biorą powyższe argu�
menty na serio. Najbardziej martwią mnie dwie rzeczy związane
z obecnym kształtem Unii:
- deficyt demokracji wykreowany poprzez przesunięcie
ośrodka decyzyjnego z poziomu państw na poziom ponadnaro�
dowy. Ta zmiana osłabia tradycyjne mechanizmy demokratycz�
ne, które są nierozdzielnie połączone z istnieniem państwa
narodowego. Nie sądzę, by era państw (czy państw narodowych)
miała się ku końcowi, jak zwykli uważać lub życzyć sobie post�
modernistyczni burzyciele. Zgadzam się natomiast z tymi,
którzy twierdzą, że  państwo narodowe jest domem i gwaran�
tem demokracji parlamentarnej", oraz z tymi, którzy mówią, że
 Parlament Europejski nie jest rozwiązaniem". Jest on w rze�
czywistości problemem.  Wyższa", paneuropejska demokracja
jest iluzją.
- przejście od podejmowania decyzji na poziomie państw do
podejmowania ich na poziomie ponadnarodowym nie jest, per se,
liberalizacją ludzkiego życia oraz ludzkiej działalności. Poziom
ponadnarodowy jest o wiele bardziej oddalony od zwykłych oby�
wateli i od ich nadzoru i kontroli. Bardzo często powoduje on
raczej wzrost kontroli. Antyliberalizm jest integralną częścią wspo�
mnianego  przejścia" (mam te same wątpliwości co do nadziei
związanych z tzw. globalizacją).
58
Unia Europejska potrzebuje zmian. Zadowolenie się panują�
cym status quo, przy ewentualnym spowolnieniu przyszłej unifi�
kacji jest niewystarczające. Złagodzenie przepisów i poleganie na
propozycji  zmiennej" geometrii (czy  Europę a la carte") - jak
sugerują niektórzy - byłoby błędem. Takie rozwiązania już istnie�
ją (euro, strefa Schengen, ochrona, wiele  okresowych" wyjąt�
ków) i zawsze były czymś na podobieństwo mechanizmu zapad�
ni. One w niczym nie pomagają.
W walce przeciwko potężnym przywilejom europejskich elit
potrzebujemy zmiany całego profilu integracji. Musimy wyzna�
czyć cel i sposób, w jaki do niego dotrzemy. Musimy odnalez
ć
równowagę pomiędzy wolnością a polityką ręcznego sterowania,
między tym, co prywatne, a tym, co publiczne, kontrolowane
i niekontrolowane, krajowe i międzynarodowe, sąsiedzkie i po�
nadnarodowe, narodowe i europejskie. Należy zająć się następu�
jącymi sprawami:
- idea stworzenia  państwa europejskiego", która była myślą
przewodnią odrzuconej niedawno konstytucji europejskiej, powin�
na odejść w zapomnienie;
- jako że europeiści są, jak sądzę, przeciwnikami klasyczne�
go nacjonalizmu, nie powinni zaczynać budowy nowego, euro�
pejskiego nacjonalizmu;
- potrzebujemy systemu liberalnej demokracji, który wyma�
ga autentycznego obywatelstwa powiązanego z naturalną lojalno�
ścią ludzi wobec własnego narodu;
- powinniśmy spróbować stworzyć coś takiego, jak Organi�
zacja Państw Europejskich (OPE), którego członkami byłyby po�
szczególne państwa europy, a nie ich obywatele, jak sugerował
tekst europejskiej konstytucji;
- członkostwo w OPE musi być oparte na wspólnej wierze
w zdolność państw członkowskich do wspólnego działania
59
w niektórych kwestiach, będących ich wspólnymi interesami,
a co z tym idzie do podejmowania wzajemnie korzystnych de�
cyzji;
- mechanizm podejmowania decyzji w tej organizacji musi
być konsensualny, przynajmniej we wszystkich istotnych spra�
wach.
Cała reszta ma znaczenie drugorzędne i pod wieloma wzglę�
dami wynika z pierwotnych zamysłów konceptu integracji euro�
pejskiej. Jednakże decyzje dotyczące niezbędnych działań należy
podjąć już teraz. Czas nie będzie stał w miejscu, a szansa, którą
mamy dzisiaj, może się więcej nie zdarzyć. Czas na refleksję,
zaproponowany ostatnio przez Komisję Europejską, będzie cza�
sem straconym. Musimy działać natychmiast.
Przemówienie wygłoszone 18 września 2005 roku na Uni�
wersytecie w Oxfordzie dla studentów i gości.
Wstępne wersje powyższego wykładu zostały również zapre�
zentowane na:
- Global Forum w Goteborgu 17 paz
dziernika 2005 roku.
- Uniwersytetach Harvard i Brandeis w USA 22 i 23 wrze�
śnia 2005 roku.
- Konferencji PepsiCo pt.  Top-to-Top" w Pradze 10 wrze�
śnia 2005 roku.
- w Instytucie Stosunków Międzynarodowych w Zagrzebiu
7 września 2005 roku.
60
Zagrożenia dla wolności w XXI wieku
Panie prezesie Ebeling, Panie i Panowie. Jest dla mnie niewypo�
wiedzianą przyjemnością być tu dzisiaj z Wami. To wielki
zaszczyt zostać laureatem Nagrody im. Adama Smitha, tym więk�
szym, że to nagroda przyznawana przez Was. Co prawda, muszę się
przyznać, że posiadam już jedną nagrodę noszącą imię Adama Smi�
tha. Otrzymałem ją w 1994 roku w Kopenhadze, a przyznało mi ją
Towarzystwo Libertas. To wielki przywilej powiązać swoje własne
imię, w ten czy inny sposób, z niemal świętym imieniem Adama
Smitha. Dlatego jeszcze raz pragnę Wam gorąco podziękować.
Adam Smith na zawsze pozostanie znany jako ojciec-założy-
ciel ekonomii, tej niezwykle ważnej i potężnej nauki społecznej,
którą szanuję i której ścieżkami pokornie podążam. Ta dyscyplina
naukowa, od chwili, gdy się z nią zetknąłem ponad cztery dekady
temu, stała się dla mnie jasnym drogowskazem, przewodnią za�
sadą stosowaną w zasadzie każdego dnia, pożytecznym i twór�
czym sposobem patrzenia na świat i myślenia. Dosłownie mó�
wiąc - ekonomia otworzyła mi oczy na świat.
61
Adam Smith dał nam coś więcej niż czystą naukę. Wprowa�
dził on bowiem ekonomię na pole nauk moralnych, a uczyniwszy
to, podarował nam bardzo potrzebne argumenty przeciwko tym,
którzy nie chcą nas zrozumieć i postrzegają nas jako bezlitosne,
podobne robotom byty, nastawione jedynie na maksymalizowanie
zysków. Dla Adama Smitha, jak również dla nas, ekonomia jest
bardzo ludzką nauką. Wierzymy, że jest bardziej zorientowana na
człowieka, niż moralistyczne kazania politycznie poprawnych,
postępowych, szeroko znanych intelektualistów, którzy mienią się
lepszymi od nas*.
Jednakże to nie wszystko. Adam Smith uzmysłowił nam
nie tylko moralny wymiar ekonomii, lecz również kwestię jej
wydajności i, co za tym idzie, niemoralność i niewydajność
interwencjonizmu państwowego. Jego dobrze znana i szeroko
rozpowszechniona doktryna niewidzialnej ręki, jak również jego
wykładnia zasady, że z realizacji wąskich prywatnych intere�
sów wypływa ogólnospołeczna korzyść, są absolutnie przeło�
mowe.
Możemy sobie również pozwolić na stwierdzenie, że Adam
Smith był ojcem duchowym Fundacji Edukacji Ekonomicznej
(FEE - Foundation for Economic Education), którą postrzegam
jako jedną z najbardziej liberalnych - w europejskim znaczeniu
tego słowa - instytucji, nie tylko w Stanach Zjednoczonych, ale
na całym świecie. Byłem pod jej dużym wpływem dzięki kontak�
tom z jej pracownikami i współpracownikami, jak również, lektu�
rze czasopisma  The Freeman" (znanego wcześniej jako  Ideas
on Liberty"), które czytuję od ponad dziesięciu lat. Publikacja ta
* Zob. mój wykład pt  Intellectuals and Socialism: As Senn from a Past-
Communism Country Situated in Predominantly Post-Democratic Euro�
pe", wygłoszony na konferencji Mont Pelerin Society w Reykjaviku, 22
sierpnia 2005 roku.
