Acta Universitatis Wratislaviensis No 2218
" tom 13 " Wrocław 2000















GRAŻYNA HABRAJSKA
Uniwersytet A
ódzki
Metody ankietowe1 i analiza tekstów
w badaniach językowego obrazu świata
Gdy przyjmiemy za Renatą Grzegorczykową, że:  językowy obraz świata
jest strukturą pojęciową, charakterystyczną dla każdego języka, za pomocą której
ludzie mówiący tym językiem ujmują świat (Grzegorczykowa 1990: 48) oraz za
Jolantą Maćkiewicz, że:  językowe odtwarzanie rzeczywistości obejmuje [...]
s t r u k t u r y z a c j ę świata, czyli wyodrębnianie obiektów i zjawisk, będą-
cych obiektem zainteresowania danej wspólnoty ludzkiej [...] o p i s tych wy-
odrębnionych obiektów i zjawisk, podanie ich cech [...] u p o r z ą d k o w a n i e
opisanych obiektów i zjawisk i [...] ich o c e n ę (Maćkiewicz 1990a: 210), to
badanie językowego obrazu świata sprowadza się do: 1) określenia, które elemen-
ty rzeczywistości są nazywane (a nazywane są tylko te elementy, których wy-
odrębnienie jest dla danej społeczności przydatne); 2) tworzenia definicji seman-
tycznej, kognitywnej, odtwarzania stereotypu czy prototypu wyodrębnianego ele-
mentu; 3) kategoryzacji czy klasyfikacji tych elementów; i 4) zawartego w języ-
ku ich wartościowania.
1. Już wskazanie, które elementy rzeczywistości są nazywane, w odniesieniu
do kategorii naturalnych i artefaktów, nie jest proste. Analiza haseł słownikowych
nie wystarcza, można ją jednak uzupełnić materiałami zebranymi za pomocą
1
Terminu a n k i e t a używam tutaj umownie, równie dobrze można byłoby tego rodzaju
badania empiryczne nazwać t e s t e m, k w e s t i o n a r i u s z e m itp. Mówiąc o metodzie an-
kietowej, mam na myśli badania, w których bierze udział określona (nieprzypadkowa) grupa re-
spondentów, wypełniających polecenia eksploratora pod jego nadzorem w wyznaczonym miejscu
i czasie. Może to być różnego rodzaju porządkowanie elementów, ocenianie, odpowiedzi na pyta-
nia, definiowanie, układanie i uzupełnianie zdań itp. Nie zaliczam do badań ankietowych pisania
wypracowań, listów, opowiadań i innego rodzaju dłuższych wypowiedzi, o których treści i kompo-
zycji decyduje ich autor  zaliczam je do tekstów.
74 Grażyna Habrajska
kwestionariusza-ankiety. Znacznie większe problemy pojawiają się przy wy-
odrębnianiu pojęć abstrakcyjnych. Słowniki nie zawsze prezentują pełen ich za-
sób, a definicje bywają nieadekwatne. By móc je opisać, dobrze jest przyjrzeć się
tekstom i literackim, i potocznym.
2. Do tworzenia definicji semantycznych, kognitywnych, odtwarzania ste-
reotypów czy prototypów wykorzystywane były różne metody  od budowania
definicji opartej na własnej kompetencji językowej, przez konstruowanie proto-
typów na podstawie wyników uzyskanych z badań ankietowych, do odtwarzania
referencji prototypowych pojęć z danych zawartych w tekstach poetyckich.
2.1. Definicja semantyczna Anny Wierzbickiej zawiera cechy esencjalne (tj.
desygnacyjne)2 oraz cechy zwane przez autorkÄ™ prototypowymi (tj. asocjacyjne
/ charakterystyczne, eksplikujące wiedzę o przedmiocie, tu także wartościujące
i emotywne)3. Budowana jest na podstawie wszystkich możliwych kontekstów,
przez badanie synonimii, antonimii, słowotwórstwa i frazeologii, w ten sposób
wyodrębniane są fasety tworzące definicję pojęcia (Wierzbicka 1985; por. też No-
wakowska-Kempna 1991: 118-119; Anusiewicz 1995: 96-105).
Definicja oparta na własnej intuicji zawsze narażona jest na nacechowanie
indywidualizmem językoznawcy, który, starając się uwzględnić wszystkie moż-
liwe konteksty, przestaje  widzieć pojęcie tak jak przeciętny użytkownik języ-
ka. Pozostańmy przy starych, często powtarzanych przykładach, takich jak defi-
nicja matki. Przypomnijmy definicjÄ™ matki proponowanÄ… przez WierzbickÄ…:
X is Y s mother =
a) before Y was a person
Y was inside X and was like a part of X
b) because of this one would think that X would think this:
 I want to do good things for Y
I don t want bad things to happen to Y (Wierzbicka 1990).
