ZJAWISKO DZIECI ULICY
Magdalena Miler
Uniwersytet Rzeszowski
Streszczenie
Szybki rozwój i transformacja świata powodują, że młody człowiek czuje się zagubiony, niezrozumiały
przez najbliższe otoczenie, co sprzyja poszukiwaniu alternatywnych form życia społecznego. Kim są
street children i dlaczego wybrali życie na ulicy zamiast w rodzinnym domu? Z pomocą dzieciom ulicy
wychodzą street workerzy  na czym polega ich praca? Problem dzieci ulicy jest ogólnoświatowy,
dotyka kraje bogate, jak i Trzeciego Åšwiata. Tekst zawiera charakterystykÄ™ zjawiska oraz jego przy-
czyny.
 Prowadz
mnie ulico, prowadz
mnie za rękę.
Wszystko mnie zachwyca w twym kamiennym pięknie 1
1. Definicja terminu  dzieci ulicy
Pojęciem  dzieci ulicy należy objąd dzieci, które znaczną, większą częśd życia spędzają na ulicy, która
jest dla nich głównym środowiskiem życia. Młodzi sypiają w domach swoich rodziców, opiekunów,
lecz nie znajdują tam wsparcia emocjonalnego. Dzieci ulicy przebywają poza domem głownie z po-
wodu życiowej konieczności, do tego dochodzi nuda i brak alternatywnych zajęd2. Mieszkaocy ulicy
ocenili ją, jako najbezpieczniejsze dla siebie miejsce, w którym mogą realizowad swoje potrzeby, są to
osoby w wieku od 3 do 18 lat, często wychowane w emocjonalnym chłodzie, pochodzące z rodzin
dysfunkcyjnych (czyli takich, które nie wypełniają społecznie przypisanych im funkcji lub redefiniują je
w sposób budzący zastrzeżenia ze strony społeczeostwa)  np. alkoholowych. Są to także uciekinierzy
1
The Analogs, Ulica,  Oi! Młodzież , wytwórnia Rock'n'roller 1996, MC.
2
T. Kołodziejczyk, Raport dla Fundacji Króla Baudouina, Warszawa 1998, s. 1.
www.think.wsiz.rzeszow.pl, ISSN 2082-1107, Nr 3 (11) 2012, s. 1-7
Zjawisko dzieci ulicy
z placówek opiekuoczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych lub dzieci objęte opieką innego systemu
instytucjonalnego dzieci narkomanów, prostytutek, potomkowie rodziców bez mieszkania i środków
na życie. Dzieci ulicy posiadają zaburzoną tożsamośd, zaburzenia w rozwoju psychospołecznym, mają
problemy w funkcjonowaniu społecznym (z komunikacją), często uzależnione są od alkoholu czy nar-
kotyków, a także posiadają traumatyczne doświadczenia3.
Międzynarodowe Katolickie Biuro do Spraw Dzieci dzieckiem ulicy nazywa każdą  dziewczynkę lub
chłopca, dla których ulica (w najszerszym znaczeniu tego słowa, łącznie z nie zajętymi mieszkaniami,
śmietniskami itd.) stała się jej lub jego zwykłym miejscem pobytu i/lub z
ródłem utrzymania; i które są
niedostatecznie chronione, nadzorowane lub kierowane przez odpowiedzialną osobę dorosłą 4.
Rada Europy w Strasburgu problem definiuje jako  dzieci poniżej 18 roku życia, które przez krótszy
lub dłuższy czas żyją w środowisku ulicznym. Przenoszą się z miejsca na miejsce, mają swoje grupy
rówieśnicze i inne kontakty. Są zameldowani pod adresem rodziców lub jakiejś instytucji socjalnej.
Charakterystyczne jest to, że z rodzicami, przedstawicielami szkół i instytucji pomocy i służb socjal-
nych, które ponoszą za nie odpowiedzialnośd, dzieci te mają słaby kontakt lub nie maja go w ogóle 5.
