Raport '98 - ZAGROŻENIA ŚRODOWISKA LEŚNEGO




III. ZAGROŻENIA ŚRODOWISKA LEŚNEGO
1. Rodzaje zagrożeń
Zagrożenie środowiska leśnego w Polsce należy do najwyższych w
Europie. Wynika to ze stałego, równoczesnego oddziaływania wielu czynników
powodujących niekorzystne zjawiska i zmiany w stanie zdrowotnym lasów.
Negatywnie oddziałujące czynniki, określane często jako stresowe, można
sklasyfikować z uwzględnieniem:


- pochodzenia, jako: abiotyczne, biotyczne i
antropogeniczne;
- charakteru oddziaływania, jako: fizjologiczne, mechaniczne i
chemiczne;
- długotrwałości oddziaływania, jako: chroniczne i
okresowe;
- roli, jaką odgrywają w procesie chorobowym, jako:
predyspozycyjne, inicjujące i współuczestniczące.
W syntetycznej ocenie stanu zagrożenia lasów najbardziej
wyrazisty obraz przedstawia analiza uwzględniająca pochodzenie zjawisk
stresowych (zestawienie).
Czynniki stresowe oddziałujące na środowisko leśne:




ABIOTYCZNE

BIOTYCZNE

ANTROPOGENICZNE


1. Czynniki atmosferyczne
* anomalie pogodowe
- ciepłe zimy
- niskie temperatury
- późne przymrozki
- upalne lata
- obfity śnieg i szadź
- huragany
* termiczno-wilgotnościowe

- niedobór wilgoci
- powodzie
* wiatr
- dominujący kierunek
- huragany
2. Właściwości gleby
* wilgotnościowe
- niski poziom wód gruntowych
* żyznościowe
- gleby piaszczyste
- grunty porolne
3. Warunki fizjograficzne
* warunki górskie

1. Struktura drzewostanów
* skład gatunkowy
- dominacja gatunków
iglastych
* niezgodność z siedliskiem
- drzewostany iglaste na
siedliskach lasowych
2. Szkodniki owadzie
* pierwotne
* wtórne
3. Grzybowe choroby

infekcyjne
* liści i pędów
* pni
* korzeni
4. Nadmierne występowanie

roślinożernych ssaków
* zwierzyny
* gryzoni

1. Zanieczyszczenia powietrza
* energetyka
* gospodarka komunalna
* transport
2. Zanieczyszczenie wód i gleb
* przemysł
* gospodarka komunalna
* rolnictwo
3. Przekształcenia powierzchni

ziemi
* górnictwo
4. Pożary lasu
5. Szkodnictwo leśne
*kłusownictwo i kradzieże
*nadmierna rekreacja
*masowe grzybobranie
6. Niewłaściwa gospodarka

leśna
*schematyczne postępowanie
* nadmierne użytkowanie
* zaniechanie pielęgnacji
 
Oddziaływanie czynników stresowych na środowisko leśne ma
złożony charakter, często cechuje je synergizm, ponadto reakcja na nie, w
stosunku do okresu wystąpienia bodźca, bywa przesunięta w czasie. Stwarza to
wielką trudność w interpretacji obserwowanych zjawisk, zwłaszcza dotyczących
bezpośrednich relacji przyczynowo-skutkowych. Z dotychczasowych badań i
obserwacji wynika jednoznacznie, że to równoczesne działanie wielu czynników
stresowych powoduje stałą, wysoką predyspozycję chorobową lasów i ciągłość
procesów destrukcyjnych w środowisku leśnym. Okresowe nasilenie występowania
choćby jednego czynnika (gradacja owadów, susza, pożary) prowadzić może do
załamania odporności biologicznej ekosystemów leśnych. Przejawem tego są
występujące co pewien czas wielkopowierzchniowe gradacje szkodników owadzich i
epifitozy grzybowych chorób infekcyjnych, liczne i rozległe pożary czy, w
skrajnych przypadkach zastępowanie zbiorowisk leśnych roślinnością
synantropijną.
Występowanie czynników stresowych może, w zależności od ich
rodzaju i nasilenia, przynieść następujące skutki:



- uszkodzenie lub wyginięcie poszczególnych organizmów;
- zakłócenie naturalnego składu i struktury ekosystemu leśnego oraz ubożenie
różnorodności biologicznej na wszystkich poziomach organizacji: genetycznym,
gatunkowym, ekosystemowym i krajobrazowym;
- uszkodzenie całego ekosystemu leśnego, trwałe ograniczenie produkcyjności
siedlisk i przyrostu drzew, a zatem zmniejszenie zasobów leśnych i funkcji
pozaprodukcyjnych (ochronnych, społecznych) lasu;
- całkowite zamieranie drzewostanów i synantropizację całego zbiorowiska
roślinnego.
Skutek oddziaływania czynników stresowych na środowisko leśne
jest pochodną właściwości tych czynników oraz odporności ekosystemów
leśnych.
 
