TRUDNOŚCI WYCHOWAWCZE DZIECI
W WIEKU PRZEDSZKOLNYM ORAZ
SPOSOBY ICH PRZEZWYCI
ŻANIA
Opracowanie: Ewa Dyduch  nauczyciel wychowania
przedszkolnego
Plan:
Wstęp
1. Pojęcie i rodzaje trudności wychowawczych.
2. Przyczyny powstawania trudności wychowawczych.
3. Sposoby przezwyciężania trudności wychowawczych.
Podsumowanie
Wnioski
Bibliografia
1
WST
P
Psychologia to dział nauki, który potrafił mnie szczególnie zainteresować.
Tłumaczy ona wiele zjawisk zachodzących w samym człowieku, w jego
psychice. Aby poznać psychikę człowieka należy zainteresować się jednostką
badaną, sprawdzić z jakiego środowiska się wywodzi, jaki jest jej ogólny
rozwój.
W swoim opracowaniu poruszam problem nieprawidłowości
w zachowaniu dzieci w wieku przedszkolnym, nazywany przez psychologów
trudnościami wychowawczymi.
Każdy z rodziców stara się, aby jego dziecko było grzeczne, miłe,
potrafiło im okazać swoją miłość. Aby to osiągnąć rodzice próbują różnych
metod, a jeśli one nie odnoszą oczekiwanych efektów gniewają się, krzyczą,
straszą karami lub też je stosują. Ale czasem i to nie pomaga. Rezultaty takich
zabiegów wychowawczych są mierne, a czasami całkowicie złe. Dlaczego tak
się dzieje? Dlaczego stosowane przez rodziców działania wychowawcze
zawodzą? Dlaczego jest wiele dzieci, których zachowanie różni się od innych?
Co robić, aby dziecko było inteligentne, dobre, grzeczne, rozsądne i pogodne ...,
żeby było dzieckiem wspaniałym?
Dużą rolę w ukształtowaniu dziecka odgrywają nauczyciele, którzy
powinni pomóc dzieciom korygować ich błędy wychowawcze oraz pomóc
w przystosowaniu się do grupy. Od tego, czy to zrobimy i jak to zrobimy będzie
zależało w dużej mierze przyszłe życie dziecka.
2
1. Pojęcie i rodzaje trudności wychowawczych
Zakres pojęcia trudności wychowawcze jest ujmowany rozmaicie
w zależności od tego, czy rozumiemy przez nie tylko sposoby zachowania
dzieci, które uniemożliwiają osiągnięcie zamierzonych celów wychowania, czy
też obejmujemy tym pojęciem głębokie formy nieprzystosowania. Wśród
badaczy trudności wychowawczych istnieją różnice w ujmowaniu problemu. Są
one związane z różnorakim rozumieniem terminu  trudności wychowawcze .
Niektórzy mówią o trudnościach wychowawczych, a inni w tym samym
znaczeniu używają terminów  niedostosowanie społeczne lub  zaburzenia
zachowania .
O dziecku, które nie zachowuje się tak, jak sobie życzą tego dorośli mówi
się zwykle, że jest trudne lub delikatniej, że sprawia trudności wychowawcze.
Na ogół autorzy książek o dzieciach trudnych unikają podawania ścisłych
definicji tego terminu, poprzestając na szerokich opisach postępowania tych
dzieci w różnych sytuacjach życiowych.
Zarówno termin dziecko trudne, jak i trudności wychowawcze bywają w życiu
rozumiane rozmaicie, zależnie od tego, kto i kiedy ich używa.
A. S. Neill, długoletni pedagog  praktyk we wstępie do swojej książki
 Nowa Summerhill pisze, że  trudne dziecko  to dziecko nieszczęśliwe,
walczące z samym sobą, a w konsekwencji z całym światem .1
E. B. Hurlock, amerykański psycholog twierdzi, że  wiele form tzw.
trudnego zachowania się jest normalnym zachowaniem się jednostki, typowym
dla danego wieku, w którym się przejawia .2
Dziecko często zaliczane jest do trudnych, choć zachowuje się z
le tylko
w zorganizowanej grupie rówieśników, a w innych środowiskach nic mu
zarzucić nie można. Bywa też przeciwnie  uważa się je za trudne,
1
A. S. Neill, Nowa Summerhill, WSiP, Poznań 1994
2
E. B. Hurlock, Rozwój dziecka, WSiP, Warszawa 1961
3
bo sieje strach wśród kolegów z podwórka, choć w przedszkolu uchodzi za
wzór.3
Według W. Okonia dziecko trudne  to dziecko, które ma trudności
z przystosowaniem się do wymagań rodziców, nauczycieli, opiekunów.
Etiologia tych trudności sięga zazwyczaj do wczesnych lat dzieciństwa.
W dalszym życiu dziecka mogą one zaniknąć, słabnąć lub się nasilać  zależy to
od sytuacji życiowej i wychowawczej w jakiej znajduje się dziecko.
K. Dąbrowski twierdzi, że dziećmi trudnymi wychowawczo są te, których
 trudności tkwią wyłącznie w środowisku wychowawczym .4
Natomiast A. Lewicki5 uważa, że trudności wychowawcze to sposoby
postępowania dzieci, które są niezgodne z kierunkiem wychowania i dlatego
utrudniają pracę wychowawczą.
Autor uprzedza, że nie zalicza do trudności wychowawczych drobnych
i sporadycznie występujących wykroczeń, tylko takie, które występują często
i nie poddają się zwykłym oddziaływaniom wychowawczym. Ten sam autor
uważa, że zachowanie się człowieka, którego uważamy za społecznie
przystosowanego, powinno spełniać dwie podstawowe funkcje:
- zaspokajać potrzeby osobiste,
- spełniać wymagania społeczne w sposób akceptowany przez dane
środowisko.
O zaburzeniach w zachowaniu mówi się wtedy, gdy nie spełnia ono obydwu lub
choćby tylko jednej z powyżej wymienionych funkcji.
Jednak zakres ten jest bardzo szeroki, ponieważ obejmuje zarówno zjawiska
psychopatologiczne (nerwice, socjopatie, a nawet niedorozwoje) jak i formy
zachowań, których nie zalicza się do żadnej kategorii psychopatologicznej np.
3
J. Dobrowolska, Czy naprawdę trudne dziecka, PZWS, Warszawa 1975
4
K. Dąbrowski, Społeczno  wychowawcza psychiatria dziecięca, PZWS, Warszawa 1989
5
A. Lewicki, Jak powstają trudności wychowawcze, Wiedza Powszechna, Warszawa 1987
4
agresja związana z silną frustracją u ludzi zdrowych psychicznie i fizycznie.
Wśród dzieci z trudnościami A. Lewicki6 wyróżnia dwa zasadnicze typy:
- dzieci agresywne, złośliwe, manifestujące swą postawę na zewnątrz
i często popadające w konflikty z otoczeniem;
- dzieci lękliwe, nieśmiałe, unikające kontaktów z otoczeniem,
nie przejawiające zainteresowań; popadają one rzadziej w konflikty
z otoczeniem, gdyż jak podaje autor, reagują na zagrożenie
powstrzymywaniem się od działania.
