Dzieci ulicy
proi laktyka zagrożeń



Anna Kurzeja


Dzieci ulicy
proi laktyka zagrożeń



Kraków 2008



© Copyright by Oficyna Wydawnicza "Impuls", Kraków 2008


Recenzenci:

ks. dr hab. Marian Nowak, prof. KUL
prof. dr hab. Krystyna Ostrowska

Korekta:

Diana Gajc

Projekt okładki:

Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7587-035-0


Oficyna Wydawnicza "Impuls"
30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5
tel. [phone], fax [phone]
www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsofi cyna.com.pl


Wydanie I, Kraków 2008



Spis treści


Wstęp ............................................................................................................ 7


Rozdział I
Wprowadzenie w problematykÄ™ dzieci ulicy .................................................. 11

1. Pojęcie dziecka ulicy ............................................................................. 11


2. Kategorie dzieci ulicy ............................................................................ 17


3. Sytuacja dzieci ulicy w krajach rozwijajÄ…cych siÄ™ ................................... 19


4. Kwestia pomocy dzieciom ulicy ............................................................ 26
Wybrane formy pomocy dzieciom ulicy z obszaru Europy .................... 26
Wybrane formy pomocy dzieciom ulicy w krajach Trzeciego Åšwiata .... 32
Wskazania zawarte w Konwencji Praw Dziecka .................................... 38

Rozdział II
Kształtowanie się oddziaływań pedagogicznych wobec dzieci ulicy ................ 41

1. Definicja pracy profilaktyczno-wychowawczej prowadzonej na ulicy .... 41

2. Pedagogia wyjścia do młodzieży
św. Jan Bosco .................................. 43


3. Antoni Makarenko i bezprizorni ........................................................... 48


4. Praca z młodzieżą na ulicach Paryża
Guy Gilbert ............................... 51


5. Pat Nixon z Calgary ............................................................................. 55


6. Wkład Kazimierza Lisieckiego "Dziadka"
w rozwój pracy wychowawczej na ulicy ................................................. 57

7. Janusz Korczak i dzieci ulicy ................................................................. 61


8. Wychowanie podwórkowe w Polsce w latach 60. XX wieku ................. 64


9. Współczesne przykłady form pomocy dzieciom ulicy w Polsce ............. 66



Spis treści

Rozdział III
Rola pedagoga ulicy w profilaktyce środowiskowej ...................................... 79

1. Profilaktyka a praca wychowawcza na ulicy
........................................ 79
Teoretyczne problemy profilaktyki ..................................................... 79
Dzieci ulicy w systemie profilaktyki .................................................... 84


2. Pedagog ulicy jako szansa dla dzieci ulicy
w społeczeństwie transformacji ........................................................... 88

3. Metody pracy profilaktyczno-wychowawczej w środowisku ................ 92
Organizowanie środowiska lokalnego ................................................. 93
Animacja społeczna prowadzona przez pedagogów ulicy ..................... 96
Praca socjalna a streetwork ................................................................... 99
Nawiązanie kontaktu z dziećmi i młodzieżą ........................................ 101
Metoda indywidualnego przypadku w pracy z dzieckiem ulicy ........... 105
Praca z grupÄ… i socjoterapia ................................................................. 109
Zooterapia
lecznicze działanie zwierząt ............................................ 115
Praca z rodzinÄ… ................................................................................... 118


Zakończenie ................................................................................................ 121


Bibliografia .................................................................................................. 125



Wstęp


Problemem dzieci ulicy zainteresowałam się ze względu na moje doświadczenia
związane z wcześniejszą pracą na oddziale detoksykacyjnym z osobami
uzależnionymi oraz z pracą w "Klubie Włóczykijów" w Bytomiu-Bobrku, gdzie
rozpoczęto realizację projektu "Wychowanie podwórkowe". Nadrzędnym celem
projektu było wychodzenie na ulice i podwórka do dzieci i nawiązywanie z nimi
kontaktu. Doświadczenia zdobyte przy tej okazji skłoniły mnie do zgłębienia tematu
dzieci ulicy oraz do pracy z nimi w ich środowisku.

Podjęcie problemu dzieci pozostających przez większą część dnia poza kontrolą
rodziców czy osób dorosłych wydaje mi się ważne, ponieważ rośnie systematycznie
liczba młodzieży wałęsającej się po mieście i nieuczestniczącej w żadnej
twórczej formie działalności.

Innym powodem mojego zainteresowania tym zagadnieniem jest brak w polskiej
literaturze jego całościowego i rzetelnego opracowania.

Podjęcie tej problematyki może być ważne dla planowania działań w obszarze
tzw. wczesnej prewencji i profi laktyki środowiskowej oraz może w przyszłości
zaowocować poprawieniem bezpieczeństwa w środowisku lokalnym.

Tematyka książki dotyczy zagadnień pracy wychowawczej z dziećmi ulicy
oraz specyficznych oddziaływań profi laktyczno-wychowawczych prowadzonych
przez pedagogów ulicy w miejscu przebywania tych dzieci.

W pracy podjęto trud uporządkowania i zebrania dotychczasowego dorobku
na ten temat. Na podstawie literatury przedmiotu zostanie pokazany problem
dzieci ulicy na świecie: w krajach pozaeuropejskich, w Europie, w Polsce, a także
różne formy pomocy udzielanej tym dzieciom.

Przedstawię zagrożenia, wobec których stają współcześnie młodzi ludzie,
a które sprzyjają powstawaniu zjawiska dzieci ulicy i ich marginalizacji.

