c&
c&
c&
WYBRANE JAKOÅšCIOWE METODY ANALIZY RYZYKA c&
1. Wprowadzenie
Analiza ryzyka zagrożeń może być dokonywana za pomocą metod jakościo-
wych lub za pomocą metod ilościowych. Częściej stosowane w praktyce są metody
jakościowe, ponieważ są łatwiejsze do stosowania i wymagają znacznie mniej
szczegółowych informacji niż metody ilościowe.
Wśród jakościowych metod ryzyka najpowszechniej stosowane są metody opar-
te na związku między ryzykiem a skutkiem zagrożenia i prawdopodobieństwem
skutku generowanego przez zagrożenie. Znacznie rzadziej są wykorzystywane inne
metody, np. oparte na technice drzew.
Analiza ryzyka w metodach jakościowych może więc być przeprowadzona po-
średnio przez analizę skutku zagrożenia i analizę prawdopodobieństwa skutku ge-
nerowanego przez zagrożenie. Podstawą tych analiz jest klasyfikacja poziomów
skutku i poziomów ich prawdopodobieństw oraz budowa wskaz
nika ryzyka. Wy-
różnionych klas tych poziomów jest zazwyczaj kilka. Najprostszy przypadek tej
klasyfikacji  w sposób poglądowy  przedstawia rys. 1. Ryzyko zaliczane jest tu
do jednej z trzech grup  zależnie od położenia w sektorze wykresu (rys. 1).
Prawdopodo-
bieństwo
1
duże
2
średnie
3
małe
Skutek
mały
średni duży
Rys. 1. Koncepcja metod jakościowych analizy ryzyka zagrożeń, gdzie: 1  ryzyko duże,
2  ryzyko umiarkowane, 3  ryzyko pomijalnie małe
c&
Dla potrzeb dydaktycznych  na podstawie literatury przedmiotu  zebrał, opracował
i zredagował Adam Kadziński, e-mail: [e-mail]
2 A. Kadziński
Analizę ryzyka wg koncepcji metod jakościowych przeprowadza się oddzielnie
dla każdego ze zdarzeń niepożądanych, wyróżnionych wcześniej podczas identyfi-
kacji (rozpoznania) zagrożeń.
Wartościowanie poziomów skutku i poziomów ich prawdopodobieństw jest do-
konywane podczas analizy ryzyka przez zespół ekspertów - na podstawie ich wie-
dzy, doświadczenia, intuicji.
Do najczęściej stosowanych jakościowych metod analizy ryzyka należą:
" Przegląd bezpieczeństwa - PB;
" Listy kontrolne - CL;
" Ranking zagrożeń - RZ;
" Wstępna analiza zagrożeń - PHA;
" Risk Score;
" Five Steps;
"  Co - gdy - WI;
" Analiza zagrożeń i zdolności operacyjnych - HAZOP;
" Analiza rodzajów awarii i ich przyczyn - FMEA.
Dalej zaprezentowano trzy wybrane jakościowe metody analizy ryzyka.
2. Wstępna analiza zagrożeń  PHA
Wstępna Analiza Zagrożeń (Preliminary Hazard Analysis) jest metodą matry-
cową, indukcyjną, pozwalającą na jakościowe oszacowanie ryzyka.
Obejmuje ona cztery następujące etapy:
1. Charakterystyka obszaru występowania zagrożeń, dla którego prowadzona
jest analiza ryzyka.
2. Sporządzania listy zidentyfikowanych (rozpoznanych) zagrożeń.
3. Oszacowanie ryzyka na podstawie zależności:
R=SÅ"P ( 1 )
gdzie: S  poziom stopnia szkód generowanych przez zagrożenie,
P  poziom prawdopodobieństwa pojawienia się szkody.
4. Wartościowanie ryzyka.
Szacowanie stopnia szkód i prawdopodobieństwa ich pojawienia się, odbywa
się według specjalnie opracowanych skal na sześciu poziomach dla każdego ziden-
tyfikowanego (rozpoznanego) zagrożenia (tabele 1 i 2) .
