Polish
Journal of Radiology
Radiology
Sygnatura: Pol J Radiol, 2003; 68(1):
w w w . P o l R a d i o l . c o m
w
w
w
.
P
o
l
R
a
d
i
o
l
.
c
o
m
ORI GI NAL ARTI CLE
Otrzymano: 2002.05.08
Zastosowanie rezonansu magnetycznego w diagnostyce
Zaakceptowano:2002.07.05
neuroboreliozy
Magnetic resonance in neuroborreliosis
Andrzej Ustymowicz1, Joanna Zajkowska2
1
Zak"ad Radiologii Akademii Medycznej w Bia"ymstoku
2
Klinika Chorób Zakaęnych i Neuroinfekcji Akademii Medycznej w Bia"ymstoku
Adres autora: Andrzej Ustymowicz, Zak"ad Radiologii Akademii Medycznej w Bia"ymstoku, ul. M Sk"odowskiej-Curie 24a, 15-
276 Bia"ystok, tel. [phone], email: [e-mail]
Summary
Background: Magnetic resonance (MR) is commonly used in diagnosing infections of the central nervous
system. The aim of the study is to evaluate central nervous system changes in neuroborre-
liosis patients.
Material/Methods: MR examinations were performed in 44 patients with clinical symptoms, epidemiology and
laboratory tests results of neuroborreliosis.
Results: Abnormalities were detected in 22 patients. Most of them presented cortico-subcortical
atrophy (86%). In 9 cases foci of increased signal in T2-weighted and FLAIR images were
observed in white matter. They were single or multiple, located subcorticaly and paraven-
triculary. In 2 subjects areas of increased signal were found in the brain stem.
Conclusions: Central nervous system abnormalities detected with MR are not specific for Lyme disease.
They can suggest demyelinating lesions and/or gliosis observed in many nervous system di-
sorders (SM, ADEM, lacunar infarcts).
key words: borreliosis " magnetic resonance
Wst´p Celem pracy jest ocena oĘrodkowego uk"adu nerwowego
metodÄ… rezonansu magnetycznego u chorych na neurobore-
JuÅ» ponad 100 lat temu opisywano postacie kliniczne cho- lioz´.
roby, którą w drugiej po"owie lat 70-ych nazwano chorobą
z Lyme (miasteczko w stanie Connecticut, Stany Zjednoczo- Materia" i Metody
ne). W roku 1981 dr Willi Burgdorfer okreĘli" jej czynnik
etiologiczny - kr´tek borrelii (Borrelia burgdorferi) [1]. Cho- Badaniami obj´to grup´ 44 pacjentów (27 kobiet i 17 m´Å»-
roba z Lyme (borelioza) jest wielouk"adową chorobą prze- czyzn) w wieku 18 75 lat (Ęrednio 46), z rozpoznaną na
noszonÄ… przez kleszcze z rodzaju Ixodes. Kliniczna postaç podstawie badaÅ‚
klinicznych i testów immunologicznych
choroby z Lyme przebiegajÄ…ca z objawami zaj´cia uk"adu neuroboreliozÄ….
nerwowego nazywana jest neuroboreliozÄ….
Metoda
Diagnostyka neuroboreliozy opiera si´ g"ównie na bada-
niach laboratoryjnych i testach serologicznych w Ęcis"ym U wszystkich chorych przeprowadzono badania kliniczne
powiÄ…zaniu z wywiadem epidemiologicznym i obrazem kli- oraz oznaczenie poziomu przeciwcia" przeciwko Borrelia
nicznym [2,3]. W diagnostyce chorób zakaęnych oĘrodko- burgdorferi w surowicy krwi (metoda ELISA, Western blot)
wego uk"adu nerwowego (OUN) coraz szersze zastosowanie i p"ynie mózgowo-rdzeniowym (test Anty-Borrelia IgM, IgG
znajdują równieŻ techniki obrazowe, a zw"aszcza badanie firmy Biomedica).
rezonansu magnetycznego (MR).