2. Zagrożenia abiotyczne
Zagrożenia abiotyczne wynikają przede wszystkim z położenia
geograficznego Polski w obszarze ścierania się wpływów klimatu morskiego i
kontynentalnego. Związane z tym częste występowanie anomalii pogodowych, a także
obniżenie poziomu wód gruntowych, m. in. w następstwie niedoboru opadów,
zmniejszają w znaczący sposób biologiczną odporność drzewostanów na działanie
biotycznych czynników szkodotwórczych.
Anomalie pogodowe wyrażają się częstym występowaniem
ekstremalnych temperatur, opadów i wiatrów. Huraganowe wiatry, obfite opady,
śnieg i szadź (w latach 1981, 1982, 1984 i 1987), silne mrozy (do -35� C zimą
1984/85 i 1986/87) oraz susza wyrządzają w lasach poważne szkody
gospodarcze.
Na niekorzystny stan lasów w Polsce w sposób trwały wpływają
czynniki kształtujące bilans wodny siedlisk leśnych. Należy do nich - w wymiarze
wieloletnim - deficyt opadów atmosferycznych, powtarzające się okresy posuchy w
sezonie wegetacyjnym oraz obniżanie się poziomu wód gruntowych. Efektem tego
jest występowanie na znacznych obszarach Polski niedoborów wilgoci dostępnej dla
roślin (rys. 21), przejawiające się m.in. procesami stepowienia. Wyraża się to
relatywnie niskim poziomem średniej wieloletniej wartości współczynnika
hydrotermicznego dla sezonu wegetacyjnego, określającego relacje między
wielkością opadów atmosferycznych a temperaturą powietrza. Na przykład wartości
współczynnika hydrotermicznego w sezonie wegetacyjnym 1992 r. były niższe od
średniej wieloletniej na niemal całym terytorium Polski, w 1993 - na około 70%,
a w latach 1994 i 1995 - na ponad 65% powierzchni kraju. W ostatnich trzech
latach odnotowuje się poprawę warunków termiczno-wilgotnościowych, jest to
jednak zbyt krótki okres aby wnioskować o trendzie długookresowym.
 







Rys. 21. Rozkład przestrzenny średniej wieloletniej (1966-90) wartości
wskaźnika hydrotermicznego Sieljaninowa dla sezonu wegetacyjnego (wg IBL)

 
Warunki pogodowe w 1998 r., podobnie jak w poprzednich latach,
charakteryzowały się dużą różnorodnością i przemiennością. Cechowały je również
anomalie pogodowe, zwłaszcza w miesiącach zimowych, kiedy to w krótkim okresie
następowały drastyczne zmiany warunków termicznych oraz wiosną - powódź w
południowo-wschodnich rejonach kraju. Średnia suma opadów w okresie wegetacyjnym
dla całego kraju (dane z 56 stacji meteorologicznych) wynosiła 499,8 mm i o
około 16 % przekraczała wartość średniej wieloletniej (430,7 mm dla lat
1966-90).
W 1998 r. średnie temperatury, zarówno dla okresu
wegetacyjnego, jak i całego roku (odpowiednio 13,6oC i
8,2oC) były nieco wyższe od rejestrowanych w latach poprzednich i nie
odbiegały od średniej wieloletniej. Przy opadach przekraczających normę
oznaczało to wysokie wartości współczynnika hydrotermicznego dla sezonu
wegetacyjnego - przewyższające we wszystkich RDLP (oprócz RDLP Olsztyn) wartości
średniej wieloletniej. W RDLP Gdańsk, Piła, Szczecinek i Zielona Góra
współczynnik ten był wyższy od normy o ponad 30 %.
Zdecydowana przewaga wiatrów o kierunku zachodnim przyczynia
się do zwiększonego napływu zanieczyszczeń powietrza z wysoko uprzemysłowionych
krajów Europy Zachodniej i Środkowej. Warunki pogodowe w rejonach górskich w
połączeniu ze wzmożonym działaniem innych czynników stresowych powodują, że
przede wszystkim na tych terenach występują zjawiska klęskowe i trwałe
uszkodzenia ekosystemów leśnych.
Lasy polskie w przeważającej części położone są na glebach
piaszczystych o zaawansowanych procesach bielicowych. Gleby te cechują się
wysoką przepuszczalnością wód opadowych, niskimi zdolnościami buforowymi, niską
żyznością i małą pojemnością kompleksu sorpcyjnego. Szczególnie niekorzystne
warunki wzrostu drzew występują na terenach zalesień na gruntach porolnych
(łącznie prawie 1,5 mln ha). Gleby porolne charakteryzują się brakiem
odpowiedniej struktury fizykochemicznej i właściwych dla gleb leśnych układów
mikrobiologicznych.