Można podzielić trudności wychowawcze ze względu na stopień złożoności ich
objawów. Dzielimy je na:
- jedno  objawowe  gdy występuje jedna manifestacja zaburzeń (np.
kłamstwo);
- wielo  objawowe  gdy u dziecka stwierdza się kilka różnych objawów.
Z. Krzysztoszek twierdzi, że  jeżeli zamierzone rezultaty dydaktyczne
i wychowawcze nie są osiągane, jeśli w różnych okresach życia dziecka
zaczynają pojawiać się rozbieżności między tym czego się od niego zgodnie
z założeniami oczekuje, a rzeczywistymi, prezentowanymi w różnych
sytuacjach postawami, jeśli wychowanek nie tylko nie postępuje tak, jak
powinien w myśl uznanych społecznie norm, ale przeciwnie, na każdym kroku
usiłuje normy te zlekceważyć i naruszać, mówimy wówczas o trudnościach
wychowawczych .7
Z. Szymańska upatruje sedno problemu dziecka trudnego w niedocenianiu
organicznej niewydolności danego dziecka w zakresie wymagań stawianych
wobec niego przez otoczenie.8
J. Konopnicki pojęcia trudne dziecko i trudności wychowawcze poddaje
krytyce uważając, że są one zbyt subiektywne. Twierdzi on, że posługujemy się
nimi wówczas, gdy chcemy podkreślić, że wysiłki wychowawcze do danego
6
A. Lewicki, Jak powstają ...
7
Z. Krzysztoszek, Zarys pedagogiki dla nauczycieli przedszkola, PZWS, Warszawa 1975
8
Z. Szymańska, Dziecko nieznośne czy chore, PZWL, Warszawa 1980
5
dziecka nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. Ponadto określenie trudności
zawiera próbę zrzucenia odpowiedzialności za nieskuteczność oddziaływań
wychowawczych. Dlatego też Konopnicki proponuje posługiwanie się terminem
 zaburzenia w zachowaniu rozumiejąc przez nie odchylenia od zasad
moralnych, obyczajów i zwyczajów przyjętych w danym środowisku
i uważanych za normę.9
J. Konopnicki wyróżnia cztery rodzaje trudności wychowawczych biorąc pod
uwagę czynniki doprowadzające do ich powstawania:
1. Intelektualne.
2. Emocjonalne.
3. Społeczne.
4. Szkolne.10
Ponadto Konopnicki wyróżnia trzy fazy zaburzeń w zachowaniu.
W pierwszej fazie dziecko reaguje bezpośrednio na warunki środowiska lub ich
zmianę. Na przykład dziecko staje się nieposłuszne i buntuje się przeciw
postępowaniu ojca, gdy ten traktuje je zbyt surowo. Reakcje te są zazwyczaj
spontaniczne i impulsywne, chociaż dziecko na tyle zdaje sobie sprawę,
że można je przekonać za pomocą perswazji o niesłuszności i konieczności
zmiany jego postępowania.
W drugiej fazie dziecko reaguje na warunki zewnętrzne w sposób bardzo
skomplikowany, dlatego też jego zachowanie może być dla otoczenia
niezrozumiałe i nieuzasadnione. Na przykład dziecko niepopularne w grupie
skierowuje swą agresję na młodszych i słabszych kolegów, mimo, że to nie oni
mu dokuczali. Jeżeli w rodzinie dziecka pojawi się konfliktowa sytuacja, to
u dziecka mogą pojawić się tiki czy dręczące sny.
9
J. Konopnicki, Zaburzenia w zachowaniu się dzieci a środowisko, PWN, Warszawa 1984
10
J. Konopnicki, Powodzenia i niepowodzenia szkolne, PZWL, Warszawa 1988
6
W trzeciej fazie zaburzenie jest zwykle tak zaawansowane, że następuje izolacja
jednostki od normalnej grupy społecznej np. przedszkolnej, a reakcje dziecka
stają się zupełnie nieadekwatne do bodz
ców.
Koncepcja faz lub stadiów zaburzeń w zachowaniu dzieci zaproponowana przez
Konopnickiego pozwala lepiej zrozumieć dynamikę tych zaburzeń i związanych
z nimi trudności wychowawczych. Ważne jest dla rodziców, a zarazem dla
wychowawcy, aby uchwycić zaburzenie dostatecznie wcześnie, a nie dopiero
wówczas, gdy jest ono silnie utrwalone i powoduje głębszą deformację
osobowości dziecka.11
M. Grzegorzewska uważa, że trudności wychowawcze to trudności
w dostosowaniu się do powszechnie uznanych i przyjętych norm społecznych,
do uznanych wymogów określanych zwyczajami, obyczajami, zasadami
postępowania i przepisami prawnymi. Dziecko trudne to takie, które ma
wewnętrzne trudności w dostosowaniu się do wymogów środowiska
społecznego i którego formy postępowania i zachowania się nie są zgodne
z panującą opinią społeczną.12
N. Han  Ilgiewiczowa stwierdza, że zjawisko trudności wychowawczych  leży
w płaszczyz
nie oceny ... 13
H. Spionek mówi o następujących rodzajach trudności wychowawczych:
1. Różnice w zakresie tempa oraz rytmu rozwoju.
2. Różnice związane z właściwościami dynamiki procesów nerwowych.
3. Niedorozwój umysłowy.
4. Ociężałość umysłowa.
5. Tzw. parcjalne opóz
nienia i zakłócenia rozwoju.
6. Zaburzenia emocjonalno  uczuciowe.
11
J. Konopnicki, Zaburzenia w zachowaniu ...
12
O. Lipkowski, Wokół trudności wychowawczych i niedostosowania społecznego,  Nowa Szkoła , WSiP,
Warszawa 1989, nr 6
13
N. Han  Ilgiewiczowa, Trudności wychowawcze i ich tło psychiczne, PZWS, Warszawa 1982
7
7. Deformacje osobowości w wyniku wadliwych oddziaływań
społecznych.14
S. Szuman twierdzi, że  trudności wychowawcze to niepożądane formy
zachowania się dzieci. Wszystkie wykroczenia dziecięce w zakresie współżycia
z dorosłymi i innymi dziećmi, określa jako  niegrzeczność .15
Niegrzeczność dzieci S. Szuman16 dzieli według ich stopnia i charakteru oraz
według ich przyczyn i motywów na następujące rodzaje:
1. Niegrzecznymi nazywa się często dzieci, które przeszkadzają rodzicom.
Autor uważa, że dorośli powinni ograniczać swą wygodę i rezygnować
częściowo ze swego spokoju na korzyść dziecka. Współżycie pomiędzy
rodzicami a dziećmi powinno się tak układać, by dorośli mogli pracować
i odpoczywać przy dzieciach. Dziecko powinno to z czasem zrozumieć
i nie wymagać, by dorośli wyłącznie się nim zajmowali.
2. Za niegrzeczne uważa się dzieci, które przekraczają zakazy lub nakazy
dorosłych i gdy w ogóle nie trzymają się reguł i porządku, normowanego
dla nich trybu życia. Nie należy jednak stosować nadmiaru zakazów.
Przepisy i normy codziennego trybu życia powinny być tylko ramowe
i pozostawiać dzieciom dostateczna swobodę, by mogły się one zająć
i zabawić tym, czym zechcą, by każdy taki fakt nie był już
przekroczeniem ustalonych granic, czyli niegrzecznością.