14
Pol J Radiol, 2003; 68(1): Ustymowicz A et al  Zastosowanie rezonansu magnetycznego w diagnostyce&
Rycina 1. Chory na neuroborelioz´. Badanie MR, obraz FLAIR: zanik Rycina 2. Chory na neuroborelioz´. Badanie MR, obraz T2-zaleÅ»ny: hi-
korowo-podkorowy, hiperintensywne ogniska w wyspie perintensywne ogniska w pniu mózgu.
i w okolicy rogu tylnego komory bocznej. Figure 2. Neuroborreliosis patient. MR examination, T2-weighted ima-
Figure 1. Neuroborreliosis patient. MR examination, FLAIR image: cor- ge: hyperintense foci in brain stem.
tico-subcortical atrophy, hyperintense foci in insula and clo-
se to posterior horn of lateral ventricle.
k"utych przez kleszcze, 5 w ogóle tego faktu nie pami´ta.
Pacjenci zg"aszali róŻnorodne dolegliwoĘci sugerujÄ…ce zaj´-
W badanej grupie pacjentów wykonano badania MR oĘrod- cie uk"adu nerwowego: bóle i zawroty g"owy, zaburzenia
kowego uk"adu nerwowego. Dodatkowo u 1 z nich wykona- koncentracji, zaburzenia pami´ci, snu. Obserwowano rów-
no badanie spektroskopii protonowej rezonansu magne- nieŻ objawy poraŻenia nerwu twarzowego, sporadycznie 
tycznego metodą pojedynczego voxela (1H MRS). Do badał
nerwów obwodowych. Pacjenci zg"aszali takŻe dolegliwoĘci
(MR oraz 1H MRS) wykorzystano system o nat´Å»eniu pola ze strony innych narzÄ…dów i uk"adów (skóry  rumieÅ‚
w´-
1,5 T. drujący, przewlek"e zanikowe zapalenie skóry, bóle kostno-
stawowe, zaburzenia sercowo-naczyniowe).
a) badania MR
Zmiany w obrazie MR oĘrodkowego uk"adu nerwowego
Badania MR wykonano stosujÄ…c rutynowe sekwencje: FSE, stwierdziliĘmy u 22 pacjentów (50%). Najcz´Ä˜ciej obserwo-
FAST oraz sekwencj´ z t"umieniem sygna"u wody  FLAIR. wano zanik korowo-podkorowy (86%). U 9 pacjentów uwi-
Oceniano obrazy T1- (przed i po doŻylnym podaniu Ęrodka doczniono pojedyncze oraz mnogie, hiperintensywne w ob-
kontrastowego), PD oraz T2-zaleŻne, w trzech p"aszczy- razach T2-zaleŻnych i FLAIR, ogniska w istocie bia"ej.
znach. Umiejscowione one by"y oko"okomorowo oraz podkorowo
(Rycina 1). U 2 pacjentów wykazano obecnoĘç hiperinten-
b) badanie 1H MRS sywnych w obrazach T2-zaleŻnych i FLAIR ognisk w pniu
mózgu (Rycina 2). Zmiany te nie ulega"y wzmocnieniu po
Badanie 1H MRS wykonano stosujÄ…c sekwencj´ PRESS, pa- podaniu Ęrodka kontrastowego.
rametry TR=1500 ms, TE=35 ms, a liczba wzbudzeł
wy-
nosi"a 192. Badaniem obj´to obszar istoty bia"ej p"ata czo"o- Przeprowadzone badanie 1H MRS u 52-letniego pacjenta,
wego/voxel wielkoĘci 20×20×20 mm, w obr´bie którego nie z objawami encefalopatii, wykaza"o nieprawid"owe stosun-
wykazano zmian w badaniu MR. W uzyskanym spektrum ki metabolitów w obr´bie ocenianego obszaru OUN (Rycina
oznaczono poziom metabolitów: N-acetyloasparaginianu 3). W porównaniu do parametrów uzyskanych w grupie 25
(NAA), zwiÄ…zków chemicznych zawierajÄ…cych grup´ choli- osób zdrowych stwierdzono podwyÅ»szenie stosunku Lip/Cr,
nową (Cho), kreatyny i fosfokreatyny (Cr), mio-inozytolu Cho/Cr oraz znaczne obniŻenie NAA/Cr. Nie wykazano
(mI), związków t"uszczowych (Lip), kwasu mlekowego (Lac) istotnych róŻnic poziomu mI/Cr, Lac/Cr (Tabela 1). Badanie
oraz obliczono wspó"czynniki: NAA/Cr, Cho/Cr, mI/Cr, MR u tego pacjenta wykaza"o zanik korowo-podkorowy,
Lip/Cr, Lac/Cr. Wyniki porównano do tych, jakie stwierdzo- pojedyncze hiperintensywne (w obrazach T2-zaleŻnych
no w grupie 25 osób zdrowych (grupa kontrolna). i FLAIR) ognisko po"oŻone podkorowo (poza obszarem ba-
dania 1H MRS).
