tekst
lek. Magdalena Sokalska-Jurkiewicz
Zakład Reumatologii Akademii Medycznej im. Piastów R
ląskich we Wrocławiu
klinika reumatologia
Opieka merytoryczna:
prof. dr hab. Jacek Szechiński,
konsultant krajowy w dziedzinie
reumatologii
Borelioza
Mimo ogromnego postępu, jaki dokonał się w dziedzinie chorób zakax
nych, niektóre in-
fekcje nadal budzą wiele kontrowersji i są przedmiotem intensywnych badań oraz licznych
sporów naukowych. Do takich schorzeń można zaliczyć boreliozę.
zęS
ć lekarzy, w tym Infectio- ka oraz w formach przetrwalnikowych (cy-
Etiologia
us Diseases Society of Ameri- sty, sferoplasty i blebs) [13]. Forma krętka
ca (IDSA)  Amerykańskie Czynnikiem etiologicznym boreliozy są jest cienka, giętka i skręcona spiralnie oraz
Towarzystwo Chorób Zakax
- bakterie z rzędu Spirochaetales (krętki), ro- wyposażona w peryplazmatyczne wici
Cnych, uważa, że jest to infek- dziny Spirochaetaceae, rodzaju Borrelia, ga- umożliwiające ruch postępowy. Osiąga
cja możliwa do wyleczenia pojedynczym tunku B. burgdorferi, B. garinii i B. afzelii, długoS
ć od 8 do 22 mikrometrów. Formy
antybiotykiem w ciągu kilku tygodni, do- nazywane łącznie Borrelia burgdorferi sensu przetrwalnikowe są okrągłe, nieruchliwe
legliwoS
ci zaS
utrzymujące się mimo le- lato [7]. Najnowsze badania wykazały, że B. i pozbawione S
ciany komórkowej, a zatem
czenia traktuje jako zespół poboreliozowy, burgdorferi mogą występować w różnych niewrażliwe na działanie antybiotyków be-
niebędący wskazaniem do antybiotykote- postaciach morfologicznych  w formie kręt- talaktamowych. Na szczęS
cie dla pacjen-
rapii [3]. W opozycji do nich stoi druga tów, istnieją doniesienia, że ulegają one
grupa lekarzy, wraz z International Lyme zniszczeniu pod wpływem metrodnidazolu
and Associated Diseases Society (ILADS), i tynidazolu [4]. W organizmie człowie-
postulujących długotrwałą i wielolekową ka, w zależnoS
ci od warunków ze-
terapię boreliozy, także w przypad- wnętrznych, komórki bakterii mogą
kach przewlekłych [4]. wielokrotnie zmieniać swoją
formę. Zjawisko to może
tłumaczyć opornoS
ć
Klasyczna definicja
krętków na antybio-
Borelioza (choroba z Lyme, tyki, zmiany w natę-
krętkowica kleszczowa) jest od- żeniu objawów
zwierzęcą układową chorobą
zakax
ną wywoływaną przez
bakterie z rodzaju Borrelia.
22 pax
dziernika 2007 r. 41
4
1
klinika reumatologia
choroby i w odpowiedzi immunologicznej itp.) lub objawy stawowe (zapalenie błony
Objawy kliniczne
(włącznie z seronegatywnoS
cią) [8, 10, 3]. maziowej) oraz
Poszczególne szczepy B. burgdorferi Wczesna faza choroby 3) infekcja B. burgdorferi jest nadal ak-
różnią się znacznie zdolnoS
cią do syntezy be- Po okresie inkubacji, trwającym około tywna, mimo wczeS
niejszego leczenia
talaktamaz i antygenowoS
cią. Ponadto bakte- 1 3 tygodnie, wokół miejsca ukąszenia antybiotykiem.
rie te potrafią przeżyć wewnątrz niektórych przez kleszcza może się pojawić charaktery- Do rozpoznania póx
nej boreliozy wy-
komórek gospodarza, takich jak makrofagi, styczne zaczerwienienie, rozszerzające się magane jest spełnienie wszystkich 3 kryte-
limfocyty, komórki endothelium, neurony obwodowo i ulegające przejaS
nieniu w cen- riów jednoczeS
nie.