Starałam się przedstawić kształtowanie się oddziaływań pedagogicznych podejmowanych
względem dzieci ulicy poprzez ukazanie sylwetek wybitnych pedagogów
ulicy. Omówię przykłady prowadzonej przez nich pracy oraz stosowane
metody.

Cechą najbardziej charakterystyczną dla profi laktyki środowiskowej prowadzonej
przez pedagogów ulicy jest wychodzenie do dzieci, do ich środowisk,
w których spędzają większość czasu poza kontrolą osób dorosłych. Oddziaływania
pedagogiczne prowadzone na ulicy mają być alternatywą dla dzieci spędzających


Wstęp

czas na ulicy, a równocześnie zaproszeniem ich do współpracy. Jaką siłą oddziaływań,
jakimi cechami osobowości powinien charakteryzować się pedagog ulicy?
Jakie cechy powinien posiadać lider młodzieżowy? Z czego powinna wynikać
autentyczność jego zachowań? Może ona wynikać z podobnych przeżyć z dzieciństwa
(gdy jest byłym dzieckiem ulicy), z reprezentowania tych samych wartości,
które bliskie są dzieciom ulicy, ze znajomości kodeksu ulicy.

Pedagog ulicy czy wychowawca podwórkowy to osoba posiadająca wykształcenie
pedagogiczne (co jednak nie jest konieczne), która wchodzi w skład zespołu
pedagogów podwórkowych, nawiązuje pierwszy kontakt z dziećmi w ich
środowisku (na podwórku czy na ulicy), a także utrzymuje z nimi przyjacielską
więź. Prowadzi zajęcia kulturalne, sportowe, potrafi modyfi kować niepożądane
zachowania, łagodzić konflikty, kontroluje swobodę oraz pomysły dzieci na zagospodarowanie
wolnego czasu. Terenem jego działania jest środowisko lokalne
(terytorium zamieszkiwane przez ludzi tworzących określoną kulturę, stosunki
społeczne, otoczenie) oraz świetlica środowiskowa czy klub. Pedagog ulicy jest
tym, który ma uczynić pierwszy krok, szukając dróg dojścia do dzieci i kontaktu
z nimi. Dlatego też powinna to być osoba kompetentna, znająca zagadnienia
niedostosowania społecznego i jego przejawy, a z drugiej strony spontaniczna,
zaangażowana w sprawy młodych ludzi oraz budząca autorytet i szacunek.

Pojęcie pracy pedagogicznej z dziećmi ulicy w niniejszej rozprawie rozumiane
będzie jako zamierzona działalność profi laktyczno-wychowawcza, prowadzona
przez pedagogów ulicy w otwartym środowisku lokalnym, a następnie np. w świetlicy
środowiskowej czy klubie.

W literaturze na określenie pracy prowadzonej w środowisku dzieci ulicy
używa się pojęcia streetwork. Streetworker to pracownik uliczny wychodzący na
ulicÄ™ do dzieci, nawiÄ…zujÄ…cy z nimi osobisty kontakt. Pracownicy uliczni stajÄ… siÄ™
pośrednikami między instytucjami pomocowymi a dziećmi i młodzieżą.

Praca z rodziną oraz pomoc w nawiązywaniu dialogu z dziećmi to również
zadanie pedagogów ulicy.

Praca wychowawcza z dziećmi ulicy jako forma profi laktyki środowiskowej
ukierunkowana jest na dzieci najbardziej zaniedbane i zagrożone patologią.
W działaniach profilaktycznych kontekst społeczny ma bardzo wielkie znaczenie.
Wymaga to stworzenia takich powiązań, które będą wspierać harmonijną
współpracę między profesjonalistami i laikami. Diagnoza środowiska lokalnego,
poznanie potrzeb i problemów dzieci oraz ich rodzin, prowadzi w konsekwencji
do poszukiwania środków mających poprawić jakość życia, promujących zdrowie,
a także twórcze spędzanie czasu wolnego.

Aby działania profilaktyczne odniosły skutek, muszą być prowadzone całościowo.
Nie wystarczy tylko informować czy pokazywać, że coś jest złe. Mając na
uwadze fakt, że człowiek jest istotą psycho-fizyczno-duchową, trzeba dotrzeć do
jego emocji, poglądów, przeżyć i doświadczeń, co jest warunkiem powodzenia
wszelkich oddziaływań profi laktycznych.


Wstęp 9

W profilaktyce środowiskowej ważna jest praca zespołowa oraz włączenie
do działań profilaktycznych osób reprezentujących różne obszary życia społeczności
lokalnej (środowisko szkolne
uczniowie, nauczyciele, rodzice, młodzież
pozaszkolna, pracownicy socjalni, rada dzielnicy, kluby, parafie, służby medyczne,
stowarzyszenia).

Osobiste, autentyczne zaangażowanie pedagogów ulicy w sprawy dzieci ma
istotne znaczenie dla oddziaływań wychowawczych. Profilaktyka zaś powinna być
tworzona dla dzieci, ale z ich pomocą. Aktywność dzieci, które większość swego
wolnego czasu spędzają na ulicy, ukierunkowana jest często na czynności nieakceptowane
społecznie. Doświadczenie pokazuje, jak wielki wpływ na wychowanie
ma identyfikowanie się z określonym wzorcem. Niewłaściwe postawy młodzieży
wobec nadużywania środków psychoaktywnych czy zachowań antyspołecznych
powstają często na skutek wadliwych wpływów ze strony najbliższej rodziny, a nierzadko
i szkoły czy środowiska rówieśniczego. Praca profi laktyczna prowadzona
na ulicy to przede wszystkim praca wychowawcza i opiekuńcza, ukierunkowana
na promocję zdrowia, umiejętność rozwiązywania konfliktów, na radzenie sobie
z agresją czy wyrażanie własnych uczuć.