Pierwsza część tej definicji jest niejednoznaczna, dopuszcza dwa warianty:
matki genetycznej i matki, której wszczepiono płód wyhodowany w probówce.
Druga część definicji jest bardzo osobista, nie uwzględnia różnych punktów wi-
dzenia, o które upomina się Jerzy Bartmiński przy opisie językowego obrazu świa-
ta (JOS). Zakłada dojrzałość matki, która żyje dla dziecka, a nie rodzi dziecko dla
siebie. Ta druga sytuacja jest w przypadku młodych, a zwłaszcza bardzo młodych,
matek powszechna. Wprowadza obserwatora z zewnątrz, który na ogół niewiele
wie o wzajemnych stosunkach matka  dziecko. Prezentuje właśnie tylko jeden 
życzeniowy punkt widzenia, mądrej, dojrzałej kobiety. Definicja ta nie prezentu-
2
Są to cechy sprawdzane przez formułę:  Imagining things of this kind people would say
these things about them (Wierzbicka 1984: 222).
3
Są to cechy sprawdzane przez formułę:  Imagining things of this kind people could say
these things about them (Wierzbicka 1984: 222).
Ankiety i analiza tekstów w badaniach JOS 75
je ani prototypu, ani stereotypu, nie jest także pełną definicją kognitywną, jaką
proponuje A. Wierzbicka np. dla kota4 (Wierzbicka 1985; Anusiewicz 1994).
2.2. George Lakoff, aby nie dopuścić do traktowania obserwacji jednostko-
wej, tak jakby była ogólna, wspólna całej społeczności językowej, postuluje wy-
odrębnienie Idealizacyjnego Modelu Poznawczego (ICM) opartego na sformuło-
waniach szczegółowych uzyskanych w wyniku badań statystycznych (Kalisz
1994: 66). G. Lakoff zaproponował stosowanie tzw. płotów / ogródków (hedges),
takich jak: par exellence, pod pewnymi względami, z naukowego punktu widzenia,
przypuszczalnie itd.5 Pozwalają one na wskazanie miejsca każdego elementu ka-
tegorii w odniesieniu do jej centrum. Lakoff twierdzi, że Wyidealizowany Model
Kognitywny często tylko w pewnym stopniu odpowiada stanowi faktycznemu, ist-
niejącemu w rzeczywistości pozajęzykowej. Miałby on stanowić punkt odniesie-
nia dla przyporządkowania poszczególnych elementów do określonej kategorii
(autor przywołuje tu m.in. pojęcie KAWALERA6). Te modele kognitywne nakła-
dają się na siebie, tworząc wiązkę (cluster models), której centrum pełni funkcję
desygnującą. Modele oddalone od kategorii centralnej mogą być definiowane tyl-
ko przez odwołanie do niej. Taka struktura radialna (radial structure) nie ma ostro
zakreślonych granic (Kardela 1990: 23-25). Jako przykład kategorii radialnej La-
koff podaje model MATKI. Nie wiem (?!), na jakiej podstawie wyodrębniony zo-
stał ten model, ale tak skonstruowana kategoria radialna wydaje się pełnym, z na-
ukowego punktu widzenia przy obecnym stanie wiedzy, maksymalnym opisem
pojęcia. Jeżeli badania prowadzone były metodą ankietową, to musiała ona moc-
no sugerować odpowiedzi. Bardzo trudno jest, stosując ankietę, wydobyć w spo-
sób naturalny określenia modeli matki zastępczej, matki przybranej, matki adop-
cyjnej itp., które wchodzą w skład radialnej kategorii MATKI u Lakoffa.
2.3. Odpowiedzi polskich respondentów na pytanie: O kim mówi się MATKA?
mieściły się wyłącznie w Lakoffowskiej kategorii centralnej. Połowa uczestników
eksperymentu odpowiedziała, że matka to  kobieta, która urodziła i wychowuje
dziecko , a pozostali wybierali albo model urodzeniowy (birth model), albo mo-
del wychowawczy (raises model) (por. Lakoff 1987: 74).
Desygnująca kategoria centralna Lakoffa jest odpowiednikiem również de-
sygnujÄ…cych cech esencjalnych u Wierzbickiej, odnosi siÄ™ do cech jÄ…drowych,
niewartościujących i nieemotywnych.
4
Definicja kota, zaproponowana przez Annę Wierzbicką, przytoczona została przez Janusza
Anusiewicza (1994: 104-105).
5
Szerzej o stosowaniu tzw. ogródków pisał Robert Dymel w artykule Uwagi o mechanizmach
modyfikujących pole znaczeniowe pojęć (1993).