Definicja ta została opracowana na podstawie badao położenia socjalnego dzieci ulicy z 24 europej-
skich krajów. Rada Europy przyjmuje, że są one ofiarami odrzucenia oraz obojętności, są wykorzysty-
wane, dotknięte przemocą, wyjścia z sytuacji dopatrują się w ucieczce, kradzieży, prostytucji, wyko-
nujÄ… z
le opłacaną, ciężką pracę. Namiastkę rodziny znajdują w grupach i bandach ulicznych, są często
niedożywione, brakuje im wychowania, wykształcenia, a w szczególności miłości6.
Street children jest pojęciem o genezie literackiej, jednak w ostatnich latach nabrało znaczenia peda-
gogicznego i socjalnego, stało się zjawiskiem o cechach globalnych. Dzieci ulicy występują we wszyst-
kich aglomeracjach świata, w krajach rozwijających się (nawet w dużych miastach tj. Rio de Janeiro,
Moskwa, Warszawa), w krajach bogatego Zachodu (w miastach typu Nowym Yorku, Amsterdamie).
Zjawisko to widoczne jest także w krajach biednych np. kraje Afryki, Azji7.
Profesor J.R. Hudson uważa, ze dzieci potrzebują do prawidłowego rozwoju konkretnej przestrzeni
życiowej, którą często ograniczają rodzice poprzez narzucanie stylu życia (będącego w opinii rodzica
dobrym dla wychowanka, który przeciw niemu będzie się buntował). W takiej sytuacji może nastąpid
wyjście dziecka na ulice, w celu poszukiwania odpowiedniego, jego zdaniem, towarzystwa8.
2. Kategorie dzieci ulicy
T. Kołodziejczyk proponuje podział dzieci ulicy ze względu na ich wiek. Pierwszą kategorią są dzieci
w wieku od 3 do 6 lat  szukają kontaktu z dorosłymi osobami, dokonują drobnych kradzieży i żebrzą.
3
Tamże.
4
T. Kowalak, Marginalnośd i marginalizacja społeczna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 1998, s. 79.
5
Council of Europe, Study Group on Street Children, [za:]: A. Kurzeja, Dzieci ulicy profilaktyka zagrożeo, Oficyna
Wydawnicza  Impuls ,Kraków 2010, s. 13.
6
Council of Europe, Study Group on Street Children, [za:], T. Pilch, I. Lepalczyk, Elementarne pojęcia pedagogiki
społecznej i pracy socjalne, Wydawnictwo Akademickie  Żak Warszawa 1999, s. 69.
7
Tamże, s. 69.
8
J. R. Huston [za:] A. Kurzeja, Dzieci..., dz. cyt., s. 14.
2
Zjawisko dzieci ulicy
Dzieci od 7 do 10 roku życia, prezentują różnego rodzaju zachowania agresywne, uciekają ze szkoły,
zachowują się ryzykownie, np. wąchają klej; poszukują osób znaczących  od tego kogo poznają na
swojej drodze będzie zależała ich przyszłośd. Na tym etapie nie mówi się jeszcze o demoralizacji.
Tworzenie grup subkulturowych i przestępczych jest cechą młodzieży w wieku od 11 do 15 lat. Młodzi
w tym okresie rozwojowym popełniają rozboje, kradzieże, włamania, używają narkotyków i alkoholu.
Jest to młodzież nieprzystosowana społecznie, zagrożona demoralizacją lub częściowo zdemoralizo-
wana.
Street children w wieku od 16 do 18 lat działają w zorganizowanych grupach przestępczych, naduży-
wajÄ… alkoholu, sÄ… agresywni i zdemoralizowani9.