62
jest w mojej bibliotece pozycją niezastąpioną, którą często cytuję
w swoich tekstach. Ostatnio świętowaliście pięćdziesięciolecie jej
ukazywania się, co dało mi możliwość zapoznania się ze starymi
artykułami, które z tej okazji ponownie zostały opublikowane.
Przeczytałem je z wielkim zainteresowaniem i zafascynował mnie
ich wysoki poziom, a także ciągła aktualność. Pragnę jeszcze raz
powtórzyć, że jestem zaszczycony otrzymując nagrodę właśnie
od Fundacji Edukacji Ekonomicznej.
Sześć lat temu osobiście założyłem w Pradze mały think-tank
o nazwie Centrum Ekonomii i Polityki (Centre for Economics and
Politics, CEP), który stara się promować te same idee, co FEE.
Kilka miesięcy temu mieliśmy zaszczyt gościć prezesa Fundacji,
mojego dobrego przyjaciela Richarda Ebelinga i wysłuchać jego
wielce interesującego, a także pod wieloma względami wzorco�
wego wykładu.
Obawiam się, że moje przemówienie nie będzie równie wzor�
cowe. Mam mówić o  zagrożeniach dla wolności w XXI wie�
ku". Nie jestem chyba jednak w stanie powiedzieć czegoś, cze�
go byście nie wiedzieli lub czego nie nauczyłem się z waszych
publikacji.
Powinno być jasno powiedziane, że na początku XXI wieku nie
istnieją żadne zagrożenia dla wolności, które dwieście pięćdziesiąt
lat temu nie byłyby znane Adamowi Smithowi lub założycielom FEE
pół wieku temu. Obecne zagrożenia mogą jednak przywdziewać różne
 maski", lepiej ukrywać swoją prawdziwą naturę, mogą być bardziej
wyrafinowane niż kiedyś. Współcześnie świat powiązany jest siecią
ściślej szych zależności niż niegdyś, ponieważ obecne zagrożenia mogą
szybciej przenosić się z miejsca na miejsce; ich podstawy wszelako
pozostają te same co zawsze.
Jako że przez całe życie zajmuję się ekonomią, zawsze sta�
ram się postępować zgodnie z jej prawami i zasadami. Jedną
63
z najważniejszych jest wybór tych działań, które przyniosą
większą korzyść, sformułowana przez jednego z uczniów Ada�
ma Smitha - Davida Ricardo. W moim przypadku wyższą ko�
rzyść przyniesie dzisiejszego wieczoru nie znajomość więk�
szej liczby dzieł klasycznego liberalizmu, niż powinni znać
amerykańscy libertarianie, lecz coś zupełnie innego. Trzy swoje
potencjalnie wyższe korzyści dostrzegam mianowicie w:
- spędzeniu przez siebie niemal całego życia po władzą ko�
munizmu;
- swoim osobistym, aktywnym uczestnictwie w jego zdemon�
towaniu i budowie wolnego społeczeństwa;
- swojej frustracji wynikającej z sytuacji w Europie, a szcze�
gólnie z kierunku rozwoju Unii Europejskiej.
Niektórzy z was mogą być zaskoczeni tym, że postrzegam
moje życie pod władzą komunistów jako korzyść, a nie stratę.
Nie była to oczywiście korzyść, jeśli chodzi o moje osobiste szczę�
ście lub materialny dobrobyt, ale wierzę, że pomogło mi to zrozu�
mieć prawdziwe znaczenie wolności. Używając analogii, nie do�
cenia się zdrowia, dopóki się nie zachoruje. Postrzegać wolność
jako coś pewnego, niezmiennego jest podobnie niebezpieczne. Jej
brak przez tak długi czas wyostrzył mój wzrok i zwiększył moją
wrażliwość na jej potencjalne zagrożenia.
Moje rozumienie wolności i jej warunków koniecznych zo�
stało wzmocnione przez mój udział w radykalnej transformacji
politycznej, gospodarczej i społecznej, która miała miejsce
w moim kraju po upadku komunizmu. Zrozumieliśmy wtedy, że
instytucje wolnego społeczeństwa muszą zostać zbudowane bez�
zwłocznie. Nie było możliwe pozbycie się starych komunistycz�
nych instytucji, a następnie czekanie na stopniowy rozwój struk�
tur i wzorców zachowań powiązanych z nimi. Byłoby to zbyt
powolne i zbyt kosztowne.
64
Odnieśliśmy sukces w liberalizowaniu naszego kraju, ale obec�
nie doświadczamy czegoś odmiennego. Ostatnimi laty przeszli�
śmy przez skomplikowany proces zbliżania się, a następnie dołą�
czenia do Unii Europejskiej - instytucji, w której wolność -
w rozumieniu FEE - nie jest wartością naczelną. Weszliśmy znów,
ku mojemu wielkiemu żalowi, na drogę prowadzącą do społe�
czeństwa mniej wolnego i poddanego większej kontroli
i administracji.
To są właśnie moje doświadczenia osobiste. Właśnie z ich
powodu jako faktycznych zagrożeń dla wolności nie postrzegam
problemów takich jak globalne ocieplenie (polecam recenzję książ�
ki Państwo strachu autorstwa Michaela Crihtona w jednym z ostat�
nich numerów  The Freeman"), wyczerpywanie się surowców
energetycznych, ptasia grypa, wzrost poziomu hałasu w miastach,
niewystarczające użycie nowoczesnych technologii informacyj�
nych, brak rządowych funduszy na szkolnictwo publiczne,
dostępność środków służących do konstruowania broni masowe�
go rażenia, etc.
Jak zawsze, dostrzegam zagrożenia w ideach, a także opartej
na nich polityce i ludzkich zachowaniach wynikających zarówno
z tych idei, jak i konkretnych działań politycznych. Są to te same
idee, których obawiał się Adam Smith. Bazują one na założeniach,
że kierowanie się swoimi prywatnymi interesami jest złe, że lu�
dzie są z gruntu nierozumni i niemoralni, z czego wynika, że po�
winni być kontrolowani, prowadzeni i poprawiani przez poma�
zańców, którzy wiedzą, co jest dobre dla innych, że rządzący dzia�
łają w interesie wszystkich, że wolność i demokracja mogą być
ograniczane w celu osiągnięcia  wyższych celów i wartości", etc.
Żyliśmy kiedyś w takim systemie, ale dostrzegam ponownie wie�
le objawów jego występowania, zarówno w Europie, jak i w tym
kraju.
65
W tak krótkim wystąpieniu nie da się gruntownie przedstawić
całego problemu. Pozwólcie, że poruszę tylko jeden temat, który
wydaje mi się niezwykle istotny. Jest nim pojawianie się nowych
ideologii, pozornie niepowiązanych z żadną stroną sceny politycz�
nej, ale często niezwykle agresywnych. Jest to zjawisko zupełnie
nowe. Nie występowało ono w czasie, gdy uczęszczałem na uni�
wersytet. Mogę jedynie ponadawać owym ideologiom nazwy.
Wszyscy troszczymy się o prawa człowieka, chociaż wolałbym
nazywać je prawami obywatelskimi, ale lękam się agresywnych
 obrońców praw człowieka". Wszyscy chcemy żyć w czystym
środowisku, ale dostrzegam olbrzymie zagrożenie w ekologizmie.
Podziwiam, użyję tu poprawnego politycznie sformułowania, dru�
gą płeć, ale lękam się feminizmu. Wzbogaca nas kontakt z od�
miennymi kulturami, ale nie przez multikulturalizm. Szanuję ho�
moseksualistów, ale ruchu gejowskiego już nie. Jestem świadom
istotności istnienia dobrowolnych zrzeszeń, modnie nazywanych
organizacjami pozarządowymi, ale postrzegam działalność pro�
wadzoną przez niektóre z nich za silne zagrożenie dla naszej
wolności.
Co powinniśmy w związku z tym czynić? Spójrzmy na to, co
ma nam do powiedzenia Adam Smith. W Teorii uczuć moral-
nych, opublikowanej w 1759 roku, próbował on zrozumieć ludzi,
którzy starają się ograniczać wolność. Napisał, że usiłują oni  kie�
rować różnymi członkami wielkiego społeczeństwa z taką łatwo�
ścią, z jaką ręka przestawia figury na szachownicy". Następnie
dodał, że  nie dostrzegają oni tego, że figury na szachownicy, nie
posiadają żadnej innej przyczyny ruchu poza kierującą nimi ręką.
