MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Władysława Maria Francuz
Wykonywanie podstawowych robót
betoniarsko-zbrojarskich 711[04].Z1.02
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. Danuta Gąsiorowska
mgr inż. Alicja Zajączkowska
Opracowanie redakcyjne:
mgr Halina Zwolska
Konsultacja:
dr inż. Janusz Figurski
Korekta:
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 711[04].Z1.02
 Wykonywanie podstawowych robót betoniarsko-zbrojarskich zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu kamieniarz 711[04].
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 4
3. Cele kształcenia 5
4. Materiał nauczania 6
4.1. Zakres robót betoniarsko-zbrojarskich w budownictwie i w pracy kamieniarza 6
4.1.1. Materiał nauczania 6
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 9
4.1.3. Ćwiczenia 9
4.1.4. Sprawdzian postępów 10
4.2. Zasady bezpieczeństwa i higieny pracy w trakcie robót zbrojarskich
i betoniarskich 11
4.2.1. Materiał nauczania 11
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 12
4.2.3. Ćwiczenia 12
4.2.4. Sprawdzian postępów 12
4.3. Sprzęt i narzędzia do wykonywania robót zbrojarskich 13
4.3.1. Materiał nauczania 13
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 14
4.3.3. Ćwiczenia 14
4.3.4. Sprawdzian postępów 14
4.4. Podstawowe procesy wykonywania zbrojenia 15
4.4.1. Materiał nauczania 15
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 18
4.4.3. Ćwiczenia 18
4.4.4. Sprawdzian postępów 20
4.5. Sprzęt i narzędzia do robót betoniarskich 21
4.5.1. Materiał nauczania 21
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 23
4.5.3. Ćwiczenia 23
4.5.4. Sprawdzian postępów 24
4.6. Podstawowe procesy robót betoniarskich 25
4.6.1. Materiał nauczania 25
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 28
4.6.3. Ćwiczenia 28
4.6.4. Sprawdzian postępów 30
4.7. Wykonywanie lastryka i konglomeratu kamiennego 31
4.7.1. Materiał nauczania 31
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 33
4.7.3. Ćwiczenia 33
4.7.4. Sprawdzian postępów 34
4.8. Rozliczenie robót betoniarskich i zbrojarskich 35
4.4.1. Materiał nauczania 35
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 35
4.4.3. Ćwiczenia 36
4.4.4. Sprawdzian postępów 37
5. Sprawdzian osiągnięć 38
6. Literatura 43
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o wykonywaniu podstawowych
robót zbrojarskich i betoniarskich.
W jednostce modułowej 711[04].B1.03  Rozpoznawanie podstawowych materiałów
budowlanych poznałeś rodzaje i skład zapraw budowlanych oraz betonów, a także rodzaje
stali zbrojeniowej.
Zasady składowania materiałów poznałeś w jednostce modułowej 711[04].B1.05
 Magazynowanie, składowanie i transportowanie materiałów budowlanych . A w jednostce
modułowej 711[04].B1.02 zapoznałeś się z podstawowymi przepisami dotyczącymi
 Przestrzegania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz
ochrony środowiska . W tym poradniku zostaną przypomniane niektóre pojęcia, inne
rozszerzone, a jeszcze inne dodane.
W poradniku zamieszczono:
- Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.
- Cele kształcenia tej jednostki modułowej.
- Materiał nauczania (rozdział 4) umożliwia samodzielne przygotowanie się do wykonania
ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Wykorzystaj do poszerzenia wiedzy wskazaną
literaturÄ™ oraz inne z
ródła informacji. Obejmuje on również ćwiczenia, które zawierają:
wykaz materiałów, narzędzi i sprzętu potrzebnych do realizacji ćwiczenia,
pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczenia,
sprawdzian teoretyczny,
sprawdzian umiejętności praktycznych.
- Przykłady ćwiczeń oraz zestaw pytań sprawdzających Twoje opanowanie wiedzy
i umiejętności z zakresu całej jednostki. Zaliczenie ćwiczeń jest dowodem osiągnięcia
umiejętności praktycznych określonych w tej jednostce modułowej. Wykonując
sprawdzian postępów powinieneś odpowiadać na pytanie tak lub nie, co oznacza,
że opanowałeś materiał albo nie.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela
lub instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną
czynność. Po przerobieniu materiału spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu jednostki
modułowej.
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bhp i higieny
pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych prac.
Przepisy ogólne poznałeś wcześniej, a szczegółowe, dotyczące wykonywania robót
zbrojarskich i betoniarskich, poznasz podczas trwania nauki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej  Wykonywanie podstawowych
robót betoniarsko-zbrojarskich powinieneś umieć:
 stosować terminologię budowlaną,
 określać przebieg robót budowlanych,
 odróżniać technologie wykonania budynku i budowli,
 rozpoznawać i charakteryzować podstawowe materiały budowlane,
 rozpoznawać spoiwa budowlane,
 rozpoznawać kruszywa,
 rozpoznawać materiały impregnacyjne i grzybobójcze,
 rozróżniać zaprawy budowlane oraz określić ich skład,
 rozróżniać rodzaje betonów oraz określić skład,
 rozróżniać rodzaje izolacji,
 rozróżniać poszczególne elementy dokumentacji,
 dobierać dokumentację techniczno  budowlaną do realizacji zadania,
 stosować informacje zawarte w opisie technicznym,
 odczytywać i interpretować rysunki budowlane,
 posługiwać się dokumentacją budowlaną,
 wykonywać szkice elementów budowlanych i obiektów,
 wykonywać przedmiary i obmiary robót,
 wykonywać pomiary i rysunki inwentaryzacyjne,
 organizować stanowiska składowania i magazynowania,
 określać szacunkowo ilość magazynowanego i składowanego materiału,
 dobierać sposób i środki transportu do rodzaju materiału,
 transportować materiały budowlane,
 stosować zasady ochrony środowiska naturalnego,
 dobierać i zastosować odzież ochronną oraz środki ochrony osobistej, w zależności
od prowadzonych prac budowlanych,
 dobierać narzędzia i sprzęt do robót ciesielskich,
 dokonywać cięć i przycinania drewna na wymaganą długości i kształt,
 wykonywać elementy deskowania,
 wykonywać deskowanie prostego elementu,
 wykonywać zabezpieczenie przed zmianą kształtu deskowania,
 stosować procedury udzielania pomocy przedmedycznej osobom poszkodowanym,
 przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, przewidywać i zapobiegać
zagrożeniom,
 korzystać z różnych z
ródeł informacji,
 oceniać własne możliwości w działaniach indywidualnych i zespołowych,
 stosować zasady współpracy w grupie,
 uczestniczyć w dyskusji, prezentacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- odczytać dokumentację w zakresie niezbędnym do wykonania robót betoniarskich
i zbrojarskich,
- posłużyć się sprzętem pomiarowym w celu dokonania pomiarów,
- zorganizować stanowisko pracy dla robót zbrojarskich i betoniarskich oraz zlikwidować
je,
- określić szacunkowo ilość materiału do wykonania robót betoniarskich i zbrojarskich
oraz sporządzić zapotrzebowanie materiałowe,
- dobrać materiały do robót betoniarsko  zbrojarskich,
- dobrać narzędzia i sprzęt do wykonania robót betoniarsko  zbrojarskich i prawidłowo
posłużyć się nimi,
- wykonać cięcie zbrojenia na żądany wymiar,
- dokonać profilowania stali zbrojeniowej na wymagany kształt,
- wykonać montaż zbrojenia zgodnie z dokumentacją techniczną,
- ułożyć zbrojenie w deskowaniach i formach,
- przygotować mieszankę betonową według receptury,
- przetransportować mieszankę betonową w poziomie i pionie,
- ułożyć i zagęścić mieszankę betonową w wykonywanym elemencie,
- wykonać pielęgnowanie betonu,
- przygotować i ułożyć w formie mieszankę lastrykową,
- przygotować i ułożyć w formie masę do wykonania elementu z konglomeratów
kamiennych,
- przygotować i zastosować materiały zmniejszające przyczepność betonu do formy,
- ocenić jakość wykonanej pracy i usunąć usterki,
- sporządzić rozliczenie materiałowe do wykonanej pracy,
- obliczyć wynagrodzenie za pracę,
- przygotować proste umowy na wykonanie prac betoniarsko - zbrojarskich,
- wykonać pracę, z zachowaniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony
przeciw pożarowej i ochrony środowiska.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Zakres robót betoniarsko-zbrojarskich w budownictwie
i w pracy kamieniarza
4.1.1. Materiał nauczania
Beton jest to sztuczny kamień, który otrzymuje się z mieszaniny trzech podstawowych
składników: spoiwa, kruszywa i wody. Po zarobieniu wodą kruszywa i cementu mieszanina ta
wiąże i twardnieje na skutek reakcji chemicznych, zachodzących między wodą a cementem,
a z biegiem czasu nabiera coraz większej wytrzymałości. Przed stwardnieniem mieszaninę tę
nazywamy mieszankÄ… betonowÄ….