A. Kurzeja dokonuje podziału dzieci ze względu na sposób i długośd spędzania czasu na ulicy:
-ð dzieci uciekajÄ…ce z domów rodzinnych  głównie sÄ… to ucieczki okresowe, np. po kolejnej awantu-
rze w domu. Młodzi nocują wtedy najczęściej na najwyższych piętrach w blokach, gdzie nie ma
mieszkao, zjawisko to nasila siÄ™ wraz ze wzrostem temperatury na dworze;
-ð dzieci z rodzin patologicznych  nie uczÄ™szczajÄ…ce do szkoÅ‚y, wiÄ™kszoÅ›d czasu spÄ™dzajÄ… na ulicy,
jednak nocujÄ… w swoich domach;
-ð uciekinierzy z placówek opieki  dzieci skierowane do instytucji zajmujÄ…cych siÄ™ opiekÄ…, ale pozo-
stajÄ…ce bez nadzoru z powodu braku miejsc;
-ð dzieci pracujÄ…ce na ulicach  zdobywajÄ… pieniÄ…dze by pomóc rodzicom lub utrzymad siebie
i młodsze rodzeostwo. Zarabiają żebrząc, dokonując włamao, myjąc szyby w samochodach lub
odprowadzając wózki w supermarketach;
-ð dzieci spÄ™dzajÄ…ce wiÄ™kszoÅ›d swego czasu na ulicy  ulica jako miejsce pracy, dom, szkoÅ‚a. Dzieci
przebywające na ulicy, ponieważ ich domy nie są dla nich miejscem bezpiecznym;
-ð  dzieci z kluczem na szyi  sprawujÄ… same opiekÄ™ nad sobÄ… po szkole dopóki rodzice nie wrócÄ…
z pracy10.
3. Dzieci ulicy w wybranych krajach
Rio de Janeiro  drugie co do wielkośd miasto Brazylii  działa jak magnes przyciągając do siebie bied-
ną ludnośd z okolicznych wiosek, poszukującą szansy na lepsze życie. Wielkośd i gwałtownośd tych
migracji nie pokrywa się z zapotrzebowaniem na siłę robocza ze strony władz miasta. Skutkiem tego
przesiedlenia jest obrastanie obrzeży miejskich w pozbawione infrastruktury i wyposażenia, przelud-
nione szałasy (tzw. favele). W takich okolicznościach istnienie dzieci ulicy uzasadnia się potrzebą
przeżycia rodzin. Street children w Rio de Janeiro występują masami  śpiewają, grają na ulicach,
pilnują zaparkowanych pojazdów, czyszczą przechodniom buty, uprawiają nierząd. Są one narażone
na akty gwałtu. Rio de Janeiro liczy ok 13 mln mieszkaoców  młodzi spotykają się z gangami prze-
stępczymi, kryminalistami, policją. W świetle prawa street children wykonują nielegalną pracę  poli-
cja konfiskuje towary, które młodzi sprzedają. Takie środowisko obfituje w negatywne przykłady od-
9
T. Kołodziejczyk, Raport..., dz. cyt., s. 2-3.
10
A. Kurzeja, Dzieci..., dz. cyt.,, s. 18.
3
Zjawisko dzieci ulicy
czytywane przez młodych, jako sposób na życie. Dodatkowo media ukształtowały obraz dziecka ulicy,
który łączy się z przemocą, przestępstwami i handlem narkotykami. Generalnie w Brazylii młodzi żyją
na ulicach z konieczności, z braku poczucia bezpieczeostwa ze strony ustroju społeczno-
gospodarczego, klęsk żywiołowych czy przez załamanie gospodarki paostwa, sami nazywają się  pra-
cownikami ulicy . Kluczową rolę pełni bezrobocie, szybkie przemieszczanie się ludności ze wsi do
miast, słaby rozwój budownictwa mieszkaniowego11.
Władze Brazylii organizują różnego rodzaju akcje walczące o prawo dzieci do prawidłowego życia,
nauki itd. JednÄ… z instytucji zajmujÄ…cych siÄ™ ograniczeniem życia na ulicy jest Pastoral da Criança 
Duszpasterstwo Dzieci. Inicjatorem projektu pracy z dziedmi ulicy w Buenos Aires jest Alberto Morla-
chetti, pracownik więzienia. Był on pomysłodawcą alternatywnych sposobów walki z przestępczością
 pracę z dziedmi rozpoczął od organizowania w soboty rozgrywek meczu piłki nożnej (dla street chil-
dren), podczas spotkao każdy młody dostawał szklankę napoju czekoladowego. Sam Morlachetti or-
ganizował akcje dochodowe  loterie, sprzedaż napojów podczas rozgrywek piłkarskich itp. Owocem
tych wysiłków było wybudowanie ośrodka Casa De Los Ninios, w którym dzieci mają zagwarantowane
wyżywienie, opiekę lekarską, naukę, różne zajęcia usprawniające rozwój fizyczny i psychiczny12.