W przeciwieństwie do szachownicy ludzkiego społeczeństwa,
gdzie każda pojedyncza figura porusza się zgodnie z własną wolą,
skrajnie odmienną od tej, którą starają się narzucić jej przepisy
legislacyjne". Postrzegam zatem obecną wszechogarniającą legi-
66
slację, przygotowaną przez prawników, którzy w swoich działa�
niach wypełniają wolę potężnych grup nacisku, reprezentujących
wspomniane przeze mnie wcześniej nowe ideologie, jako realne
zagrożenie dla wolności każdego z nas. Nie widzę innego roz�
wiązania, jak powrót do klasycznego liberalizmu, do idei Adam
Smitha i idei, które wyznaje FEE.
Przemówienie wygłoszone 6 maja 2006 roku w Nowym Jorku
z okazji otrzymania Nagrody im. Adama Smitha przyznanej przez
Foundation for Economic Education.
67
Eurorealistyczne spojrzenie
na przyszłość Unii Europejskiej
Zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i w Europie ostatnich
pięćdziesiąt lat procesu integracji europejskiej postrzegane jest
jako sukces. Wygłaszanie odmiennych poglądów jest politycznie
niepoprawne, ale jestem więcej niż pewien, że akurat w tej kwe�
stii musimy być  poprawni politycznie". Sposób postrzegania
integracji europejskiej musi stać się ostrzejszy i poważniejszy, niż
był kiedyś. Szczególnie teraz, kiedy stoimy na rozdrożu i mamy
szansę zakłócić  skradającą się" unifikację, uspołecznianie i biu-
rokratyzację kontynentu europejskiego.
Obserwowany ostatnio rozwój Unii wymusza wprowadze�
nie zmian. Przyjmując dziesięciu nowych członków, w więk�
szości byłe państwa komunistyczne z Europy Środkowo-
- Wschodniej, Unia Europejska znacząco się powiększyła.
Zwiększyły się wskutek tego ekonomiczne nierówności oraz
koszty funkcjonowania Unii, kierowania nią i podejmowania
dotyczących jej decyzji. Trudniejsze stało się również dosto�
sowanie wielu krajów do niepotrzebnie  zharmonizowanych"
69
przepisów i decyzji. Zwiększył się również deficyt unijnej de-
mokratyczności.
W tym samym czasie Unia Europejska coraz szybciej zwięk�
szała produkowaną przez wszystkie ciała biurokratyczne liczbę
stron swoich przepisów legislacyjnych, które dotyczą obecnie
niemal każdego aspektu ludzkiego życia i niemal wszystkich
przejawów ludzkiej działalności. Z jednego z ostatnich unijnych
wydawnictw dowiedziałem się, że z 22 tysięcy aktów legisla�
cyjnych Unii, około 12 tysięcy zostało wprowadzonych między
rokiem 1997 a 2005, a pozostałych 10 tysięcy w przeciągu wcze�
śniejszych czterdziestu lat, czyli między 1957 a 1997 rokiem.
Masowe zwiększanie liczby aktów prawnych oznacza mniej
wolności osobistej dla mieszkańców Europy, tak samo jak fakt
pomniejszenia znaczenia poszczególnych państw członkowskich
i ich narodowych parlamentów.
Nie widać końca tego wszystkiego. Ambitna próba przyspie�
szenia unifikacji i de-demokratyzacji poprzez wprowadzenie Eu�
ropejskiego Traktatu Konstytucyjnego została - ku mojej wielkiej
satysfakcji - odrzucona, lecz  skradająca się" unifikacja ma miej�
sce nadal, jak gdyby nic się nie stało.
Stagnacja ekonomiczna, tudzież bardzo ospały wzrost gospo�
darczy, utrzymuje się nadal. Wspólna europejska waluta euro zo�
stała wprawdzie wprowadzona z sukcesem, ale nie zgadzam się
z interpretacją głoszącą, że samo jej wprowadzenie było przeko�
nującym dowodem na pozytywny wkład tego monetarnego pro�
jektu w rozwój gospodarczy oraz w - jakkolwiek definiowany
- dobrobyt socjalny w strefie euro. Koszta wykazane poprzez sta�
tystycznie stwierdzone spowolnienie gospodarcze od czasu wpro�
wadzenia euro nie zostały dostrzeżone. Nie akceptuje się nawet
sugestii, że istnieje taka korelacja.
Mam wiele wątpliwości co do takiej drogi rozwoju i nie
70
zgadzam się z modnym poglądem, że lekarstwem na istniejące
problemy jest tworzenie  coraz bardziej zjednoczonej Euro�
py". Jestem przeciwko sformułowaniu  coraz bardziej zjed�
noczona", jak również przeciwko rzeczownikowi  Europa".
Nie powinniśmy mówić o Europie, krytykować Europy, budo�
wać jej lub rozszerzać, ponieważ Europa istniała, istnieje
i będzie istnieć niezależnie od naszych ambicji organizowania
się, jednoczenia, dzielenia, pozyskiwania przyjaciół czy robie�
nia sobie wrogów w jej obrębie. Republika Czeska weszła ostat�
nio nie do Europy, w której jest od zawsze, lecz do Unii Euro�
pejskiej.
Polityczny projekt, aby przeprowadzać pewne działania wspól�
nie, bez względu na różnice historyczne, polityczne, gospodar�
cze, kulturowe czy religijne, był ideą racjonalną. Jednakże idea ta
musi być również racjonalnie urzeczywistniana. Pytanie brzmi,
co to znaczy  przeprowadzać pewne działania wspólnie"? Kiedy
patrzę wstecz na ostatnie półwiecze, widzę dwa modele integra�
cji europejskiej. Pierwszy z nich można nazwać modelem liberal�
nym, który charakteryzowało wewnątrzeuropejskie otwieranie się
granic między poszczególnymi państwami, wzajemna liberaliza�
cja wszelkich przejawów ludzkiej aktywności oraz usuwanie
barier na granicach państw utrudniających przepływ towarów,
usług, pracy i kapitału, a także idei i wzorców kulturowych. Jego
główną cechą było wspomniane usuwanie przeszkód, a bazą dla
niego współpraca międzyrządowa.
Drugi model, który zwykłem nazywać interwencjonistycz-
nym lub harmonizacyjnym, cechuje: centralizm, kontrola, sys�
tem  standardów unijnych" w polityce, ekonomii i gospodarce
oraz homogenizacja ludzkiego życia. Jego głównymi cechami
są przeprowadzane odgórnie regulacje i harmonizacje oraz po-
nadnarodowość.
71
Jestem oczywiście zwolennikiem pierwszego z wymienionych
modeli. Uważam, że unifikacja przeprowadzana w ramach dru�
giego modelu zaszła dalej, niż było to konieczne, racjonalne i go�
spodarczo uzasadnione. Jako ekonomista jestem szczerze zanie�
pokojony takimi zjawiskami jak: nadmierne rezultaty",  koszty
zewnętrzne" czy  europejskie dobra powszechne". Te fenomeny
niezaprzeczalnie istnieją i powinny znalez
ć niedługo odbicie
w europejskim prawodawstwie i regulacjach. Lecz kiedy mówię
 istnieją", nie mam na myśli ich dominacji. Drugi etap europej�
skiej integracji został oparty na kompletnie błędnej idei dominacji
wspomnianych zjawisk.
Postrzegam go jako złe rozwiązanie. Sugerowałbym całko�
wite przedefiniowanie konceptu Unii Europejskiej, a nie prze�
prowadzanie jedynie kosmetycznych zmian. Powinno się powró�
cić do międzyrządowego modelu integracji, do oryginalnego
pomysłu polegającego na usuwaniu barier ekonomicznych, kon�
sekwentnej liberalizacji i otwieraniu wszystkich rynków nie
tylko ekonomicznych. Następnie należy zminimalizować poli�
tyczny interwencjonizm w sferze ludzkich działań, a wszędzie,
gdzie interwencja byłaby nieunikniona, powinna się ona doko�
nywać jak najbliżej obywateli, tzn. na poziomie samorządowym:
gmin, regionów i państw, a nie w Brukseli.