czy fibroblasty. Mogą opłaszczać się błoną trum. Zmiana jest bolesna, ocieplona i wypu- Oprócz objawów stawowych i neurolo-
komórkową gospodarza i syntezować gliko- kła. Nosi nazwę rumienia wędrującego (ery- gicznych, dla tego etapu choroby charakte-
proteinę umożliwiającą ochronną enkapsula- thema migrans EM) i pojawia się u mniej niż rystyczna jest neuropatia o typie rękawi-
cję. Ponadto najnowsze publikacje sugerują, 50% chorych [5]. Często towarzyszą jej ob- czek i/lub pończoch oraz skórne zmiany
że krętki wytwarzają rozpuszczalną w tłusz- jawy grypopodobne. Niestety, u częS
ci cho- zapalne, które noszą nazwę acrodermatitis
czach neurotoksynę, która jest prawdopodob- rych EM wygląda nietypowo, nie występuje atrophicans, pojawiają się niesymetrycznie
nie odpowiedzialna za wiele objawów neuro- w ogóle lub zostaje przeoczony  wtedy in- i powodują S
cieczenie oraz zanik skóry na
logicznych [4]. fekcja rozwija się niepostrzeżenie. zajętych obszarach [2].
Wszystkie te mechanizmy sprawiają, że B. Drugą zmianą skórną, zdecydowanie Szereg innych objawów, które można
burgdorferi są bardzo trudnym przeciwnikiem rzadszą, jest limfocytoma  niewielki guzek wiązać z przewlekłą infekcją Borrelia, za-
dla ludzkiego układu odpornoS
ciowego. o S
rednicy 1 5 cm, nieco ciemniejszy od oto- prezentowano w tab. 1 [4]. Ogromna różno-
Borrelia burgdorferi sensu stricto, występu- czenia, często umiejscowiony w uchu lub na rodnoS
ć tych objawów utrudnia postawienie
jąca na całym S
wiecie (a jako jedyny gatunek gruczole piersiowym. rozpoznania boreliozy w tym okresie.
w USA), wywołuje głównie dolegliwoS
ci sta- W przypadku niepodjęcia leczenia prze-
wowe. Borrelia garini  występuje głównie ciwbakteryjnego infekcja przechodzi w fazę
Diagnostyka
w Europie Zachodniej i najczęS
ciej wywołuje rozsianą, powodując wystąpienie u chorego
objawy ze strony układu nerwowego, a Borre- objawów wtórnych [2]. Badania serologiczne
lia afzeli pojawia się głównie w Europie cen- Badania serologiczne polegają na wykry-
tralnej i Skandynawii, powodując przewlekłe Objawy wtórne waniu wytworzonych przez chorego przeciw-
zmiany skórne. Pojawiają się od 2 tygodni do kilku mie- ciał w klasie IgM i IgG skierowanych prze-
Naturalnym rezerwuarem Borrelia są małe sięcy od zakażenia. NajczęS
ciej występuje ciwko B. burgdorferi. Ich wyniki mają jednak
gryzonie, ale zarażone mogą być różne inne zapalenie stawów, zaburzenia neurologiczne ograniczone znaczenie, gdyż przeciwciała po-
gatunki kręgowców. Na człowieka krętki prze- i kardiologiczne, choć mogą pojawić się ob- jawiają się w surowicy dopiero kilka tygodni
noszone są przez kleszcze z rodzaju Ixodes. jawy wskazujące na uszkodzenie każdego po zakażeniu, a poza tym podczas trwania in-
Zazwyczaj, aby doszło do zakażenia, kleszcz układu w organizmie, dlatego boreliozę kla- fekcji bakteria może kilkakrotnie zmieniać
musi pozostać w skórze przez kilka godzin, syfikuje się jako chorobę układową. miejsce pobytu (np. z krwi do centralnego
dlatego częsta kontrola i szybkie usuwanie Zapalenie stawów najczęS
ciej obejmuje układu nerwowego lub płynu stawowego), co
kleszczy należą do działań profilaktycznych niesymetrycznie duże stawy obwodowe. ma istotny wpływ na stężenie przeciwciał
boreliozy [2]. W jego przebiegu dochodzi do zapalenia w surowicy. Ilustracją do powyższych danych
Ostatnio publikowane są doniesienia suge- maziówki z bogatobiałkowym wysiękiem jest badanie wykonane przez polskich na-
rujące możliwoS
ć przenoszenia infekcji Borre- i infiltracją granulocytami. Ma charakter ukowców, w którym wykazali oni niskie lub
lia z człowieka na człowieka podczas kontak- nawrotowy i wymaga różnicowania z sero- zerowe stężenia przeciwciał u chorych z obec-
tów seksualnych, karmienia piersią i na drodze negatywnym rzs, w odróżnieniu od które- nymi żywymi krętkami w płynach ciała [11].