W Quito, stolicy Ekwadoru, w ciągu ostatnich lat nasilił się problem dzieci ulicy. Można je tam podzie-
lid na dwie grupy  pierwsza, dla których ulica jest miejscem pracy, druga obejmuję młodych mieszka-
jÄ…cych i pracujÄ…cych na ulicach. Wyraz
nie obniża się wiek dzieci ulicy  przed 1990 r. dolna granica
wieku młodych wynosiła 10-11 lat, w 1993 r. na ulicach można była spotkad nawet 6-latki13. Pracujące
dzieci w Ekwadorze są czymś naturalnym, nędza tam panująca powoduje szybkie wysyłanie pociech
do pracy  w celu ułatwienia przeżycia całej rodzinie, młodzi sprzedają gazety, losy na loterie, owoce,
słodycze, myją samochody, przeszukują śmietniki. Dzieo pracy dziecka trwa nawet 12 godzin14.
Inaczej prezentuje siÄ™ problem street children w Stanach Zjednoczonych  dzieci wybierajÄ… ulicÄ™
w celu zabawy, przygody, demonstracji buntu wobec otoczenia, chęci zdobycia pieniędzy. Młodzi
uciekają też z domu, by uniknąd kar cielesnych, zaniedbania czy maltretowania. W Stanach Zjedno-
czonych popularne są gangi  zorganizowane grupy o rożnych celach, stają się one środowiskiem
życia dla przebywających poza domem dzieci. Walter Miller definiuje gang, jako  samoistnie powstałe
stowarzyszenie rówieśników, powiązane wspólnotą interesów, posiadające zidentyfikowane kierow-
nictwo, wyraz
nie rozwiniętą hierarchię władzy i inne cechy organizacji, działające wspólnie dla osią-
gnięcia szczególnego celu lub celów, które na ogół zawierają prowadzenie nielegalnej działalności
oraz sprawowanie kontroli nad określonym obszarem, urządzeniem lub przedsiębiorstwem 15. Typo-
logia gangów jest szeroka  jest to termin odnoszący się zarazem do grup handlujących narkotykami,
bronią, kradzionymi samochodami, zajmujących się zastraszaniem, rabunkami, zabójstwami. W przy-
padku dzieci ulicy mówi się o gangach społecznych  stosunkowo stałych grupach, trzymających się
określonego obszaru (sklepu, podwórka) lub młodzieżowych. Członkowie gangów społecznych buntu-
ją się przeciw władzy szkoły i rodziców. Głównymi przyczynami przystąpienia dzieci do gangów są
bolesne doświadczenia rodzinne.
11
T. Kowalak, Marginalnośd..., dz. cyt., s. 79.
12
A. Kurzeja, Dzieci..., dz. cyt., s. 33.
13
Tamże, s. 22
14
Tamże.
15
W. Miller [za:] T. Kowalak, Marginalnośd..., dz. cyt., s. 87.
4
Zjawisko dzieci ulicy
4. Pedagogika ulicy
Szybki rozwój i transformacja świata powodują, że młody człowiek czuje się zagubiony, niezrozumiały
przez najbliższe otoczenie. Coraz częściej na ulicy pojawiają się dzieci, nie tylko z rodzin patologicz-
nych, ale także z takich, w których obydwoje z rodziców pracują w pełnym wymiarze godzin, w skutek
czego dziecko pozbawione jest opieki. Mowa o dzieciach zaniedbanych emocjonalnie, poszukujÄ…cych
akceptacji poza domem. Współczesnośd obfituje nie tylko w sukcesy technologiczne, sprzyja także
rozkładowi rodziny, bezrobociu, braku poczucia bezpieczeostwa. Wszystkie te aspekty w znacznej
mierze wpływają na postawy społeczne młodych ludzi.