Rozdział I
Wprowadzenie w problematykÄ™ dzieci ulicy


Europejska Sieć Pomocy Dzieciom Ulicy przy Parlamencie Europejskim szacuje,
że ogólna liczba dzieci ulicy na świecie wynosi ponad 100 mln1.

Literatura na temat zjawiska dzieci ulicy w krajach rozwijajÄ…cych siÄ™ jest
bardzo skromna. Z powodu braku literatury przedmiotu i braku odpowiednich
informacji poniższy tekst opiera się na zaledwie kilku pozycjach bibliografi cznych
oraz na źródłach o charakterze reportażowym.

Marginalizacja jest zjawiskiem towarzyszÄ…cym procesowi transformacji. SÅ‚ownik
wyrazów obcych definiuje słowo "margines" w przenośni jako "coś, co jest
drugoplanowe, uboczne, mniej ważne". Według tego źródła "margines społeczny"
to:

nieliczna i mało znacząca warstwa społeczna, składająca się z jednostek pro


wadzących pasożytniczy tryb życia, wykolejonych, naruszających przepisy

prawa i normy współżycia społecznego; męty społeczne2.

Marginalizacja grup dzieci i młodzieży przybiera coraz bardziej niepokojące
rozmiary zarówno w Polsce, jak i na świecie.

1. Pojęcie dziecka ulicy
Problem dzieci ulicy występuje w Polsce, a także we wszystkich krajach niezależnie
od stopnia ich rozwoju. Pojawia siÄ™ w krajach biednych, bogatych, rozwijajÄ…cych
się. Zjawisko "dzieci bez dzieciństwa" nie występuje wyłącznie na obszarach
biedy, w środowiskach włóczęgów, przestępców, prostytutek z różnych szerokości

1 T. Pilch, Dzieci ulicy
dzieci bez szans [w:] B. GÅ‚owacka, T. Pilch (red.), Dzieci gorszych szans.
Materiały z seminarium naukowego, Warszawa 2001, s. 84.
2 Hasło: Margines społeczny [w:] J. Tokarski (red.), Słownik wyrazów obcych, Warszawa 1980,

s. 454.

Rozdział I. Wprowadzenie w problematykę dzieci ulicy

geograficznych naszego globu. To także "starzy malutcy", których "produkuje"
współczesna cywilizacja, proponując im przedwczesną dorosłość.

Dzieci ulicy (ang. street children, fr. les enfants de la rue, niem. Strassenjugend,
Strassenkinder), pojęcie o genezie literackiej, nabrało w ostatnich
latach znaczenia pedagogicznego i socjalnego. Zjawisko zaÅ› nim oznaczone
nabrało cech globalnych. Dzieci ulicy występują we wszystkich większych
aglomeracjach świata, zarówno w krajach rozwijających się, jak i krajach
bogatego Zachodu3.

Biorąc pod uwagę polską rzeczywistość, definicją dzieci ulicy należy objąć
dzieci, które dużą część życia spędzają na ulicy, dla których ulica jest głównym
środowiskiem życia. Sypiają w domach swoich rodziców czy opiekunów, nie znajdując
tam wsparcia emocjonalnego. Przebywają więc na ulicy nie tylko z poczucia
nudy i braku alternatywnych zajęć, ale z powodu życiowej konieczności4.

W Raporcie dla Fundacji Króla Baudouina, organizacji wspierającej pracę na
rzecz dzieci ulicy w Polsce, scharakteryzowano je jako te, które "wybrały" ulicę
jako najbezpieczniejsze miejsce dla siebie, dla realizacji swoich potrzeb. SÄ… to
dzieci w wieku od około 3. do 18. roku życia wychowywane często w chłodzie
emocjonalnym, pozostające pod opieką rodziców, "wybierające" wolność ulicy
jako sposób, styl życia. Pochodzą z rodzin dysfunkcjonalnych
z rodzin z problemem
alkoholowym, pozostajÄ… pod opiekÄ… systemu instytucjonalnego, bez
pomocy i wsparcia, uciekinierzy z placówek opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych
oraz z domów rodzinnych. Są to dzieci z zaburzonym poczuciem
tożsamości, zaburzeniami w rozwoju psychospołecznym, uzależnione od używek,
z problemami w funkcjonowaniu społecznym
z zaburzoną komunikacją, dużymi
doświadczeniami traumatycznymi. Dzieci prostytutek i narkomanów
"wybierajÄ…ce"
taki sposób na życie, dzieci z nadmiarem wolnego czasu, dzieci rodziców bez
mieszkania i środków na życie, skierowane sądownie do placówek, ale z powodu
braku miejsc pozostajÄ…ce bez opieki5.

W Polsce Krajowy Komitet Wychowania Resocjalizującego uważa, że dzieci
ulicy to te, które na skutek niewypełniania przez rodziców podstawowych funkcji
opiekuńczo-wychowawczych spędzają czas na ulicy, podwórku, gdzie zdobywają
życiowe doświadczenie. Są to więc dzieci wychowujące się na ulicy6.