Właściwości betonu zależą od właściwości poszczególnych składników mieszanki,
ilościowego stosunku składników, sposobu przygotowania mieszanki, ułożenia mieszanki
oraz pielęgnacji świeżego betonu.
Betony dzieli siÄ™ na:
- ciężkie (o gęstości pozornej > 2600 kg/mł),
- zwykÅ‚e (2000÷2600 kg/mÅ‚),
- lekkie (800÷2000 kg/mÅ‚).
Składniki betonu zwykłego:
- cement czyli spoiwo. Rozróżnia się cementy:
CEM I  cement portlandzki,
CEM II  cement mieszany,
CEM III  cement hutniczy,
CEM IV  cement pucolanowy,
CEM V  cement wieloskładnikowy.
- kruszywa mineralne: piasek, żwir lub grysy oraz ich mieszanki.
- woda zarobowa,
- ewentualnie: domieszki i/lub dodatki.
Betony specjalne:
- wysokowartościowe  o wytrzymałości na ściskanie większej od 60 MPa,
- hydrotechniczne (wodoszczelne)  do wykonywania obiektów budownictwa wodnego,
np. zbiorników na ciecze, zapór wodnych, filarów mostowych itp.,
- do nawierzchni sztywnych (odporne na ścieranie): drogowych, lotniskowych,
przemysłowych,
- żaroodporne (ogniotrwaÅ‚e)  odporne na temperaturÄ™ 20 ÷ 2000º C; do budowy pieców
i urządzeń cieplnych,
- osłonowe (promieniochronne)  do osłabiania promieniowania jonizującego
wysyłanego przez z
ródła promieniowania, np. przez reaktory jądrowe lub urządzenia
z izotopami promieniotwórczymi,
- żywiczne  do wykonywania zbiorników cieczy agresywnych, wykładzin
antykorozyjnych, elementów zapór, obudów szybów górniczych,
- asfaltowe  do wykonywania nawierzchni na mostach, w hangarach, halach
przemysłowych i magazynach, na skarpach i na dnie zbiorników.
Zalety betonu:
- możliwość doboru wytrzymałości i ciężaru objętościowego w zależności
od przeznaczenia konstrukcji,
- możliwość formowania elementów o różnych kształtach,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
- sztywność,
- długotrwałość,
- ogniotrwałość,
- stosunkowo niski koszt, zwłaszcza jeżeli kruszywo znajduje się w pobliżu budowy
lub wytwórni betonu,
- jednolitość struktury umożliwiająca przeciwstawianie się wstrząsom i wpływom
dynamicznym.
Wady betonu:
- pracochłonność, w przypadku wykonywania elementów monolitycznych,
- znaczne zużycie drewna na deskowania; wadę tę zmniejsza stosowanie deskowań
inwentaryzowanych lub prefabrykatów,
- znaczny ciężar objętościowy powoduje nieopłacalność wznoszenia obiektów o dużych
rozpiętościach,
- duży współczynnik przewodzenia ciepła,
- zła izolacyjność akustyczna,
- trudność wykonywania robót w ujemnej temperaturze.
JednÄ… z odmian betonu stosowanÄ… przez kamieniarzy jest lastryko. Jako kruszywo
stosuje się grysik lub grys kamienny, otrzymywany przez pokruszenie kamieni nieścieralnych
i o różnym zabarwieniu. Grysik nadaje ładny wygląd powierzchni betonu, czyni ją
nieścieralną i umożliwia szlifowanie. Do lastryka można dodać również pigmenty. Z uwagi
na duży koszt zarówno grysiku jak i pigmentów, z lastryka wykonuje się warstwę zewnętrzną
elementu gruboÅ›ci 2÷3 cm, natomiast podkÅ‚ad wykonuje siÄ™ z betonu zwykÅ‚ego lub zaprawy
cementowej.
a) b) c)
Rys. 1. Przykłady robót kamieniarskich: a) blaty, b) okładziny ścian i schodów [www.amdstone.pl], c) kominki
[http://republika.pl/jwittwer]
Beton ma znaczną wytrzymałość na ściskanie, ale małą wytrzymałość na rozciąganie.
Dlatego elementy zginane wzmacnia się w strefie rozciąganej, stosując stal zbrojeniową, która
ma 200 razy większą wytrzymałość na rozciąganie od betonu. Beton zbrojony prętami
stalowymi nazywa się żelbetem.
Właściwa współpraca betonu i stali zapewniona jest przez:
- dobrą przyczepność stali do betonu, dzięki czemu obciążenia działające na beton są
przekazywane wskutek tarcia między obydwoma materiałami na stal,
- zbliżoną rozszerzalność cieplną obydwu materiałów,
- ochronę prętów zbrojeniowych w elemencie żelbetowym przez otulający je beton,
chroniąc przed działaniem korozyjnych czynników atmosferycznych,
- ochronę stali zbrojeniowej przez beton od niszczącego działania wysokiej temperatury
powstającej w czasie pożaru; dzięki temu konstrukcje żelbetowe mają bardzo wysoką
klasę odporności pożarowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Rys. 2. Rozmieszczenie zbrojenia w belce Rys. 3. Rozmieszczenie zbrojenia w belce
swobodnie podpartej [2, s.196] wspornikowej [2, s.196]
Beton i żelbet są w budownictwie podstawowymi materiałami, które mają szerokie
zastosowanie nie tylko w budowie domów mieszkalnych, ale również we wznoszeniu
budowli przemysłowych, sakralnych, mostów, zbiorników, zapór wodnych, nawierzchni dróg
itp.
a) b)
Rys. 4. Kościół Św. Jadwigi w Krakowie: a) elewacja, b) wnętrze kościoła [11, s.40 i 44]
Stanowisko robocze
Prawidłowo zorganizowana praca pozwala na wykonanie jej w sposób właściwy
i w możliwie najkrótszym czasie. Dlatego trzeba dokładnie określić zadanie oraz przygotować
środki (materiały, narzędzia, sprzęt) do jego wykonania, wykonać zadanie, a następnie
skontrolować jakość wykonanych prac. Stanowisko robocze jest to przestrzeń, na której
wykonywany jest określony rodzaj pracy przez jednego robotnika lub zespół. Stanowiska
pracy powinny być utrzymywane w czystości oraz posiadać właściwe oświetlenie,
a w przypadku prowadzenia robót w zamkniętych pomieszczeniach  odpowiednią
wentylację. Stanowiska znajdujące się na zewnątrz pomieszczeń powinny być tak usytuowane
i zorganizowane, aby pracownicy nie byli narażeni na działanie warunków atmosferycznych,
hałasu, gazów, par i pyłów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
 Należy zapewnić  w zależności od wykonywanego rodzaju robót  odpowiednią
powierzchnię przeznaczoną na składowanie materiałów, wyrobów, przyrządów i narzędzi
oraz odpadów. Nie należy magazynować surowców, gotowych wyrobów, materiałów
pomocniczych i odpadów w ilościach większych niż wynika to z potrzeb technologicznych
na danej zmianie. Do każdego stanowiska pracy powinno być zapewnione bezpieczne
i wygodne dojście, przy czym jego wysokość na całej długości nie powinna być mniejsza
niż 2 metry. Na stanowisku pracy powinny się znajdować tylko narzędzia potrzebne
do wykonywania danego zakresu robót, inne należy przenieść do podręcznego magazynu.