6
Porównaj:  In other words, bachelor is defined with respect to an ICM in with there is a hu-
man society with (typically monogamous) marriage, and a typical marriageable age. The idealized
model says nothing about the existence of priests, long-term unmarried couplings«, homosexua-
lity, Moslems who are permitted four wives and only have three, etc. With respect to this idealized
cognitive model, a bachelor is simply an unmarried adult man (Lakoff 1987: 70).
76 Grażyna Habrajska
W efekcie dociekań semantycznych Wierzbickiej cechami desygnującymi
kobietÄ™ na matkÄ™ sÄ…: urodzenie i troska o dziecko. U Lakoffa cechami centralny-
mi, do których każdorazowo odnosi się użytkownik języka, gdy chce stwierdzić,
czy kobieta jest matką, są: urodzenie, przekazanie genów, wychowanie, bycie żo-
ną ojca. Wyniki moich badań ankietowych, w których respondenci desygnowali
kobietę na matkę, przypisując jej urodzenie i wychowywanie dziecka, bliższe są
definicji Wierzbickiej, z tą różnicą, że Wierzbicka w swej definicji zakłada rów-
noczesne urodzenie i wychowywanie dziecka, traktujÄ…c marginesowo matki,
które urodziły dziecko i nie wychowują go, oraz wychowują dziecko, którego nie
urodziły, a w wypowiedziach moich respondentów wszystkie trzy modele trakto-
wane były jednakowo, tj. około 1/3 odpowiadających uważało, że matką jest ko-
bieta, która urodziła dziecko, 1/3  że matką jest kobieta, która wychowała dziec-
ko, i 1/3  że matką jest kobieta, która równocześnie i urodziła dziecko, i wycho-
wała je. Porównaj cechy desygnujące matkę u Lakoffa, Wierzbickiej i w naszych
badaniach  schematy 1-3 (s. 77).
Metoda ankietowa w przypadku badania cech desygnacyjnych jest, moim
zdaniem, bardzo wygodna, pozwala na szybkie i dokładne określenie cech cen-
tralnych / prototypowych.
3. Również w badaniu porządkowania elementów, czyli sposobu kategoryzo-
wania odbijającego widzenie świata, hierachicznego podziału na kategorie, przy-
należności elementów do kategorii i ich granic, często wykorzystywane są róż-
nego rodzaju metody ankietowe.
3.1. Wielu badaczy analizowało stopień przynależności do kategorii przez
odniesienie do prototypu (centrum kategorii) w oparciu o metody ankietowe.
3.1.1. Pierwszą, która wskazała na hierarchiczność kategorii i stopniowal-
ność elementów w ich obrębie, była Eleonora Rosch. Badania prowadziła me-
todą ankietową. Miały one różnorodny charakter. Do najbardziej znanych
eksperymentów, często powielanych potem przez innych należą: 1) podanie re-
spondentom nazwy pojęcia nadrzędnego, a następnie nazw egzemplarzy, albo
ich rysunków, którym badani mają przypisać punkty na skali; 2) podanie rze-
czownika z prośbą o uzupełnienie go o kategorie, do których, należy; 3) dokład-
ne opisywanie przedmiotu z podaniem jego cech fizycznych, funkcji, zastoso-
wania itp.
3.1.2. Z kolei W. Labov wskazywał na rozmycie granic kategorii w oparciu
o eksperyment polegający na tym, że pokazywał ankietowanym rysunki szkla-
nych naczyń i prosił o przypisanie im nazw filiżanka, salaterka i wazon. Następ-
nie poinformował badanych o zawartości poszczególnych naczyń i powtórnie
prosił o przypisywanie im nazw, eksperyment powtarzał wielokrotnie, zmienia-
jąc informacje o zawartości naczyń. Okazało się, że każda z tych nazw mogła być
zastosowana do tego samego przedmiotu przez tę samą osobę w zależności od te-
go, czym był wypełniony (Kardela 1990: 26).
Ankiety i analiza tekstów w badaniach JOS 77
Schemat 1
urodzenie
troska
MD
MD  MATKA definicyjna A. Wierzbickiej
Schemat 2
wychowanie
A B
AB
definiowanie MATKI przez studentów
rodzenie
Schemat 3
Pełna definicja MATKI u Lakoffa
F A B
czynnik genetyczny
rodzenie
MP
E C
wychowanie
D
MP  matka prototypowa: urodziła własne dziecko i wychowuje je; A  urodziła własne dziecko,
ale nie wychowuje (np. oddała do adopcji); B  jest tylko dawczynią jajeczka; C  jest dawczynią
jajeczka i wychowuje dziecko, ale nie urodziła go; D  tylko wychowuje dziecko; E  urodziła
i wychowuje dziecko, ale jajeczko, z którego zostało dziecko zrodzone, nie jest jej; F  tylko
urodziła dziecko nie ze swojego jajeczka i nie wychowuje go.