U podstaw młodzieżowych patologii leży nuda i frustracja. Powinny one byd motywem dla rekon-
strukcji polityki społecznej  wyrównania szans życiowych młodych ludzi na poziomie socjalnym, za-
wodowym, wychowawczym. W takich okolicznościach uzasadnione jest istnienie tzw.  pedagoga
ulicy  wychowawcy pracującego na ulicy, który dokonuje rozpoznania potrzeb lokalnego środowi-
ska, zwłaszcza potrzeb dzieci, które większośd czasu spędzają poza domem, i poza kontrolą opieku-
nów. Street worker poprzez nawiązanie z dziedmi ciepłych, przyjacielskich więzi, może proponowad
im alternatywne formy spędzania wolnego czasu; występuje przeciwko nudzie i bierności. Jednak
samo nawiązanie kontaktu ze zbuntowanymi młodymi jest nie lada wyzwaniem, pedagoga ulicy musi
charakteryzowad cierpliwośd, empatia i odwaga. Musi on poznad zwyczaje, które panują w ulicznym
środowisku, powiazania między dziedmi ulicy (kto jest przywódcą itd.), dopiero, gdy stanie się ele-
mentem ulicznego otoczenia może próbowad nawiązad kontakt z młodym16.
Celem działania pedagoga ulicy jest wypracowanie optymalnego programu profilaktyczno-
wychowawczego w środowisku otwartym  na boisku, ulicy, podwórku. Poprzez bliskie, bezpośrednie
kontakty dziedmi może: dążyd do wzmocnienia ich pozytywnych nastawieo i cech charakteru; poka-
zad możliwości realizowania potrzeb w sposób zgodny ze środowiskiem. Pedagog ulicy powinien sta-
nowid przykład  pozytywnego dorosłego , który może stad się autorytetem dla wielu młodych ludzi
zagrożonych patologia. Młodzi ludzie potrzebują kogoś takiego, wzorca, kogoś z kim mogłyby się
utożsamid. Jest to niezwykle ważne, ponieważ współcześni bohaterowie nie są jednoznacznie dobrzy.
Street worker musi byd osobą charyzmatyczną  posiadającą szczególne cechy osobowości, poprzez,
które może wpływad na zachowanie innych ludzi; musi byd też animatorem, charakteryzującym się
empatią, twórczością, oryginalnością w podejmowanych działaniach, dyplomacją i talentem do
kształtowania pozytywnych relacji międzyludzkich. Bardzo ważna jest też autentycznośd i zaangażo-
wanie, brak wywierania presji w kształtowaniu zachowao u innych osób. Istotne jest odpowiednie
przygotowanie pedagogiczne, psychologiczne  wiedza z zakresy niedostosowao społecznych, zabu-
rzeo osobowości, etapów rozwojowych (takie przygotowanie jest ważne, jednak osoba, która będzie
posiadad wykształcenie, a nie będzie wykazywała się zainteresowaniem, hobby, nie będzie posiadała
żadnych przyciągających umiejętności w pracy z dziedmi, może mied problem, ponieważ konieczne
jest coś, co przyciągnie dzieci  pasja, np. znajomośd sztuk walki, sport).
Praca pedagoga ulicy związana jest z oddziaływaniami profilaktycznymi, które mają na celu:
-ð nawiÄ…zanie bezpoÅ›redniego, przyjacielskiego kontaktu z dziedmi spÄ™dzajÄ…cymi wiÄ™kszoÅ›d wolnego
czasu na ulicy, a które podlegają jej destrukcyjnym wpływom (np. rozpowszechnienie wśród nich
informacji na temat konsekwencji różnych zachowao  nadużycia środków psychoaktywnych, ry-
16
A. Kurzeja, Dzieci..., dz. cyt., s. 90.
5
Zjawisko dzieci ulicy
zykownych zachowao seksualnych; motywowanie dzieci do aktywnego, twórczego spędzania
wolnego czasu; pomoc w rozwiązywaniu trudnych, życiowych sytuacji);
-ð nawiÄ…zanie kontaktu ze szkoÅ‚Ä… i nauczycielami, udostÄ™pnianie broszur dostarczajÄ…cych informacji
o pracy pedagogów ulicy i alternatywnych propozycjach spędzania wolnego czasu;
-ð praca z rodzinÄ…, udzielanie wsparcia;
-ð nabór wolontariuszy;
-ð informowanie mediów o dziaÅ‚alnoÅ›ci profilaktycznej;
-ð pozyskiwanie sponsorów.