Każdy pracownik powinien być wyposażony we wszystkie potrzebne narzędzia, które należy
utrzymywać w czystości.
Istotne jest wprowadzenie w jak największym stopniu mechanizacji robót, właściwe
rozplanowanie pracy, a także skrócenie dróg transportu. Jeżeli roboty wykonywane są
na rusztowaniach, muszą być one prawidłowo zmontowane i codziennie kontrolowane
przed rozpoczęciem pracy. Po zakończeniu robót należy zlikwidować stanowisko pracy
i posprzątać pomieszczenie.
Podstawowymi procesami roboczymi w pracach betoniarsko-zbrojarskich sÄ…:
- ustawienie deskowań,
- ułożenie zbrojenia,
- betonowanie.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czym różni się mieszanka betonowa od betonu?
2. Jaki jest podział betonów w zależności od gęstości pozornej?
3. Od czego zależą właściwości betonu?
4. Z czego składa się beton zwykły?
5. Jakie jest zastosowanie betonów w zależności od ich rodzaju?
6. Jakie sÄ… zalety i wady betonu?
7. Co to jest lastryko?
8. Co to jest żelbet?
9. Od czego zależy dobra współpraca betonu i stali?
10. Co to jest stanowisko robocze?
11. Jakie warunki powinno spełniać stanowisko robocze?
12. Jakie są procesy robocze przy wykonywaniu robót betoniarsko-zbrojarskich?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na podstawie podanego zastosowania określ rodzaj betonu:
a) do wykonywania zbiorników cieczy agresywnych, wykładzin antykorozyjnych,
elementów zapór, obudów szybów górniczych,
b) o wytrzymałości na ściskanie większej od 60 MPa,
c) do wykonywania obiektów budownictwa wodnego, np. zbiorników na ciecze, zapór
wodnych, filarów mostowych itp.,
d) odporne na temperaturÄ™ 20º÷2000º C; do budowy pieców i urzÄ…dzeÅ„ cieplnych,
e) do osłabiania promieniowania jonizującego wysyłanego przez z
ródła promieniowania,
np. przez reaktory jądrowe oraz urządzenia z izotopami promieniotwórczymi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeczytać dokładnie wymienione charakterystyki,
2) określić rodzaje betonu,
3) uzasadnić swój wybór.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 plansza poglądowa dotycząca zastosowania betonów,
 Polskie Normy,
 literatura.
Ćwiczenie 2
Określ zalety i wady betonu oraz podaj jego zastosowanie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) scharakteryzować beton,
2) wymienić zalety betonu,
3) wymienić wady betonu,
4) określić zastosowanie betonu,
5) sporządzić notatkę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- plansza poglądowa dotycząca zastosowania betonów,
- Polskie Normy,
- literatura.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) określić wymagania jakie powinno spełniać stanowisko pracy
dla robót betoniarskich i zbrojarskich? o o
2) określić podstawowe cechy betonu? o o
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
4.2. Zasady bezpieczeństwa i higieny pracy w trakcie robót
zbrojarskich i betoniarskich
4.2.1. Materiał nauczania
Kierownik budowy oraz mistrz budowy są bezpośrednio odpowiedzialni
za bezpieczeństwo i higienę prowadzonych prac oraz są zobowiązani do prowadzenia
odpowiednich szkoleń. Kierownik budowy jest obowiązany przed rozpoczęciem budowy
do przygotowania Planu Bezpieczeństwa i Ochrony Zdrowia. Ogłoszenie zawierające dane
dotyczące bezpieczeństwa i ochrony zdrowia na budowie powinno być umieszczone
na terenie budowy, jeżeli spełnia któryś z poniższych warunków określonych w Prawie
budowlanym:
- czas trwania robót budowlanych powyżej 30 dni i jednoczesne zatrudnienie co najmniej
20 pracowników,
- planowany zakres robót przekracza 500 osobodni.
Stanowiska robocze powinny posiadać dobre oświetlenie naturalne, a od zmroku należy
na nich zapewnić odpowiednie oświetlenie elektryczne. W przypadku prowadzenia robót
w zamkniętych pomieszczeniach, również odpowiednią wentylację.
Podczas przygotowywania zbrojenia z wykorzystaniem narzędzi i urządzeń
elektrycznych, należy zwrócić szczególną uwagę na:
- posiadanie aktualnego świadectwa przeglądu,
- obsługiwanie tylko przez osoby do tego upoważnione,
- odpowiednią odzież ochronną pracowników,
- wykonywanie napraw po wyłączeniu ich z sieci,
- sprawdzenie maszyn przed przystÄ…pieniem do pracy.
Jeżeli stal prostowana jest przez wyciąganie, to stanowisko powinno być wydzielone
i ogrodzone, nie wolno składować jakichkolwiek materiałów i sprzętu w ogrodzonym terenie,
w pobliżu nie mogą być organizowane inne stanowiska pracy i składowiska, nie mogą też
przebywać w pobliżu osoby postronne i niedopuszczalne jest przebywanie osób wzdłuż
wyciąganego pręta.
Pracownicy, którzy dokonują ręcznego czyszczenia stali, poza dwuczęściowym ubraniem
ochronnym, powinni być wyposażeni także w kaski oraz rękawice ochronne, a także okulary
ochronne.
Podczas wykonywania robót zbrojarskich niedopuszczalne jest:
- stosowanie nożyc ręcznych do cięcia prętów zbrojeniowych o średnicy większej
niż 20 mm,
- chwytanie ręką prętów w odległości mniejszej niż 50 cm od nożyc  podczas przycinania
mechanicznego prętów zbrojeniowych,
- podchodzenie do transportowanego zbrojenia, znajdującego się wyżej niż 0,5 m ponad
miejscem ułożenia,
- chwytanie rękami za skrajne elementy zbrojenia układanego w formy,
- rzucanie elementów zbrojenia.
Zakładanie zbrojenia, przestawianie odbojnic lub trzpieni przy gięciu stali
na mechanicznej giętarce jest dopuszczalne wyłącznie przy unieruchomionej tarczy giętarki.
Pręty zbrojeniowe o średnicy większej niż 20 mm należy giąć wyłącznie za pomocą urządzeń
mechanicznych.
Jeżeli roboty wykonywane są na wysokości powyżej 2 m to:
- należy sprawdzać jakość deskowań, stempli i rusztowań przed przystąpieniem do robót
oraz w trakcie ich wykonywania,
- niedopuszczalne jest obciążanie w sposób dynamiczny deskowań i rusztowań,
- na pomostach i rusztowaniach nie wolno gromadzić materiałów w ilościach
przekraczających ich dopuszczalną nośność,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
- pracownicy powinni być zabezpieczani przed upadkiem z wysokości za pomocą szelek
bezpieczeństwa połączonych z amortyzatorami bezpieczeństwa.
Pracownicy obsługujący szlifierki do lastryka powinni pracować w gumowych butach
i gumowych rękawicach. Nie wolno szlifować, jeżeli kamień szlifierski jest słabo
zamocowany w obsadzie. Nie wolno dopuszczać do starcia kamieni szlifierskich
aż do krawędzi obsady.
W miejscach, w których będą występować zanieczyszczenia powietrza w postaci gazów
lub pyłów (np. czyszczenie stali zbrojeniowej), powinny być instalowane miejscowe
mechaniczne urządzenia wentylacyjne, które uwolnią środowisko pracy od szkodliwych
czynników.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Kto jest odpowiedzialny na budowie za bezpieczeństwo i higienę pracy prowadzonych
robót?
2. Kto i kiedy przygotowuje Plan Bezpieczeństwa i Ochrony Zdrowia?
3. Na co należy zwrócić uwagę podczas wykorzystywania narzędzi i urządzeń
elektrycznych?
4. Jakie wymagania powinno spełniać stanowisko wyciągania stali zbrojeniowej?
5. Jakie środki ochrony indywidualnej powinni posiadać pracownicy podczas ręcznego
czyszczenia stali?