Europa musi być wolna, demokratyczna i kwitnąca. Nie osią�
gnie się tego poprzez deficyt demokracji, ponadnarodowość,
etatyzm, tudzież zwiększanie kontroli, liczby przepisów oraz
regulacji. Europa potrzebuje systemu idei opartego na wolności,
prywatnej odpowiedzialności, indywidualizmie, naturalnej trosce
o bliz
niego i prawdziwie moralnym życiu.
Europa potrzebuje systemu politycznego, którego nie da się
zniszczyć postmodernistyczną interpretacją praw człowieka
z jej naciskiem na prawo pozytywne, dominacją praw grupo-
72
wych nad indywidualnymi i denacjonalizacją obywatelstwa
poprzez osłabianie instytucji demokratycznych, których niemoż�
liwe do zastąpienia korzenie znajdują się wyłącznie na teryto�
riach państw narodowych, poprzez multikulturalizm osłabiają�
cy wewnętrzną spójność państwa narodowego, a także przez
działalność różnorakich organizacji pozarządowych, szukających
własnych korzyści na całym kontynencie.
Europa potrzebuje systemu ekonomicznego, który nie będzie
niszczony poprzez niepohamowane regulacje rządowe, deficyty
budżetowe, wszechpotężną kontrolę biurokratyczną, próby po�
prawiania wolnego rynku w imię jego  optymalizacji", subsydia
dla uprzywilejowanych gałęzi gospodarki i firm ani przez nie�
funkcjonalne prawo pracy.
Europa potrzebuje społeczeństwa, które nie będzie rozbijane
przez wszelkiego rodzaju podziały, przez różnorakie zasiłki, wy�
bujałą redystrybucję i wszelkie inne formy państwowego pater�
nalizmu.
Europa potrzebuje systemu relacji indywidualnych państw.
Relacje te nie mogą opierać się na fałszywym internacjonalizmie,
ponadnarodowych organizacjach, niezrozumieniu mechanizmów
procesu globalizacji i kosztach zewnętrznych, lecz na kontaktach
dobrosąsiedzkich wolnych, suwerennych państw oraz na umowach
i porozumieniach międzynarodowych.
Niniejszy tekst został opublikowany w numerze 13.  The Euro�
pean Journal" z września 2006 roku wydawanym przez brytyj�
ską The European Foundation.
73
Wolność i wolny handel są nierozłączne
Serdecznie dziękuję za zaproszenie mnie na to wyjątkowe
spotkanie, a szczególnie za przyznanie mi uprzywilejowanego
miejsca wśród dzisiejszych prelegentów. O ile się nie mylę,
ostatni raz byłem tutaj dziewięć lat temu. Co prawda, przysy�
łali mi państwo co roku zaproszenia, ale zawsze z niewymow�
nym żalem musiałem odmawiać. Głównym powodem był fakt,
że kongres ten organizowano dotąd w bardzo nieodpowiadają-
cym mi terminie. Muszą bowiem państwo pamiętać, że 17
listopada jest w Czechach świętem narodowym. Dniem, pod�
czas którego świętujemy obalenie komunizmu i początek bu�
dowy wolnego społeczeństwa, po przeszło pół wieku życia pod
butem opresyjnego, totalitarnego reżimu. Jestem zatem zobli�
gowany do bycia w tym dniu w mojej ojczyz
nie. Jednakże tym
razem, zasugerowany temat mojego przemówienia, czyli  Wol�
ny handel i wolność", okazał się na tyle atrakcyjny i kuszący,
że nie byłem w stanie odrzucić waszego zaproszenia po raz
kolejny.
75
Postrzegam swoją obecność w Niemczech, tym wyjątkowym
i ważnym kraju oraz możliwość włączenia się do waszej dysku�
sji, jako wyzwanie. Wiem również, że istnieje nieomal przepaść
pomiędzy  das geistige Deutschland" i  die Okonomen", a ja za�
wszę próbuję - z pomocą swoich argumentów - pomóc stronie
przegrywającej.
Moje poglądy w kwestiach wolnego handlu i wolności pozo-
stąją pod przemożnym wpływem moich osobistych doświadczeń,
związanych z tą wyjątkową datą. Siedemnaście lat temu żyłem
w kraju, w którym nie było ani wolności, ani wolnego handlu. Jest
to obecnie trudne do opisania. W tamtym czasie wydawało mi się
czymś praktycznie niemożliwym, aby móc uczestniczyć w kon�
gresie we Frankfurcie.
Jako naród byliśmy pozbawieni nie tylko możliwości podróżo�
wania po świecie. Nie posiadaliśmy również wolności politycznej
i praw obywatelskich. Obywatelstwo było pustym terminem. Byli�
śmy surowo ograniczani niemal we wszystkich naszych działaniach.
Gospodarka była centralnie administrowana (Walter Eucken był
osobą, która zainspirowała mnie, by mówić raczej o gospodarce
 centralnie administrowanej", a nie  centralnie planowanej"). Pań�
stwo posiadało całkowity monopol w zakresie handlu zagraniczne�
go, zasadzający się na quasi-merkantylnym myśleniu. Według cen�
tralnych planistów powinniśmy byli importować jedynie to, co było
niezbędne, aby zapewnić elementarną równowagę gospodarczą mię�
dzy środkami surowcowymi a produkcją, oraz eksportować tak
wiele, jak tylko się da, aby uniknąć ujemnego salda w bilansie han�
dlowym. Coś takiego jak wolność podejmowania decyzji przez
konsumentów i producentów nie istniało. Porównywalne korzyści
i inne podstawowe prawa ekonomii w ogóle nie były brane pod
uwagę. Rezultatem tego okazał się totalnie niewydajny, nadmiernie
kontrolowany i antyliberalny system gospodarczy.
76
Przez cały ten czas marzyliśmy o tym, aby to wszystko się
kiedyś skończyło. Niektórzy z nas pragnęli nie mniej niż funda�
mentalnych zmian, nie mniej niż totalnej transformacji całego
systemu politycznego, gospodarczego i społecznego. Wiedzie�
liśmy, że aby to osiągnąć, konieczna jest całkowita liberalizacja
zarówno życia politycznego, jak i ekonomicznego. Wiedzieli�
śmy również dobrze, że przynajmniej w naszej części świata,
w naszym kręgu cywilizacyjno-kulturowym - nie mówię tu
o Azji Południowo-Wschodniej - te sfery życia są ze sobą po�
wiązane i niemożliwością jest liberalizowanie ich niezależnie,
oddzielnie lub w jakimś zaplanowanym porządku. Musi to zo�
stać (i zostało) przeprowadzone równolegle.
Zadanie liberalizacji życia politycznego po upadku komuni�
zmu było względnie łatwe. Wystarczyło ułatwić wejście na ry�
nek polityczny nowym podmiotom. Potwierdza to moje przeko�
nanie, że nie da się odgórnie zbudować systemu politycznego
ani dostarczyć go zza granicy. Musi on rozwinąć się od wewnątrz.
Nie dokonaliśmy żadnych istotnych lub godnych uwagi inter�
wencji na polu spontanicznego rozwoju systemu politycznego
w naszym kraju.
Znacznie trudniejsze i daleko bardziej czasochłonne było za�
sadnicze przekształcenie systemu gospodarczego. Musieliśmy
zliberalizować, zderegulować i sprywatyzować całą gospodarkę,
ponieważ wszystko było własnością państwa i podlegało wszech�
obecnej kontroli.
Bardzo wcześnie zrozumieliśmy, że warunkiem wstępnym osią�
gnięcia sukcesu w naszych działaniach jest szeroko zakrojona libe�
ralizacja handlu zagranicznego. Muszę w tym momencie powtó�
rzyć, że wspomnianą liberalizację musieliśmy przeprowadzić po
pięćdziesięciu latach istnienia zamkniętej i niemal autarkicznej go�
spodarki. Nie robiliśmy tego stopniowo, lecz dokonaliśmy tego prak-
77
tycznie w ciągu jednej nocy, z 31 grudnia 1990 roku na 1 stycznia
1991 roku. Kładę tutaj szczególny nacisk na całkowitą antywolno-
ściowość gospodarki komunistycznej i błyskawiczną prędkość,
z jaką została dokonana jej liberalizacja, ponieważ jest to niezwy�
kle istotne, kiedy przyglądamy się obecnej sytuacji na świecie,
a szczególnie w Europie. W związku z dominującymi obecnie na
Starym Kontynencie antyliberalnymi ideologiami politycznymi, eko�
nomicznymi i społecznymi, nasz kontynent jest daleki od  wolnego
handlu i wolności".