Wśród licznych prób zdefiniowania zjawiska dzieci ulicy nie można podać
jednego określenia dla wszystkich regionów świata. Biorąc pod uwagę różnorodność
problemów danego kraju, jego sytuację gospodarczą, społeczną, polityczną,

3 T. Pilch, Dzieci ulicy [w:] T. Pilch, I. Lepalczyk (red.), Elementarne pojęcia pedagogiki

społecznej i pracy socjalnej, Warszawa 1999, s. 68
69.
4 Zob. T. Kołodziejczyk, Raport dla Fundacji Króla Baudouina, Warszawa 1998, s. 1.
5 Tamże.
6 Zob. W. Kołak, Materiały z Międzynarodowego Forum Przyjaciół Dzieci Ulicy, Warszawa 1997,

s. 1.

1. Pojęcie dziecka ulicy
określenie zjawiska dzieci ulicy będzie bardziej precyzyjne. W Europie zjawisko
dzieci ulicy jest definiowane poprzez jego specyfikę w poszczególnych krajach.
Międzynarodowe Katolickie Biuro do Spraw Dzieci (ICCB) przyjęło następującą
definicjÄ™ dzieci ulicy:

każda dziewczyna lub chłopiec, dla których ulica (w najszerszym znaczeniu
tego słowa, łącznie z nie zajętymi mieszkaniami, śmietniskami itd.) stała się
jej lub jego zwykłym miejscem pobytu i/lub źródłem utrzymania; i które
sÄ… niedostatecznie chronione, nadzorowane lub kierowane przez odpowiedzialnÄ…
osobę dorosłą7.

Wśród licznych prób zdefi niowania zjawiska dzieci ulicy na uwagę zasługuje
określenie sformułowane przez Radę Europy w Strasbourgu:

Dzieci ulicy to dzieci poniżej 18. roku życia, które przez krótszy lub
dłuższy czas żyją w środowisku ulicznym. Przenoszą się z miejsca na miejsce
i mają swoje grupy rówieśnicze i inne kontakty. Są zameldowani pod
adresem rodziców lub jakiejś instytucji socjalnej. Charakterystyczne jest to,
że z rodzicami, przedstawicielami szkół i instytucji pomocy i służb socjalnych,
które ponoszą za nie odpowiedzialność, dzieci te mają słaby kontakt
lub nie mają go w ogóle8.

Definicja powyższa została opracowana na podstawie badań położenia socjalnego
dzieci ulicy w 24 krajach europejskich. Zawiera szczegółowy opis położenia
życiowego dzieci ulicy znajdujący się w programie badawczym Rady Europy; opis
ten jest ważnym uzupełnieniem powyższej definicji. Mówi o tym, że dzieci ulicy
są ofiarami odrzucenia, obojętności, są wykorzystywane, doświadczają przemocy
i, aby przeżyć, uciekają z domu, kradną, prostytuują się, handlują narkotykami
czy zachowują się agresywnie. Dzieci ulicy wykonują źle opłacaną, ciężką pracę.
W grupach i bandach ulicznych znajdują namiastkę rodziny, żyją albo samotnie,
albo w grupie. Często są niedożywione, w złej kondycji zdrowotnej9.

Istnieje zasadnicza różnica pomiędzy dziećmi "na ulicy" a dziećmi "z ulicy"
(dziećmi, które dosłownie urodziły się i wychowały na ulicy). To drugie określenie
często traktowane jest jako cecha wyróżniająca "rzeczywiste" dzieci ulicy, są
one jednak wyjÄ…tkiem w Europie10.

Różnie wyjaśnia się zjawisko dzieci ulicy w krajach Europy i różnie je charakteryzuje.


7 T. Kowalak, Marginalność i marginalizacja społeczna, Warszawa 1998, s. 79.
8 Council of Europe, Study Group on Street Children, Projekt Street Children 1994, s. 14 (tłumaczenie:
Joanna Szeligowska).
9 T. Pilch, Dzieci ulicy [w:] T. Pilch, I. Lepalczyk (red.), Elementarne pojęcia..., dz. cyt., s. 68.
10 Council of Europe, Study Group..., dz. cyt., s. 15.


Rozdział I. Wprowadzenie w problematykę dzieci ulicy

Przewodniczący Międzynarodowej Federacji Wspólnot Wychowawczych

R. Soisson z Luksemburga tłumaczy zjawisko dzieci ulicy tym, że wskutek nierównomiernego
rozwoju gospodarczego powstają grupy ludzi ubogich, z których
wywodzÄ… siÄ™ dzieci ulicy11.
Profesor J. R. Hudson z Wielkiej Brytanii twierdzi, że dzieci do prawidłowego
rozwoju potrzebują konkretnej przestrzeni życiowej. Dorośli często tę przestrzeń
ograniczają, narzucając im styl życia, który według nich jest dobry, ale przeciw
któremu dzieci się buntują. Wtedy następuje ten moment, kiedy dziecko wychodzi
na ulicÄ™, szuka odpowiedniego dla siebie towarzystwa12.

Problem dzieci ulicy występuje w Niemczech. Według niemieckiego prawa
interwencji wychowawczej podlega młodzież do 27. roku życia. W Dreźnie zjawisko
dzieci ulicy wiązane jest z procesem transformacji społecznej.

Skupiska dzieci ulicy koncentrujÄ… siÄ™ w starych, zaniedbanych dzielnicach
miasta oraz w rejonie centrum13.

Szczególnie trudna jest sytuacja dzieci w Rumunii, gdzie na ulice wypędza je
strach przed rodzicami i nędza. Dla nich organizuje się takie ośrodki, jak "Gawrosz"
w Bukareszcie. Praca z nimi jest trudna, gdyż nigdy nie chodziły do szkoły,
nie umieją czytać i pisać. Pracownicy socjalni próbują zachęcać dzieci do przenoszenia
się z ulicy do ośrodków, takich jak "Gawrosz"14.