6. Jakich zasad należy przestrzegać podczas wykonywania prac powyżej 2 metrów?
7. Jaką odzież ochronną powinni posiadać pracownicy obsługujący szlifierki?
8. Jakie przepisy ochrony środowiska obowiązują podczas wykonywania robót
betoniarskich i zbrojarskich?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Spośród przedstawionych przez nauczyciela środków ochrony indywidualnej, wybierz
środki stosowane podczas szlifowania lastryka.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) obejrzeć przedstawione środki ochrony indywidualnej,
2) określić zagrożenia, występujące podczas szlifowania lastryka,
3) wybrać odpowiednie materiały.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zestaw różnych środków ochrony indywidualnej,
- instrukcja bhp dotycząca robót betoniarskich i zbrojarskich.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) wykorzystać urządzenia i wyposażenie techniczno  socjalne
na placu budowy? o o
2) wykonać pracę, z zachowaniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy,
ochrony przeciwpożarowej i ochrony środowiska? o o
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
4.3. Sprzęt i narzędzia do wykonywania robót zbrojarskich
4.3.1. Materiał nauczania
Do cięcia stali zbrojeniowej służą:
- młotek i przecinak,
- ręczne nożyce dz
wigniowe,
- nożyce mechaniczne o napędzie elektrycznym,
- nożyce hydrauliczne,
- palniki acetylenowe.
Prostowanie stali zbrojeniowej lekkiej wykonuje się najczęściej za pomocą wciągarek
ręcznych lub obtaczanie w prostowarkach mechanicznych.
Rys. 5. Narzędzia do ręcznego prostowania prętów zbrojenia [2, s.211]
Do wyciągania stali zbrojeniowej stosuje się wciągarki kozłowe. Stal zbrojeniową ciężką
o Å›rednicy 12÷20 mm prostuje siÄ™ na stole zbrojarskim za pomocÄ… mÅ‚otka na umocowanej
do stołu płycie stalowej, lub przy użyciu kluczy zbrojarskich. Pręty grubsze prostuje się
na giętarce mechanicznej.
Wyginanie prętów wykonuje się kluczem zbrojarskim na stole zbrojarskim wyposażonym
w płytę stalową z trzema bolcami. Wydajniejsze jest gięcie prętów giętarką ręczną.
Długość prętów odmierza się najczęściej łatą wyposażoną w suwak odległości i płytkę
oporową na jednym końcu. Do przecinania prętów służą nożyce.
Rys. 6. Nożyce do cięcia stali zbrojeniowej: a) ręczne [2,s.214], b) mechaniczne [2,s.215]
Nie wolno przecinać prętów o średnicach większych niż dopuszczalne dla danego typu
nożyc. Niektóre modele nożyc ręcznych są wyposażone w przyrząd mierniczy. Nożyce
mechaniczne mogą być spalinowe lub elektryczne.
Zgrzewanie prętów zbrojenia wykonuje się za pomocą kleszczy zgrzewalniczych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie narzędzia służą do cięcia stali zbrojeniowej?
2. Za pomocą jakich narzędzi i sprzętu prostuje się stal zbrojeniową?
3. Jakie narzędzia służą do przecinania prętów?
4. Przy pomocy jakich narzędzi wygina się pręty?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie
Spośród przedstawionych przez nauczyciela narzędzi i sprzętu wybierz:
- przecinak,
- klucz zbrojarski,
- ręczne nożyce dz
wigniowe
oraz określ ich zastosowanie, a następnie zademonstruj sposób użycia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) obejrzeć przedstawione narzędzia,
2) wybrać odpowiednie narzędzia,
3) uzasadnić swój wybór,
4) zademonstrować sposób ich użycia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zestaw narzędzi i sprzętu do robót zbrojarskich.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) dobrać narzędzia i sprzęt do wykonania robót zbrojarskich? o o
2) prawidłowo posłużyć się narzędziami i sprzętem do robót zbrojarskich? o o
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
4.4. Podstawowe procesy wykonywania zbrojenia
4.4.1.Materiał nauczania
Rysunki konstrukcyjne (robocze) zawierają szczegółowe informacje na temat liczby,
średnic, długości i sposobu rozmieszczenia prętów stalowych w elemencie konstrukcyjnym.
Zbrojenie wykonuje się przeważnie z prętów o przekroju okrągłym: gładkich lub
żebrowanych. Ze stali klas A-0 i A-I wykonuje się pręty gładkie, natomiast ze stali wyższych
klas pręty żebrowane: spiralnie A-II i w jodełkę A-III.
Tab.1. Klasy i gatunki stali zbrojeniowej wg PN-B-03264:2002
Klasy stali Gatunki stali
A-0 St0S-b
St3SX-b
A-I St3SY-b
St3S-b
St50B
A-II 18G2-b
20G2Y-b
25G2S
A-III 35G2Y
34GS
A-IIIN 20G2VY-b
b  stosowane w budownictwie
W elementach konstrukcyjnych stosuje się różne rodzaje prętów zbrojenia. Pręty główne
mają charakter konstrukcyjny: wzmacniają przekrój betonu, przejmując naprężenia
rozciągające i ściskające. Pręty montażowe zapewniają prawidłowe położenie prętów
głównych i strzemion podczas montażu i betonowania. Pręty rozdzielcze układa się
prostopadle do prętów nośnych, ich zadaniem oprócz utrzymania zbrojenia głównego
we właściwym położeniu, jest także równomierne rozłożenie obciążenia na sąsiednie pręty
nośne. Strzemiona wiążą zbrojenie główne w celu zapewnienia stałej odległości między
prętami, przenoszą naprężenia główne rozciągające w belkach oraz zapobiegają pęknięciom
skurczowym betonu.
Rys. 7. Rodzaje prętów zbrojenia: a) pręty nośne proste z hakami i bez haków, b) pręty główne odgięte,
c) pręt montażowy lub rozdzielczy, d) strzemiona [1, s. 205]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Roboty zbrojarskie obejmują czynności związane z przygotowaniem i obróbką zbrojenia
oraz wykonaniem i ułożeniem szkieletu zbrojenia w formie lub deskowaniu.
Do robót zbrojarskich należą:
- odbiór i składowanie stali,
- czyszczenie stali zbrojeniowej,
- prostowanie stali zbrojeniowej,
- cięcie stali zbrojeniowej,
- gięcie stali zbrojeniowej,
- łączenie prętów w szkielety zbrojeniowe,
- transport i magazynowanie zbrojenia gotowego,
- układanie szkieletów zbrojeniowych w formach lub deskowaniach.
Zbrojenie elementu żelbetowego składa się z prętów stalowych odpowiednio
połączonych w szkielet zbrojenia, nie ulegający deformacji w czasie transportu, układania w
formie (deskowaniu) i w czasie betonowania elementu.
Duży wpływ na przebieg robót zbrojarskich ma usytuowanie i organizacja składowiska
stali zbrojeniowej. Składowisko powinno znajdować się w pobliżu warsztatu zbrojarskiego
(na małych budowach) lub centralnej zbrojarni (na dużych budowach i w wytwórniach
elementów żelbetowych). Zasady składowania stali poznałeś w jednostce modułowej
713[08].B1.05 Magazynowanie, składowanie i transportowanie materiałów budowlanych.
Przyczepność betonu do stali zbrojeniowej zależy od rodzaju stali (gładka
lub żebrowana) oraz od czystości jej powierzchni. Rdzę i zgorzelinę usuwa się ręcznie,
np. szczotkÄ… stalowÄ… albo mechanicznie, np. przez piaskowanie. BÅ‚oto usuwa siÄ™ szczotkÄ…
lub silnym strumieniem wody, a smary, tłuszcze i farby opala się lampami benzynowymi
lub spirytusowymi albo usuwa się za pomocą odpowiednich środków chemicznych.
Stal zbrojeniowa jest dostarczana na budowę w kręgach (przy średnicy do 12 mm 
zbrojenie lekkie) i w prętach (przy średnicy ponad 12 mm  zbrojenie ciężkie). Prostowanie
stali odbywa się najczęściej przez wyciąganie za pomocą wciągarek ręcznych, mechanicznych
lub obtaczanie w prostownicach mechanicznych. Stal zbrojeniowÄ… o Å›rednicy 12÷20 mm
prostuje się na stole zbrojarskim za pomocą młotka na umocowanej do stołu płycie stalowej,
lub przy użyciu kluczy zbrojarskich. Pręty grubsze prostuje się na giętarce mechanicznej.