3. Niegrzecznymi nazywa się też dzieci ulegające impulsywnym
instynktom, nad którymi jeszcze nie umieją panować.
Dzieci z natury są ruchliwe, krzykliwe, zawsze gotowe do zaczepiania się
nawzajem, ciekawe wszystkiego co można zobaczyć i dotknąć. Naturalnej
impulsywności dzieci nie powinno się tłumić zbyt ostro.
O dzieciach mówi się, że są niegrzeczne naprawdę, dopiero wtedy, kiedy u nich
nie powinna już występować impulsywność w tak dużym stopniu, a mimo to nie
14
H. Spionek, Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych, PZWS, Warszawa 1970
15
S. Szuman, Psychologia wychowawcza wieku dziecięcego, Wiedza  Zawód  Kultura, Warszawa 1970
16
S. Szuman, Psychologia wychowawcza ...
8
potrafią się opanować. Każde jednak dziecko stosunkowo łatwo płacze lub
gniewa się, a zadaniem wychowania jest właśnie doprowadzenie go do pewnej
równowagi uczuciowej. Od dziecka wymagamy też pewnej cierpliwości,
wytrzymałości, a niegrzecznymi nazywamy dzieci niecierpliwe, grymaśne,
nieodporne, zbyt lękliwe, marudne i łatwo zniechęcające się.
Do niegrzeczności małych dzieci zalicza autor z kolei:
1. Pewien brak zdyscyplinowania. Dyscyplina polega na tresurze. Wymaga
się od dzieci pewnej uporządkowanej i automatycznej karności, nie należy
jednak za bardzo musztrować.
2. Inną grupę niegrzeczności stanowią sytuacje, w których dziecko za dobrze
i za sprytnie sobie radzi. Do tej kategorii niegrzeczności zaliczamy także
dzieci inteligentne, sprytne, odważne, których dorośli nie potrafią
wychować, ponieważ postępują z nimi w sposób zbyt prymitywny. Takie
dzieci nie są właściwie niegrzeczne. Ich zachowania obronne są reakcją
na błędy wychowawcze dorosłych.
3. Za niegrzeczne uważa się również dzieci, które sprytem, śmiałością
i wrodzoną zaradnością walczą. Wyprowadzają swych wychowawców
 w pole i osiągają korzyści niedozwolone m. in. kosztem innych dzieci.
Niegrzeczne i trudne do wychowania są dzieci wykrętne, które zawsze
jakoś wykręcają się z nałożonych na nie obowiązków. Dzieci zbyt śmiałe
stają się często bezczelne i lekceważące innych. Specjalnym rodzajem
sprytnej taktyki jest kłamstwo. Dziecko mało sprytne nie kłamie lub robi
to mało umiejętnie. Kłamstwa uczą się najłatwiej  mali spryciarze .
Autor uważa, że kłamstwo jest poważna niegrzecznością, bo paczy
charakter i podkopuje zaufanie. Dzieci silniejsze fizycznie od innych
i zaczepnie śmiałe, stają się brutalnymi, potrafią tyranizować swoje
otoczenie. Dzieci słabsze fizycznie i moralnie idą natomiast ze skargą do
dorosłych, uczą się nawykowego skarżenia.
9
Dzieci mocne  w języku walczą przezwiskami i dysponują już we
wczesnych latach  soczystym i bogatym językiem . Inne szydzą,
wyśmiewają się, poniżają przeciwnika i dokuczają w różnoraki sposób.
4. Jako ostatnią grupę niegrzeczności wymienia autor sytuację, w której
uczucia dziecka do dorosłych, do społeczeństwa są wrogie i złe. Ten
rodzaj niegrzeczności uważa się za niegrzeczność złośliwą i zalicza
do niej: bezlitosną zaczepność, kłamstwo powodowane zawiścią
i chęcią zaszkodzenia innym, wrogość wobec wychowawców, świadomie
zadawany ból zwierzętom, męczenie je bez odrobiny skruchy.
Podsumowując powiemy, że trudności wychowawcze to zaburzenia
spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami
rozwoju, a wyrażające się wzmożonymi i długotrwałymi trudnościami
w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych oraz w realizacji
zadań życiowych danej jednostki.
2. Przyczyny powstawania trudności wychowawczych.
Każdy pedagog obserwujący niewłaściwe zachowanie dzieci musi sobie
zadać pytanie, dlaczego te dzieci są takie, jakie są przyczyny takiego, a nie
innego ich zachowania?
Wspomniałam już na wstępie, że trudności wychowawcze nie zawsze wynikają
z winy samego dziecka, istnieje bowiem wiele przyczyn, które powodują
zmiany w jego zachowaniu już nawet w pierwszych miesiącach życia.
Wszystkie przyczyny trudności wychowawczych można sprowadzić
do dwóch zasadniczych grup:
1. czynniki psychofizjologiczne i anatomiczne
2. czynniki społeczno  wychowawcze.
10
Obie te grupy czynników są ściśle ze sobą powiązane i wzajemnie się
warunkują. Należy zaznaczyć, że czynniki psychofizjologiczne i anatomiczne
nie dostrzeżone w porę sprawiają, że pozornie prawidłowe oddziaływania
społeczno  wychowawcze pogłębiają niepożądane stany organiczne. Jednym
z czynników psychofizjologicznych powodujących powstawanie trudności
wychowawczych jest nierównomierność w rozwoju dziecka.
Według Z. Krzysztoszek17 są to odchylenia w pewnych zakresach
od charakterystycznych dla większości dzieci w poszczególnych grupach wieku
stanu rozwoju. Ów rozwój typowy dla większości dzieci, stany powtarzające się,
dające się statystycznie ustalić nazywamy rozwojem normalnym lub typowym.
Mówimy także o rozwoju harmonijnym. U niektórych jednak dzieci możemy
zaobserwować w poszczególnych okresach rozwojowych przyspieszenia
lub opóz
nienia. Mogą one dotyczyć:
1. rozwoju fizycznego i ruchowego
2. rozwoju słowno  pojęciowego
3. rozwoju emocjonalnego.
W każdym z tych zakresów mogą występować odchylenia od normy. Dziecko,
które szybko nauczyło się mówić i myśleć za pomocą pojęć, może być
jednocześnie niesprawne fizycznie i ruchowo. Natomiast inne dzieci mogą
wykazywać wcześniejszą niż normalna sprawność fizyczną oraz ruchową, ale
ich rozwój słowno  pojęciowy opóz
nia się.
Również w rozwoju emocjonalnym mogą pojawić się opóz
nienia bądz

przyśpieszenia. Pierwsze charakteryzuje się wyraz
nym brakiem wrażliwości
uczuciowej, drugie - wzmożoną wrażliwością uczuciową, kiedy powinna ona
stanowić normalną reakcję.
Różnice te nie są związane tylko z oddziaływaniami środowiska, w którym
dziecko wzrasta, ale również z właściwościami układu nerwowego, głównie
z dynamiką procesów nerwowych.
17
Z. Krzysztoszek, Zarys pedagogiki...
11
U każdego człowieka mamy do czynienia z dwoma podstawowymi
procesami nerwowymi: pobudzaniem i hamowaniem. Zaburzenia dynamiki
procesów nerwowych wynikają z braku równowagi pomiędzy tymi dwoma
procesami, czyli pobudzaniem i hamowaniem.