3.2. Natomiast do określania hierarchicznego podziału kategorii stosowała
metodę ankietową również Jadwiga Sambor. Jednakże eksperyment ten poprze-
dziła badaniami porządku JOS przez określenie zasad klasyfikacji pojęć na pod-
stawie analizy budowy słownikowych ciągów definicyjnych.
3.2.1. Wyniki analizy ciągów definicji leksykalnych wybranych haseł z Ma-
łego słownika języka polskiego przedstawiła Jadwiga Sambor w artykule Ob u-
dowie tzw. ciągów definicyjnych (1983). Z definicji leksykalnej co piątego rze-
czownika na każdej stronie słownika wybierano hasło stanowiące jego genus pro-
78 Grażyna Habrajska
ximum i dla tego z kolei hasła powtarzano procedurę, otrzymując ciągi definicyj-
ne, takie jak: amator  zwolennik  człowiek  istota  organizm albo fauna  ogół
(zwierząt) itd. Jak widać, przy przyjęciu tego typu założeń ciągi definicyjne mo-
gą być badane tylko  w górę , do pojęcia najogólniejszego, a nie zawsze hasło
wyjściowe będzie z poziomu niższego lub choćby podstawowego, co nie daje
możliwości wykorzystania wyników dla odtworzenia pełnej klasyfikacji pojęć za-
wartej w słowniku, a więc swoistego słownikowego obrazu rzeczywistości. Moż-
na natomiast przyjąć, że otrzymuje się rzeczywiście, jak chciała autorka badań,
kandydatów do pojęć pierwotnych.
3.2.2. Wyniki badań ciągów definicyjnych układanych przez respondentów,
uzyskane w oparciu o badania ankietowe, przedstawiły Jadwiga Sambor i Teresa
Zagrodzka w artykule Struktura hierarchiczna hiperonimów w eksperymencie
psycholingwistycznym (1993). Respondenci otrzymali dwunastoleksemowe zbio-
ry nazw roślin (gdzie większość leksemów należała do poziomu podstawowego)
i do każdego leksemu mieli ułożyć ciągi definicyjne. Autorki chciały otrzymać
w ten sposób  właściwy respondentom językowy obraz świata roślin (Sambor,
Zagrodzka 1993: 310). W efekcie otrzymane wyniki dajÄ… podstawÄ™: a) do odtwo-
rzenia potocznej kategoryzacji roślin (ukierunkowanej na początku eksperymen-
tu przez autorki odpowiednim doborem leksemów w zbiorze); b) do wskazania
na centrum i peryferie kategorii (np. kaktus i słonecznik pozostają na peryferiach
kategorii KWIATÓW); c) do wyodrębnienia faset pozwalających charakteryzo-
wać rośliny; d) do ukazania różnych punktów widzenia przy kategoryzowaniu
(Sambor, Zagrodzka 1993: 310).
3.2.3. Również moje testy ankietowe, dotyczące świata roślinnego, udowo-
dniły dużą przydatność tej metody do badania kategoryzacji pojęć. Pozwoliły na
uchwycenie różnicy między potocznym i naukowym punktem widzenia przy ka-
tegoryzowaniu (por. schematy 4-5), a także na wyodrębnienie faset umożliwiają-
cych charakteryzowanie roślin. W swoim teście starałam się nie ograniczać re-
spondentów doborem leksemów. Ankietowani mieli 10 minut na wymienienie
dowolnych nazw roślin (nie ich części). Po wykonaniu tego zadania otrzymali
dalsze polecenia: mieli uporządkować wymienione nazwy i podać zasady doko-
nanego podziału. Szczegółowe wyniki eksperymentu przedstawiłam w referacie
Kategoryzacja a klasyfikacja  potoczne i naukowe widzenie S
wiata (1996).
4. Możliwość wyodrębniania faset i uzyskiwania danych przedstawionych
z różnych punktów widzenia pozwala stosować ankiety do gromadzenia materia-
łów wykorzystywanych w konstruowaniu definicji kognitywnych7, budowania
stereotypów językowych. Tu już jednak same ankiety są, moim zdaniem, niewy-
starczające. Konieczna jest analiza dobrze dobranych tekstów i informacji zawar-
7
Terminów punkt wi dzeni a, perspekt ywa, defi ni cj a kogni t ywna używam
w znaczeniach zaproponowanych przez Jerzego Bartmińskiego (1990 i inne).
Ankiety i analiza tekstów w badaniach JOS 79
Schemat 4
Podział systematyczny świata roślinnego (wg Małej encyklopedii przyrodniczej)
I. Plechowce II. Mszaki III. Paprotniki IV. Nasienne
1. Glony (...) 1. Mchy (...) 1. Paprocie (...) 1. Nagonasienne
2. Grzyby (...) 2. ... 2. Skrzypy (...) A. ...
3. Porosty (...) 3. Widłaki (...) B. ...
4. ... 4. ... C. Szpilkowe
 cisowate (cis)
 sosnowate (S
wierk, jodła, modrzew,
sosna)
 cyprysowate (jałowiec, ...)