Przy cięciu prętów należy zwrócić uwagę na ustalenie ich właściwej długości oraz aby
odpady były jak najmniejsze. Przecinanie stali przy użyciu młotka i przecinaka może być
stosowane tylko przy małym zakresie robót. Bardziej wydajnym i bezpieczniejszym
narzędziem do cięcia prętów są nożyce ręczne dz
wigniowe, którymi można ciąć pręty
o Å›rednicy do 30 mm. Przy wiÄ™kszych Å›rednicach (32÷40 mm) stosuje siÄ™ nożyce o napÄ™dzie
elektrycznym.
Pręty zbrojeniowe należy wygiąć zgodnie z kształtem potrzebnym do pracy zbrojenia
w konstrukcji podanym na rysunkach roboczych. Gięcie ręczne wykonywane jest kluczem
zbrojarskim na stole zbrojarskim wyposażonym w płytę stalową z trzema bolcami. Sposób ten
stosuje się tylko przy niewielkim zakresie robót zbrojarskich, ze względu na dużą
pracochłonność. Gięcie prętów giętarką ręczną jest bardziej wydajne.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Rys. 8. Gięcie pręta zbrojenia; a) kluczem, b) na giętarce ręcznej [2, s.217]
Giętarki mechaniczne stosuje się na większych budowach.
Rys. 9. Schemat gięcia prętów na giętarce mechanicznej [2, s.220]
Przy wykonywaniu zagięcia na końcu pręta, należy przestrzegać podanej w normie
PN-B-03264:2002 minimalnej długości odcinka prostego poza zagięciem, która powinna
wynosić co najmniej 5 średnic pręta zaginanego. Jeżeli wykonuje się hak na końcu strzemion,
jego długość uzależniona jest od kąta zagięcia haka i wynosi od 5 do 10 średnic pręta.
Montaż szkieletów zbrojeniowych
Po wykonaniu odgięć i haków zgodnie z rysunkiem konstrukcyjnym, pręty zbrojeniowe
muszą być umieszczone we właściwych miejscach wykonywanego elementu żelbetowego
i nie mogą zmienić swego położenia w trakcie betonowania oraz zagęszczania mieszanki
betonowej. Pręty zbrojeniowe łączy się ze sobą przez wiązanie wyżarzonym (jest wtedy
miękki i nie pęka podczas wiązania) drutem wiązałkowym oraz przez zgrzewanie elektryczne
(zgrzewarkami czołowymi lub punktowymi) lub spawanie.
Rys. 10. Sposoby wiązania węzłów zbrojarskich: a) węzeł prosty, b) węzeł dwurzędowy, c) węzeł krzyżowy,
d) węzeł krzyżowy podwójny [2, s. 223]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Szkielety zbrojeniowe mogą być montowane bezpośrednio w deskowaniu na budowie
lub w warsztacie zbrojarskim (należy zwrócić uwagę, aby szkielet nie uległ odkształceniom
w trakcie przenoszenia).
Aby zmontować zbrojenie w deskowaniu, zaznacza się na nim najpierw kredą lub
ołówkiem ciesielskim rozstaw prętów zbrojeniowych nośnych (głównych) i rozdzielczych.
Następnie rozmieszcza się pręty zbrojenia nośnego, a na nich pręty rozdzielcze, i wzajemnie
Å‚Ä…czy.
Zbrojenie powinno być ułożone w deskowaniu w taki sposób, aby każdy pręt był otulony
betonem. Wielkość otuliny zależy od klasy betonu oraz od klasy ekspozycji. W tym celu
stosuje się specjalne krążki dystansowe z tworzywa sztucznego nakładane na pręty
zbrojeniowe albo małe klocki betonowe (które należy przed użyciem zanurzyć w zaprawie
cementowej) lub ceramiczne.
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Gdzie znajdują się informacje dotyczące rodzaju prętów zbrojenia oraz sposobu
rozmieszczenia ich w elemencie konstrukcyjnym?
2. Jaki sÄ… klasy i gatunki stali zbrojeniowej?
3. Jakie są rodzaje prętów zbrojenia?
4. Jakie czynności obejmują roboty zbrojarskie?
5. Od czego zależy przyczepność betonu do stali zbrojeniowej?
6. W jaki sposób czyści się stal zbrojeniową?
7. Od czego zależy sposób prostowania stali zbrojeniowej?
8. W jaki sposób należy ciąć stal zbrojeniową?
9. W jaki sposób należy giąć stal zbrojeniową?
10. Na czym polega przygotowanie szkieletu zbrojenia?
11. W jaki sposób powinno być ułożone zbrojenie w deskowaniu?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zorganizuj stanowisko pracy do wykonywania robót zbrojarskich.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) określić sposób składowania materiałów,
2) określić kolejność ułożenia narzędzi,
3) wskazać potrzebną szerokość dojść i przejść,
4) wskazać miejsce na odpady oraz sposób ich składowania,
5) określić zasady bezpieczeństwa i ergonomii,
6) uzasadnić wybór.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- plansze poglÄ…dowe dotyczÄ…ce organizacji stanowisk pracy,
- instrukcje dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej,
- narzędzia i materiały potrzebne do wykonania robót.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Ćwiczenie 2
Wykonaj zbrojenie belki swobodnie podpartej o przekroju 0,15 x 0,22 m i rozpiętości
3,00m  na podstawie rysunku roboczego otrzymanego od nauczyciela.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować rysunek,
2) obejrzeć i wybrać właściwą stal zbrojeniową,
3) przygotować stal zbrojeniową,
4) wykonać szkielet zbrojenia,
5) ułożyć szkielet zbrojenia w deskowaniu,
6) ocenić jakość wykonanej pracy i usunąć ewentualne usterki.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- materiały potrzebne do wykonania zadania,
- odpowiednie narzędzia i sprzęt,
- instrukcje dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej,
- literatura.
Ćwiczenie 3
Wykonaj montaż szkieletu zbrojenia belki z ćwiczenia 2 w przygotowanym wcześniej
deskowaniu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować rysunek,
2) wykonać szkielet zbrojenia,
3) ułożyć szkielet zbrojenia w deskowaniu,
4) ocenić jakość wykonanej pracy i usunąć ewentualne usterki.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- deskowanie,
- materiały potrzebne do wykonania zadania,
- odpowiednie narzędzia i sprzęt,
- instrukcje dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej,
- literatura.
Ćwiczenie 4
Wykonaj zbrojenie płyty poziomej wspornikowo utwierdzonej na podstawie rysunku
roboczego otrzymanego od nauczyciela.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować rysunek,
2) obejrzeć i wybrać właściwą stal zbrojeniową,
3) przygotować stal zbrojeniową,
4) ocenić jakość wykonanej pracy i usunąć ewentualne usterki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Wyposażenie stanowiska pracy:
- materiały potrzebne do wykonania zadania,
- odpowiednie narzędzia i sprzęt,
- instrukcje dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej,
- literatura.
Ćwiczenie 5
Wykonaj montaż szkieletu zbrojenia płyty z ćwiczenia 4 w przygotowanym wcześniej
deskowaniu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować rysunek,
2) wykonać szkielet zbrojenia,
3) ułożyć szkielet zbrojenia w deskowaniu,
4) ocenić jakość wykonanej pracy i usunąć ewentualne usterki.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- deskowanie,
- materiały potrzebne do wykonania zadania,
- odpowiednie narzędzia i sprzęt,
- instrukcje dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej,
- literatura.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonywania robót zbrojarskich? o o
2) odczytać dokumentację w zakresie niezbędnym do wykonania
robót zbrojarskich? o o
3) wybrać i ocenić przydatność materiałów do robót zbrojarskich? o o
4) dokonać pomiarów i posłużyć się sprzętem pomiarowym? o o
5) dociąć zbrojenie na żądany wymiar? o o
6) wygiąć stal zbrojeniową do wymaganego kształtu? o o
7) wykonać montaż zbrojenia zgodnie z dokumentacją? o o
8) ułożyć zbrojenie w miejscu wbudowania? o o
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
4.5. Sprzęt i narzędzia do robót betoniarskich
4.5.1. Materiał nauczania
Beton na budowie można wykonywać ręcznie przy pomocy łopat lub mechanicznie
w betoniarkach o pojemności 150, 200 lub 250 litrów. Betoniarki mogą być o ruchu ciągłym
lub o ruchu okresowym, wolnospadowe lub przeciwbieżne o tzw. przymusowym mieszaniu.