wertykalnej [1]. go rzadko powoduje trwałe zniekształce-
nia stawów. ELISA
Zaburzenia neurologiczne najczęS
ciej po- W większoS
ci krajów jest to najczęS
ciej
Koinfekcje
legają na nawracającym limfocytarnym za- używana metoda diagnostyczna w przy-
Wiele badań dowodzi, że krętki Borre- paleniu opon mózgowo-rdzeniowych, neu- padku podejrzenia boreliozy [6]. Niestety,
lia nie są jedynymi czynnikami infekcyj- ropatiach obwodowych i zapaleniu korzeni testy ELISA mają bardzo niską czułoS
ć
nymi przenoszonymi przez kleszcze [4]. nerwowych. Natomiast objawy kardiolo- i dają w wielu przypadkach wyniki fałszy-
Mogą to być również różne gatunki Babe- giczne przebiegają w postaci postępującej wie ujemne, o czym należy pamiętać przy
sia, Ehrlichia, Anaplasma, Bartonella i in- kardiomiopatii i zaburzeń przewodnictwa ich interpretacji.
ne. Naukowcy nie są jednak zgodni co do w obrębie mięS
nia serca, do bloków całkowi-
częstoS
ci występowania koinfekcji, czyli tych włącznie [6]. Na tym etapie choroby Western Blott
zakażenia pojedynczej osoby kilkoma EM może pojawić się wieloogniskowo. Badanie polega na rozdziale w żelu im-
drobnoustrojami podczas pojedynczego pregnowanym różnymi antygenami B.
ugryzienia. IDSA uważa je za stosunkowo Póx
na (przewlekła) faza choroby burgdorferi białek zawartych w surowicy
rzadkie, natomiast ILADS za częste, a co W rozpoznawaniu przewlekłej fazy bore- krwi. Często daje wyniki dodatnie u cho-
więcej  będące przyczyną cięższego i nie- liozy dr Burrascano proponuje następujące rych z ujemnym testem ELISA, gdyż jest
typowego przebiegu choroby. Z tego po- kryteria: od niego czulsze.
wodu lekarze należący do ILADS propo- 1) choroba jest obecna przynajmniej przez
nują rutynowe wykonywanie testów w kie- rok, PCR (Polymerase chain reaction)
runku zakażenia Babesia, Bartonella 2) przewlekle występują poważne zaburze- i Real-Time PCR
i Ehrlichia u pacjentów z oporną na lecze- nia neurologiczne (zapalenie mózgu, en- Obie metody opierają się na wykryciu
nie lub atypową boreliozą [4]. cefalopatia, zapalenie opon mózgowych bakteryjnego DNA za pomocą jego ampli-
22 pax
dziernika 2007 r.
42
4
2
klinika reumatologia
wziąć pod uwagę wyniki testów laborato-
Tabela 1. Objawy przewlekłej infekcji Borrelia
ryjnych i reakcję na antybiotykoterapię
Ogólne Gorączki, poty, dreszcze, fale gorąca z nieznanych powodów
Zmiana masy ciała [4]. Warto pamiętać, że ujemne wyniki ba-
Zmęczenie, osłabienie
dań laboratoryjnych nie wykluczają scho-
Bólowe Bóle głowy, gardła, żołądka, jąder, bioder, żeber, w klatce piersiowej
rzenia.