 Wybrane jakościowe metody analizy ryzyka 3
Tabela 1
Schemat wartościowania poziomów S stopnia szkód generowanych
przez zagrożenia w metodzie PHA
Poziom S Charakterystyka stopnia szkód
1 znikome urazy, lekkie szkody
2 lekkie obrażenia, wymierne szkody
3 ciężkie obrażenia, znaczne szkody
4 pojedyncze wypadki śmiertelne, ciężkie szkody
zbiorowe wypadki śmiertelne, szkody na bardzo dużą skalę na
5
terenie obszaru objętego analizą
zbiorowe wypadki śmiertelne, szkody na dużą skalę poza
6
terenem obszaru objętego analizą
Tabela 2
Schemat wartościowania poziomów P prawdopodobieństwa pojawienia
się szkód generowanych przez zagrożenia w metodzie PHA
Poziom P Charakterystyka
1 bardzo nieprawdopodobne
2 mało prawdopodobne, zdarzające się raz na 10 lat
3 doraz
ne wydarzenia, zdarzajÄ…ce siÄ™ raz w roku
4 dosyć częste wydarzenia, zdarzające się raz w miesiącu
5 częste regularne wydarzenia, zdarzające się raz w tygodniu
6 duże prawdopodobieństwo wydarzenia
Wykorzystując zamieszczone w tabelach 1 i 2 schematy wartościowania skła-
dowych ryzyka, jego oszacowanie odbywa siÄ™ na podstawie schematu (matrycy,
macierzy) przedstawionego w tabeli 3.
4 A. Kadziński
Tabela 3
Schemat (macierz-matryca) wartościowania poziomu ryzyka na podstawie
poziomów S stopnia szkód i poziomów P prawdopodobieństwa pojawienia
się szkód generowanych przez zagrożenia w metodzie PHA
P  poziom prawdopodobieństwa szkód
1 2 3 4 5 6
1 1 2 3 4 5 6
2 2 4 6 8 10 12
S
3 3 6 9 12 15 18
poziom
stopnia
4 4 8 12 16 20 24
szkód
5 5 10 15 20 25 30
6 6 12 18 24 30 36
W metodzie PHA ryzyko wartościowane jest na trzech następujących pozio-
mach:
1  3 - ryzyko akceptowalne,
4  9 - dopuszczalna akceptacja ryzyka po ocenie ryzyka,
10  25 (36) - ryzyko niedopuszczalne  wymagane zmniejszenie ryzyka.
3. Metoda wskaz
nika ryzyka  Risk Score
Metoda Risk Score jest jakościową, wskaz
nikowÄ… metodÄ… analizy i oceny ryzy-
ka zagrożeń bezpieczeństwa.
Obejmuje ona cztery następujące etapy:
1. Charakterystyka obszaru występowania zagrożeń, dla którego prowadzona
jest analiza i ocena ryzyka.
2. Sporządzania listy zidentyfikowanych (rozpoznanych) zagrożeń.
3. Oszacowanie ryzyka na podstawie zależności:
R=SÅ"EÅ"P ( 2 )
gdzie: S  poziom stopnia szkód generowanych przez zagrożenie,
E  poziom ekspozycji na zagrożenie,
P  poziom prawdopodobieństwa pojawienia się szkody.
4. Wartościowanie ryzyka.
Szacowanie stopnia szkód, ekspozycji na zagrożenie i ich prawdopodobieństwa
pojawienia się szkód, odbywa się według specjalnie opracowanych skal  o kilku
poziomach  dla każdego zidentyfikowanego (rozpoznanego) zagrożenia (tabe-
le 4, 5, i 6) .