Idea pracy pedagoga ulicy polega na bezpośrednim dotarciu do dzieci ulicy, które wymykają się kla-
sycznym instytucjom pomocowym. Stosuje on sprawdzone sposoby pracy z dzieckiem np. socjotera-
pię. Od dialogu i spotkao zależy dalsze funkcjonowanie młodego człowieka17.
Podstawową metodą jest nawiązywanie kontaktu z dziedmi i młodzieżą. Naczelną zasadą pedagogiki
jest szacunek dla dziecka, jako istoty, która ma byd prowadzona przez dorosłych, którą nie można
manipulowad i wykorzystywad do własnych celów. Pedagog musi wykorzystad każdą okazje do roz-
mowy z młodym, poprzez rozmowę starad się zdobyd zaufanie. Ważne jest, by okazad szacunek dla
otoczenia, z którego wywodzi się nasz rozmówca (to jest terytorium dziecka, na które my wchodzimy,
my jesteśmy intruzami). Regularnie należy odwiedzad miejsca, w których dzieci przebywają (by stad
się elementem ich środowiska), nie należy ich do czegokolwiek zmuszad. Bardzo ważne jest też po-
czucie humoru  jako świadomośd własnej niedoskonałości, dystans do siebie, a zarazem uśmiech,
rozbawienie, żart, które tworzą specyficzny klimat, w którym trudna rzeczywistośd staje się łatwiejsza
do przyjęcia.
5. Janusz Korczak i dzieci ulicy
Janusz Korczak był wybitnym wychowawcą, opiekunem, z zawodu pediatrą. Do pedagogiki wniósł
nowoczesną koncepcje wychowania  zawsze koncentrował się na dobru dziecka. Dobrze znał pro-
blem dzieci ulicy, na co wskazuje jego powieściowy debiut  Dzieci ulicy , znawcy tematu uznają, że
jest to powieśd o autobiograficznym charakterze, opisująca warunki życia biedoty warszawskiej,
a zwłaszcza pochodzących z tych środowisk dzieci. Korczak znał wszystkie jamy, zakamarki, w których
czas spędzały dzieci, opisywał żebrzące, nielegalnie sprzedające gazety, prostytuujące się. Młodzi
trafiający pod opiekę Korczaka byli niedożywieni, zaniedbani.
Korczak całe swoje życie poświecił działalności wychowawczej, praktykował na ulicy, gdzie pomagał
dzieciom, głosił zasadę  nade wszystko dobro dziecka , zmierzał do stworzenia środowiska wycho-
wawczego, w którym dziecko będzie mogło byd sobą, uczył czym jest dobrze pojęta miłośd do dziec-
ka.
Ulica była dla Korczaka środowiskiem, w którym dostrzegał nędzę i tragedię wielu ludzi, których los
nie był mu obojętny.
17
Tamże, s. 92.
6
Zjawisko dzieci ulicy
6. Podsumowanie
Problem dzieci ulicy jest ogólnoświatowy, dotyka kraje bogate, jak i Trzeciego Świata. Pomoc starają
się nieśd organizacje pozarządowe, jednak napotykają przeszkody tj. polityka danego paostwa wzglę-
dem tej grupy młodych, brak zainteresowania lub zaprzeczanie.
Działalnośd profilaktyczno-wychowawcza prowadzona na ulicach głównie koncentruje się na budo-
waniu więzi między społeczeostwem a odrzuconymi młodymi ludz
mi. W pracy z dzieckiem kładzie się
nacisk na nawiązanie z nim pozytywnego kontaktu, utrzymanie więzi. Istnieją ośrodki, w których dzie-
ci ulicy mogę się pożywid, schronid, jednak nie jest to pomoc długoterminowa. Problem dzieci ulicy
nadal jest zaniedbywany, chod w porównaniu do poprzednich lat widoczny jest postęp w działaniach
profilaktycznych i wychowawczych.
Bibliografia
1. Kołodziejczyk T., Raport dla Fundacji Króla Baudouina, Warszawa 1998.
2. Kowalak T., Marginalnośd i marginalizacja społeczna, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 1998.
3. Kurzeja A., Dzieci ulicy, profilaktyka zagrożeo, Oficyna Wydawnicza  Impuls , Kraków 2010.
4. Pilch T., Lepalczyk I., Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalne, Wydawnictwo
Akademickie  Żak , Warszawa 1999.
7