Układ Powiększenie gruczołów
wydzielniczy Nieregularna menstruacja
Leczenie
Galactorrhea, bóle piersi
Stawy i mięS
nie Bóle, obrzęki, sztywnoS
ć stawów
Wytyczne IDSA
SztywnoS
ć karku
Wg naukowców opracowujących wytycz-
Bóle, kurcze i tiki mięS
ni
ne IDSA, ani testy serologiczne, ani rutynowa
Kardiologiczne Krótki oddech, kaszel
podaż antybiotyków w przypadku ugryzienia
Palpitacje serca, zmienny puls,
przez kleszcze nie są konieczne. JeS
li zaistnie-
Bloki przedsionkowo-komorowe
Szmer nad sercem
ją konkretne okolicznoS
ci (kleszcz należał do
Układ nerwowy Kłucie, utrata czucia, palenie, przeszywające bóle
gat. I. scapularis i pozostawał w skórze mini-
i narządy zmysłów Paraliż twarzy (Bella)
mum 36 godzin, upłynęło mniej niż 72 godzi-
Podwójne, rozmyte widzenie, plamy, nadwrażliwoS
ć na S
wiatło
ny od usunięcia kleszcza, na danym teryto-
Dzwonienie, bóle uszu, nadwrażliwoS
ć na dx
więk
Nasilona choroba lokomocyjna, zawroty głowy, utrata równowagi rium minimum 20% kleszczy jest zakażonych
LekkomyS
lnoS
ć, otumanienie
B. Burgdorferi oraz leczenie nie jest przeciw-
Drżenia
wskazane) dopuszczalne jest podanie poje-
Zaburzenia koncentracji
dynczej dawki doksycykliny (200 mg dla do-
Zaburzenia pamięci
rosłego) celem prewencji boreliozy.
Zaburzenia orientacji przestrzennej
Problemy z wymową i pisaniem
W jej leczeniu wskazane są następujące an-
Zmiany nastroju, drażliwoS
ć, depresje
tybiotyki (w standardowych dawkach)  do-
Zaburzenia snu
ustne: doksycyklina, amoksycylina i cefurok-
Alkohol Nadmierna reakcja na alkohol
sym oraz dożylne: ceftriakson, cefotaksym
Skórne Wypadanie włosów
i penicylina G. Forma podania leku oraz czas
Układ Podrażniony pęcherz lub zakłócenie jego działania
trwania terapii uzależnione są od stadium
moczowo-płciowy Utrata sprawnoS
ci seksualnej lub libido
i manifestacji klinicznej zakażenia, jednakże
Układ pokarmowy Zmiana czynnoS
ci jelit (zaparcia lub biegunki)
nie przekraczają 4 tygodni, np. neuroborelioza
wymaga leczenia dożylnego przez 10 28 dni.
fikacji, czyli powielenia. Wynik pozytyw- je wiąże się z testem stworzonym przez dr Powtórzenie terapii jest zalecane wyłącznie
ny jest dowodem S
wiadczącym o obecno- Whitaker w Bowen na Florydzie. Nosi on w przypadku póx
nej boreliozy z objawami
S
ci bakterii w badanej próbce. W Real-T- nazwę Q-RIBb (Quantitative Rapid Identi- stawowymi lub neuroboreliozy z udokumen-
ime PCR używa się dodatkowo sond zna- fication of Borrelia burgdorferi) i polega towaną obecnoS
cią krętka. JeS
li mimo ponow-
kowanych fluorescencyjnie, co znacznie na wykonaniu serii rozcieńczeń pełnej nego leczenia zapalenie stawów utrzymuje
zwiększa czułoS
ć badania. krwi po dodaniu do niej znakowanego flu- się, a wynik PCR z płynu stawowego jest
orescencyjnie przeciwciała. Naukowcy ujemny, zaleca się leczenie objawowe: nieste-
Lyme Urine Antigen Test (LUAT) z Bowen Lab twierdzą, że do tej pory test roidowe leki przeciwzapalne, antyreumatycz-
and Lyme DOT-BLOT Assay dawał wynik dodatni u 100% pacjentów ne leki modyfikujące przebieg choroby (np.