Rys. 22. Udział gruntów porolnych w powierzchni leśnej nadleśnictw (wg
IBL)
 
Występowanie lasów na gruntach porolnych jest na terenie kraju
nierównomierne (rys.22). Największa ich koncentracja ma miejsce na terenie RDLP
Olsztyn (207 tys. ha), Białystok (108 tys.), Poznań (107 tys.), Toruń (102 tys.)
oraz Łódź, Szczecin, Szczecinek i Lublin (po ok. 70 tys.). Największy udział
gruntów porolnych w ogólnej powierzchni lasów cechuje nadleśnictwa położone na
obszarze Pojezierza Pomorskiego, w środkowej części Pojezierza Wielkopolskiego,
zachodniej części Pojezierza Mazurskiego, na Polesiu Lubelskim i w Beskidzie
Niskim (powyżej 25%). Mniejszym udziałem tych gruntów (5-25%) cechują się
natomiast lasy w nadleśnictwach południowej części Pojezierza Wielkopolskiego,
zachodniej części Niziny Mazowieckiej oraz Doliny Wisły od Włocławka w kierunku
ujścia rzeki. W pozostałej części kraju udział gruntów porolnych przeważnie nie
przekracza 5% ogólnej powierzchni leśnej nadleśnictw.
Lasy polskie cechują się wysoką wrażliwością na pożary - w
niektórych latach ich powierzchnia była porównywalna z obszarami pożarów
rejestrowanych w państwach śródziemnomorskich. Taka sytuacja zmusza Lasy
Państwowe do prowadzenia stałych, intensywnych działań mających na celu
zapobieganie i efektywne zwalczanie pożarów leśnych. W 1998 r. wyrażały się one
m.in. odnowieniem 20,6 tys. km istniejących pasów przeciwpożarowych. Utrzymywano
i rozbudowywano infrastrukturę obejmującą 411 punktów obserwacyjnych (w tym 60
nowych), około 9000 punktów czerpania wody, 21 leśnych baz lotniczych, z których
operowało 16 samolotów patrolowych, 39 samolotów gaśniczych i 12 śmigłowców.
W 1998 roku, na terenach leśnych zarejestrowano 6166 pożarów. W
Lasach Państwowych, zarządzających około 77 % całości lasów, wystąpiły 3406
pożary na obszarze 1449 ha, co stanowi 55 % całkowitej liczby pożarów.
Głównymi przyczynami pożarów w PGL LP podobnie jak w latach
poprzednich były podpalenia (44,4 % pożarów), nieostrożność dorosłych (15,2 %
pożarów) oraz przerzuty z gruntów nieleśnych (10,2 % pożarów).
3. Zagrożenia biotyczne
Polska należy do krajów, w których niekorzystne zjawiska w
lasach, związane z masowymi pojawami szkodników owadzich oraz grzybowych chorób
infekcyjnych występują w dużej różnorodności i nasileniu. W efekcie
oddziaływania czynników stresowych w ostatnich dziesięcioleciach wystąpiły w
środowisku leśnym niekorzystne zjawiska, takie jak:



- uaktywnienie nowych i mało poznanych gatunków owadów i
grzybów, nie wyrządzających dotychczas szkód;
- skrócenie okresów między gradacjami najgroźniejszych, od
dawna występujących szkodników owadzich;
- powstanie nowych i poszerzenie starych ognisk gradacyjnych
szkodliwych owadów, a tym samym zwiększenie areału masowego ich
występowania;
- pogorszenie stanu zdrowotnego drzew gatunków liściastych,
uważanych dotychczas za bardziej odporne na zanieczyszczenia
przemysłowe.
W kolejnych dekadach okresu 1961-90 zwiększała się liczba
gatunków owadów zagrażających drzewostanom oraz powierzchnia drzewostanów
objętych zabiegami ratowniczymi. I tak, jeżeli w latach 1961-70 zaobserwowano
masowy pojaw 38 gatunków (zwalczaniem objęto 20), a zabiegi ratownicze wykonano
na łącznej powierzchni około 600 tys. ha, to w latach 1981-90 masowo w formie
gradacji wystąpiło już 56, z czego akcjami ratowniczymi objęto 46 gatunków na
łącznej powierzchni ponad 7 mln ha. Z lasu wywieziono wówczas około 70 mln m3
drewna iglastego i liściastego zasiedlonego przez owady. Podobnie lata
dziewięćdziesiąte cechowały się
wielkopowierzchniowymi gradacjami owadów liściożernych tzw. foliofagów (m.in.
brudnicy mniszki w latach 1993-94) oraz szkodników wtórnych drzewostanów
iglastych (w latach 1993-94).
Największą dynamikę zagrożenia lasów Polski przejawiają
szkodniki liściożerne drzewostanów iglastych, a przede wszystkim brudnica
mniszka, boreczniki, barczatka sosnówka, poproch cetyniak, strzygonia choinówka
i osnuja gwiaździsta. Dostrzegana jest przy tym cykliczność gradacji owadów.
Gradacje owadzich szkodników pierwotnych wystąpiły w latach 1979-84 i 1992-94, a
szkodników wtórnych - w latach 1981-85 i 1993-94. Owady występujące dotychczas
marginalnie nabrały gospodarczego znaczenia, np. powierzchnia, na której
ograniczano liczebność szkodników upraw i młodników w latach 1975-94 zwiększyła
się pięciokrotnie, osiągając ponad 50 tys. ha.
W kilku ostatnich latach największe zagrożenia związane były
z:



- kolejnym wystąpieniem w latach 1993-94 gradacji brudnicy
mniszki, łącznie na 1,7 mln ha, co wymagało przeprowadzenia zabiegów
ratowniczych na powierzchni 912 tys. ha;
- masowym pojawem w latach 1991-95 boreczników, redukcja ich
liczebności odbyła się na powierzchni 620 tys. ha;
- wzmożonym występowaniem barczatki sosnówki w latach
dziewięćdziesiątych i jej zwalczaniem na powierzchni około 130 tys. ha;
- uaktywnieniem się osnui gwiaździstej, zabiegi ratownicze
przeprowadzano na obszarze kilku tysięcy hektarów rocznie (w 1994 r. - 9 tys.
ha);
- stałą aktywnością zwójki zieloneczki i innych foliofagów
gatunków liściastych, które zwalczano corocznie na powierzchni 2,3 - 5,3 tys.
ha;
- wzrostem aktywności chrabąszczy, akcja ratownicza
przeprowadzona została w latach 1994-96 na łącznej powierzchni prawie 20 tys.
ha;
- tendencją wzrostową kompleksowych chorób drzewostanów
dębowych, bukowych i brzozowych.
Rozkład przestrzenny stref zagrożenia lasów przez szkodniki
owadzie wskazuje(rys. 23), że drzewostany najbardziej zagrożone znajdują się
w północnej części Polski - w zachodniej części Pojezierza Mazurskiego,
północno-zachodniej - na Pojezierzu Pomorskim i Pojezierzu Wielkopolskim oraz w
trzech rejonach w południowej części kraju - Sudetach, Śląsku Opolskim i
Beskidzie Wysokim. Wysokie zagrożenie lasów Polski południowej determinowane
jest niemal wyłącznie przez szkodniki wtórne, gdy tymczasem na pozostałych
obszarach przeważa zagrożenie przez szkodniki pierwotne (głównie brudnicę
mniszkę). Wyróżnić również można zaznaczającą się strefę zagrożenia niskiego,
rozciągającą się półkoliście od Niziny Śląskiej na zachodzie Polski poprzez
obszar wyżyn Krakowsko-Częstochowskiej, Małopolskiej (z wyłączeniem terenu Gór
Świętokrzyskich) i Lubelskiej aż po wschodnią część Niziny Mazowieckiej i
Pojezierza Mazurskiego na północnym wschodzie Polski.







Rys. 23. Strefy zagrożenia lasów Polski przez szkodniki owadzie łącznie
- pierwotne i wtórne (wg IBL)
 
Aktywność szkodliwych owadów w 1998 roku pozostawała na niskim
poziomie, podobnym do roku poprzedniego. Zabiegi ratownicze ograniczające
liczebność szkodliwych gatunków owadów wykonano na łącznej powierzchni 89 997 ha
(tab. 11). Najistotniejszą zmianą w stosunku do roku 1997 było zmniejszenie
zagrożenia ze strony poprocha, którego liczebność była redukowana na powierzchni
4.3 tys. ha (52 tys. ha w 1997 r.). W drzewostanach sosnowych największe
zagrożenie spośród owadów liściożernych stanowiły boreczniki; ich liczebność
ograniczano na obszarze 18,8 tys. ha. W drzewostanach liściastych największe
szkody wyrządziły chrabąszcze, wobec których zabiegi ratownicze zastosowano na
powierzchni 8,5 tys. ha. Powierzchnie zabiegów ograniczających liczebność
pozostałych owadów zagrażających lasom przedstawiono w tab. 11 i rys. 24.
 