Wyniki
Omówienie
Pacjentów badano oko"o 1 tygodnia  6 lat od zakaŻenia.
W niektórych przypadkach dok"adne ustalenie czasu zaka- Borelioza jest coraz cz´Ä˜ciej rozpoznawanym zakaÅ»eniem
Żenia nie by"o jednak moŻliwe: 7 chorych by"o wielokrotnie uk"adu nerwowego w Polsce. Rejonem endemicznym wy-
15
Original Article Pol J Radiol, 2003; 68(1):
Rycina 3. Chory na neuroborelioz´. Widmo metabolitów oĘrodkowego uk"adu nerwowego uzyskane metodÄ… 1H MRS.
Figure 3. Neuroborreliosis patient. Spectrum of metabolites obtained with 1H MRS in the central nervous system.
Tabela 1. WartoĘci stosunków metabolitów OUN uzyskane metodÄ… 1H MRS w grupie osób zdrowych (n=25) i u chorego na neuroborelioz´.
Table 1. Ratios of CNS metabolites obtained with 1H MRS in healthy subjects (n=25) and neuroborreliosis patient.
NAA/Cr Cho/Cr mI/Cr Lip/Cr Lac/Cr
Grupa kontrolna (n=25) 1,88Ä…0,29 0,77Ä…0,12 0,6Ä…0,18 0,65Ä…0,44 0,09Ä…0,08
Chory na NB 1,43 1,01 0,78 1,32 0
st´powania choroby sÄ… pó"nocno-wschodnie i wschodnie go, atrofii mózgu, wodog"owia komunikujÄ…cego [6 8]. W la-
obszary kraju [4]. Do zaj´cia uk"adu nerwowego dojĘç moÅ»e tach obecnych w diagnostyce schorzeÅ‚
OUN coraz szersze
tuŻ po zakaŻeniu (juŻ w czasie wystąpienia zmian skórnych zastosowanie znajduje badanie rezonansu magnetycznego.
 Erythema migrans), po kilku miesiÄ…cach, a nawet po kil-
ku lub kilkunastu latach. Symptomatologia neuroboreliozy W przeprowadzonych badaniach MR oĘrodkowego uk"adu
jest róŻnorodna, co wynika z lokalizacji kr´tka zarówno nerwowego stwierdziliĘmy wyst´powanie zmian u 50%
w oĘrodkowym, jak i obwodowym uk"adzie nerwowym. chorych. ObserwowaliĘmy zanik korowo-podkorowy, rza-
W przebiegu choroby obserwuje si´ objawy neurologiczne dziej hiperintensywne w obrazach T2-zaleÅ»nych i FLAIR
b´dÄ…ce wynikiem zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, ogniska w istocie bia"ej, po"oÅ»one oko"okomorowo i podko-
zapalenia mózgu i rdzenia, zaj´cia korzeni nerwowych, rowo, ogniska w pniu mózgu. Zmiany o podobnym charak-
nerwów czaszkowych i obwodowych, encefalopatii [2,3,5]. terze stwierdzi" Fernandez i wsp. u 43% chorych [9]. Logi-
Wyst´pujÄ… one u oko"o 10 15% chorych na borelioz´ [2]. gian i wsp. wykazali obecnoĘç zmian ogniskowych jedynie
Niektórzy autorzy podają, Że postacie neurologiczne mogą u 20 30% pacjentów z encefalopatią w przebiegu choroby
si´ rozwinÄ…ç nawet u 40% chorych [3]. z Lyme [10]. W literaturze opisywano ponadto inne, niespe-
cyficzne dla neuroboreliozy obrazy MR oĘrodkowego uk"a-
Tomografia komputerowa jest technikÄ… obrazowÄ… bardzo du nerwowego: obrÄ…czkowato wzmacniajÄ…ce si´ po poda-
przydatną w diagnostyce zakaŻeł
oĘrodkowego uk"adu ner- niu Ęrodka kontrastowego ogniska, podobne do tych, spoty-
wowego, jednak u chorych na neuroborelioz´ zmiany sÄ… kanych w stwardnieniu rozsianym i ostrym rozlanym zapa-
stosunkowo rzadko spotykane w badaniach TK. W pojedyn- leniu mózgu i rdzenia, wzmocnienie opon
czych doniesieniach opisywano wyst´powanie w istocie mózgowo-rdzeniowych, nerwów czaszkowych [11 13]. Nie-
bia"ej ognisk hipodensji oko"okomorowej i podkorowej, oka- którzy autorzy sugerujÄ…, Å»e zakaÅ»enie kr´tkiem Borrelia
zyjnie wzmacniajÄ…cych si´ po podaniu Ęrodka kontrastowe-
16
Pol J Radiol, 2003; 68(1): Ustymowicz A et al  Zastosowanie rezonansu magnetycznego w diagnostyce&
burgdorferi moÅ»e byç nawet przyczynÄ… udaru niedokrwien- PIÅ›MIENNICTWO
nego [14].