Pragnę jednocześnie zaznaczyć, że obecna sytuacja w Europie
jest, oczywiście, daleko lepsza od tej, jaka miała miejsce siedemna�
ście lat temu. Próbujemy dokonać przejścia nie od handlu/rynku
totalnie zniewolonego do całkowicie wolnego, lecz od mniej wol�
nego do bardziej wolnego. Jednakże dokonanie niewielkiej zmiany
jest, paradoksalnie, trudniejsze. Wielce frustrujące jest obserwo�
wanie faktu, że dokonanie najmniejszej zmiany zajmuje całe lata.
Przywileje uzyskane przez niektóre grupy zawodowe mają tenden�
cję do wzajemnego wzmacniania się i jednoczenia obrońców obec�
nego stanu rzeczy w prawdziwie międzynarodowe braterstwa, któ�
rych siła wystarcza, aby zablokować jakiekolwiek zmiany. Kiedy
słyszę powszechne narzekania związków zawodowych, różnora�
kich izb handlowych i innych podobnych instytucji, zarówno
w Niemczech, jak i w innych krajach europejskich, (wynikające
z rzekomych niewyobrażalnych strat, jakie miałaby przynieść ewen�
tualna liberalizacja rynku), to muszę stwierdzić, że gdybyśmy
spotkali się z podobnymi narzekaniami w momencie przejścia od
systemu komunistycznego do wolnego społeczeństwa, nigdy nie
zdołalibyśmy dokonać jakiejkolwiek zmiany.
Kwestia wolności politycznych i obywatelskich jest identycz�
na. Wolność albo jest, albo jej nie ma. Musi być ona wprowadzo�
na w pełni, nie częściowo, bez oglądania się na aktualnie modne
78
- i dla niektórych pożądane i postępowe - prądy ideowe, bez oglą�
dania się na polityczną poprawność i bez dawania posłuchu tak
dzisiaj popularnym  -izmom" (takim chociażby jak multikultura-
lizm, ekologizm, komunitaryzm czy feminizm), organizacjom
pozarządowym i takim zjawiskom, jak z
le rozumiany ruch ochro�
ny praw człowieka. Wspomniane idee i zjawiska nie przyczyniają
się do rozwoju wolności. One mu zagrażają. W ostatnich deka�
dach stworzyliśmy kulturę, system prawny i instytucje, które blo�
kują publiczną debatę i uniemożliwiają szczere przedyskutowa�
nie jakiegokolwiek problemu.
Siedemnaście lat temu, czyli w momencie upadku komuni�
zmu, spodziewałem się, że świat w 2006 roku będzie bardziej
wolny - zarówno politycznie, jak i gospodarczo - niż się to oka�
zało w rzeczywistości. Jednakże:
- nie spodziewałem się obecnego poziomu postdemokracji,
deficytu mechanizmów demokratycznych i biurokratycznej kon�
troli społeczeństwa;
- nie spodziewałem się zaistnienia na powrót autorytatywne�
go planowania posunięć gospodarczych, eufemistycznie nazywa�
nego wspólną polityką rolną;
- nie spodziewałem się stosowania przez kraje Europy i Ame�
ryki szkodliwych metod blokowania wymiany handlowej z roz�
wijającymi się krajami Trzeciego Świata;
- nie spodziewałem się prób stworzenia - a w rzeczywistości
zablokowania- rynku pod sztandarem polityki antymonopolistycz-
nej i prokonkurencyjnej;
- nie spodziewałem się aż takiego poziomu redystrybucji
dochodów i szkodliwości polityki  państwa dobrobytu socjalnego";
- nie spodziewałem się takiej liczby przeszkód stawianych
racjonalnemu przepływowi siły roboczej, co przynosi skutek
w postaci masowej imigracji;
79
- nie spodziewałem się politycznej kontroli gospodarki, opie�
rającej się na zmowie kontrolerów rządowych oraz tychże prze�
mysłowców, których zobowiązani są oni nadzorować;
- Nie spodziewałem się hipokryzji, której objawem jest do�
maganie się liberalizacji handlu od innych krajów przy jedno�
czesnym pozostawieniu barier celnych i subsydiów na własne
produkty;
- nie spodziewałem się tak niebezpiecznej awersji do wpro�
wadzania koniecznych zmian zmierzających w kierunku posze�
rzania zakresu wolności i wolnego handlu, zwłaszcza ze strony
polityków, którzy są temu przeciwni głównie ze względu na chęć
spędzenia przez siebie na stanowisku decyzyjnym jak najdłuż�
szego czasu.
Wszystkie idee mają swoje konsekwencje. Zacznijmy więc
zmiany od idei, ponieważ wolny rynek idei jest o wiele ważniej�
szy od jakiegokolwiek innego rynku. Nie zapominajmy jednocze�
śnie, że wolność i wolny handel są nierozłączne. W miejsce
któregoś z nich nie można podstawić czegoś innego. Są to pojęcia
komplementarne. Powinniśmy o tym pamiętać i szybko działać,
ponieważ jesteśmy pod tym względem bardzo opóz
nieni.
Przemówienie wygłoszone 17 listopada 2006 roku na 16. Euro�
pejskim Kongresie Bankowym odbywającym się we Frankfurcie
nad Menem w Niemczech.
80
Czechy i ich członkostwo
w Unii Europejskiej
Dla milionów ludzi - zarówno mieszkających w moim kraju,
jak i w całej Europie Środkowo-Wschodniej - upadek komuni�
zmu w listopadzie 1989 roku oznaczał przywrócenie swobód, de�
mokracji oraz wolności osobistej. Marzyliśmy o tym przez całe
dekady. Było to dla nas osobiste wyzwolenie od komunistyczne�
go ucisku, od tysięcy zakazów, nakazów i dyrektyw, od wielkich
i małych trudności w życiu codziennym, wreszcie od powszech�
nie panującej niesprawiedliwości i przestępstw. Jednocześnie było
to wyzwolenie całego kraju spod dyktatu płynącego zza granicy.
Mógłbym powiedzieć, że odzyskanie narodowej suwerenności
było podobnie istotnym osiągnięciem, jak przywrócenie indywi�
dualnej wolności osobistej.
Zadania polityków, którzy zajęli w tym decydującym momen�
cie kluczowe stanowiska w aparacie władzy, były dwojakiego
rodzaju: wykorzystać tę historycznie doniosłą chwilę do wprowa�
dzenia w pełni rozwiniętej demokracji oraz maksymalnie wolnej
i niczym nieskrępowanej gospodarki rynkowej, a także do wpro-
81
wadzenia kraju z powrotem do rodziny europejskich narodów cie�
szących się wolnością i dobrobytem.
Pierwsze z tych kroków poczyniono szybko i sprawnie. Gra�
nice zostały otwarte i ludzie mogli znów podróżować po ca�
łym świecie. Zniesiono centralne planowanie i powiązane z nim
instytucje. Własność prywatna z powrotem stała się legalna.
Wyeliminowano większość niewydajnych, irracjonalnych i  qu-
asi-socjalnych" subsydiów. Sytuacja makroekonomiczna została
opanowana. Reformy ekonomiczne zaczęły się od daleko po�
suniętej liberalizacji, deregulacji i prywatyzacji. Wszystkie
z nich przeprowadzono natychmiastowo i bez zbędnych opóz
�
nień.
Względnie mała liczba ludzi nie bała się powiedzieć otwar�
cie, że celami naszej transformacji były kapitalizm oraz demo�
kracja parlamentarna. Cele te, jak również sposób dążenia do
nich, nie zostały zaczerpnięte z zewnątrz, lecz zaplanowane przez
nas samych. Osiągnięto je własnym nakładem środków, poprzez
wewnętrzną aktywność polityczną, a było to możliwe dzięki po�
litycznemu poparciu milionów Czechów, którzy chcieli zerwać
z przeszłością.
Wiedzieliśmy wtedy, że nie ma na co czekać. Nie mieliśmy
nieograniczonego czasu na podejmowanie niemile widzianych
i bolesnych działań. Wiedzieliśmy również, że trzeba wykorzy�
stać chwilową słabość różnorakich grup interesu, które w nor�
malnych warunkach skutecznie walczą o swoje zyski, jednocze�
śnie uniemożliwiając wprowadzenie niezbędnych zmian.