Badania prowadzone przez V. higel w Bukareszcie dostarczyły informacji na
temat charakterystyki dzieci ulicy. Okazuje się, że są one mniej sprawne intelektualnie
od swych rówieśników. Posługują się ubogim słownikiem, mają trudności
w czytaniu i pisaniu, a wiele spośród nich jest analfabetami. Zdarza się, że są
agresywne. Dzieci ulicy narażone w maksymalnym stopniu na ryzyko same nie są
świadome postępującego procesu wykolejenia, ponieważ system wartości ukształtowany
według wzorów wyniesionych z domu nie stanowi dostatecznej podstawy
do odróżniania dobra od zła. Bezrobocie, niski status społeczny i ekonomiczny,
brak wykształcenia, stresujące wydarzenia społeczne, alkohol, konfl ikty rodzinne,
przemoc
powodują, że dzieci uczą się niepożądanych zachowań15.

Podobnie jak w wielu krajach, w Rumunii dzieci ulicy traktowane sÄ… przez
społeczeństwo jako grupa negatywna, wzbudzająca lęk, niechęć i litość. Wyzwalają
raczej odruch dawania jałmużny niż prawdziwe zainteresowanie ich losem.

11 Zob. R. Soisson, Materiały z Międzynarodowego Forum Przyjaciół Dzieci Ulicy, Warszawa 1998.
12 Zob. J. R. Hudson, Materiały z Międzynarodowego Forum Przyjaciół Dzieci Ulicy, Warszawa

1998.
13 Zob. S. Lotze, Materiały z Międzynarodowego Forum Przyjaciół Dzieci Ulicy, Warszawa 1998, s. 8.
14 Zob. M. Alexenau-Buttu, Materiały z Międzynarodowego Forum Przyjaciół Dzieci Ulicy, Warsza


wa 1998, s. 7.
15 Zob. V. h igel, Materiały z Międzynarodowego Forum Przyjaciół Dzieci Ulicy, Warszawa 1998,

s. 7.

1. Pojęcie dziecka ulicy
W Islandii Ministerstwo Spraw Socjalnych uznało za nieprawdopodobne, by
dzieci cierpiały z powodu braku mieszkania. Określono je jako: dzieci bez właściwej
opieki, dla których władze nie były w stanie znaleźć stałego miejsca pobytu
(hostelu)16.

Zjawisko dzieci ulicy jest związane z ogólną sytuacją ekonomiczną danego
kraju. Ten problem wiąże się również z biedą, np. w Islandii ponad 1/3 dzieci żyje
poniżej poziomu ubóstwa, które silnie wpływa na relację rodzic
dziecko. Taka
sytuacja domowa sprawia, że dziecko znajduje się pod silną presją, jest zmuszone
do poszukiwania pracy w celu poratowania budżetu domowego.

W Szwecji określenie "dzieci ulicy" nie jest oficjalnie używane. Dzieci w wieku
od 12 do 18 lat, które mają tylko sporadyczne kontakty z rodzicami czy opiekunem,
a w niektórych przypadkach nie mają ich w ogóle, określane są jako dzieci
"opuszczone", najczęściej nie pracują ani się nie uczą, spędzając większość czasu
na ulicach lub w tymczasowych mieszkaniach17.

Szwedzkie Federalne Biuro Ubezpieczeń Społecznych stwierdziło, że problem
ten praktycznie nie istnieje, chociaż szwedzka sekcja Quart Monde jest świadoma,
że są dzieci, które spędzają dużo czasu na ulicy18.

W Grecji zjawisko dzieci ulicy ukazywane jest jedynie jako dotyczÄ…ce dzieci
z grup mniejszościowych o cygańskim pochodzeniu. Dzieci takie pracują na
ulicach wielkich miast pod silną kontrolą i ochroną członków rodziny. Zwykle
mieszkajÄ… ze swoimi rodzinami.

We Włoszech pojęcie "dzieci ulicy" zastąpiono określeniem "nieletni zagrożeni",
opisującym młodzież narażoną na ryzyko wciągnięcia w zabronione lub
nielegalne działania19.

W Szwajcarii odnotowano obecność na ulicach dzieci, które są pozostawione
same sobie przez większą część dnia. Najczęściej są to dzieci mające rodziny, których
rodzice pracują, a które po lekcjach i w czasie wakacji nie mają gdzie pójść
i do późnego wieczora wałęsają się po ulicy, czekając na powrót rodziców. Są to
najczęściej: dzieci w wieku szkolnym nieuczęszczające do szkoły, młodzi ludzie
bez mieszkania, dzieci uchodźców lub Cyganie żebrzący na ulicach20.

Często zjawisko dzieci ulicy łączone jest z problemami młodych emigrantów.
Zaistnienie między dwoma kulturami może się okazać trudne i stwarzające różne
problemy. W Szwajcarii podkreśla się fakt, że dzieci z rodzin z marginesu społecznego
szukają rekompensaty poza szkołą, znajdując tam przyjaciół z tych samych
środowisk oraz podobnego pochodzenia społecznego21.

16 Council of Europe, Study Group..., dz. cyt., s. 15.
17 Tamże, s. 15, 18.
18 Tamże, s. 18.
19 Tamże, s. 16.
20 Tamże, s. 15.
21 Tamże, s. 24.



Rozdział I. Wprowadzenie w problematykę dzieci ulicy

W Austrii zjawisko dzieci ulicy występuje rzadko i dotyczy głównie uchodźców,
którzy przekroczyli granicę nielegalnie, nie mają żadnego zabezpieczenia
finansowego oraz gdzie mieszkać22.