1. Reik L: Lyme disease. In: Scheld WM, Whitley RJ, Durack DT
(eds.): Infections of the central nervous system. Raven Press, New
W przeprowadzonych badaniach podj´liĘmy równieÅ» prób´
York, 1991; 657-689
zastosowania w diagnostyce choroby z Lyme spektroskopii
2. Steere AC: Lyme disease. N Engl J Med, 2001; 345: 115-125
protonowej rezonansu magnetycznego. Informacje uzyska-
3. Zajkowska J, Hermanowska-Szpakowicz T, Kondrusik M et al:
ne za pomocÄ… tej techniki sÄ… unikalne, poniewaÅ» dostarcza-
Neurologiczne postacie choroby z Lyme. Pol Merk Lek, 2000; 9(5):
jÄ… danych na temat metabolizmu badanej struktury  OUN.
584-588
Badanie 1H MRS umoŻliwia wykazanie zmian we wczesnej
4. Pancewicz S, Kondrusik M, Zajkowska J et al: Epidemiologia
choroby z Lyme. Medycyna Pracy, 1999; 4: 315-320
fazie choroby, podczas gdy obraz MR jest jeszcze prawid"o-
wy. Jej przydatnoĘç opisywano m. in. w diagnostyce ropni 5. Oschmann P, Dorndorf W, Hornig C et al: Stages and syndromes
of neuroborreliosis. J Neurol, 1998; 245: 262-272
mózgu, gruęliczaków, chorobie Creutzfeldta-Jakoba, zaka-
6. Kohler J, Kern U, Kasper J et al: Chronic central nervous system
Żeniach HSV, HCV, HIV [15 17]. W zbadanym przypadku
involvement in Lyme borreliosis. Neurology, 1988; 38: 863-867
52-letniego pacjenta stwierdziliĘmy podwyŻszenie poziomu
7. Tarasów E, Ustymowicz A, Zajkowska J et al: Neuroborelioza:
Lip/Cr, Cho/Cr oraz obniŻenie NAA/Cr. Zmiany te stwierdzo-
badania obrazowe OUN (CT i MR) u 14 chorych. Neurol
no w tej cz´Ä˜ci mózgu, w której nie obserwowano zmian
Neurochir Pol, 2001; 5: 803-813
ogniskowych w badaniu MR. Wykazane nieprawid"owoĘci
8. Wokke JHJ, van Gijn J, Elderson A et al: Chronic forms of Borrelia
burgdorferi infection of the nervous system. Neurology, 1987; 37:
poziomu metabolitów sugerowaç mogÄ… przewlek"y proces
1031-1034
zapalny z zanikiem komórek nerwowych/zaburzenia ich
9. Fernandez RE, Rothberg M, Ferencz G et al: Lyme disease of the
funkcji. Wzrost poziomu Cho/Cr oraz obniŻenie NAA/Cr ob-
CNS: MR imaging findings in 14 cases. AJNR Am J Neuroradiol,
serwowano takŻe w przebiegu zmian demielinizacyjnych
1990; 11: 479-781
[18]. Przeprowadzone badanie spektroskopowe jest bada-
10. Logigian EL, Kaplan RF, Steere AC: Chronic neurologic
niem wst´pnym i nie pozwala na jednoznaczne wyciÄ…gni´- manifestations of Lyme disease: encephalopathy, polyneuropathy
and leukoencephalitis. N Engl J Med, 1990; 323: 1438-1444
cie wniosków. Celowym wydaje si´ przeprowadzenie dal-
11. Demaerel P, Wilms G, Van Lierde S et al: Lyme disease in
szych badał
1H MRS, na wi´kszej grupie chorych.