H. Spionek twierdzi, że  za optymalny dla prawidłowego funkcjonowania
człowieka uważa się taki układ nerwowy, który charakteryzuje się stosunkowo
dużą siłą pobudzania, zabezpieczającą zdolności komórki nerwowej do pracy,
siłą procesu hamowania równoważącą siłę pobudzania oraz średnim stopniem
ruchliwości obu tych procesów 18.
Do najczęściej spotykanych i uogólnianych zaburzeń procesów
nerwowych należy nadpobudliwość psychoruchowa oraz zahamowanie.
Dzieci zahamowane to dzieci nadmiernie spokojne, nieśmiałe, lękliwe,
unikające silniejszych bodz
ców, wykazujące brak samodzielności i zaradności.
Zahamowanie wyraża się także ogólnym spowolnieniem, obniżoną aktywnością,
a w sytuacjach zahamowania lękowego silnym osłabieniem napięcia mięśni
wyrażającym się martwą mimiką, trudnościami w zapamiętaniu i kojarzeniu
oraz uczuciem pustki w głowie. Zahamowanie może także wyrażać się
nadmiernym napięciem i niepokojem psychoruchowym.
Najczęściej zahamowanie jest rezultatem wadliwego wychowania, a zwłaszcza
postaw rodzicielskich.19
A. Tutka20 za H. Nartowską przedstawia nadpobudliwość psychoruchową
w sferach:
- ruchowej
- uczuciowej
- poznawczej.
18
H. Spionek, Problemy rozwojowe i wychowawcze wczesnego dzieciństwa, Książka i Wiedza, Warszawa 1982
19
M. Przetacznikowa, G. Makiełło  Jarża, Psychologia wychowawcza, społeczna i kliniczna, WSiP,
Warszawa 1979
20
A. Tutka, Jak zrozumieć dziecko nadpobudliwe psychoruchowo,  Bliżej Przedszkola. Wychowanie
i Edukacja , Wydawnictwo mama, tata i ja, Kraków 2002, nr 11
12
Zaburzenia w sferze ruchowej u dzieci nadpobudliwych są najbardziej
zauważalne. Ich potrzeba aktywności ujawnia się niemal w każdym miejscu.
Zachowaniom typu ekspansywnego może towarzyszyć tak zwany niepokój
ruchowy. Polega on na tym, że dziecko, nawet wtedy, gdy siedzi w jednym
miejscu, wykonuje stałe ruchy dookoła własnego ciała: kręci się i wierci
zmieniając pozycje, macha nogami, obgryza paznokcie, postukuje kredką itp.
Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo nie mogą zapanować nad swoja ekspresją,
potrzebują stałego rozładowania ruchowego.
Zaburzenia w sferze emocjonalnej dziecka nadpobudliwego wyrażają się przede
wszystkim w silnych reakcjach emocjonalnych, wzmożonej ekspresji uczuć oraz
zwiększonej wrażliwości emocjonalnej na wszystkie bodz
ce dochodzące
z otoczenia. O dzieciach nadpobudliwych mówi się, że cechuje je zmienność
nastrojów  łatwo przechodzą od płaczu do śmiechu, są gwałtowne, a ich
reakcje nieproporcjonalne do bodz
ców.
Nieprawidłowe reakcje otoczenia na objawy nadpobudliwości u dzieci, silne
sankcje karne za opisywane zachowania zmuszają dzieci do pozostawania
w bezruchu, a piętnowanie ich zachowań prowadzi jedynie do nasilenia
zaburzonych zachowań.
Zaburzenia w sferze poznawczej wyrażają się trudnościami w skupieniu uwagi,
wzmożonym odruchu orientacyjnym oraz pochopnością i pobieżnością
myślenia, dziecko ma problemy z koncentracją uwagi, z percepcją słuchową,
wzrokową, z poprawnym udzielaniem odpowiedzi, często wyłącza się, na
bodz
ce reaguje nie adekwatnie do ich znaczenia.
U dzieci nadpobudliwych psychoruchowo mogą występować objawy typowe dla
wymienionych powyżej sfer nadpobudliwości, bądz
też może przeważać jedna
grupa objawów, a pozostałe mogą być mniej nasilone.
Rodzaj objawów przeważających przy nadpobudliwości uwarunkowany jest
w pewnym stopniu okresem rozwojowym dziecka i jego sytuacją życiową.
Warto również zaznaczyć, że objawy, jakie występują u dzieci nadpobudliwych
13
psychoruchowo nie są przejawem ich złej woli czy odmowy bycia posłusznym.
Zachowania te utrudniają życie nie tylko rodzicom czy nauczycielom, ale przede
wszystkim samym dzieciom. Dzieci te, silniej niż inne przeżywają bodz
ce
płynące z zewnątrz, one też mają kłopoty z koncentracją uwagi i ponoszą
związane z tym negatywne konsekwencje.
Wśród dzieci nadpobudliwych wyróżnia się grupę tzw. niestałych
psychoruchowo, o słabym typie układu nerwowego. Nadmierne pobudzenie
wywołuje u nich szybkie wyczerpanie komórek nerwowych, co powoduje
hamowanie obronne, aby po chwili znów wrócić do stanu pobudzenia.
W funkcjonowaniu tych dzieci występuje charakterystyczna zmienność: od
bardzo nasilonej aktywności i wydolności  do bardzo słabej.
Innymi z przyczyn trudności wychowawczych u dzieci mogą być choroby
okresowe oraz ogólny zły stan zdrowia dziecka.
A. Popielarska i M. Mazurowa21 przedstawiają to następująco:  układ
nerwowy stanowi część organizmu i jest ściśle związany w niepodzielną całość.
Wszelkie zaburzenia pracy układu nerwowego spowodowane między innymi
organicznym uszkodzeniem mózgu, wpływają ujemnie nie tylko na rozwój
psychoruchowy, ale i upośledzają stan fizyczny dziecka. A z kolei różne
choroby ogólne i chorobowe zakłócenia pracy poszczególnych narządów
wewnętrznych odbijają się niekorzystnie na układzie nerwowym dziecka .
Rozwijający się i delikatny układ nerwowy dziecka jest bardzo wrażliwy nie
tylko na czynniki uszkadzające bezpośrednio komórki nerwowe mózgu, ale
także na toksyczne działanie różnych chorób. Często po przebytej chorobie
dziecko zmienia się w wyraz
ny sposób. Objawy te trwają kilka dni, a w miarę
zdrowienia ustępują i na ogół zanikają całkowicie. Niekiedy dzieje się jednak
inaczej. Zmiany w zachowaniu pojawiają się nie bezpośrednio po chorobie,
21
A. Popielarska, M. Mazurowa, Dlaczego nasze dzieci sprawiają trudności wychowawcze, PZWL,
Warszawa 1983
14
a dopiero po pewnym czasie. Zazwyczaj w tych przypadkach dziecko zmienia
się stopniowo i często początkowo niezauważalnie dla otoczenia.