W Wielkiej Brytanii wyróżnia się kilka grup dzieci ulicy:
- młodzi uciekinierzy
w wieku do 18 lat, którzy opuścili na krótko swój dom
rodzinny lub placówkę bez zgody rodziców czy opiekunów;

- młodzi bezdomni ludzie
na ogół w wieku od 16. do 25. roku życia, któ


rzy nie mają stałego miejsca zamieszkania. Wielu z nich mieszka tymczasowo

u "kogoÅ›"23.

Zaprzeczanie istnieniu zjawiska dzieci ulicy w Europie lub jego niedocenianie
może być związane z prezentowaniem często przez media dzieci w Ameryce
Południowej włóczących się po ulicach dużych miast, padających ofi arami snajperów,
zatrzymywanych w interesie porządku publicznego przez policję. Przykłady
występujące w Europie może nie są tak drastyczne, ale ważne jest, aby dostrzec, że
tutaj także są dzieci zmuszane do tego, aby żyć na ulicy24.

Dokładne zbadanie tego zjawiska w Europie jest bardzo trudne, ponieważ
dzieci ulicy przemieszczają się z miejsca na miejsce, trudno je zlokalizować i są
bardzo nieufne wobec władz czy instytucji.

W Belgii np. dzieci nielegalnych imigrantów nie mogą chodzić do szkoły
i pozostają poza istniejącymi strukturami. Brakuje rzetelnych statystyk, badań
tego zjawiska. Najwięcej danych posiadają organizacje pozarządowe. Pokazuje to,
jak bardzo władze mogą być nieświadome występowania zjawiska dzieci ulicy.
Władze Belgii stwierdziły, że trudno jest wierzyć w istnienie dzieci ulicy w kraju,
który dysponuje tak wieloma dostępnymi formami pomocy25.

W krajach byłego Związku Radzieckiego, np. na Ukrainie, dzieci ulicy to
dzieci bezdomne. Najczęściej są to uciekinierzy z domów albo dzieci porzucone
przez rodziców czy opiekunów. Bezprizorni to niepełnoletni, którzy są pozbawieni
nadzoru pedagogicznego i żyją w warunkach szkodliwych dla ich zdrowia
społecznego. Żyją w środowisku ulicy i, aby przeżyć, kradną, wąchają klej, żebrzą,
prostytuują się. Są wykorzystywani przez grupy przestępcze do porachunków,
wynajmowani jako płatni mordercy. Mieszkają w kanałach, piwnicach, na ulicy.
Środowisko ulicy wchłania je i w przyszłości staną się przestępcami i zagrożeniem
dla społeczeństwa. W byłym Związku Radzieckim przestępczość nieletnich wzrasta
systematycznie. Dzieci nie mają tam żadnych praw, a państwo w ogóle się o nie
nie troszczy. Jak wszystkie dzieci na całym świecie marzą o dobrym życiu, domu,
a także godnej pracy za godziwą zapłatę26.

22 Council of Europe, Study Group..., dz. cyt., s. 16.
23 Tamże.
24 Tamże, s. 8.
25 Tamże, s. 18.
26 N. Koryncka-Gruz, Bezprizorni, 2002.



2. Kategorie dzieci ulicy
Warto w tym miejscu wspomnieć, że prekursorem pracy z dziećmi zaniedbanymi
na terenie byłego Związku Radzieckiego był A. Makarenko, którego
sylwetka zostanie zaprezentowana w rozdziale II.

W przytoczonych wyżej definicjach pojęcia "dzieci ulicy" zaznaczają się różne
zwiÄ…zane z nim problemy:

1. Pierwszym z nich jest samo uznanie lub zaprzeczenie istnienia zjawiska dzieci
ulicy.
2. Następnym problemem jest wiek dzieci ulicy. Określa się tak zarówno dzieci
małe, dzieci w wieku do lat 18, jak i młodzież w wieku powyżej 20 lat.
3. Uwzględnia się długość czasu spędzanego na ulicy
chodzi tu zarówno o czas
w ciągu doby, jak i długotrwałość okresu, w jakim ma to miejsce.
4. Zwraca siÄ™ uwagÄ™ na charakter tego pobytu: czy ulica stanowi miejsce zamieszkania,
dom, miejsce pracy, zabawy; czy jest to czas spędzany w towarzystwie
rodziny, w kontakcie z nią lub bez żadnego kontaktu z rodziną; czy przebywanie
na ulicy to wybór czy przymus.
5. Wymienia się również powody, dla jakich dzieci znalazły się na ulicy.
6. Podaje siÄ™ charakterystykÄ™ tych dzieci.
2. Kategorie dzieci ulicy
We wspomnianym wcześniej Raporcie dla Fundacji Króla Baudouina dokonano
próby skategoryzowania dzieci ulicy.

Ze względu na kryterium wieku oraz prezentowane zachowania dokonano
typologii dzieci ulicy:

1. Dzieci w wieku od 3 do 6 lat; żebrzące, szukające kontaktów z osobami dorosłymi,
popełniające drobne kradzieże, oszukujące.
2. Dzieci w wieku od 7 do 10 lat; prezentujące różnego rodzaju zachowania agresywne
(agresja słowna i fizyczna), wagarujące i nieakceptujące szkoły, wąchające
klej, zaburzone emocjonalnie, poszukujące osób znaczących; od tego, kogo
spotkają na swojej drodze, zależy ich przyszłość
jednak na tym etapie nie
można jeszcze mówić o demoralizacji.
3. Dzieci w wieku od 11 do 15 lat; charakterystyczne dla tej grupy wiekowej
jest tworzenie się grup subkulturowych i przestępczych (przestępstwa drogowe,
pobicia, rozboje, kradzieże, włamania, wymuszenia, używanie narkotyków, alkoholu),
jest to młodzież o cechach nieprzystosowania społecznego, zagrożona
demoralizacją lub już częściowo zdemoralizowana.
4. Młodzież od 16 do 18 lat; działa w zorganizowanych grupach przestępczych,
nadużywa alkoholu, narkotyków; jest agresywna, często dochodzi do pobić,
rozbojów, samouszkodzeń; jest to młodzież już zdemoralizowana.