Musieliśmy zliberalizować ceny w środowisku monopolistycz�
nej struktury ekonomicznej, i to jeszcze przed prywatyzacją. Mu�
sieliśmy zminimalizować inflację w sytuacji jednoczesnego wy�
stąpienia nadmiernego popytu oraz znacznej obniżki produkcji.
Uczyniliśmy to przez gruntowne otwarcie poszczególnych
82
rynków, ostrożną politykę fiskalną i monetarną oraz  import" kon�
kurencyjności towarów poprzez zliberalizowanie handlu zagra�
nicznego i znaczną dewaluację narodowej waluty.
Prywatyzowaliśmy, nie posiadając żadnego kapitału ani ka�
pitalistów. Sprywatyzowaliśmy całą gospodarkę, a nie tylko po�
szczególne firmy. Firmy te były prywatyzowane w zastanym
przez nas stanie finansowym, bez poręczania za nie finansowo,
jak chciałoby wielu naszych oponentów.
 Czeska droga" wykazywała wiele podobieństw do wyda�
rzeń zachodzących w pozostałych krajach przechodzących trans�
formację, ale była skrajnie odmienna od stopniowej liberalizacji
wprowadzanej w Chinach oraz innych krajach Azji Środkowo-
- Wschodniej.
Pod każdym względem rewolucja i czas radykalnych zmian
skończyły się i wkroczyliśmy w erę normalnego rozwoju i spon�
tanicznej ewolucji. Kiedy mówię  normalnego", mam na myśli
 normalność" w kategoriach europejskich, co doprowadza mnie
do drugiego z dzisiejszych tematów.
Historyczny moment zdemontowania komunizmu przyniósł
nam wolność i suwerenność. Nasze stopniowe zbliżanie się do
Unii Europejskiej, dostosowywanie się do jej wymogów i przy�
stąpienie do niej w 2004 roku, da się scharakteryzować jako
proces skrajnie odmienny od tego pierwszego. Przynosił on nam
coraz mniej wolności, demokracji i suwerenności, a coraz
więcej regulacji oraz rozległego interwencjonizmu państwo�
wego.
Wiem, że nie jest to ogólnie przyjęta interpretacja procesu in�
tegracji europejskiej. To, co zwykle przedstawia się pozostałej
części świata jako proces integracji, jest nieustrukturyzowaną,
nieanalityczną, niemalże naiwną prointegracyjną propagandą.
Martwi mnie to, gdyż postrzegam marsz w kierunku  coraz bar-
83
dziej zjednoczonej", ponadnarodowej, uregulowanej i zharmoni�
zowanej Europy jako przerośniętą ambicję, a niezrozumienie praw�
dziwej istoty integracji europejskiej uważam za groz
ny defekt
intelektualny.
Unia Europejska nie jest obecnie ani państwem, ani organi�
zacją międzynarodową w ścisłym znaczeniu tego terminu,
jaką jest np. ASEAN - Stowarzyszenie Narodów Azji Połu�
dniowo-Wschodniej (Association of Southeast Asian Nations).
Jednakże, stale ewoluuje ona w kierunku quasi-państwowego
bytu. Konkretnie zaś podąża w tym kierunku od czternastu lat,
kiedy z pomocą Traktatu z Maastricht  przekroczony został
Rubikon". Od tego momentu wewnątrzeuropejskie otwieranie
się państw i proces usuwania stojących między nimi barier,
oparte na współpracy międzyrządowej, zostały zastąpione roz�
rastającym się interwencjonizmem, standaryzacją, harmoniza�
cją oraz poszukiwaniem demokracji tam, gdzie nie może ona
egzystować, tzn. na poziomie ponadpaństwowym.
Unia posiada obecnie swoją flagę, swój hymn, własną walutę,
swoje święto państwowe oraz własne terytorium. Rządzi się ona
swoim własnym prawem (tzw. acquis communautaire), które
składa się z 22 tysięcy aktów prawnych, z których 12 tysięcy
zostało uchwalonych w latach 1997-2005. Unia Europejska jest
organizacją ponadnarodową szczególnego rodzaju również dzię�
ki posiadaniu ponadnarodowych organów: Komisji Europejskiej,
Parlamentu Europejskiego, który składa się 732 deputowanych
ze wszystkich krajów członkowskich i Europejskiego Trybunału
Sprawiedliwości.
Ostatnie zmiany, czyli przejście od integracji międzyrządo�
wej do ponadnarodowej, jak również od liberalizmu i usuwania
protekcjonizmu do masowego wprowadzania regulacji i harmo�
nizacji, nie są w pełni dostrzegane ani rozumiane przez większość
84
ludzi. Ponosimy jednakże ich wielkie koszty, które odczuwamy,
widzimy i za które płacimy.
Podsumowując, należy stwierdzić, że w ciągu ostatnich sie�
demnastu lat przeszliśmy przez dwa paralelne, lecz w wielu aspek�
tach odmienne, procesy. Z jednej strony jesteśmy znów normal�
nym europejskim krajem. W porównaniu z epoką komunizmu,
jest to wielkie osiągnięcie. Nie jest to jednak dokładnie to, o czym
marzył każdy z nas.
Przemówienie wygłoszone 4 paz
dziernika 2006 roku w Instytucie
Studiów Azji Południowo-Wschodniej (Institute of Southeast Asia
Studies w Singapurze).
85
Klaus - nazwisko wyznaczające epokę
Lat a dziewięćdziesiąte XX wieku oraz przełom stuleci na pewno
będą w Czechach zawsze kojarzone z dwoma nazwiskami. Havel
i Klaus - to najbardziej znaczący politycy, którzy decydująco
wpłynęli na przejście Czechosłowacji od komunizmu do demo�
kracji. Havel jako prezydent i niekwestionowany autorytet moral�
ny (co póz
niej wcale nie było już dogmatem), Klaus jako wybitny
ekonomista, najpierw minister finansów - ojciec reform gospo�
darczych, a póz
niej mąż stanu.
Obaj noszą imię Vaclav, a jest to w czeskiej historii imię
szczególne, gdyż patronem Korony czeskiej jest św. Wacław,
postać równie zasłużona i wybitna, co kontrowersyjna. Przemy-
ślida był żarliwym chrześcijaninem, księciem czeskim, który
swoim osobistym przykładem wiele zmienił i bardzo się zasłu�
żył w dziele umocnienia chrześcijaństwa w Czechach. W sferze
politycznej to właśnie on firmował czeskie wasalstwo wobec
potężnych Niemiec, co doprowadziło go do śmierci z rąk wła�
snego brata. Każdy wybitny Wacław w czeskiej historii wzbu-
87
dza kontrowersje, namiętne spory i debaty. To samo można
powiedzieć także o ostatnich dwóch prezydentach czeskich -
Havlu i Klausie.
Klaus to niewątpliwie fenomen, dziwne  zjawisko" - w kon-
formistycznych Czechach, gdzie tradycją jest utylitarny pragma�
tyzm, a obecny prezydent swoimi zdecydowanymi i częstokroć ostro
sformułowanymi poglądami wkłada kij w przysłowiowe mrowi�
sko. W kraju, gdzie patriotyzm był przez jego poprzednika i całą
kohortę światłych i postępowych intelektualistów potępiany jako
przeżytek dziewiętnastowiecznego pojmowania racji politycznych,
Klaus śmiało podnosi czeską flagę. A co najdziwniejsze, w kraju,
gdzie zazwyczaj zwykły obywatel przedkładał własny interes nad
dobro ogółu, gdzie materialny dobrobyt dawno wyparł duchowy
wymiar życia, profesor ekonomii, były minister finansów, apeluje
o to, by obywatele nade wszystko bronili wolności - jak to wyraził
w mowie z okazji sześćdziesiątej rocznicy zakończenia drugiej
wojny światowej, 9 maja 2005 r.:  Brońmy tego największego
bogactwa, jakie przypadło nam w udziale w naszej, tej bardziej
szczęśliwej części świata - ludzkiej wolności. Brońmy jej codzien�
nie. Tylko z niej bowiem wyrasta prawdziwy dobrobyt i to nie tylko
w sensie materialnym, ale i duchowym".
Spójrzmy więc na życiorys tego człowieka, spróbujmy od�
nalez
ć w suchych faktach to, co ukształtowało obecnego prezy�
denta Republiki Czeskiej, co zaważyło na tym, że dziś warto
wydawać książki tego polityka i ekonomisty z małego kraju
w środku Europy.