Rys. 24. Powierzchnia ograniczania liczebności owadów
liściożernych w 1998 r. (wg IBL)
 
Skala zagrożenia upraw i młodników nie uległa zasadniczej
zmianie. Gatunkami zwalczanymi w największym rozmiarze były szeliniaki;
zabiegami objęto 22,8 tys. ha (tab. 11).
W roku 1998 na największych powierzchniach ograniczano
liczebność owadów liściożernych na terenach RDLP Szczecinek -12,4 tys. ha,
Warszawa - 9.3 tys. ha, Olsztyn - 6,9 tys. ha i Lublin - 6,4 tys. ha, natomiast
na najmniejszych w RDLP Gdańsk - 86 ha i Toruń - 158 ha. (rys. 25 i 26).
 







Rys. 25. Ograniczanie liczebności owadów liściożernych w
1998 r. w poszczególnych regionalnych dyrekcjach Lasów Państwowych (wg
IBL)





Rys. 26. Ograniczanie liczebności ważniejszych gatunków
owadów liściożernych w 1998 r. w poszczególnych regionalnych dyrekcjach
Lasów Państwowych (wg IBL)
 
W roku 1998, podobnie jak w trzech poprzednich latach, w
mniejszym nasileniu wystąpiły szkodniki wtórne, mimo to zachodziła konieczność
usunięcia drzew iglastych o łącznej masie 833 tys. m3. W stosunku do
ubiegłego okresu sprawozdawczego nastąpił znaczny spadek pozyskania zasiedlonych
drzew, aż o 417 tys. m3, tj. o 33 %. Najwięcej drewna zasiedlonego
pozyskano w RDLP Katowice - 196,5 tys. m3, Wrocław - 113,4 tys.
m3, Gdańsk - 87,0 tys. m3 i Szczecinek - 61,6 tys.
m3.
Miąższość drewna iglastego zasiedlonego przez szkodniki wtórne
i pozostającego w lesie po 30 września 1998 r. (stwarza to zagrożenie
występowania szkodników w roku następnym), wynosiła łącznie 266 tys.
m3, tj. o 18 % mniej niż w 1997 r. (rys. 27). Najwięcej posuszu
iglastego wykazano w RDLP Katowice - 37 864 m3, Lublin - 33 643
m3, Szczecin - 29 962 m3 i Poznań - 10 308
m3.
Głównymi sprawcami powstawania posuszu w drzewostanach
sosnowych są cetyńce i przypłaszczek, w świerkowych - kornik drukarz, kornik
drukarczyk, czterooczak i rytownik, a w jodłowych - jodłowiec krzywozębny i
smolik jodłowiec.
 







Rys. 27. Miąższość drewna iglastego zasiedlonego przez szkodniki
wtórne, pozyskanego w okresie 1. 04 - 30. 09 oraz pozostającego po 30. 09,
w latach 1989-98 (wg IBL)
 
Pozyskanie drewna zasiedlonego przez szkodniki wtórne w
drzewostanach liściastych w okresie od 1. 04. do 30. 09. 1998 r. wyniosło 118
104 m3, tj. o 11 % więcej niż w 1997 r. (rys.28). Do usunięcia po 30.
09. 1998 r. pozostało 90 679 m3. Najwięcej drewna zasiedlonego
pozyskano w RDLP Poznań - 19 527 m3, Wrocław - 19 259
m3 i Gdańsk - 15 511 m3.
Drewna zasiedlonego pozostało w lesie najwięcej w RDLP Wrocław
- 33 840 m3, Lublin - 19 432 m3 i Szczecin - 8176
m3. Najczęściej wymienianymi szkodnikami wtórnymi spotykanymi w
drzewostanach liściastych były ogłodki, drwalniki oraz owady z rodzin
bogatkowatych i drwionkowatych.
 







Rys. 28. Miąższość drewna liściastego zasiedlonego przez szkodniki
wtórne, pozyskanego w okresie 1. 04 - 30. 09 oraz pozostającego po 30. 09,
w latach 1989-98 (wg IBL)
 
Zagrożone drzewostany liściaste stanowią nieznaczną część
ogólnej powierzchni lasu zagrożonej przez szkodniki owadzie. Fakt ten wynika
przede wszystkim z dominującej pozycji drzewostanów iglastych w strukturze
powierzchniowej lasów oraz ich większej podatności na oddziaływanie czynników
stresowych.
Podobnie jak w przypadku szkodników owadzich, ostatnie
dziesięciolecia cechowało stałe narastanie zagrożenia lasów grzybowymi chorobami
infekcyjnymi. W końcu lat pięćdziesiątych szkody spowodowane przez ten czynnik
stresowy rejestrowano na około 100 tys. ha, a w latach 1992-95 - już na ponad
500 tys. ha rocznie.
 