Rozdział I. Wprowadzenie w problematykę dzieci ulicy

Ze względu na przyczyny znalezienia się na ulicy, sposób i długość spędzania

tam czasu wyróżniono jeszcze następujące kategorie dzieci ulicy:

- Dzieci cyganów rumuńskich
jedyna kategoria mieszczÄ…ca siÄ™ w wÄ…skiej defi nicji
dzieci "żyjących i mieszkających na ulicy", w Polsce, krajach byłego ZSRR,
Rumunii, Bułgarii.

- Dzieci uciekające z domów rodzinnych
w większości są to ucieczki okresowe,
np. po kolejnej awanturze z rodzicami. Dzieci nocują wtedy najczęściej na
najwyższych piętrach bloków, gdzie nie ma mieszkań. Zjawisko to nasila się
szczególnie wtedy, gdy jest cieplej, zimą ucieczek jest dużo mniej.

- Dzieci z rodzin patologicznych
nierealizujące obowiązku szkolnego, spędzające
większość swego czasu na ulicy, ale nocujące w domu.

- Uciekinierzy z placówek opieki
oraz dzieci skierowane do placówek, ale pozostające
bez opieki z powodu braku miejsc. Część dzieci oficjalnie pozostająca pod
opieką placówek opiekuńczych ucieka z nich, najczęściej do domów. Z drugiej
strony sądy kierują dzieci do placówek opiekuńczych ze względu na ich patologiczne
zachowania, popełnione przestępstwa bądź sytuację rodziny. Na miejsce
w placówkach opiekuńczych oczekuje wiele osób nieprzystosowanych.

- Dzieci pracujÄ…ce na ulicach
należące do jednej z wymienionych kategorii.
Zdobywają pieniądze czasem po to, by pomóc rodzicom czy utrzymać młodsze
rodzeństwo. Najczęstsze sposoby zdobywania pieniędzy to: żebractwo, włamania,
pomoc dorosłym we włamaniach, mycie szyb w samochodach, odprowadzanie
wózków w supermarketach.

- Dzieci spędzające większość swego czasu na ulicy
dla których ulica staje się
miejscem pracy, domem, szkołą. Przebywają na ulicach czy podwórkach dlatego,
że ich domy nie są dla nich bezpiecznymi miejscami27.

- Dzieci z kluczem na szyi
które same sprawują nad sobą opiekę po szkole,
dopóki rodzice nie wrócą z pracy. Negatywne tego skutki są według badań
następujące: wyższy poziom lęku u tych dzieci, poczucie alienacji, samotność,
chłopcy są mniej lubiani przez nauczycieli. Dane statystyczne wskazują na
większe ryzyko szkód zdrowotnych: wypadki śmiertelne, ryzyko stania się ofi arą
pożaru i jego spowodowania, stanie się ofiarą nadużyć seksualnych i innych
przestępstw, popełnianie przestępstw przez te dzieci. Taki sposób życia stwarza
również zagrożenie dla prawidłowego rozwoju dziecka oraz przyczynia się do
przestępczości nieletnich28.

Consortium for Street Children wyróżnia następujące kategorie dzieci ulicy:
- Street working children
te, które pracują na ulicy, ale utrzymują kontakt z rodziną
i najczęściej mieszkają u niej;

27 Zob. T. Kołodziejczyk, Raport dla Fundacji..., dz. cyt., s. 2
3.

28 E. Zigler, N. W. Hall, he Implications of Early Intervention Efforts for the Primary Prevention of
Juvenile Delinquency [w:] J. Q. Wilson, G. G. Loury, From Children to Citizens III Families, Schools
and Delinguency Prevention, New York 1987, s. 174
176.


3. Sytuacja dzieci ulicy w krajach rozwijajÄ…cych siÄ™
- Street living children
te, które mieszkają i pracują na ulicy, nie utrzymując

prawie kontaktu z rodzicami.

Ponadto wyróżniana jest jeszcze jedna kategoria dzieci zagrożonych, którą
trudno jest właściwie zaliczyć do dzieci ulicy: children at risk
dzieci w więzieniach
i instytucjach, utrzymywane przez dzieci starsze, pracujące, których warunki życia
nie odpowiadajÄ… Konwencji Praw Dziecka29.

W Belgii kilka lokalnych, pozarządowych organizacji wyróżniło trzy kategorie
dzieci ulicy:

1. Dzieci ulicy w znacznej części dnia
przebywajÄ…ce na ulicy od 7.00 do 19.00,
większość z nich to dzieci imigrantów, które "wypadły" ze szkoły oraz małe
dzieci, które nie podlegają jeszcze obowiązkowi szkolnemu. W tej kategorii
mieszczą się także dzieci ulicy wieczorów i nocy, które w ciągu dnia chodzą do
szkoły, ale wieczorami pracują na ulicach (np. nieletnie prostytutki).
2. Uciekinierzy
tymczasowa sytuacja, która może trwać kilka dni lub kilka miesięcy.
3. Stałe dzieci ulicy
mają sporadyczny kontakt z domem, prawie zupełnie "wypadły"
z instytucji życia społecznego. Ta grupa jest trudna do ogarnięcia30.
W większości przypadków te dzieci ulicy mają mieszkania i nie muszą przebywać
na ulicach przez całą dobę. Grupą, która jest zmuszona do stałego przebywania
na ulicy, sÄ… uciekinierzy.