childhood presenting as primary leptomeningeal enhancement
without parenhymal findings on MR. AJNR Am J Neuroradiol,
MnogoĘç obrazów obserwowanych i opisywanych w bada-
1994; 15: 302-304
niach MR oraz zmiany stwierdzone w badaniu 1H MRS wy- 12. Nelson JA, Wolf MD, Yuh WTC et al: Cranial nerve involvement
with Lyme borreliosis demonstrated by magnetic resonance
daje si´ odzwierciedlaç z"oÅ»onoĘç wyników badaÅ‚
histopa-
imaging. Neurology, 1992; 42: 671-673
tologicznych u tych chorych. Bertrand i wsp. mikroskopo-
13. Vanzieleghem B, Lemmerling M, Carton D et al: Lyme disease in a
wo obserwowali nacieki limfocytarne, rozlane i grudkowe
child presenting with bilateral facial nerve palsy: MRI findings and
pobudzenie mikrogleju, uogólnione stan gąbczasty tkanek,
review of the literature. Neuroradiol, 1998; 40: 739-742
rozlanÄ… demielinizacj´ istoty bia"ej pó"kul mózgu i móŻdÅ»ku
14. Defer G, Levy R, Brugieres P et al: Lyme disease presenting as
oraz glioza astrocytowa, jako charakterystyczne cechy hi- stroke in the vertebrobasilar territory: MRI. Neuroradiol, 1993; 35:
529-531
stologiczne w badanych przypadkach chorych na neurobo-
15. Cecil KM, Lenkinski RE: Proton MR spectroscopy in inflammatory
relioz´. W pojedynczych przypadkach stwierdzili ponadto
and infectious brain disorders. Neuroimaging Clin N Am, 1998; 8:
rozsiane, oko"onaczyniowe zmiany zwyrodnieniowe w isto-
863-880
cie bia"ej pó"kul mózgu i móŻdŻku, zmiany zapalne w ją-
16. Forton DM, Allsop JM, Main J et al: Evidence for a cerebral effect
drach i korzeniach nerwów czaszkowych [19]. Obraz zmian
of the hepatitis C virus. Lancet, 2001; 358: 38-39
histologicznych o podobnym charakterze obserwowali rów- 17. Tracey I, Carr CA, Guimaraes AR et al: Brain choline-containing
compounds are elevated in HIV-positive patients before the onset
nieÅ» Kobayashi i wsp [20].
of AIDS dementia complex: A proton magnetic resonance
spectroscopic study. Neurology, 1996; 46: 783-788
Wnioski
18. Falini A, Calabrese M, Filippi M et al: Benign versus secondary-
progressive multiple sclerosis: the potential role of proton MR
1. Obserwowane w badaniach MR zmiany (zanik korowo- spectroscopy in defining of the nature of disability. AJNR Am J
Neuroradiol, 1998; 19: 223-229
podkorowy, hiperintensywne ogniska w istocie bia"ej,
19. Bertrand E, Szpak GM, Pi"kowska E et al: Central nervous system
ogniska w pniu mózgu) nie są specyficzne dla choroby
infection caused by Borrelia burgdorferi. Clinico-pathological
z Lyme.
correlation of three post-mortem cases. Folia Neuropathol, 1999;
37: 43-51
2. Diagnostyka róŻnicowa opisanych zmian uwzgl´dniaç
20. Kobayashi K, Mizukoshi C, Aoki T et al: Borrelia burgdorferi-
seropositive chronic encephalomyopathy: Lyme neuroborreliosis?
powinna moÅ»liwoĘç zakaÅ»enia pacjenta kr´tkiem Borre-
An autopsied report. Dement Geriatr Cogn Disord, 1997; 8: 384-
lia burgdorferi, zw"aszcza w rejonach endemicznych.
390
17