Wytwórnie mają zwykle zainstalowane co najmniej dwie betoniarki, jedną do przygotowania
masy lastrykowej, a drugą do mieszania masy betonowej zwykłej, potrzebnej do betonowania
rdzenia wyrobów betonowych.
Rys. 11. Betoniarka wolnospadowa Rys. 12. Betoniarka samochodowa z pompÄ… do podawania
[www.cmbgorzow.com.pl] mieszanki betonowej [17, s.203]
Mieszankę betonową zagęszcza się:
- młotkami drewnianymi służącymi do ostukiwania deskowania,
- ubijakami o masie 10÷20 kg do ubijania kolejnych warstw,
- różnego rodzaju prętami zakończonymi płaskimi płytkami lub łopatkami
do sztychowania (rydlowania),
Rys. 13. Narzędzia ręczne do zagęszczania mieszanki betonowej: a) sztychówka, b) ubijak, c) dziobak stalowy
klinowy, d) dziobak drewniany klinowy [2, s.171]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
- wibratorami zanurzalnymi (wgłębnymi), przyczepnymi lub powierzchniowymi.
a) b)
Rys. 14. Wibrator zanurzalny: a) elektryczny z serii PEA, b) pneumatyczny z serii AIR [www.vibra.com.pl]
Rys. 15. Wibrator przyczepny pneumatyczny z serii VEP [www.vibra.com.pl]
Środki transportu dobiera się w zależności od temperatury, konsystencji mieszanki,
rodzaju użytego cementu oraz odległości przewiezienia. Do transportu poziomego mogą
służyć taczki lub wózki do transportu ręcznego, pojemniki z uchylnym dnem, przenośniki
taśmowe, wózki elektryczne, samochody samowyładowcze (wywrotki) stosowane do 5 km
lub betoniarki samochodowe (wyposażone w obrotowy pojemnik zapewniający utrzymanie
jednorodności mieszanki betonowej). Transport pionowy może odbywać się za pomocą
wyciągów budowlanych, żurawi oraz pomp hydraulicznych z wysięgnikiem na podwoziu
samochodowym.
W zależności od rodzaju wykonywanego elementu betonowego lub żelbetowego mogą mieć
zastosowanie: kielnia, packi drewniane, przymiar taśmowy, łata 2m.
Szlifowanie lastryka może być wykonane:
- ręcznie  za pomocą kamieni szlifierskich z piaskowca lub karborundu,
Rys.16. Szlifierka GBR 14 CA do betonu i kamienia [www.bosch.info.pl]
- mechanicznie  za pomocą szlifierek wyposażonych w tarcze i kamienie karborundowe
o różnej wielkości ziaren.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
a) b)
Rys. 17. Szlifierki do lastryko: a) SL 271 (10 ÷ 14 m²/h), b) SL 250 (25 ÷ 30 m²/h) [www.zremb.lodz.pl]
Ręczne polerowanie lastryka wykonuje się tarczą owiniętą filcem nasyconym
spirytusem i obsypanym ziemią okrzemkową lub tarczami złożonymi z przeplatanych nici
ołowiu i konopi pokrytych drobnym papierem ściernym.
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Przy użyciu jakich narzędzi i sprzętu wykonuje się beton na budowie?
2. Jakimi narzędziami zagęszcza się mieszankę betonową?
3. Od czego zależy rodzaj środków transportu mieszanki betonowej?
4. Jaki sprzęt stosuje się do transportu poziomego mieszanki betonowej?
5. Jaki sprzęt stosuje się do transportu pionowego mieszanki betonowej?
6. Za pomocą jakich narzędzi wykonuje się szlifowanie i polerowanie lastryka?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie
Wskaż, które z wymienionych urządzeń przedstawia poniższy rysunek:
a) betoniarkÄ™ wolnospadowÄ…,
b) szlifierkÄ™ do lastryka,
c) wibrator przyczepny
oraz określ jego zastosowanie i zasadę działania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować rysunek,
2) określić rodzaj urządzenia,
3) uzasadnić swój wybór,
4) określić zastosowanie urządzenia,
5) przedstawić zasadę działania.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- plansza poglądowa dotycząca narzędzi i sprzętu potrzebnych do robót betoniarskich,
- literatura.
4.5.4. Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) dobrać narzędzia i sprzęt do wykonania robót betoniarskich? o o
2) prawidłowo posłużyć się narzędziami i sprzętem do robót betoniarskich? o o
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
4.6. Podstawowe procesy robót betoniarskich
4.6.1. Materiał nauczania
Mieszanka betonowa składa się z cementu, drobnego (np. piasku) i grubego (np. żwir)
kruszywa oraz wody, ewentualnie dodatków i domieszek. Po ułożeniu jej w formie zagęszcza
się ją wybraną metodą np. ręcznie przez sztychowanie i ubijanie lub mechanicznie
przez wibrowanie, ubijanie, prasowanie, wibroprasowanie itp. Na skutek zachodzÄ…cych w niej
reakcji chemicznych wiąże i twardnieje, w ten sposób powstaje beton.
Według normy PN-88/B-06250 klasa betonu oznaczona jest symbolem literowo-
liczbowym np. B15 (15 -oznaczenie wytrzymałości gwarantowanej). Rozróżniano
następujące klasy betonu: B7,5; B10; B12; B15; B17,5; B20; B25; B30; B35; B40 i B50.
W normie PN-EN 206-1 wprowadzono klasy wytrzymałościowe na ściskanie dla betonów
zwykłych i ciężkich (np. C20/25) oraz lekkich (np. LC20/22). Po symbolu C (lub LC)
pierwsza liczba oznacza minimalną wytrzymałość charakterystyczną oznaczoną na próbkach
walcowych, druga liczba  na próbkach sześciennych.
Tab.2. Klasy wytrzymałościowe na ściskanie betonów zwykłych i ciężkich
Klasa wytrzymałości na
Klasa betonu według
ściskanie według PN-EN
PN-88/B-06250
206-1
B10 C8/10
B15 C12/15
B20 C16/20
B25 C20/25
B30 C25/30
B 35, B 40 C30/37
B 45 C35/45
B50 C40/50
- C45/55
- C50/60
- C55/67
- C60/75
- C70/85
- C80/95
- C90/105
- C100/115
Skład mieszanki betonowej zależy od przeznaczenia i warunków użytkowania betonu,
jego klasy, ewentualnie stopnia mrozoodporności i wodoszczelności. Receptura powinna
zawierać:
- rodzaj, jakość i ilość poszczególnych składników (dostosowane do rodzaju i pojemności
betoniarki),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
- dozowanie składników wyrażone w jednostkach odpowiadających przyjętemu sposobowi
dozowania (objętościowo lub wagowo),
- stopień zawilgocenia kruszywa,
- przeznaczenie betonu i jego konsystencjÄ™,
- dopuszczalny najkrótszy czas mieszania wszystkich składników po ich załadowaniu
do betoniarki,
- kolejność dozowania składników.
Mieszanie składników betonu ma na celu uzyskanie maksymalnej jednorodności świeżej
mieszanki betonowej. Kruszywo, cement, woda oraz ewentualne dodatki i domieszki muszÄ…
stanowić jednolitą masę o równomiernym rozmieszczeniu składników.
Przy niewielkiej ilości betonu składniki można wymieszać ręcznie w taczkach lub szczelnej
skrzyni za pomocą łopaty. Równomiernie rozkłada się warstwę piasku, a na niej cement.
Parokrotnie przesypuje się składniki do momentu, aż powstanie jednobarwna mieszanina.
Następnie w wierzchu pryzmy wykonuje się zagłębienie i wsypuje żwir oraz znowu
przegarnia się składniki, aż mieszanina nabierze jednolitego szarego zabarwienia. W tak
przygotowanej suchej mieszance powtórnie wykonuje się zagłębienie, w które wlewa się
wodę i dokładnie miesza do uzyskania jednolitej barwy i żądanej konsystencji.