Zdarza się również, że zachowanie dziecka zmienia się nie bezpośrednio po
chorobie lub w jakiś czas po niej, ale zanim jeszcze wystąpią pierwsze widoczne
objawy. Niektóre z chorób np. cukrzyca mają skryty początek, to jest przez
długi czas nie dają takich objawów, które by zaniepokoiły rodziców. Czasami
trudności wychowawcze pojawiają się w przebiegu skrycie toczącej się choroby
jednego z narządów wewnętrznych np. zmian zapalnych nerek. W wielu
przypadkach dziecko nie uświadamia sobie przyczyny swego złego
samopoczucia i nie może zlokalizować bólu. Natomiast reaguje stałym
rozdrażnieniem, jest przygnębione, spowolniałe, ma trudności
w koncentrowaniu się, szybko wyczerpuje się przy dłuższym wysiłku
umysłowym.
Spośród przyczyn powstawania trudności wychowawczych natury
psychofizjologicznej i anatomicznej wymienia się czynniki uszkadzające
centralny układ nerwowy w okresie płodowym lub okołoporodowym. Są to:
- alkohol, narkotyki, leki
- choroby zakaz
ne
- konflikt serologiczny rodziców
- niewłaściwe odżywianie przyszłej matki
- urazy mechaniczne, niedotlenienie w czasie ciąży lub porodu
- zapalenie opon mózgowych, wstrząs mózgu, urazy czaszki w okresie
dziecięcym.
Do najpoważniejszych przyczyn trudności wychowawczych należy niedorozwój
umysłowy, zwany także oligofrenią. Powstaje on wskutek uszkodzenia
ośrodkowego układu nerwowego. Uszkodzenie to może być wrodzone lub
nabyte w życiu płodowym oraz we wczesnym dzieciństwie. Może być również
uwarunkowane dziedzicznie lub środowiskowo. Wyodrębnia się trzy stopnie
niedorozwoju umysłowego:
15
1. idiotyzm (głęboki stopień upośledzenia)
2. imbecylizm (umiarkowany stopień upośledzenia)
3. debilizm (lekki stopień upośledzenia).22
W grupie czynników społeczno  wychowawczych, które powodują
trudności wychowawcze wyróżnia się:
- brak opieki nad dzieckiem, z czym wiąże się niezaspokojenie jego potrzeb
biologicznych, potrzeby miłości i potrzeby bezpieczeństwa
- struktura rodziny (pełna, rozbita, wielopokoleniowa, jednopokoleniowa,
wielodzietna, jedno - dzietna)
- atmosfera w rodzinie
- złe warunki materialne i mieszkaniowe (brak pracy, małe mieszkanie)
- wadliwe metody wychowawcze.
Podstawową rolę w rozwoju dziecka pełni rodzina, w której występują
najsilniejsze powiązania emocjonalne. Zaspokaja ona wszystkie potrzeby
biologiczne i psychiczne dziecka. Na skutek rozdz
więków w rodzinie
w psychice dziecka powstają bolesne ślady. Niezgodne pożycie rodziców,
przejawiające się w częstych konfliktach, wprowadzających w życie rodziny
atmosferę niepokoju, napięcia, stałego zagrożenia przyczynia się do zachwiania
równowagi emocjonalnej zarówno rodziców, jak i dzieci. Dzieci z tych rodzin
tracą poczucie stabilizacji.
Zauważalny jest duży wpływ rozkładu współżycia małżeńskiego na
kształtowanie się nerwicowych reakcji u dzieci. Atmosfera w domu, w którym
mieszka rodzina rozbita, wywołuje w dziecku stany lękowe, niekorzystnie
wpływa na ogólne samopoczucie oraz sprawność intelektualną.23
Często zdarza się, że najbardziej elementarne potrzeby materialne lub
uczuciowe dziecka nie są zaspokajane w jego domu rodzinnym. U dziecka
w takiej sytuacji powstaje poczucie krzywdy, a w efekcie kompleksy. Dziecko
22
M. Przetacznikowa, G. Makiełło  Jarża, Psychologia wychowawcza ...
23
A. Tutka, Jak zrozumieć ...
16
pragnie wtedy poza domem rodzinnym odzyskać poczucie własnej wartości,
chce się czymś wyróżnić, stać się obiektem czyjejś uwagi. Jest gorzej ubrane niż
jego rówieśnicy, pod względem wielu umiejętności i wiadomości pozostaje na
ogół również w tyle, nie jest mu też łatwo przyciągnąć uwagę działalnością
pozytywną. Wtedy stosuje ono akty agresji: uderzy kolegę, zepsuje zabawkę,
zniszczy złośliwie sprzęt w sali przedszkolnej, podepta kwiaty na grządce  to
nie sprawia mu trudności, a skieruje na niego uwagę dorosłych. W ten sposób
dziecko likwiduje w sobie kompleksy, zaczyna się czuć  ważne , rekompensuje
krzywdę, która jest jego udziałem od najmłodszych lat. Krzywda ta jednak
może powodować zupełnie inne zachowanie się dziecka. Bywa i tak, że zamyka
się ono w sobie, jest bierne, zalęknione, izoluje się od kolegów, nie podejmuje
dobrowolnie żadnego działania.24
A. Popielarska i M. Mazurowa na temat wpływu domu rodzinnego na
dziecko wypowiadają się następująco:  ... wpływ domu rodzinnego na dziecko
jest zawsze wielotorowy. W zakres tych wpływów wchodzi świadoma praca
wychowawcza rodziców, jak również ich niezamierzone działanie wynikające
z określonych sytuacji dnia codziennego .25
Niestety, tylko nieliczne rodziny zapewniają dzieciom wszystkie warunki
prawidłowego rozwoju. W wielu domach brak jest harmonii i dobrego
współżycia rodziców. Wzrastając w atmosferze stałego napięcia i przemocy,
dziecko przeżywa każdą kłótnię. Staje się lękliwe, zastraszone, traci radość
życia, przesiąka pesymizmem i nieufnością w stosunku do wszystkich dorosłych
i trzeba dłuższego czasu, aby tę nieufność przezwyciężać.
M. Kalińska twierdzi, że już od chwili przyjścia dziecka na świat jego
reakcje i zachowania kształtują zachowanie i postawę matki. I odwrotnie,
dziecięce zachowania zależą od postaw rodzicielskich. Postawę rodzicielską
można określić jako całościową formę ustosunkowania się rodziców  ojca,
24
H. Spionek, Problemy rozwojowe ...
25
A. Popielarska, M. Mazurowa, Dlaczego nasze dzieci ...
17
matki do dziecka, do zagadnień wychowawczych. Jedna rodzina może hołdować
przekonaniu, że uczucia dziecka są bardzo ważne, a inna może uważać,
że dziecko jest drugorzędnym członkiem rodzinnej społeczności, Takie
przekonania wyznaczają nasze postawy, sądy i sposoby postrzegania. One
właśnie różnicują dobro od zła, one też wyznaczają relacje z innymi oraz
wartości moralne.26
Rozsądni, dojrzali i troskliwi rodzice będą brali pod uwagę uczucia
i potrzeby wszystkich członków rodziny, również dzieci. Zapewnią solidne
podstawy dla rozwoju dziecka i jego póz
niejszej niezależności. Są to postawy
rodzicielskie pozytywne, które według M. Ziemskiej27 przedstawiają się
następująco:
- postawa akceptacji
- postawa współdziałania
- postawa rozumnej swobody
- postawa uznawania praw.