Rys. 29. Klasyfikacja nadleśnictw pod względem przeciętnego w latach
1986-94 zagrożenia lasów chorobami infekcyjnymi, łącznie: aparatu
asymilacyjnego, strzał i korzeni (wg IBL)
 
Rozkład przestrzenny zagrożenia lasów Polski chorobami
infekcyjnymi (rys.29) nie tworzy wyraźnych stref. Nadleśnictwa, w których areał
występowania szkód przekracza 25% ogólnej powierzchni (Ciechanów, Leśny Dwór,
Runowo, Gniezno, Gostynin, Mrągowo, Złoczew), są rozproszone i oddzielone
obszarami o niższym poziomie zagrożeń. Wyjątkiem są jedynie lasy górskie,
zwłaszcza karpackie i Pogórza Sudeckiego, gdzie rozległe obszary leśne cechuje
wysoki poziom szkód powodowanych głównie przez choroby korzeni.
W roku 1998 zagrożenie drzewostanów ze strony patogenicznych
grzybów i wywoływanych przez nie chorób infekcyjnych (rys.30) ustabilizowało się
na poziomie charakterystycznym dla okresów pomiędzy występowaniem epifitoz.
Jeśli bowiem w 1996 r. choroby infekcyjne wystąpiły na łącznej powierzchni 1181
tys. ha (z czego zamieranie igieł i pędów sosny na obszarze około 600 tys. ha),
to w 1998 r. powierzchnia występowania patogenów wynosiła 528 tys. ha, co jest
wielkością porównywalną z rokiem 1995 (568 tys. ha) oraz 1997 (563 tys. ha). Na
sytuację tę wpływ miało zmniejszenie powierzchni występowania zjawiska
zamierania dębów oraz dalsze ograniczenie rozmiaru chorób pędów sosny, które w
1998 r. stwierdzono jedynie na około 13,7 tys. ha. Zaobserwowano natomiast
wzrost powierzchni zagrożenia upraw przez skrętaka sosny i mączniaka dębu.
Powierzchnia występowania pozostałych chorób infekcyjnych była podobna jak w
roku poprzednim.
 







Rys.30. Powierzchnia występowania zagrożenia lasów chorobami
infekcyjnymi w układzie regionalnych dyrekcji Lasów Państwowych (wg IBL)

 
Niemal we wszystkich regionalnych dyrekcjach Lasów Państwowych
udział powierzchni zagrożonych występowaniem chorób i infekcji nie odbiegał
znacznie od poziomu roku 1997, przy czym w większości dyrekcji w 1998 r.
zanotowano zmniejszenie tej powierzchni (rys.31). Wyraźne zmniejszenie areału
występowania patogenów grzybowych nastąpiło w RDLP Radom, Szczecinek i Toruń.
Jedynie w RDLP Gdańsk, Katowice i Warszawa w 1998 r. stwierdzono ponad 10 %
wzrost zagrożenia lasów w porównaniu do roku poprzedniego.
 









Rys. 31. Występowanie chorób infekcyjnych w 1998 r. w procentach
powierzchni zagrożenia w 1997 r. (bez powierzchni zamierania igieł i pędów
sosny)
 
Szkody w ekosystemach leśnych powodują również zwierzęta łowne.
Ze względu na specyfikę uszkodzeń, najbardziej zagrożonymi przez zwierzynę są
przede wszystkim młodsze drzewostany (I klasy wieku) - uprawy (1-10 lat) i
młodniki (11 - 20 lat).
Duże zagrożenie ze strony zwierzyny wymusza konieczność
zabezpieczania drzew przed zgryzaniem lub spałowaniem. Z informacji zebranych w
Ośrodkach Hodowli Zwierzyny (OHZ) wynika, że w 1998 roku różnorodnymi zabiegami
ochronnymi (grodzenie, użycie repelentów itp.) objęto około 17 % powierzchni I
klasy wieku. Mimo tych zabiegów około 7 % upraw i młodników zostało uszkodzonych
w znacznym stopniu (tzn. uszkodzeniu uległo ponad 20 % drzew na powierzchni).

 
4. Zagrożenia antropogeniczne
Emisja zanieczyszczeń powietrza w ostatnich latach ulega
obniżeniu, pozostając jednak istotnym czynnikiem antropogenicznym oddziałującym
na stan zdrowotny lasów. Takie związki gazowe, jak SO2 i
NO2, emitowane przede wszystkim przez przemysł energetyczny,
transport, jak również przez gospodarkę komunalną, wpływają negatywnie na
wszystkie komponenty ekosystemów leśnych i są czynnikami inicjującymi procesy
chorobowe lasów, prowadząc w skrajnych przypadkach do ich całkowitego
zamierania.
 