 ...
2. Okrytonasienne
A. Dwuliścienne
 brzozowate (brzoza, olcha, grab,
leszczyna)
 bukowate (buk, dÄ…b, kasztan)
 orzechowate (orzech włoski)
 wierzbowate (wierzba, topola)
 morwowate (figa, ...)
 konopiowate (konopie, chmiel)
 pokrzywowate (pokrzywa, ...)
 wiÄ…zowate (wiÄ…z, ...)
 gązewnikowate (jemioła)
 rdestowate (rdest, szczaw, rabarbar,
gryka, ...)
 kaktusowate
 komosowate (burak, szpinak, ...)
 goz
dzikowate (gox
dzik, firlrtka,
kÄ…kol, ...)
 jaskrowate (jaskier, kaczeniec,
zawilec, sasanka, ...)
 krzyżowe (lewkonia, kapusta,
chrzan, rzodkiew, ...)
 fiołkowate (fiołek, bratek)
 dziurawcowate (dziurawiec)
 skalnicowate (porzeczka,
jaS
min, ...)
 różowate (róża, głóg, grusza,
jabłoń, malina, poziomka, S
liwa,
tarnina, morela, wiS
nia)
 ...
(wyróżniono 84 takie grupy)
B. Jednoliścienne
 liliowate (lilia, czosnek, tulipan,
konwalia, ...)
 amarylkowate (narcyz, przebiS
nieg,
agawa)
 trawy (ryż, żyto, pszenica, kukury-
dza, proso, owies, jęczmień, ...)
 palmy
 ...
Schemat 5
Potoczna kategoryzacja świata roślinnego
ROÅšLINY
DZIKIE
UPRAWIANE
NIEJADALNE JADALNE
JADALNE
NIEJADALNE
NIEUŻYTECZNE UŻYTECZNE
ZIOA
A WARZYWA
DRZEWA KRZEWY GRZYBY
CHWASTY ZBOŻA KWIATY
babka,
borowik, bazylia, 1. korzeniowe jęczmień, polne ozdobne
lebioda,
gÄ…ska, cykoria, cebula, owies,
A. iglaste B. liściaste
oset, perz,
maS
lak, dziurawiec, pietruszka, pszenica,
kaczeniec,
pokrzywa
muchomor, melisa, marchewka, żyto
konwalia,
prawdziwek, mięta, por, seler, zawilec,
purchawka pieprz, rzodkiew stokrotka,
piołun, 2. krzewowe niezapominajka
rumianek, groch,
leśne ogrodowe domowe
ogrodowe
owocowe
szałwia, pomidor,
A. jodła, cynia, 1. cięte
A. jodła,
brzoskwinia,
wiesiołek, ogórek,
modrzew, dalia, frezja,
S
wierk
cytryna,
... kukurydza
sosna, irys, gox
dzik,
B. wierzba,
grusza,
3. odziemne
S
wierk, nasturcja, narcyz,
lipa,
jabłoń,
kalarepa,
tuja malwa tulipan,
akacja
S
liwa
kapusta,
B. brzoza, żonkil,
sałata
buk, róża,
dÄ…b, ...
grab,
2. doniczkowe
olcha,
dracena,
...
fikus,
kaktus,
paprotka,
pelargonia,
...
80
Grażyna Habrajska
Ankiety i analiza tekstów w badaniach JOS 81
tych w słownikach. Definicja kognitywna / stereotyp musi uwzględniać również
wartościowanie i emotywność zawarte w języku, a stosowanie ankiety do bada-
nia tej sfery jest bardzo ryzykowne, choć oczywiście możliwe.
4.1. Ciekawą metodę badania emotywności słów za pomocą ankiet zasto-
sował psycholog  Sławomir Cieślikowski. Wybranym słowom respondenci
mieli przypisać jedną z ośmiu kategorii potrzeb wyodrębnionych przez Szon-
diego, takich jak: MIA
OŚĆ (kochanie, czułość, serdeczność), ZGROZA (odra-
za, wstręt, odrzucenie), GNIEW (złość, wybuchowość), PODZIW (cudowność,
zdziwienie), L
K (trwoga, strach, kurczowe zawężenie), MOC (odwaga, siła,
bohaterstwo, poszerzenie), SMUTEK (litość, żal, troska), RADOŚĆ (wesołość,
uciecha) (Cieślikowski, Saletnik 1992: 72). MATCE przypisywano przede
wszystkim miłość, czułość, serdeczność i, tak jak Wierzbicka, troskę; PRAW-
DZIE, PRAWU, PRAWOÅšCI i SPRAWIEDLIWOÅšCI przypisywano moc itd.8
4.2. Na wydobywaniu treści pojęć z tekstu w znacznej mierze opierają swo-
je badania Jadwiga Puzynina9, Ryszard Tokarski, Jerzy Bartmiński i inni polscy
badacze (znane mi są w tym zakresie przede wszystkim prace polskich języko-
znawców). R. Tokarski twierdzi, że  skonwencjonalizowane konotacje leksykal-
ne stanowią tylko cząstkę tego, co oferuje język i kultura (Tokarski 1995a: 224).