Trzeba zaznaczyć, że sytuacja dzieci ulicy w krajach Trzeciego Świata jest
zupełnie inna niż sytuacja dzieci ulicy w Europie, o czym będzie mowa w dalszej
części tej pracy.

3. Sytuacja dzieci ulicy w krajach rozwijajÄ…cych siÄ™
W krajach Trzeciego Świata zjawisko marginalizacji grup dzieci przybrało
w ostatnich dwóch dziesięcioleciach niepokojące rozmiary. T. Kowalak zwraca
uwagę, że na ulicach wielkich miast Ameryki Południowej pojawiły się dzieci
pozostające pozornie poza kontrolą dorosłych. Warunki życia zmuszają je do
przebywania na ulicy (jako miejsca pracy i mieszkania) i skazujÄ… na stan skrajnego
ubóstwa31.

B. Krótka pisze o tragicznej sytuacji dzieci żyjących w Brazylii. Zabija się tam
rocznie tysiÄ…ce dzieci przez aborcjÄ™ i tzw. polowania na dzieci na ulicach miast.
W wielomilionowym Sao Paulo około 30 tys. dzieci żyje nie tylko bez dachu nad
głową, ale często bez swoich rodzin. Szacuje się, że w całej Brazylii około 7 mln
29 Zob. T. Kołodziejczyk, Raport dla Fundacji..., dz. cyt., s. 1.
30 Council of Europe, Study Group..., dz. cyt., s. 14.
31 T. Kowalak, Marginalność..., dz. cyt., s. 79.


Rozdział I. Wprowadzenie w problematykę dzieci ulicy

dzieci to dzieci ulicy, żyjące w stacjach metra lub na placach wielkich miast. Tam
próbują coś zarobić, wyżebrać czy zwyczajnie ukraść. Są ścigane przez policję
i właścicieli wielkich sklepów, którym mali żebracy psują reklamy i towary na
wystawach. Wynajmuje się zawodowych morderców, którzy skutecznie likwidują
żebrzące dzieci, strzelając do nich. W samym tylko Sao Paulo ginie 30
40 dzieci
tygodniowo.

Podobnie jest w innych większych miastach Brazylii. Pozostała część biednych
dzieci żyje w tzw. fawelach
na obrzeżach dużych miast. Wprawdzie mają
rodziny, ale często są one niepełne, a rodzice przepijają zarobione pieniądze. Dzieci
głodują i, aby przeżyć, często uciekają się do kradzieży. Zdarza się, że matki
wysyłają swoje kilkunastoletnie córki, aby trudniły się prostytucją i w ten sposób
zarabiały na utrzymanie rodziny32.

Podobnie jest w Rio de Janeiro, które przyciąga do siebie biedną ludność
z obszarów wiejskich, poszukującą lepszych warunków do życia.

Zjawisko dzieci ulicy zrodziło się z potrzeby przeżycia przez rodziny,
samotne matki i przez same dzieci. Spotyka siÄ™ je masami
sprzedajÄ…ce
cokolwiek i świadczące jakiekolwiek usługi. Śpiewają i grają na ulicach
i w środkach transportu miejskiego, pilnują zaparkowanych na ulicach
samochodów, oprowadzają wycieczki, czyszczą przechodniom buty, uprawiają
nierząd. Większość nie chodzi do szkół, co byłoby dla nich w innych
warunkach normalnym zajęciem, ani nie przebywa pod nadzorem rodziny.
Są narażone na akty gwałtu i same takich aktów dokonują33.

Praca młodocianych w świetle przepisów prawnych jest nielegalna, co znacznie
pogarsza sytuacjÄ™ dzieci ulicy. Policja konfiskuje towary, jakie dzieci sprzedajÄ…,
dokonuje aresztowań. Środki masowego przekazu ukształtowały obraz dziecka ulicy,
który zawsze łączy się z przemocą, przestępstwami czy handlem narkotykami.

T. Kowalak powołuje się na badania, które przeprowadził Lusk na niewielkiej
populacji 103 dzieci ulicy; badania te stanowią ważne źródło informacji na temat
funkcjonowania dzieci ulicy w Rio de Janeiro. Lusk podzielił badane dzieci na
cztery różniące się od siebie grupy.
Pierwsza grupa stanowi około 1/5 badanej populacji
to dzieci, które pracują
na ulicy, ale mają stałe oparcie w rodzinie i częsty z nią kontakt. Uważają się
za pracowników, sprzedawców czy świadczących usługi. Większość tych dzieci
(70
90 proc.) sypia z rodziną, a pracuje na ulicy średnio trzy lata. Ich wiek wynosi
niecałe 13 lat. Prawie 91 proc. to chłopcy, 60 proc. żyje w rodzinach pełnych.
3/4 z nich chodzi do szkoły, ponad 1/4 należy do jakiegoś gangu, a także była
przynajmniej raz aresztowana, prawie 1/4 przebywała w zakładzie karnym lub
poprawczym, około 1/5 używa narkotyków. Tylko 9 proc. przyznaje się do po


32 Zob. B. Krótka, Tak żyją dzieci w Brazylii, "Głoście Ewangelię" 1999, nr 2.
33 T. Kowalak, Marginalność..., dz. cyt., s. 80.