for Antigen (LDA) z boreliozą zdiagnozowanych klinicznie. hydroksychlorochina), miejscową podaż kor-
Testy te wykrywają obecnoS
ć antygenu Ostatecznego potwierdzenia obecnoS
ci tykosteroidów lub synowektomię. IDSA nie
B. burgdorferi w moczu pacjenta. Test krętka w organizmie można też dokonać zaleca stosowania w leczeniu między innymi:
LUAT został wprowadzony jako pierwszy, na podstawie badania histopatologicznego metronidazolu, wankomycyny, cholestyrami-
test LDA jest natomiast nowoczeS
niejszy, lub hodowli komórkowych, jednakże jest ny ani specyficznej suplementacji diety, nie
prostszy do wykonania i oparty na wizual- to na tyle trudne, że do standardowej dia- dopuszcza także leczenia skojarzonego i tera-
nej reakcji barwnej. gnostyki nie może być wykorzystane. pii długoterminowej [12].
W doS
wiadczeniach naukowych prze-
prowadzonych w Kalifornii, 30% pacjen- Wytyczne ILADS
Rozpoznanie
tów z chorobą Lyme (rumieniem wędrują- Zalecenia badaczy zgrupowanych
cym) miało dodatni test LUAT, a tylko Diagnoza boreliozy stawiana jest na w ILADS znacznie różnią się od wytycznych
u 8% wykryto obecnoS
ć przeciwciał prze- podstawie objawów klinicznych, ponie- IDSA. ILADS podkreS
la, że niewłaS
ciwie le-
ciwko B. burgdorferi w surowicy. Ponadto waż żaden z dostępnych testów diagno- czona infekcja B. burgdorferi ma tendencję do
test LUAT był dodatni w każdej z 3 faz stycznych w 100% nie potwierdza ani nie nawracania, przechodzenia w fazę przewlekłą
choroby w opozycji do badań serologicz- wyklucza zakażenia. Podczas stawiania i staje się oporna na leczenie, stąd konieczne
nych pozytywnych zazwyczaj tylko przez rozpoznania trzeba wziąć pod uwagę pełny jest stosowanie agresywnej terapii od momen-
pewien czas [9]. obraz kliniczny oraz wykluczyć inne moż- tu wniknięcia krętka do organizmu człowieka.
liwe schorzenia o podobnej symptomato- Ze względu na możliwe skutki zdrowotne
Inne logii. Należy wypytać pacjenta o możliwą przewlekłej boreliozy wskazane jest podjęcie
Ze względu na niedoskonałoS
ć wszyst- ekspozycję na kleszcze, pojawianie się leczenia już przy wysoce prawdopodobnym
kich powyższych metod diagnostycznych, zmian skórnych lub jakichkolwiek nowych podejrzeniu choroby. Wg dr. Burrascano, jed-
nadal prowadzone są intensywne badania problemów zdrowotnych, szczególnie nego z twórców wytycznych, prawdopodo-
nad nowymi rozwiązaniami. Duże nadzie- w cyklach dwutygodniowych, a następnie bieństwo infekcji jest duże, jeS
li kleszcz
22 pax
dziernika 2007 r. 43
4
3
klinika reumatologia
pochodził z obszarów endemicznych, tkwił mentu cały czas prowadzone są intensywne
w ciele kilka godzin, był wypełniony krwią badania naukowe nad wyjaS
nieniem etiopato-
lub nie został usunięty w całoS
ci. W takich sy- genezy i opracowaniem skutecznej terapii tej
tuacjach konieczne jest leczenie doustnym an- choroby. Nadal jednak istnieje bardzo wiele
tybiotykiem przez 28 dni [4]. niewiadomych. R
rodowiska lekarskie i na-
W przypadku rozpoznanej boreliozy czas ukowe istotnie różnią się w spojrzeniu na bo-
trwania terapii nie powinien być ustalany od- reliozę, co przekłada się na konstruowane
górnie (na np. 28 dni proponowane przez przez specjalistów wytyczne diagnostyczno-
IDSA), ale raczej zależny od odpowiedzi kli- -terapeutyczne. Różnice te są tak duże, że do-