I dalej w odniesieniu do nazw barw:  teksty artystyczne w sposób wyraz
niejszy
niż każda inna stylowa odmiana języka pokazują te zjawiska, które z kulturowe-
go punktu widzenia sÄ… dla nas najistotniejsze. Z rozproszonego zbioru ustabili-
zowanych połączeń leksykalnych pozwoliły wydobyć nazwy tych fragmentów
rzeczywistości pozajęzykowej, które stanowią dla poszczególnych nazw barw re-
ferencje prototypowe. Pozwalały one również ujawnić konieczne dla całościowe-
go obrazu nazw barw kolejne semantyczne transformacje słowa, w języku ogól-
nym zagubione lub słabo widoczne. Teksty artystyczne dają wreszcie świadectwo
bardzo interesujÄ…cego dla semantyki leksykalnej zjawiska znaczeniowej otwarto-
ści słowa (Tokarski 1995a: 225).
Trzeba tu jednak pamiętać, że równocześnie, tak jak to podkreśla Renata
Grzegorczykowa, tylko  typowa łączliwość [...] jest odbiciem standardowego,
przeciętnego widzenia świata, przekraczanie jej, właściwe językowi poetyckie-
mu, a także bardziej zindywidualizowanym tekstom zwykłych użytkowników ję-
zyka, jest przejawem pewnej twórczości, kreatywności, odmiennego od przecięt-
nego widzenia świata (Grzegorczykowa 1986: 114).
Ponieważ, cytuję dalej R. Grzegorczykową,  składniki językowego
o b r a z u ś w i a t a obejmują elementy obrazu świata, które przejawiają się
8
Wyniki testu nie były opublikowane, zostały mi udostępnione przez S. Cieślikowskiego.
9
J. Puzynina uważa, że badania ankietowe niewiele nowego wnoszą do badania znaczeń, por.
 Wydaje się, że badania ankietowe, statystyczne w niewielkim tylko stopniu zwiększają ścisłość
ustaleń w opisie znaczeń (Puzynina 1990: 56).
82 Grażyna Habrajska
w pewnych własnościach g r a m a t y c z n y c h języka, zjawiska leksykalne,
a więc cechy s ł o w n i c t w a stanowiącego swoisty klasyfikator świata,
w ł a s n o ś c i s ł o w o t w ó r c z e leksemów, które odsłaniają sposób ujmo-
wania zjawisk przez mówiących, k o n o t a c j e s e m a n t y c z n e wią-
zane przez mówiących ze zjawiskami nazywanymi. Są to cechy (oceny, emocje)
kojarzone przez ogół mówiących (lub przez niektóre środowiska, a nawet jedno-
stki) z desygnatami nazw, utrwalone w pewnych faktach językowych (metafo-
rach, derywatach, frazeologizmach) (Grzegorczykowa 1990: 45-47). Badać za-
tem należy nie tylko teksty artystyczne, ale także należące do innych odmian sty-
lowych języka.
Zgadzając się z Ryszardem Tokarskim, że  w opisie języka celem analiz ma
być odtworzenie językowych sposobów konceptualizacji świata, a nie zdawanie
sprawy z całej wiedzy o świecie czy jakimś jego wycinku, jaką dysponuje użyt-
kownik danego języka (Tokarski 1995b: 54), sądzę, że dogłębna analiza wielu
tekstów, w tym także tekstów artystycznych, daje najbogatsze informacje o obra-
zie świata utrwalonym w języku. Jednakże oparcie badań wyłącznie na analizach
tekstu ma również wady. Przede wszystkim teksty nigdy nie są w pełni porów-
nywalne, nawet przy ich monotematyczności. Brak w tekście pewnych elemen-
tów nic nam nie mówi o tym, czy były one autorowi tekstu znane i świadomie
z nich zrezygnował, czy też w ogóle o nich nie wiedział. Teksty artystyczne za-
wsze nasycone są swoistą kreatywnością i indywidualizmem. Dla naszych badań
JOS może to być równocześnie i wadą, i zaletą. Wadą  bo nie pozwala na uo-
gólnienia, a chcielibyśmy jednak mówić o utrwalonej w języku mądrości  uni-
wersalnej /  kulturowej ; zaletÄ…  bo pozwala na obserwacjÄ™ profilowania.