Niestety jest wielu rodziców, których negatywne wzorce zachowań w sposób
stały i dominujący wpływają na życie dziecka. Rodzice ci posiadają cechy
postaw negatywnych. Do postaw negatywnych zaliczamy:
- postawa odrzucająca
- postawa unikająca
- postawa nadmiernie chroniąca
- postawa nadmiernie wymagająca.
3. Sposoby przezwyciężania trudności wychowawczych.
Niemal w każdej rodzinie codzienne słyszy się coraz więcej skarg na
trudności w wychowywaniu dzieci. Gdy dziecko jest małe, matki narzekają, że
26
M. Kalińska, Postawy rodzicielskie i ich wychowawcze konsekwencje,  Bliżej Przedszkola. Wychowanie
i Edukacja , Wydawnictwo mama, tata i ja, Kraków 2002, nr 12
27
M. Ziemska, Postawy rodzicielskie, Wiedza Powszechna, Warszawa 1969
18
kaprysi przy jedzeniu, że nie chce iść spać o właściwej porze, że jest uparte,
nieposłuszne.
Z dzieckiem starszym rodzice mają jeszcze większe kłopoty i z trudem radzą
sobie z jego wychowaniem, ponieważ wybucha gniewem na każdą zwróconą
uwagę, bywa aroganckie, opryskliwe, nie uznaje żadnych autorytetów, często
posługuje się kłamstwem i wykrętami, natomiast godzinami ogląda programy
telewizyjne, słucha płyt, czy też spędza czas przy komputerze.
Przykłady takie można by mnożyć w nieskończoność, zewsząd bowiem słyszy
się narzekania na wybujały egoizm dzieci, ich zaborczość, bezwzględność
w domaganiu się przyjemności lub też nieczułość w stosunku do rodziców
i bliskich.
Należy podkreślić, że wychowanie dziecka w dzisiejszych czasach nie jest
łatwe, ponieważ należy zauważyć, że prawie nikt nie przygotowuje młodych
rodziców do podjęcia tak ważnej społecznie funkcji, jak prawidłowe
zaspokojenie potrzeb psychicznych dziecka w jego domu rodzinnym. Dlatego
też rodzice najczęściej wzorują się na postępowaniu własnych matek i ojców
lub słuchają wskazówek i rad swoich krewnych czy znajomych. Różnymi
metodami próbują sami przełamać upór i nieposłuszeństwo dziecka. Biciem,
straszeniem i różnymi wymyślnymi karami starają się wykorzenić w nim
wszystkie jego wady. Niestety nie jest to dobre rozwiązanie.
W razie wystąpienia u dzieci trudności wychowawczych obowiązkiem rodziców
i wychowawców jest niezwłoczne zastosowanie wszelkich środków mających
na celu zapobieganie dalszemu rozwojowi i pogłębianiu już istniejących
trudności wychowawczych.
W każdym przypadku, kiedy dziecko sprawia trudności należy usunąć z
ródło,
które przyczyniło się do ich powstania. Dotarcie do nich nie jest łatwe, gdyż
często nie jedna lecz kilka przyczyn powoduje trudności, a osoby z otoczenia
dziecka często nie zdają sobie sprawy, dlaczego zmieniło się ono na niekorzyść.
19
Trudność polega również na tym, iż początki zaburzeń mogą być odległe
w czasie, gdy z
ródłem są przeżycia z wczesnego dzieciństwa.
W każdym przypadku w celu ustalenia czynników, które przyczyniły się
do powstania trudności wychowawczych nauczycielka w przedszkolu może
posłużyć się dokładnym wywiadem z rodzicami lub opiekunami
umożliwiającym wgląd w historię badanego (przebieg ciąży, porodu, warunki
mieszkaniowe, materialne, stosowane systemy wychowawcze) oraz obserwację
dziecka w czasie pobytu w przedszkolu.
Zdaniem J. Konopnickiego28 należy odróżnić przyczynę dominującą od
przyczyn wtórnych i dodatkowych. Przyczyna podstawowa może być ukryta
i jej ustalenie wymaga obserwacji dziecka i środowiska przez dłuższy czas.
Jeżeli nauczycielka stwierdzi znaczne odchylenia od normy przejawiające się
w nieprawidłowym zachowaniu, wówczas powinna zasięgnąć pomocy
u psychologa. W każdej jednak sytuacji, którą określimy jako trudną
wychowawczo, znajdują się pewne typowe objawy, z którymi spotykamy się na
co dzień w swojej pracy pedagogicznej. Umiejętność reagowania na te objawy
może stać się kluczem do rozwiązania wielu trudności.
Trudnością często spotykaną wśród dzieci jest upór. Pierwszym odruchem
dorosłych jest chęć bezwzględnego przełamania tegoż uporu. Nie jest to jednak
właściwe postępowanie. W tej sytuacji należy umiejętnie rozładować upór przez
odwrócenie uwagi dziecka od konfliktowej sytuacji. Dzieci w wieku
przedszkolnym łatwiej reagują na łagodną, spokojną ale stanowczą i rzeczową
perswazję, niż na wymówki i zdenerwowanie dorosłych. Dużą rolę
w postępowaniu z dzieckiem odgrywa konsekwencja. Nie należy ustępować
dziecku dla zyskania spokoju, w przeciwnym bowiem razie nauczy się domagać
czegoś głośno i bezwzględnie, ponieważ dzięki temu osiągnie swój cel.
Częstym przejawem trudności wychowawczych u dzieci bywa kłamstwo, które
jest najczęstszą formą samoobrony. Dziecko w obawie przed karą, osłania się
28
J. Konopnicki, Zaburzenia w zachowaniu ...
20
kłamstwem. Jeżeli dorośli nie zmienią w porę swoich metod wychowania, to
z biegiem czasu kłamstwo bywa coraz większe. Zdarza się, że wobec kłamstwa
stosujemy coraz ostrzejsze kary i zakazy, doprowadzając do tego, że dziecko
traci do nas zaufanie.
 W wychowaniu dziecka w żadnym razie kary nie mogą przeważać nad
nagrodami .29
Jeżeli tak się dzieje, to sytuacja wychowawcza stwarzana wokół dziecka jest
niewłaściwa. Początkowe efekty krótkotrwałe i oparte na strachu, a nie na
zrozumieniu swoich błędów, szybko przeobrażają się w zobojętnienie,
a zarazem przyzwyczajenie do takich sytuacji. Dziecko przestaje reagować na
wszelkie kary. Staje się nieufne, zawzięte, pełne tłumionej agresji, utrwalają się
w nim reakcje uporu, a często chęć zemsty za poniesiony ból i upokorzenie.
Jaka więc powinna być reakcja w przypadku kłamstwa dziecka? W każdym
inna. Dziecku, które fantazjując wynagradza sobie krzywdy swego dzieciństwa,
nie można w ostry sposób zwracać uwagi. Trzeba natomiast otoczyć
je serdeczną opieką, stworzyć mu autentyczne sytuacje, które będą dla niego
przyjemne, o których będzie mogło myśleć i mówić z radością. Dziecko, które
fantazjuje, bo mu się coś podobało lub też zaimponowało, warto  sprowadzić na
ziemię . Trzeba to jednak zrobić żartobliwie, serdecznie i z uśmiechem. Należy
mu wskazać możliwość przeżywania imponujących mu sytuacji w zabawach.