 Wybrane jakościowe metody analizy ryzyka 5
Tabela 4
Schemat wartościowania poziomów S stopnia szkód generowanych
przez zagrożenia w metodzie Risk Score
Poziom Szacowanie Straty Straty
S straty ludzkie materialne
100 poważna katastrofa wiele ofiar śmiertelnych > 30 mln zł
40 katastrofa kilka ofiar śmiertelnych 1 30 mln zł
15 bardzo duża jedna ofiara śmiertelna 0,3-1 mln zł
7 duża ciężkie uszkodzenia ciała 30 300 tys. zł
3 średnia absencja 3-30 tys. zł
1 mała udzielenie pierwszej pomocy < 3 tys. zł
Tabela 5
Schemat wartościowania poziomów E ekspozycji na zagrożenie
w metodzie Risk Score
Poziom
Charakterystyka
E
10 stała
6 częsta (codzienna)
3 sporadyczna (raz na tydzień)
2 okazyjna (raz w miesiÄ…cu)
1 minimalna (kilka razy w roku)
0,5 znikoma (raz w roku)
Tabela 6
Schemat wartościowania poziomów P prawdopodobieństwa pojawienia
się szkód generowanych przez zagrożenia w metodzie Risk Score
Poziom Szansa
Charakterystyka Prawdopodobieństwo
P w [%]
10 bardzo prawdopodobne 50 0,5 5 Å" 10-1
6 całkiem możliwe 10 0,1 10-1
3 praktycznie możliwe 1 0,01 10-2
1 mało prawdopodobne, możliwe 10-1 0,001 10-3
0,5 tylko sporadycznie możliwe 10-2 0,0001 10-4
0,2 możliwe do pomyślenia 10-3 0,00001 10-5
0,1 teoretycznie możliwe 10-4 0,000001 10-6
6 A. Kadziński
MetodÄ™ Risk Score opracowano na potrzeby marynarki wojennej USA. Ekspo-
zycja na zagrożenia stała  wartość E = 10  odpowiada sytuacji przebywania ma-
rynarza na okręcie.
Po określeniu wskaz
nika ryzyka R (zależność (2)), wartościowanie ryzyka od-
bywa się według przyjętej w metodzie Risk Score skali a przedstawionej w tabe-
li 7.
Tabela 7
Schemat wartościowania poziomów ryzyka R w metodzie Risk Score
Poziom R Kategoria ryzyka Działanie zapobiegawcze
R d" 20 akceptowalne wskazana kontrola
20 < R d" 70 małe potrzebna kontrola
70 < R d" 200 istotne potrzebna poprawa
200 < R d" 400 duże potrzebna natychmiastowa poprawa
R > 400 bardzo duże wskazane wstrzymanie pracy
4. Metoda pięciu kroków  Five Steps
Metoda Five Steps jest jakościową, wskaz
nikowÄ… metodÄ… oceny ryzyka,
w której określane w definicji ryzyka prawdopodobieństwo skutków zdarzenia jest
uszczegółowione i przedstawione przez trzy parametry ryzyka, tj. częstotliwość
narażenia (ekspozycję), liczbę osób narażonych i prawdopodobieństwo wystąpienia
zdarzenia.
Metoda Five Steps ona cztery następujące etapy:
1. Charakterystyka obszaru występowania zagrożeń, dla którego prowadzona
jest analiza i ocena ryzyka.
2. Sporządzania listy zidentyfikowanych (rozpoznanych) zagrożeń.
3. Oszacowanie ryzyka na podstawie zależności:
R=SÅ"EÅ"PÅ"I ( 3 )
gdzie: S  poziom stopnia szkód generowanych przez zagrożenie,
E  poziom ekspozycji na zagrożenie (częstotliwości narażenia),
P  poziom prawdopodobieństwa pojawienia się szkody,
I  poziom liczby osób narażonych.
4. Wartościowanie ryzyka.
Wartości poziomów parametrów ryzyka w metodzie Five Steps określa się
w oparciu o schematy wartościowania przedstawione w tabelach 8, 9, 10 i 11.