Urodził się 19 czerwca 1941 r. w Pradze. Jego rodzice zadba�
li o jego wszechstronne wykształcenie. Zapisali go m.in. do chóru
przy czeskim radiu, który do dziś jest jednym z lepszych chórów
dziecięcych w Czechach. Od lat szkolnych Klaus uprawiał też
sport - grał w koszykówkę i należał nawet do drużyny juniorów
88
reprezentującej Czechosłowację. Jak sam wspomina, zajęcia spor�
towe nauczyły go  poza wytrwałością i hartem - pracy w zespo�
le. Do dziś gra także w tenisa i jez
dzi na nartach. W szkole
podstawowej lubił matematykę, geografię, historię i literaturę. Po
maturze został przyjęty do Wyższej Szkoły Ekonomicznej, gdzie
studiował handel zagraniczny. Studia ukończył w 1963 r.
W 1962 r. poznał swoją obecną żonę Livie, która odkryła przed
nim nowy świat - teatrów, koncertów, wystaw. Klaus przyznaje,
że duży wpływ na niego wywarła m.in. lektura amerykańskiego
beatnika Kerouaca.
Zaraz po studiach pracował w Instytucie Ekonomii przy Cze�
chosłowackiej Akademii Nauk. W czasie odwilży w latach sześć�
dziesiątych poświęcił się karierze naukowej - odbywał staże
zagraniczne (było to możliwe pod koniec tej dekady) we Wło�
szech i USA. Ze względu na swoje pochodzenie nigdy nie zachę�
cano go do członkostwa w Komunistycznej Partii CzechosłowaŹ
cji, a podczas studiów groziło mu nawet wyrzucenie z uczelni za
brak legitymacji partyjnej. Uratował go fakt, że należał do repre�
zentacji narodowej w koszykówce. W Instytucie Ekonomicznym
szefem był Ota Sik, postać ciekawa i ważna, dzięki której zaczęto
się w Pradze interesować liberalnymi teoriami gospodarczymi Za�
chodu. Przygotowując się do dysertacji, Klaus intensywnie stu�
diował zachodnich autorów - jego praca dotyczyła zresztą infla�
cji w kapitalizmie. Podczas pobytów we Włoszech i USA poznał
autorów, którzy wywarli decydujący wpływ na jego myśl ekono�
miczną - Hayeka, Friedmana i Misesa.
W 1970 r., wkrótce po Praskiej Wiośnie, jako bezpartyjny oraz
ideologicznie niepewny musiał odejść z Instytutu. Znalazł pracę
w Czechosłowackim Banku Państwowym. Lata siedemdziesiąte
- okres tzw. normalizacji, to czas zastoju. Klaus wspomina, że
w tym okresie sporo czytał, odkrywając autorów, którzy wywarli
89
na niego duży wpływ - wśród nich Huxleya, Orwella, Ortegę
y Gasseta, Dostojewskiego, Capka i Zweiga.
W latach osiemdziesiątych Klaus skorzystał z pewnego roz�
luz
nienia reżimu komunistycznego i organizował na wpół legalne
seminaria ekonomiczne. Skończyły się one jednak szybko na sku�
tek interwencji MSW. Momentem przełomowym było zatrudnie�
nie w Instytucie Prognoz Czeskiej Akademii Nauk w 1987 r. Ten
wybitny ośrodek naukowy próbował wnieść do gospodarki nową
myśl ekonomiczną i społeczną naznaczoną ideami pierestrojki.
Warto zauważyć, iż współpracownikiem Klausa był póz
niejszy
socjalistyczny premier Milos Zeman, jego wielki oponent i kontr�
kandydat podczas wyborów prezydenckich w 2003 r. W Instytu�
cie Prognoz mimo wszystko panowała stosunkowo swobodna
atmosfera i w pewnym sensie była to kuz
nia przyszłych ważnych
ekonomistów i polityków.
W 1989 r., roku Rewolucji Aksamitnej, Klaus od samego po�
czątku, na skutek swoich znajomości z salonów literackich z lat
sześćdziesiątych, znalazł się w centrum wydarzeń przewrotu
w listopadzie 1989 r. W pewnym sensie było czymś niezwykłym,
że naukowiec, ekonomista,  wdarł" się do grupy opozycjonistów-
dysydentów (grupy  Kartystów"* do której nie należał), tworzą�
cej oficjalny ruch obywatelski (Forum Obywatelskie, OF), będą-
* Karta 77 - opozycyjne ugrupowanie działające w latach 1976-1992.
Jego celem była obrona praw człowieka i demokracji oraz walka z pa�
nującym w Czechosłowacji komunizmem. Ugrupowanie doprowadziło
do obalenia ówczesnego ustroju, a jego działacze stanęli w 1989 r. na
czele aksamitnej rewolucji. Do Karty 77 należeli między innymi Vaclav
Havel, Pavel Kohout, Jiri Dienstbier i Vaclav Maly. Współpracowali
oni z innymi tego typu organizacjami, w Polsce z KOR-em, Solidarno�
ścią Polsko-Czechosłowacką i NSZZ Solidarność. Z inspiracji władz
utworzono Antykartę, którą podpisali m.in. Karel Gott, Karel Kachyna
i Bohumil Hrabal.
90
cy polityczną alternatywą wobec upadającej władzy komunistycz�
nej. Klaus od samego początku  przeszkadzał" w dogadywaniu
się z komunistami i - zdaniem historyków - dużo w tym jego
zasługi, że znana z Polski idea  okrągłego stołu" w Pradze się nie
urzeczywistniła.
Vaclav Klaus znalazł się w rządzie federalnym, ale nie lekce�
ważył także OF. W 1990 r. został przewodniczącym tego ruchu,
który zdobył większość w parlamencie. W rządzie otrzymał tekę
ministra finansów i odtąd jest kojarzony ze stosunkowo radykalną
reformą gospodarczą, którą forsował. Udało mu się wprowadzić
trzy istotne reformy: prywatyzację (w tym i kuponową), reprywa�
tyzację (czyli zwrot skradzionego przez komunistów majątku)
i lustrację. Gdy się zorientował, że Forum Obywatelskie jako ruch
skupiający wszystkich jest w zasadzie bezideowe, nie wahał się
go  rozbić" i w 1991 r. doprowadził do powstania z jego części
prawicowej Obywatelskiej Partii Demokratycznej (ODS), której
został przewodniczącym. W Czechach, kraju z mocnymi trady�
cjami lewicowymi, ODS odniosła sukces niespotykany w postko�
munistycznej Europie.
Po wygranych przez ODS wyborach w 1992 r. Klaus został
premierem rządu federalnego i wraz z Vladimirem Meciarem
doprowadził do pokojowego podziału Czechosłowacji. Był to okres
trudny, ponieważ Słowacy w wyniku innych uwarunkowań histo�
rycznych i społecznych jawnie bojkotowali reformy, zasłaniając
się hasłami tożsamości narodowej. W federacji doszło de facto do
sytuacji, że np. ustawa lustracyjna z 1991 r. (przegłosowana dzię�
ki ODS) w Słowacji była jawnie łamana. Ówczesny prezydent
Havel nie radził sobie z tą sytuacją i dobrowolnie się wycofał.
Klaus podjął się skomplikowanych negocjacji ze Słowakami,
w następstwie czego 1 stycznia 1993 r. doszło do rozpadu Cze�
chosłowacji i powstania samodzielnej Republiki Czeskiej (i Sło-
91
wackiej). Klaus został pierwszym czeskim premierem. Był nim
aż do 1997 r., kiedy rozpadł się rząd koalicyjny i siły polityczne,
wrogie ODS, a w szczególności Klausowi (Havel i centro-lewiŹ
cowe ugrupowania), ogłosiły śmierć polityczną Klausa. Złożył dy�
misję, a władzę po krótkim czasie przejął jego były współpra�
cownik z Instytutu Prognoz, socjalista Milos Zeman.
Po kolejnych wyborach w 2002 r., które ODS przegrała, Klaus
zrezygnował z funkcji przewodniczącego. Pozostał z woli człon�
ków partii jej honorowym przewodniczącym, ale stery władzy
przejął Mirek Topolanek. Wydawało się, że tym razem naprawdę
nastąpiła wymarzona przez jego przeciwników śmierć polityczna
człowieka, który wraz z Havlem nadał polityczny (i ekonomicz�
ny) kształt transformacji ustrojowej. Dnia 28 lutego 2003 r. został
prezydentem Czech, pokonując m.in. Zemana.