nicznej. Preparat antybiotykowy oraz drogę chodzi do powstawania sprzecznych zaleceń,
jego podania należy dobierać z jednej strony co wprowadza niepożądany chaos i rzutuje na
biorąc pod uwagę stopień ciężkoS
ci choroby, relacje pomiędzy lekarzem a pacjentem. Nale-
a z drugiej  stan kliniczny pacjenta, jego wiek ży mieć nadzieję, że wkrótce uda się wyjaS
nić
i ewentualne alergie, inne schorzenia i stoso- obecne wątpliwoS
ci i będzie możliwe stwo-
wane leczenie oraz tolerancję możliwych rzenie jednolitych kryteriów diagnostyczno-
skutków ubocznych, dane epidemiologiczne, -terapeutycznych, pozwalających na pełne
koszt terapii i inne czynniki. Zazwyczaj tera- wyleczenie pacjenta z infekcji B. burgdorferi
pię rozpoczyna się od preparatu doustnego. w każdym stadium. %
Do doustnych antybiotyków I rzutu zali-
czono amoksycylinę, azytromycynę, cefurok-
PiS
miennictwo
sym, klarytromycynę, doksycyklinę i tetracy-
1. Bach G.:  Recovery of Lyme spirochetes by PCR in se-
klinę. Antybiotyki dożylne należy zastosować men samples of previously diagnosed Lyme disease pa-
tients . International Scientific Conference on Lyme Dise-
w przypadku przewlekłej, nawrotowej i opor-
ase, April 2001
nej na leczenie boreliozy oraz w leczeniu wy-
2. Bannister B. A., Begg N. T., Gillespie S. H.:  Choroby
zakax
ne . Wydanie I polskie pod redakcją J. Juszczyka.
branych manifestacji, takich jak boreliozowe
Wydawnictwo Medyczne Urban&Partner, Wrocław 1998
zapalenie opon mózgowych czy zapalenie sta-
3. Brorson O, Brorson S.:  A Rapid Method for Genera-
wów. Do niedawna dożylnie stosowano wy-
ting Cystic Forms of Borrelia burgdorferi, and Their Rever-
sal to Mobile Spirochetes . APMIS 1998, 106 (12):
łącznie ceftriakson, cefotaksym i penicylinę,
1131 1141
ostatnio udowodniono też skutecznoS
ć imi-
4. Burrascano J. J.:  Advanced Topics in Lyme Disease
penemu, azytromycyny i doksycykliny. Diagnostic Hints and Treatment Guidelines for Lyme and
other  Tick Borne Illnesses . Fifteenth Edition, Copyright
Ostatnią drogą podawania antybiotyków,
September 2005, ILADS
stosowaną wyłącznie w przypadku pacjen- ny komórkowej i zdolnymi do przeżycia we-
5. Cameron D., Gaito A., Harris N., Bach G., Bellovin S.,
Bock K., Bock S., Burrascano J., Dickey C., Horowitz R.,
tów z licznymi nawrotami po terapii doustnej wnątrz leukocytów fagocytujących, a jako że
Phillips S., Meer-Scherrer L., Raxlen B., Sherr V., Smith
i dożylnej, jest podaż domięS
niowa prepara- niektóre postacie morfologiczne Borrelia
H., Smith P., Stricker R.:  The International Lyme and As-
tu benzylopenicyliny. burgdorferi również nie posiadają S
ciany i pa- sociated Diseases Society Evidence-based guidelines for
the management of Lyme disease . Expert Rev. Anti--
W momencie gdy monoterapia nie przy- sożytują wewnątrzkomórkowo, protokół
infect. Ther. 2 (1), (2004)
niosła efektu, szczególnie w leczeniu wybra- Marshalla zaczął być stosowany w leczeniu
6. Cutler S.:  Pitfalls in the laboratory diagnosis of Lyme
nych manifestacji przewlekłej i nawrotowej boreliozy. borreliosis . 2nd European Symposium on Lyme Borrelio-
sis. A NATO advanced research workshop. United King-
boreliozy, podaje się terapię skojarzoną. Schemat składa się z 3 faz. W pierwszej
dom, 19 20 May 1993. Abstracts. Ann Rheum Dis
Dawki antybiotyków wg znacznej częS
ci ba- stosuje się bloker receptora angiotensyny II
1993; 52; 387 412;