Sądzę, że analiza tekstów jest szczególnie przydatna, gdy badamy symboli-
kę pojęć, konotacje odległe, słabo uzewnętrzniane i słabo uświadamiane przez
użytkowników języka, często tkwiące w ich podświadomości i możliwe do wy-
dobycia tylko przez niektórych, znajdujące odbicie głównie w utworach arty-
stycznych. Analiza tekstów, doskonalej niż wszystkie inne metody, odbija zawar-
te w języku wartościowanie. Zarówno w tekstach spontanicznych, jak i w do-
kładnie przemyślanych pojawia się wartościowanie nie sterowane z zewnątrz.
Mniej natomiast przydatne są teksty przy badaniu stereotypów i systematycz-
nego kategoryzowania. Tu indywidualizm autorski staje się przeszkodą w uogól-
nianiu, a przecież stereotyp jest zawsze pewnym uogólnieniem. Ciekawsze i pew-
niejsze rezultaty w tego typu poszukiwaniach uzyskać możemy, stosując badania
ankietowe. Pozwalają one na szybkie przebadanie dużych grup użytkowników ję-
zyka równocześnie w zakresie wielu faktów. Dają możliwość wydobycia wszech-
stronnych i precyzyjnych danych w dużej mierze porównywalnych. Ale równo-
cześnie ukazują językowy obraz świata tylko konkretnej grupy ludzi w określo-
nym czasie. Uzyskane w nich dane też nie mogą pretendować do pełnej  uniwer-
salności , choć są jej bliższe od otrzymanych w drodze analizy tekstów. Inną
wadą, nie do uniknięcia we wszystkich rodzajach stosowanych ankiet, jest
w mniejszym lub większym stopniu sugerowanie odpowiedzi. Już przez samo za-
Ankiety i analiza tekstów w badaniach JOS 83
danie pytania kierujemy uwagę respondenta na określone zagadnienie, na które,
być może, sam nigdy nie zwróciłby uwagi. Pytać przecież możemy tylko o to,
o czym sami wiemy, że istnieje lub czego istnienie przypuszczamy. Stosując an-
kietę, możemy poznać tego  czegoś cechy i sposób istnienia, ale najpierw mu-
simy wiedzieć, że to  coś jest. W przypadku badania kategorii naturalnych i ar-
tefaktów możemy ankietowo łatwo uzupełnić nie znane nam brakujące ogniwa,
rozbudować kategorię, czy ją zmodyfikować, ale przy uczuciach i wrażeniach
rzadko  jeśli w ogóle  jest to możliwe. Zatem badania ankietowe wydają się
bardzo przydatne przy odtwarzaniu stereotypów, prototypów, kategoryzacji, wy-
odrębnianiu faset itp. Zawsze jednak starać się trzeba o jak najmniejsze ingero-
wanie w odpowiedz
. Należy unikać, o ile tylko jest to możliwe, sugerowania,
a także ograniczania odpowiedzi. Pytania winny być jak najbardziej ogólne, tyl-
ko nakierowujÄ…ce respondenta na badany temat, nie na oczekiwane wyniki.
Sądzę, że opracowania i słowniki konstruowane na podstawie tekstów mogą
stanowić punkt wyjścia w badaniach językowego obrazu świata. Uzyskane w ten
sposób dane powinny być następnie weryfikowane przez stosowanie metod an-
kietowo-kwestionariuszowych w starannie dobranych grupach respondentów.
Wyniki uzyskane w badaniach ankietowych i analizie tekstów nie zawsze po-
krywają się, nawet wówczas, gdy badania prowadzone są w zasadzie w tej samej
stylowej odmianie języka. Ostatnio przyglądałam się funkcjonowaniu pojęcia
PRAWO w prasie, czyli swoistym tekście opartym na języku potocznym, i rów-
nocześnie przeprowadzałam badania ankietowe w grupie ludzi z wykształceniem
średnim w wieku od 20 do 45 lat. Respondentami byli stali mieszkańcy A
odzi.
Okazało się, że w badaniach ankietowych rzeczownik prawo występował przede
wszystkim w takich połączeniach frazeologicznych, jak: prawo sprawiedliwe,
prawo moralne, prawo surowe, prawo pięS
ci, prawo liberalne, prawo Å‚askawe,
prawo zwyczajowe, prawo równe, prawo złe itp. W publikacjach prasowych zaś
dominowały połączenia: prawo człowieka, prawo naturalne, prawo podatkowe,
prawo budżetowe, prawo handlowe, prawo obywatelskie itp. Ponieważ z defini-
cji prawa wynika, że za naruszenie norm grozi kara, istnieje naturalna tendencja
do oceniania tego, co stanowi dla nas zagrożenie. W ankietach dominowały
zatem frazeologizmy wartościujące, wyrażające osobisty stosunek mówiącego
do wszystkiego, co niesie z sobą ten termin. Za to w prasie przeważały terminy
prawnicze i związki do nich zbliżone.