Niespodzianką tej pierwszej kadencji była ocena prezydentu�
ry i popularności wśród obywateli. Klaus, który jako minister fi�
nansów, premier czy przewodniczący prawicowej ODS zawsze,
we wszelkich rankingach popularności czy wiarygodności polity�
ków znajdował się daleko za sondażowymi ulubieńcami, nagle
jako głowa państwa stał się postacią numer jeden, niekwestiono�
wanym autorytetem. Nie oznaczało to wcale, że przestał być sobą
- przecież do 2006 r., będąc prezydentem, musiał kohabitować
z lewicowym rządem socjalistów. Uprawnienia czeskiego prezy�
denta są o wiele mniejsze niż np. w Polsce, a mimo to Klaus zdo�
był sobie mocną pozycję nie tylko wśród obywateli - z jego zda�
niem musiał się liczyć także lewicowy rząd.
Dnia 15 lutego 2008 r. Klaus ponownie został wybrany na
prezydenta.
Właśnie podczas ostatniej elekcji w historycznej Sali Włady-
sławowskiej na Praskim Hradzie Vaclav Klaus zwięz
le sformu�
łował swe kredo polityczne, które czyni go - jak to określił,
92
nawiązując do słów politycznych oponentów - postacią  dnia
wczorajszego". W swej mowie do elektorów (członków Parla�
mentu) czeski prezydent stwierdził:
Przez niektórych z państwa zostałem uznany za człowieka głoszą�
cego poglądy ekstremistyczne i marginalne, za człowieka  dnia wczo�
rajszego". Muszę się do tego odnieść w słowach, których być może
dotąd jeszcze nie wypowiedziałem. [...] Jeżeli nie chcecie brać pod
uwagę tysiącletnich tradycji naszej cywilizacji, jej wartości chrześci�
jańskich, znaczenia tradycyjnej rodziny i szacunku dla życia ludzkiego,
nie głosujcie na mnie, bo ja wartości te wyznaję. Jeżeli chcecie żyć
w przyszłości wyznaczonej przez modne trendy, gdzie palenie będzie
zabronione, a narkotyki będą tolerowane, gdzie małżeństwo będzie in�
stytucją zagrożoną wymarciem, a na Ratuszu pojawiać się będą pary
wyłącznie w celu rejestracji związków partnerskich, gdzie starych i cho�
rych będziemy z litości pozbawiać życia, gdzie ktoś będzie nam naka�
zywał, co mamy jeść, pić i jak mamy mówić, to - ostrzegam, że to nie
mój program. To nie jest moja wizja przyszłości.
Jeżeli pragniecie przyszłości, w której Republika Czeska nie ma
bronić swoich interesów, a tylko biernie poddawać się woli urzędników
z tej czy innej instytucji międzynarodowej, to przyznaję, że jestem czło�
wiekiem przeszłości. Jeżeli uważacie czeską koronę za taki przeżytek,
że trzeba się go jak najszybciej pozbyć, wybierzcie któregoś z pozosta�
łych kandydatów, bowiem ja będę wspierał istnienie naszej własnej
waluty tak długo, dopóki będzie to korzystne dla obywateli Republiki
Czeskiej. [...]
Wierzę w Republikę Czeską. Wierzę w ludzi, którzy tu mieszkają.
Kocham swój kraj i będę tutaj nadal pracował, niezależnie od tego,
jakim wynikiem skończą się dzisiejsze wybory. Ale przede wszystkim
zawsze będę walczył o zachowanie naszej wolności i naszej suweren�
ności. [...] Pięć lat temu właśnie tu, na tym miejscu, podczas przemó-
93
wienia cytowałem słowa Alojzego Rasina [wybitnego przedwojennego
polityka prawicowego - VP.]. Dziś znów posłużę się jednym cytatem.
Tuż przed śmiercią wypowiedział on pamiętne słowa:  Jeżeli wszyscy
będziemy się trzymać razem, utrzymamy republikę".
Idz
my tą drogą. Tylko w ten sposób Republika Czeska pozostanie
mocna, niezawisła i będzie dobrym miejscem do życia. [...]*
Klaus wykazał w swej karierze wytrwałość, hart ducha, konse�
kwencję oraz determinację- nie walczy o popularność za wszelką
cenę, jest osobowością na tyle mocną, że nie boi się głosić prawd,
które inni wolą przemilczeć. Najważniejszym przesłaniem jest jed�
nak jego pojmowanie wolności. Właśnie to każe mu być eurorealiŹ
stą (ale nie: eurosceptykiem), ponieważ przesadna centralizacja oraz
europeizacja wkraczająca w kompetencje państw narodowych sta�
nowi teraz ledwo zauważalne, ale realne zagrożenie podstaw ładu
demokratycznego; każe mu walczyć z wszechpotężną władzą są�
downiczą, która wkracza w zakres władzy wykonawczej, czy pole�
mizować z powszechnie uznawanymi tezami o globalnym ocieple�
niu, gdyż upatruje w tym nową ideologię, w imię której poważnie
ogranicza się wolności obywatelskie.
Vaclav Klaus kieruje się w swojej działalności politycznej
i publicznej słowami wygłoszonymi w Woodrow Wilson Interna�
tional Center for Scholars, Washington D.C., 19 listopada 2003 r,
w odczycie Wolność i jej wrogowie:  Nie chcemy, by nas chronio�
no przed nami samymi. Dla nas jądrem wolności jest prawo do
definiowania swojego własnej koncepcji bytu i znaczenia swoje�
go życia, do interpretacji świata oraz własnego rozumienia miste�
rium życia człowieka".
VLADIMIR PETRILAK
* Tłum. części przemówienia za Jackiem Bartyzelem, salon24.pl).
94
Prohibita, czyli książki zakazane politycznie
poleca:
Mi chał Woj ci echowski
Moralna wyższość wolnej gospodarki
Książka Moralna wyższość wolnej gospodarki ukazuje, jak spójny sys�
tem stworzył wolny rynek i chrześcijaństwo. Na kolejnych jej stronach,
niczym na zdjęciach rentgenowskich, widzimy, jak odstępstwa od zasad
rynku i moralności wpływają na kondycję i żywotność systemu politycz�
no-gospodarczego. Autor, oceniając sytuację w Polsce, nie pozostawia
wątpliwości, że żyjemy w systemie, w którym pomyślność przedsiębiorcy
i jego firmy w coraz mniejszym stopniu zależy od wytężonej pracy i po�
mysłowości, a coraz bardziej od  przychylności" urzędnika...
Ri chard Prebbl e
Nowozelandzkie odrodzenie gospodarcze
To książka o wartościach, o ideach, o związkach przyczynowo-skutkowych,o
konieczności pozytywnego nastawienia do życia, o dobrym
przywództwie, o fatalnych skutkach istnienia własności państwowej
oraz o klęsce nowozelandzkiego państwa opiekuńczego, które z definicji
nigdy nie może działać dobrze. Autor opowiada ciekawe historie
" i anegdoty, jakie mu się przydarzyły kiedy pełnił odpowiedzialne funk�
cje ministerialne i wnioski płynące z tych wydarzeń. Dzięki temu książ�
kę czyta się nie tylko z ciekawością, ale i z uśmiechem na ustach, bo liczba absur�
dów, z jaką Prebble musiał się zmierzyć, była imponująco wielka. Jak sobie z tym
poradził, opowiada na kartach tej książki.
Książkę dopełnia seria znakomitych zdjęć ukazujących piękno Nowej Zelandii.
Ron Paul
Wolność pod ostrzałem
Ta książka to niemalże katechizm każdego wolnościowca. Napisana
przez jednego z najsłynniejszych i najżarliwszych obrońców wolności,
tegorocznego kandydata do nominacji prezydenckiej z ramienia Partii
Republikańskiej, kongresmana z Teksasu, Rona Paula. Na kolejnych stro�
nach Autor dobitnie tłumaczy, jaka choroba niszczy konstytucję i całe
Stany Zjednoczone. Jednocześnie wzywa miłośników wolnego społeczeń�
stwa do walki z rządową tyranią, aby przywrócić obowiązywanie noto�
rycznie i z premedytacją łamanej amerykańskiej konstytucji, dzięki czemu idea wolne�
go społeczeństwa będzie mogła ponownie zatriumfować.
Książki wydawnictwa PROHIBITA można zakupić
z 20 % rabatem w księgarni internetowej
www. mul ti book. pl