Jeśli dziecko kłamie dlatego, że jest nieśmiałe i pragnie zwrócić uwagę innych
dzieci na siebie, nie można takiego kłamstwa ujawniać wobec innych dzieci.
Z takim dzieckiem trzeba na temat jego kłamstw porozmawiać indywidualnie,
zastanowiwszy się najpierw wnikliwie, jakich spraw dotyczy kłamstwo i w jaki
sposób zwrócić uwagę na ich niesłuszność.
W przypadku dostrzeżenia pierwszych objawów odbiegającego od normy
zachowania się dziecka należy reagować wychowawczo, opierając się przy tym
na gruntownej analizie przyczyn, które legły u podstaw tego zjawiska.
29
A. Popielarska, M. Mazurowa, Dlaczego nasze dzieci ...
21
M. Balińska twierdzi, że  najważniejszym warunkiem przezwyciężania
trudności wychowawczych jest poznanie i zrozumienie ich przyczyn .30
H. Nartowska31 twierdzi, że przyjęte powszechnie postępowanie wychowawcze
bywa niewystarczające, że dzieci z trudnościami wychowawczymi wymagają
nie tylko większej uwagi i wysiłku wychowawców, ale również podejmowania
takich działań, które wyrównają opóz
nienia rozwojowe, nie dopuszczą do
niepowodzeń, zapobiegną sytuacjom stresującym, a tym samym powstawaniu
innych, wtórnych zaburzeń w rozwoju. Ten rodzaj postępowania mamy prawo
nazywać wychowaniem terapeutycznym. Celem wychowania terapeutycznego
jest:
1. Wyrównanie opóz
nień i dysharmonii rozwoju już istniejących
i obserwowanych w zachowaniu się dziecka i jego działalności.
2. Zapobieganie powstawaniu zaburzeń rozwoju w przypadkach
specyficznych cech indywidualnych dziecka , niewłaściwie dotychczas
traktowanych przez otoczenie.
3. Zapobieganie powstawaniu zaburzeń emocjonalnych, które
w konsekwencji mogą powodować nieprawidłowe kształtowanie się
osobowości dziecka.
Tempo zmian, jakie obserwujemy u dzieci poddawanych terapii psychologiczno
 pedagogicznej jest uzależnione od wielu czynników: nasilenia zaburzeń, ich
rozwoju, zakresu objawów, od dotychczasowych doświadczeń dziecka.
Najważniejszym warunkiem skuteczności wszelkiej pracy pedagogicznej jest
dobra znajomość dziecka jako podmiotu pracy wychowawczej.
H. Nartowska32 podaje szereg wskazówek do pracy indywidualnej z dzieckiem
z zaburzeniami w zachowaniu. Oto one:
- izolacja od wielo  bodz
cowego środowiska
30
M. Balińska, Trudności wychowawcze i niedostosowanie społeczne u dzieci,  Bliżej Przedszkola.
Wychowanie i Edukacja , Wydawnictwo mama, tata i ja, Kraków 2002, nr 12
31
H. Nartowska, Różnice indywidualne czy zaburzenia rozwoju dziecka przedszkolnego, WSiP, Warszawa 1986
32
H. Nartowska, Wychowanie dziecka nadpobudliwego, Nasza Księgarnia, Warszawa 1989
22
- spokojna, nacechowana ciepłem atmosfera w rodzinie
- jasny i konsekwentnie przestrzegany system reguł i zasad rządzących
życiem dziecka
- pomoc w porządkowaniu świata fizycznego (segregowanie, układanie
przedmiotów)
- pomoc w kończeniu czynności wykonywanej przez dziecko, zanim
przejdzie do następnej
- organizacja ukierunkowanej aktywności ruchowej umożliwiającej
odreagowanie napięć oraz zajęcie się czymś w sposób uporządkowany
- formułowanie oraz pilnowanie przez osobę dorosłą celów działalności
dziecka, które są jasno sformułowane, niezbyt odległe w czasie oraz
proste w realizacji; stopniowe komplikowanie proponowanych działań
oraz wydłużanie czasu ich realizacji
- stała kontrola działalności dziecka oraz przypominanie o zobowiązaniach
- załatwianie wszelkich problemów związanych z dzieckiem w momentach
jego wyciszenia, bez stosowania agresji oraz kar fizycznych.
33
Z. Krzysztoszek uważa, że najskuteczniejszym sposobem postępowania
z dziećmi trudnymi jest indywidualizacja oddziaływań wychowawczych.
W przypadkach występowania nierównomierności w rozwoju, a także
podejrzewanych uszkodzeń układu nerwowego należy w wyjątkowej mierze
indywidualizować postępowanie z dzieckiem. Jeśli ma ono trudności ruchowe,
trzeba zalecać mu wykonywanie określonych ćwiczeń i czynności manualnych
na takim poziomie, aby było w stanie sprostać wymaganiom, a tym samym
nabrać zaufania do własnych sił i możliwości. Z dzieckiem o opóz
nionym
rozwoju słowno  pojęciowym trzeba wiele rozmawiać, w żadnym wypadku
ośmieszać dziecka za nieudolność na takim bądz
innym odcinku. Dzieciom
słabym emocjonalnie trzeba stworzyć sytuacje sprzyjające pozytywnym
przeżyciom i odwrotnie  dzieci nadwrażliwe uczuciowo chronić przed
33
Z. Krzysztoszek, Zarys pedagogiki ...
23
nadmiarem wrażeń, stwarzać atmosferę ciszy, spokoju i bezpieczeństwa.
Dziecko apatyczne trzeba włączyć do atrakcyjnych zabaw, dziecku
nadpobudliwemu dać możliwość wykonania nie za trudnych czynności,
wymagających określonej koncentracji.
Dzieciom z trudnych warunków środowiskowych trzeba przede wszystkim
umożliwić odzyskanie utraconej radości dzieciństwa, sprawić, aby
w przedszkolu poczuły się dobrze, zaspokoić najważniejsze potrzeby materialne
i uczuciowe. Jeżeli nie maja w domu zabawek  nauczycielka powinna starać się
podsuwać im najładniejsze zabawki przedszkolne. Są gorzej ubrane od innych
 należy w sposób dyskretny zorganizować opiekę materialną w tym zakresie.
Są niedożywione  należy im podsuwać większe porcje posiłków. Z tymi
dziećmi nauczycielka powinna również utrzymywać jak najbliższy kontakt
osobisty, otaczać je serdecznością, a nawet czułością.
Przy wszystkich przejawach trudności wychowawczych możliwość ich
przezwyciężania związana jest ściśle z prawidłową organizacją całokształtu
pracy w przedszkolu oraz z wiedzą, umiejętnościami metodycznymi, taktem,
wyczuciem sytuacji oraz współpracą z rodziną. Rodzina pozytywna posiada
szczególne wartości wychowujące, bo zaspokaja potrzeby materialne dziecka,
daje mu poczucie pełnego bezpieczeństwa, otacza je troską i ciepłem uczuć
rodzinnych. Jeśli dziecko czuje się kochane, ma poczucie bezpieczeństwa
w kontakcie z najbliższymi, jeśli wie, że może z każdym swoim problemem
zwrócić się do nich, zaufać  to nie musimy obawiać się o rezultaty
wychowania.