Przy wykonywaniu betonu najczęściej jednak korzysta się z betoniarek o pojemności 150, 200
lub 250 litrów (0,15, 0,20 lub 0,25 m3). Kolejność łączenia składników jest inna. Część wody
wlewa się do betoniarki i wsypuje cement. Stopniowo do zaczynu dosypuje się piasek i żwir,
dolewając jednocześnie resztę wody. Jeżeli stosuje się domieszki do betonu, to należy ściśle
przestrzegać instrukcji producenta domieszki, w której fazie mieszania i z jakim składnikiem
należy daną domieszkę wprowadzić do betoniarki.
Czas mieszania uzależniony jest od konsystencji mieszanki, jednak nie może być krótszy
niż 1 min. w przypadku konsystencji półciekłej i ciekłej, a w przypadku mieszanek
o mniejszej ciekłości należy czas mieszania wydłużyć dwu lub trzykrotnie.
Recepta robocza mieszanki betonowej może być ustalana w sposób wagowy, wagowo-
objętościowy lub objętościowy. Najbardziej dokładna jest metoda wagowa, stosowana
głównie w wytwórniach betonu; na małych budowach stosuje się najczęściej dwie pozostałe,
nazywane metodami przybliżonymi. Sposób dozowania składników na budowie musi być
zgodny ze sposobem przyjętym w recepcie roboczej.
W dozowaniu wagowo-objętościowym kruszywo i wodę dozuje się objętościowo, a cement
wagowo. W dozowaniu objętościowym stosuje się następujące proporcje składników
(cement : drobne kruszywo : grube kruszywo): 1:1,5:3, 1:2:4, 1:2,5:5, 1:3:6  podane
w kolejności do coraz mniejszych wytrzymałości betonów.
Przykłady receptur roboczych:
wagowa - na 1 mł betonu C16/20 o konsystencji półciekłej:
woda 140 kg,
cement klasy 32,5 289 kg,
piasek 498 kg,
żwir 1542 kg.
wagowo-objętościowa - na 1mł betonu C12/15 o konsystencji plastycznej:
cement klasy 32,5 325 kg,
piasek 395 l,
żwir 712 l,
woda 178 l.
Ponieważ cement dostarcza się na budowę w workach 50-kilogramowych, należy więc
ilości wszystkich dozowanych składników zmniejszyć do takiej samej proporcji,
wynikajÄ…cej z podzielenia 325 : 50 = 6,5 czyli
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
piasek 395 : 6,5 = 60,8 l
żwir 712 : 6,5 = 109,5 l
woda 178 : 6,5 = 27,4 l
Do odmierzania poszczególnych składników można stosować np. wiadro 20 l
(dla niewielkiej ilości mieszanki) lub wykonaną na budowie skrzynię drewnianą
o określonej pojemności. Przy zastosowaniu wiadra 20-litrowego na jeden zarób
potrzebne będą 3 wiadra piasku oraz 5,5 wiadra żwiru. Jeżeli wiadro ma wytłoczoną
podziałkę np. co 2 l, to można go użyć również do dozowania wody lub posłużyć się
naczyniem o mniejszej pojemności.
objętościowa
Najczęściej stosuje się proporcje składników 1: 2 : 4 (cement : piasek : żwir). Odmierza
się je np. łopatami, wiadrami, taczkami lub innymi pojemnikami. Ilość wody dodaje się
w zależności od potrzebnej konsystencji mieszanki betonowej.
Deskowaniem nazywamy odpowiednio przygotowane formy potrzebne do wykonania
elementu betonowego lub żelbetowego. W jednostce modułowej 713[08].Z1.01
 Wykonywanie podstawowych robót ciesielskich nauczyłeś się m.in. dobierać narzędzia
i sprzęt do robót ciesielskich oraz wykonywać deskowania prostych elementów.
Aby beton nie przywierał do deskowania, należy je przed betonowaniem silnie namoczyć
oraz stosować gładkie deski. Można również smarować deskowanie preparatami
antyadhezyjnymi. Suche deskowanie odciąga wodę z mieszanki betonowej, co wpływa
ujemnie na wytrzymałość betonu, a w trakcie demontażu deski, przywierające do betonu,
ulegają zniszczeniu. Podczas rozbiórki deskowania należy starać się odzyskać jak najwięcej
elementów w dobrym stanie, aby umożliwić ich użycie do wykonania następnego
deskowania.
Podstawowe zasady betonowania
Sposób betonowania każdego elementu konstrukcyjnego zależy od:
- konsystencji mieszanki betonowej,
- sposobu zagęszczania betonu,
- rodzaju elementu i jego wymiarów,
- rozmieszczenia zbrojenia,
- możliwości wprowadzenia przerw w betonowaniu.
Mieszanka betonowa powinna być transportowana w taki sposób, aby nie nastąpiło
rozsortowanie składników, przekroczenie czasu początku wiązania cementu, zanieczyszczenie
jej oraz aby nie nastąpiło zwiększenie ilości wody przez padający deszcz.
Układanie mieszanki betonowej należy wykonywać w sposób ciągły jednocześnie z jej
zagęszczaniem.
Mieszankę betonową zagęszcza się:
- ręcznie: przez ostukiwanie deskowania (uderza się w listwy, do których deski są
przymocowane), ubijanie kolejnych warstw lub sztychowanie (rydlowanie),
- mechanicznie: za pomocą wibratorów.
Grubość warstwy układanej mieszanki betonowej zależy przede wszystkim od sposobu
jej zagęszczania. Przy zagęszczaniu ręcznym układana warstwa powinna mieć grubość
15÷20 cm, a przy mechanicznym  okoÅ‚o 20÷25 cm. Sposób ukÅ‚adania mieszanki betonowej
powinien eliminować segregację składników kruszywa w betonie.
Zagęszczenie mieszanki betonowej można zakończyć, gdy:
- przestanie osiadać i wyrówna się jej powierzchnia w deskowaniu,
- na jej powierzchni wystąpi zaczyn cementowy o ciemnoszarym kolorze i tłustym
połysku,
- przestaną się z jej powierzchni wydobywać pęcherzyki powietrza.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Przy betonowaniu należy również pamiętać o tym, że:
- czas ukÅ‚adania mieszanki betonowej, gdy temperatura powietrza wynosi do 20ºC,
nie powinien przekraczać 1,5 h, a w temperaturze wyższej  1h,
- aby zwiększyć ciekłość betonu  nie wolno dodawać samej wody, lecz proporcjonalnie
zwiększyć ilość wody i cementu, albo zastosować domieszki chemiczne,
- jeśli betonowania nie uda się zakończyć w czasie jednego dnia pracy, to miejsce,
w którym można je przerwać, nie może być przypadkowe, lecz musi być takie jak
określono w projekcie.
Pielęgnowanie mieszanki betonowej należy rozpocząć bezpośrednio po jej ułożeniu
i zagęszczeniu, ponieważ narażona jest na niekorzystne działanie czynników atmosferycznych
takich jak: nagrzewanie promieniami słonecznymi lub gwałtowne ochłodzenie, wiatr, ulewny
deszcz, mróz oraz uszkodzenia mechaniczne, wstrząsy, wibracje, a także obciążenia
(chodzenie lub przejeżdżanie środkami transportowymi). Powierzchnie świeżego betonu
należy:
- nawilżać (utrzymywać w stanie wilgotnym) przez 7÷14 dni w zależnoÅ›ci od rodzaju
użytego cementu,
- przykrywać folią lub matami,
- stosować środki pielęgnacyjne, które tworzą powłoki ochronne.
Rozdeskowanie elementu betonowego lub żelbetowego można wykonać po stwierdzeniu
dostatecznej wytrzymałości betonu i uzyskaniu zezwolenia upoważnionej do tego osoby.
W zależności od betonowanego elementu oraz temperatury otoczenia deskowanie zdejmuje
się po dwóch do kilkunastu dniach. Najpierw demontuje się boki deskowania, a potem usuwa
się stemple i spody deskowań. Odzyskane elementy od razu należy oczyścić z betonu,
posegregować i ułożyć według typów na przeznaczonym do tego celu miejscu.