7. Flisiak R., Szechiński J.:  Choroby odkleszczowe .
dań klinicznych powinny być wyższe od (olmesartan) oraz antybiotyk (minocyklinę),
Szczeklik A.  Choroby wewnętrzne Wydanie I Kraków
standardowych, np. 300 400 mg doksycykli- ponadto konieczne jest unikanie słońca i wita-
2006 2141 2150
ny na dobę. Leczenie powinno się kontynu- miny D. W trakcie kolejnych faz przyjmuje
8. Gruntar I., Malovrh T., Murgia R., Cinco M.:  Conver-
sion of Borrelia garinii cystic forms to motile spirochetes
ować przez pewien czas po całkowitym ustą- się różne kombinacje dodatkowych antybioty-
in vivo . APMIS 2001; 109 (5): 383 8
pieniu objawów. Praktyka kończenia leczenia ków. Naukowcy z grupy dr. Marshalla prowa-
9. Harris N. S., Stephens B. G.:  Detection of Borrelia
mimo braku ustąpienia objawów u chorych dzą internetowe forum, za pomocą którego burgdorferi Antigen in Urine from Patients with Lyme Bor-
reliosis . Journal of Spirochetal and Tick-Borne Diseases
z przewlekłą boreliozą nie jest już zalecana. przekazują zainteresowanym pacjentom
Volume 2, Number 2; 1995
Pomimo właS
ciwego leczenia, borelioza szczegóły terapii. Niestety, wciąż brak jest ba-
10. Murgia R., Piazzetta C., Cinco M.:  Cystic forms of
Borrelia burgdorferi sensu lato: induction, development,
ma tendencje do nawracania, dlatego cho- dań klinicznych weryfikujących skutecznoS
ć
and the role of RpoS . Wien Klin Wochenschr. 2002; 31;
rzy powinni pozostawać pod stałą obser- protokołu, co w zasadzie uniemożliwia odnie-
114 (13 14): 574 9.
wacją. Ze względu na duże ryzyko prze- sienie się do niego w sposób naukowy. Ostat- 11. Tylewska-Wierzbanowska S., Chmielewski T.:  Limita-
tion of serologic testing for Lyme borreliosis: evaluation
trwałej infekcji, stosowanie kortykostero- nio jednak dr Marshall opublikował pojedyn-
of ELISA and western blot in comparison with PCR and
idów nie jest zalecane [5]. cze prace na temat podstaw immunologicz-
culture methods . 2002 Wien Klin Wochenschr, 114
nych swojego protokołu, co potwierdza na- (13 14): 601 5
12. Wormser G. P., Dattwyler R. J., Shapiro E. D., Halpe-
Protokół Marshalla ukowy charakter działalnoS
ci grupy i pozwala
rin J. J., Steere A. C., Klempner M. S., Krause P. J., Bak-
Osobną kwestię w tematyce terapii borelio- mieć nadzieję na uzyskanie podpartych bada-
ken J. S., Strle F., Stanek G., Bockenstedt L., Fish D.,
Dumler J. S. and Nadelman R. B.:  The Clinical Asses-
zy stanowi tzw. protokół Marshalla. Jest to niami dowodów na skutecznoS
ć działania
sment, Treatment, and Prevention of Lyme Disease, Hu-
schemat leczniczy, opracowany przez zespół schematu [14].
man Granulocytic Anaplasmosis, and Babesiosis: Clinical
naukowców pod kierownictwem Trevora
Practice Guidelines by the Infectious Diseases Society of
America Clinical Infectious Diseases 2006 ; 43:
Marshalla, służący do leczenia chorób, które Podsumowanie
1089 134
cechuje odpowiedx
immunologiczna typu Boreliozę jako jednostkę chorobową za-
13. Zajkowska J. M. Hermanowska-Szpakowicz T.:  New
Th1. Wg dr. Marshalla, u podłoża tych chorób częto rozpoznawać stosunkowo niedawno, bo aspects of the pathogenesis of Lyme disease . Przegl
Epidemiol 2002, 56 Suppl 1: 57 67
leżą infekcje bakteriami pozbawionymi S
cia- dopiero w latach 70. XX wieku. Od tego mo-
14. www.marshallprotocol.com
22 pax
dziernika 2007 r.
44
4
4