 Wybrane jakościowe metody analizy ryzyka 7
Tabela 8
Schemat wartościowania poziomów S stopnia szkód generowanych
przez zagrożenia w metodzie Five Steps
Poziom S Charakterystyka
0,1 zadrapania, siniaki
0,5 skaleczenia, łagodne obrażenia
2,0 proste złamania, lekka choroba
4,0 skomplikowane złamania, poważna choroba
6,0 utrata jednej kończyny, utrata oka. trwała utrata słuchu
10,0 utrata dwóch kończyn, utrata oczu
15,0 śmierć
Tabela 9
Schemat wartościowania poziomów E ekspozycji na zagrożenie
w metodzie Five Steps
Poziom E Charakterystyka
0,5 raz na rok
1,0 raz na miesiÄ…c
1,5 raz na tydzień
2,5 raz dziennie
4,0 co godzinÄ™
6,0 ciÄ…gle
Tabela 10
Schemat wartościowania poziomów P prawdopodobieństwa pojawienia
się szkód generowanych przez zagrożenia w metodzie Five Steps
Poziom P Charakterystyka
0,033 prawie niemożliwe
1,0 bardzo mało prawdopodobne, ale możliwe
1,5 mało prawdopodobne, ale może się zdarzyć
2,0 możliwe, ale niecodziennie
5,0 równa szansa
8,0 prawdopodobne
10,0 zdarza siÄ™
15,0 pewne
8 A. Kadziński
Tabela 11
Schemat wartościowania poziomów I liczby osób narażonych
w metodzie Five Steps
Poziom I Charakterystyka
1 1  2 osoby
2 3  7 osób
4 8  15 osób
12 16  50 osób
Po określeniu wskaz
nika ryzyka R (zależność (3)), wartościowanie ryzyka od-
bywa się według przyjętej w metodzie Five Steps skali a przedstawionej
w tabeli 12.
Tabela 12
Schemat wartościowania poziomów ryzyka R w metodzie Five Steps
Poziom R Charakterystyka
0 - 5 pomijalne
5 - 50 niskie, ale istotne
50 - 500 wysokie
powyżej 500 nie do przyjęcia
5. Podsumowanie
Wśród wielu istniejących metod analizy ryzyka nie ma jednej, uniwersalnej me-
tody nadającej się do wszystkich przypadków. Niektóre z metod stosowane są przy
wstępnej ocenie ryzyka - we wczesnych etapach  życia obiektów czy procesów.
Inne metody umożliwiają dokładną analizę na etapie projektowania obiektu, poma-
gają zidentyfikować zagrożenia i ocenić ich przyszłe następstwa. Jeszcze inne me-
tody sÄ… odpowiednie w sytuacjach wymagajÄ…cych analiz ryzyka wynikajÄ…cego
z istnienia konkretnego zagrożenia.
Na dokonanie wyboru określonej metody analizy ryzyka ma wpływ wiele czyn-
ników. Przed podjęciem decyzji o jej wyborze ważne jest określenie:
- obiektu analizy,
- rodzaju oczekiwanego wyniku, na podstawie którego można będzie podjąć
właściwą decyzję o zmniejszeniu ryzyka,
- przewidywanych środków i czasu na dokonanie analizy.
Te podstawowe informacje powinien otrzymać kierujący zespołem ekspertów
analizujących ryzyko. Decyzję, którą metodę wybrać, podejmuje przewodniczący
 Wybrane jakościowe metody analizy ryzyka 9
zespołu prowadzącego analizę w uzgodnieniu z kierownictwem systemu/obiektu
(na etapie projektowania obiektu decyzję należy uzgadniać z osobą kierującą pro-
jektem). Znajomość różnych metod analizy ryzyka ułatwia dobranie najwłaściw-
szej metody dla konkretnego przypadku. Duże znaczenie ma tu doświadczenie
zespołu wykonującego analizę.
Podstawowe czynniki wpływające na wybór metody to: cel podjęcia działań
oceny ryzyka, forma wyników analizy, rodzaj dostępnych informacji, charaktery-
styka analizowanego systemu/obiektu lub procesu, świadomość ryzyka związanego
z analizowanym systemem/obiektem, dostępność środków na przeprowadzenie
analizy oraz preferencje  zarówno zespołu badającego ryzyko jak i kierownictwa
systemu/obiektu.