Oczywiście na drodze swojego rozwoju będzie nieraz potykać się o przeszkody,
błądzić i robić głupstwa, ale w końcu mając naszą miłość i pomoc znajdzie
wyjście, da sobie radę.
Wielki pedagog i przyjaciel dzieci Maria Grzegorzewska o dzieciach trudnych
mówi: największą krzywdę, jaką możemy im uczynić , to zabić w nich wiarę
w to, że ukryte w nich dobro może i powinno zatriumfować.
24
PODSUMOWANIE
W wychowaniu, jak w każdej innej dziedzinie życia, czy pracy wraz
z podejmowaniem środków czy metod należy mieć na uwadze określony cel.
Podobnie też w pracy z dziećmi  należy już od najmłodszych lat dążyć do ich
wszechstronnego rozwoju, aby w przyszłości wywiązywały się z zadań jakie
postawi im rzeczywistość i przyszłość.
Badania psychologiczne wykazały, że dziecko nie rodzi się trudne ani ze
skłonnościami do takich czy innych zachowań znani psychologowie w swoich
pracach przedstawili przyczyny, które mogą spowodować powstanie i nasilenie
się trudności w wychowaniu dzieci.
Poważnym i najczęściej spotykanym z
ródłem trudności jest rodzina oraz
nieprawidłowy proces wychowania. Wychowanie powinno być prawidłowe,
świadome i celowe.
Właściwa atmosfera wokół dziecka prowadzi do tego, że czuje się ono
potrzebne, bezpieczne, ma stworzone warunki do dobrego rozwoju fizycznego
i psychicznego. Aby tak było, konieczna jest znajomość podstawowych praw
rozwoju dziecka od momentu narodzin do okresu dojrzałości.
Życzliwość najbliższych, ich cierpliwość i zrozumienie prowadzi do
wychowania dziecka zdrowego, szczęśliwego i pogodnego. Do takiego
wychowania powinni dążyć opiekunowie i nauczyciele.
Jeżeli rodzina ma trudności z wychowaniem dziecka, powinna zwrócić się
o pomoc do szeroko rozwiniętego poradnictwa. Tam można uzyskać pomoc
mającą na celu dobro dziecka oraz wskazanie terapii opiekuńczo
 wychowawczej. Działalność ta wpływa na zmniejszenie się ilości dzieci
trudnych i niedostosowanych do życia w społeczeństwie. Bardzo ważna jest
tutaj stała pedagogizacja rodziców.
W pracy z dziećmi wymagającymi stałej opieki naczelną sprawą jest
stosunek nauczyciela do nich i odwrotnie. Znajomość psychologii, cechy
25
charakteru takie jak: serdeczność, opanowanie, konsekwencja, cierpliwość oraz
osobiste zaangażowanie pozwalają nawiązać prawidłowy kontakt z dzieckiem
trudnym.
WNIOSKI
Analiza treści przeczytanej literatury oraz własne doświadczenie
pedagogiczne pozwala mi na wysunięcie kilku wniosków dotyczących
problematyki dzieci trudnych wychowawczo:
1. Zaburzenia niedostosowania społecznego ulegają zmianom w kierunku
 społecznie pozytywnym (poprawy), kiedy stosuje się skuteczne
sposoby ich przezwyciężania, albo też w kierunku  społecznie
negatywnym (pogorszenia), kiedy nie podejmuje się żadnych działań lub
też zaczyna się działać zbyt póz
no.
2. W przypadku dziecka trudnego należy podjąć jednolity front oddziaływań
wychowawczych: przedszkole  środowisko rodzinne.
3. Z dzieckiem trudnym należy podejmować pracę indywidualną
i wyrównawczą w celu przezwyciężenia ich trudności wychowawczych.
4. Znajomość zainteresowań i uzdolnień tkwiących w wychowanku oraz ich
odpowiednie ukierunkowanie i inspirowanie będzie sposobem
przezwyciężania trudności wychowawczych, a tym samym nie dopuści
do pogłębienia się już istniejących zaburzeń.
5. Podstawą postępowania z dzieckiem trudnym wychowawczo powinna
być życzliwość i serdeczność. Zaufanie dziecka zyskuje się przez
okazywanie zainteresowania jego kłopotami, traktowanie na serio jego
trudności, choćby wydały się nam nieistotne.
6. Wszelkie postępowanie z dzieckiem trudnym powinna cechować
cierpliwość, stanowczość, konsekwencja i umiejętność czekania na
rezultaty.
26
BIBLIOGRAFIA
Balińska M., Trudności wychowawcze i niedostosowanie społeczne u dzieci,
 Bliżej Przedszkola. Wychowanie i Edukacja , Wydawnictwo
mama, tata i ja, Kraków 2002, nr 12
Dąbrowski K., Społeczno  wychowawcza psychiatria dziecięca, PZWS,
Warszawa 1989
Dobrowolska J., Czy naprawdę trudne dziecko, PZWS, Warszawa 1989
Han  Ilgiewiczowa N., Trudności wychowawcze i ich tło psychiczne, PZWS,
Warszawa 1982
Hurlock E. B., Rozwój dziecka, WSiP, Warszawa 1961
Kalińska M., Postawy rodzicielskie i ich wychowawcze konsekwencje,  Bliżej
Przedszkola. Wychowanie i Edukacja , Wydawnictwo mama, tata
i ja , Kraków 2002, nr 12
Konopnicki J., Powodzenia i niepowodzenia szkolne, PZWL, Warszawa 1988
Konopnicki J., Zaburzenia w zachowaniu się dzieci a środowisko, PWN,
Warszawa 1984
Krzysztoszek Z., Zarys pedagogiki dla nauczycieli przedszkola, PZWS,
Warszawa 1975
Lipkowski O., Wokół trudności wychowawczych i niedostosowania społecznego,
27
  Nowa Szkoła , WSiP, Warszawa 1989, nr 6
Lewicki A., Jak powstają trudności wychowawcze, Wiedza Powszechna,
Warszawa 1987
Nartowska H., Różnice indywidualne czy zaburzenia rozwoju dziecka
przedszkolnego, WSiP, Warszawa 1986
Nartowska H., Wychowanie dziecka nadpobudliwego, Nasza Księgarnia,
Warszawa 1976
Neill A. S., Nowa Summerhill, WSiP, Warszawa 1994
Okoń W., Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 1984
Popielarska A., Mazurowa M., Dlaczego nasze dzieci sprawiają trudności
wychowawcze, PZWL, Warszawa 1983
Przetacznikowa M., Makiełło  Jarża G., Psychologia wychowawcza, społeczna
i kliniczna, WSiP, Warszawa 1979
Spionek H., Problemy rozwojowe i wychowawcze wczesnego dzieciństwa,
Książka i Wiedza, Warszawa 1982
Spionek H., Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych,
PZWS, Warszawa 1970
Szumam S., Psychologia wychowawcza wieku dziecięcego, Wiedza  Zawód 
Kultura, Warszawa 1970
28
Szymańska Z., Dziecko nieznośne czy chore, PZWL, Warszawa 1980
Tutka A., Jak zrozumieć dziecko nadpobudliwe psychoruchowo,  Bliżej
Przedszkola. Wychowanie i Edukacja , Wydawnictwo mama, tata
I ja, Kraków 2002, nr 11
Ziemska M., Postawy rodzicielskie, Wiedza Powszechna, Warszawa 1969
29