Rys. 32. Zmiany emisji SO2 i NO2 w Polsce w
latach 1987-96 (wg GUS)
Od końca lat osiemdziesiątych notuje się stałe zmniejszanie
poziomu zanieczyszczeń powietrza w Polsce, co związane jest bezpośrednio z
obniżoną emisją SO2 i NO2 (rys.32). Emisja SO2
wynosiła w kolejnych okresach: 4200 tys. ton/rok w 1987, 3210 tys. ton/rok w
1990 i 2368 tys. ton/rok w 1996 roku. Emisja NO2 zmniejszała się z
1530 tys. ton./rok w 1987 roku do 1280 tys. ton/rok w 1990, i 1154 tys. ton/rok
w 1996 roku. Tendencja spadkowa emisji NO2 uległa jednak zahamowaniu
w 1992 roku i należy się spodziewać jej odwrócenia w konsekwencji intensywnego
rozwoju indywidualnej motoryzacji.
Rozkład powierzchniowy i zmienność w czasie - zarówno
koncentracji gazowych zanieczyszczeń powietrza, jak i depozytu mineralnego
docierającego do ekosystemu leśnego wraz z opadami atmosferycznymi - są
rejestrowane w ramach monitoringu lasu w 148 punktach pomiarowych. Zbierane w
cyklu miesięcznym wyniki pozwalają na wskazanie regionów znajdujących się pod
silnym wpływem zanieczyszczeń powietrza oraz na śledzenie trendów zmian w tym
zakresie.
W wyniku spadku emisji zanieczyszczeń powietrza w ostatnich
latach nastąpiło wyrównanie poziomu koncentracji SO2 i NO2
na terenach leśnych kraju (rys. 33, rys. 34). Na podstawie wyników pomiarów w
1998 roku, a więc krótkiego okresu obserwacji, Polskę południową można uznać za
region o wyższym poziomie zanieczyszczeń powietrza. Średniomiesięczna
koncentracja SO2 wahała się tam od 3,41 μg/m3 w sierpniu
do 29,46 μg/m3 w grudniu, zaś średniomiesięczna koncentracja
NO2 od 3,40 μg/m3 w maju do 12,42 μg/m3
w grudniu 1998 roku. W północnej części kraju wartości koncentracji
SO2 i NO2 były niższe, osiągając wartości
średniomiesięczne dla koncentracji SO2: minimalne 2,36 μg/m3
a maksymalne 11,54 μg/m3. Średniomiesięczna
koncentracja NO2 w Polsce północnej wahała się od 2,00 do 10,80
μg/m3.








Rys. 33. Średnie miesięczne wartości stężeń
SO2 w krainach przyrodniczoleśnych Polski północnej, środkowej
oraz południowej w 1998 roku (wg IBL)





Rys. 34. Średnie miesięczne wartości stężeń
NO2 w krainach przyrodniczoleśnych Polski północnej, środkowej
oraz południowej w 1998 roku (wg IBL)
 
Przestrzenne zróżnicowanie imisji zanieczyszczeń oceniane jest
na podstawie kwasowości opadów atmosferycznych. W 1998 roku średnie miesięczne
wartości pH wahały się od 4,43 do 6,67. Znacznie częściej, szczególnie w okresie
zimowym, notowano wartości niskie świadczące o zakwaszeniu opadów
atmosferycznych. Dotyczy to szczególnie południowej części Polski, tj. krain
przyrodniczoleśnych: Śląskiej, Karpackiej, Sudeckiej i Małopolskiej (rys.
35).








Rys. 35. Średnie miesięczne wartości pH opadów w krainach
przyrodniczoleśnych Polski północnej, środkowej oraz południowej w 1998 r.
(wg IBL)
 
Wskaźnikiem oddziaływań antropogenicznych na lasy jest również
depozyt substancji chemicznych docierających wraz z opadami atmosferycznymi.
Poziom depozytu trzech grup jonów: zakwaszających (NO3ˉ,
SO4ˉ2, Clˉ), alkalicznych (Ca2+,
Mg2+, K+, Na+) oraz azotowych (NO3ˉ,
NH4+) świadczy zarówno o poziomie zakwaszania wynikającego
z wzajemnych relacji kwaśnego i alkalicznego depozytu, jak również o stopniu
eutrofizacji ekosystemów leśnych, co związane jest głównie z depozytem związków
azotowych.
Na podstawie wyników monitoringu lasu stwierdzono, że w
krainach przyrodniczoleśnych: Małopolskiej, Wielkopolsko-Pomorskiej i Bałtyckiej
rocznie dociera do ekosystemów leśnych od ok.40 kg/ha do 55 kg/ha zakwaszających
jonów NO3ˉ, SO4ˉ2, Clˉ (rys. 36).