Bibliografia
Anusiewicz Janusz (1994), Lingwistyka kulturowa. Zarys problematyki, Wrocław.
Bartmiński Jerzy (1990), Punkt widzenia, perspektywa, językowy obraz S
wiata, [w:] Językowy obraz
S
wiata, pod red. Jerzego Bartmińskiego, Lublin, s. 109-127.
Cieślikowski Sławomir (1980), Próba okreS
lenia zabarwień emocjonalnych niektórych słów,  Spra-
wozdania z Czynności i Posiedzeń Naukowych A
TN , A
ódz
.
84 Grażyna Habrajska
Cieślikowski Sławomir, Saletnik Danuta (1992), Z zagadnień zabarwienia emocjonalnego wyra-
zów. Opisanie wierszy, [w:] Seminarium sanskrytu. Miscellanea, Kraków.
Dymel Robert (1993), Uwagi o mechanizmach modyfikujących pole znaczeniowe pojęć, [w:] Ode-
finicjach i definiowaniu, pod red. Jerzego Bartmińskiego, Ryszarda Tokarskiego, Lublin,
s. 153-159.
Grzegorczykowa Renata (1986), Warianty tekstowe znaczeń leksykalnych wyrazów, Prace Filolo-
giczne XXXIII, s. 113-120.
 (1990), Pojęcie językowego obrazu S
wiata, [w:] Językowy obraz S
wiata, pod red. Jerzego Bart-
mińskiego, Lublin, s. 41-49.
Habrajska Grażyna (1996), Kategoryzacja a klasyfikacja  potoczne i naukowe widzenie S
wiata,
[w:] Językowa kategoryzacja S
wiata, pod red. Renaty Grzegorczykowej, Anny Pajdzińskiej,
Lublin.
Kalisz Roman (1994), Teoretyczne podstawy językoznawstwa kognitywnego, [w:] Podstawy grama-
tyki kognitywnej, pod red. Henryka Kardeli, Warszawa, s. 65-76.
Kardela Henryk (1990), Ogdena i Richardsa trójkąt uzupełniony, czyli co bada gramatyka kogni-
tywna, [w:] Językowy obraz S
wiata, pod red. Jerzego Bartmińskiego, Lublin, s. 15-40.
Lakoff George (1987), Women, Fire and Dangerous Things, The University of Chicago Press, Chi-
cago.
Maćkiewicz Jolanta (1990a), Wyspa  językowy obraz wycinka rzeczywistoS
ci, [w:] Językowy obraz
S
wiata, pod red. Jerzego Bartmińskiego, Lublin, s. 50-59.
 (1990b), Kategoryzacja a językowy obraz S
wiata, [w:] Językowy obraz S
wiata, pod red. Jerzego
Bartmińskiego, Lublin, s. 50-59.
Nowakowska-Kempna Iwona (1991), Na marginesie książki Anny Wierzbickiej  Lexicography and
Conceptual Analysis  kilka uwag o analizie prototypów, Etnolingwistyka, nr 4, pod red.
Jerzego Bartmińskiego, Lublin, s. 115-128.
Puzynina Jadwiga (1990), Słowo Norwida, Wrocław.
Sambor Jadwiga (1983), O budowie tzw. ciągów definicyjnych (na materiale definicji leksykalnych),
 Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego XL, s. 151-165.
Sambor Jadwiga, Zagrodzka Teresa (1993), Struktura hierarchiczna hiperonimów w eksperymen-
cie psycholingwistycznym (na materiale nazw roS
lin), [w:] O definicjach i definiowaniu, pod
red. Jerzego Bartmińskiego, Ryszarda Tokarskiego, Lublin, s. 305-319.
Tokarski Ryszard (1990), Językowy obraz S
wiata w metaforach potocznych, [w:] Językowy obraz
S
wiata, pod red. Jerzego Bartmińskiego, Lublin, s. 41-49.
 (1995a), Semantyka barw we współczesnej polszczyx
nie, Lublin.
 (1995b), TÅ‚o kulturowe a znaczenia jednostek leksykalnych, [w:] Kreowanie S
wiata w tekstach,
pod red. Andrzeja M. Lewickiego, Ryszarda Tokarskiego, s. 39-58.
Wierzbicka Anna (1985), Lexicography and Conceptual Analysis, Caroma.
 (1990),  Prototypes save : on the uses and abuses of the notion of  prototype in linguistics and
related fields, [w:] Meanings and Prototypes. Studies in Linguistic Categorization, ed. by
S. L. Tschatzidis, London and New York.