Rys. 36. Sumy depozytu oraz suma rocznego opadu atmosferycznego w
krainach przyrodniczoleśnych wg rosnącej sumy jonów zakwaszających - 1998
r. (wg IBL)
 
Wartości niższe od podanych odnotowano w krainach: Karpackiej,
Śląskiej i Mazowiecko-Podlaskiej, a najniższe (23 kg/ha) w krainie Mazursko -
Podlaskiej i Sudeckiej. Wartości depozytu jonów alkalicznych, tj. Ca, Mg, K, Na,
są równe lub wyższe od depozytu jonów zakwaszających. Najwyższy depozyt jonów
alkalicznych w wysokości 80 kg/ha roku odnotowano w Krainie Małopolskiej,
znacznie mniejszy w krainach: Sudeckiej, Mazursko-Podlaskiej, gdzie był on
niemal równy depozytowi jonów zakwaszających. W krainie Śląskiej depozyt jonów
zakwaszających był wyższy od depozytu jonów alkalicznych. Depozyt związków
azotowych wyrażony sumą jonów NH4 i NO3 jest wyrównany a
najwyższe wartości osiąga w krainach: Mazowiecko-Podlaskiej i
Wielkopolsko-Pomorskiej.
 
5. Stan uszkodzenia lasów
Stan zdrowotny lasów jest funkcją oddziaływań czynników
biotycznych, abiotycznych i antropogenicznych na złożony układ ekosystemu
leśnego, który dzięki wielu mechanizmom homeostazy (równowagi) utrzymuje jego
stabilność. Jako syntetyczny miernik stanu zdrowotnego uznaje się poziom
redukcji powierzchni asymilacyjnej tj. liści drzew (defoliacja) w stosunku do
drzew określonych jako zdrowe w danych warunkach siedliskowych i klimatycznych.

Oceny dokonuje się na podstawie określenia ubytku liści i igieł
na ok. 30 000 drzew znajdujących się na około 1500 Stałych Powierzchniach
Obserwacyjnych zlokalizowanych w drzewostanach sosnowych, świerkowych,
jodłowych, dębowych, bukowych, i brzozowych.
Rozkład geograficzny uszkodzeń drzewostanów w 1998 roku w dużym
stopniu jest zgodny z dotychczasowym schematem. Najbardziej uszkodzone
drzewostany występują w RDLP: Katowice, Kraków, Wrocław, Radom. Drzewostany
najmniej uszkodzone znajdują się w północno-zachodniej, północno-wschodniej i
wschodniej części kraju w RDLP: Białystok, Szczecin, Szczecinek, Zielona Góra
(rys.37 i 38).









Rys. 37. Poziom uszkodzenia lasów w 1998 r. na podstawie oceny
defoliacji na stałych powierzchniach obserwacyjnych z wyróżnieniem 5-%
przedziałów defoliacji (wg IBL)
 








Rys. 38. Zmienność uszkodzenia drzewostanów (udział drzew o defoliacji
powyżej 25 %) w RDLP o uszkodzeniu utrzymującym się powyżej średniej
krajowej (wg IBL)
 
Należy stwierdzić dalszą, chociaż nieznaczną, poprawę kondycji
drzewostanów w 1998 roku w porównaniu z 1997 r. Średni wskaźnik defoliacji
drzewostanów dla całego kraju obniżył się osiągając poziom najniższy od 1990
roku (rys. 39).








Rys. 39. Syntetyczny wskaźnik defoliacji drzewostanów w Polsce w latach
1989 - 98 (wg IBL)
 
Poprawa stanu zdrowotnego dotyczyła większości drzewostanów,
przy czym wśród gatunków iglastych najwyraźniej zaznaczyła się ona głównie w
drzewostanach świerkowych a tylko nieznacznie w drzewostanach sosnowych. W
drzewostanach liściastych drzewostany dębowe, podobnie jak bukowe, wykazały
pewną poprawę stanu zdrowotnego, natomiast w drzewostanach brzozowych nastąpił
nieznaczny wzrost udziału drzew uszkodzonych.
Porównując poziom uszkodzenia drzewostanów z innymi krajami
Europy (na podstawie raportu opracowanego przez Unię Europejską i Europejską
Komisję Gospodarczą ONZ pt. "Uszkodzenia lasów w Europie w 1997 roku") należy
stwierdzić, że pomimo poprawy stopnia uszkodzenia lasów w Polsce, nadal jest on
jednym z wyższych na kontynencie (rys. 40 i 41)








Rys. 40. Defoliacja drzewostanów w krajach Europy w 1997 r.; kraje
uszeregowane wg wzrastającego udziału drzew o defoliacji powyżej 25 % (wg
IBL za EKG ONZ 1997)
 








Rys. 41. Udział drzew monitorowanych gatunków o defoliacji większej niż
25 %, w latach 1992-97 w krajach Regionu Subatlantyckiego (wg IBL za
EKG ONZ 1998)
 


[następny
rozdział][Powrót
do strony głównej raportu]