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakimi symbolami oznacza siÄ™ klasy betonu?
2. Od czego zależy skład mieszanki betonowej?
3. W jaki sposób wykonuje się mieszankę betonową ręcznie oraz w betoniarce?
4. Jakie są sposoby projektowania składu betonu?
5. W jaki sposób należy przygotować deskowanie przed ułożeniem w nim mieszanki
betonowej?
6. Od czego zależy sposób betonowania elementu konstrukcyjnego?
7. Jakie sÄ… podstawowe zasady betonowania?
8. W jaki sposób układa się mieszankę betonową?
9. W jakim celu wykonuje się i na czym polega pielęgnowanie świeżego betonu?
10. Kiedy i w jaki sposób wykonuje się rozdeskowanie elementu konstrukcyjnego?
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zorganizuj stanowisko pracy do wykonywania robót betoniarskich.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) określić sposób składowania materiałów,
2) określić kolejność ułożenia narzędzi,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
3) wskazać potrzebną szerokość dojść i przejść,
4) wskazać miejsce na odpady oraz sposób ich składowania,
5) określić zasady bezpieczeństwa i ergonomii,
6) uzasadnić wybór.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- plansze poglÄ…dowe dotyczÄ…ce organizacji stanowisk pracy,
- instrukcje dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej,
- narzędzia i materiały potrzebne do wykonania robót.
Ćwiczenie 2
Przygotuj sposobem ręcznym metodą objętościową mieszankę betonową o proporcjach
1:2:4 o konsystencji plastycznej, do wykonania belki o przekroju 0,15 x 0,22 m i rozpiętości
3,00m. Rysunek belki otrzymałeś od nauczyciela do wykonania ćwiczenia 2 z rozdziału 4.4.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z zasadą objętościowego dozowania składników betonu,
2) wyliczyć ilości poszczególnych składników,
3) przygotować potrzebne materiały i sprzęt,
4) wykonać mieszankę betonową,
5) ocenić jakość wykonanej pracy i usunąć ewentualne usterki,
6) posprzątać stanowisko pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 materiały potrzebne do wykonania mieszanki betonowej,
 narzędzia i sprzęt do przygotowania mieszanki,
 instrukcje dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej,
 narzędzia i sprzęt do sprzątania.
Ćwiczenie 3
Wykonaj betonowanie belki z ćwiczenia 2 we wcześniej przygotowanym deskowaniu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przetransportować szkielet zbrojenia i mieszankę betonową na stanowisko pracy,
2) ułożyć szkielet zbrojenia belki w miejscu wbudowania,
3) ułożyć i zagęścić mieszankę betonową w deskowaniu,
4) dokonać pielęgnacji świeżego betonu,
5) ocenić jakość wykonanej pracy i usunąć ewentualne usterki,
6) posprzątać stanowisko pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- materiały potrzebne do wykonania belki,
- narzędzia i sprzęt do ułożenia i zagęszczenia mieszanki,
- materiały potrzebne do pielęgnacji betonu,
- instrukcje dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej,
- literatura,
- narzędzia i sprzęt do sprzątania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Ćwiczenie 4
Wykonaj rozdeskowanie belki z ćwiczenia 3 po uzyskaniu przez nią wymaganej
wytrzymałości.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) obejrzeć deskowanie belki,
2) zdemontować elementy deskowania w odpowiedniej kolejności,
3) oczyścić i posegregować elementy deskowania,
4) ułożyć odzyskane elementy na składowisku,
5) posprzątać stanowisko pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- narzędzia i sprzęt potrzebne do demontażu deskowania oraz jego oczyszczenia,
- instrukcje dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej,
- literatura,
- narzędzia i sprzęt do sprzątania.
4.6.4. Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) odczytać dokumentację w zakresie niezbędnym do wykonania o o
robót betoniarskich?
2) dokonać pomiarów i posłużyć się sprzętem pomiarowym? o o
3) wybrać i ocenić przydatność materiałów do robót betoniarskich? o o
4) dobrać narzędzia i sprzęt wymagany do wykonania robót betoniarskich
i prawidłowo posłużyć się nimi? o o
5) przygotować mieszankę betonową wg receptury? o o
6) przetransportować mieszankę betonową w poziomie i pionie? o o
7) ułożyć i zagęścić mieszankę betonową w wykonywanym elemencie? o o
8) wykonać pielęgnowanie betonu? o o
9) rozdeskować element konstrukcyjny? o o
10) ocenić jakość wykonanej pracy i usunąć usterki? o o
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
4.7. Wykonywanie lastryka i konglomeratu kamiennego
4.7.1. Materiał nauczania
Lastryko jest to sztuczny kamień otrzymywany z mieszaniny cementu i kolorowego
grysiku kamiennego, dający się po stwardnieniu szlifować i polerować.
Składniki lastryka:
- Spoiwo  stanowią cementy portlandzkie: biały lub zwykły (szary); wybór zależy
od projektowanych efektów kolorystycznych lastryka.
- Grys (grysik, mączka kamienna) - ze skał dających się łatwo szlifować i polerować,
tj. z marmurów, wapieni zbitych, dolomitów i trawertynów. Ziarna grysów powinny mieć
czystą intensywną barwę oraz mieć kształt zbliżony do sześcianu lub kuli (nie nadają się
ziarna o budowie blaszkowatej). W mieszance powinny być ziarna o różnej wielkości,
aby masa lastrykowa była możliwie szczelna, a otoczka cementowa wokół ziaren  jak
najcieńsza i mało widoczna. Należy pamiętać, że największe ziarna nie mogą być
większe od połowy grubości warstwy lastrykowej.
- Pigmenty  powinny być odporne na działanie alkaliów i światła oraz intensywnie
barwiące. Warunki te spełniają: ochra, żółcień żelazowa, sadza oraz niektóre pigmenty
organiczne, np. zieleń pigmentowa 10G. Ilość pigmentów nie powinna przekraczać
10% masy cementu.
Na skalę przemysłową produkowane są suche mieszanki lastryka, które składają się
z cementu (22÷27%), grysów o różnej wielkoÅ›ci ziaren (60÷72%) oraz mÄ…czki kamiennej
(5÷7%):
- mieszanka Å›rednioziarnista zawiera grysy frakcji 1÷4 mm oraz mÄ…czkÄ™ kamiennÄ… frakcji
0÷1 mm lub 0÷2 mm,
- w mieszance gruboziarnistej wystÄ™pujÄ… grysy frakcji 1÷4 mm i 4÷8 mm,
- bardzo gruboziarnista zawiera frakcje:1÷4 mm, 4÷8 mm, i 8÷16 mm.
Przygotowanie masy lastrykowej polega na dokładnym i w odpowiedniej kolejności
zmieszaniu ze sobą odmierzonych ilości poszczególnych składników: grysiku, cementu,
barwników, mączki kamiennej, wody. Mieszanie składników odbywa się w wytwórniach
przeważnie w betoniarkach. Jedynie w małych wytwórniach oraz na budowie składniki
miesza się ręcznie.
Stosunek wagowy cementu do grysu powinien wynosić 1:2 ÷ 1:4. Dawkowanie wagowe
jest najdokładniejszym sposobem odmierzania składników, ale stosuje się go głównie
w wytwórniach wyrobów lastrykowych z uwagi na trudność wykonania.
Na budowach składniki przeważnie odmierza się objętościowo za pomocą odpowiednio
wymierzonych skrzynek, których objętość powinna odpowiadać wymaganej ilości
poszczególnych składników mieszanki. Należy zwracać uwagę, aby cement i grysik były
wsypywane do skrzynek, którymi są odmierzane, zawsze z jednakowej wysokości,
aby zagęszczenie składników, a tym samym ich ciężar objętościowy, były zawsze jednakowe.
Na budowach stosuje się również dawkowanie wagowo-objętościowe, w którym cement
odmierza się wagowo, a grysik objętościowo.
Ręczne wykonanie mieszanki lastrykowej. Zabarwienie mieszanki pigmentem, według
ustalonej proporcji, odbywa siÄ™ za pomocÄ… Å‚opatek oraz grabi. Pigmenty i mÄ…czka kamienna
muszą być całkowicie suche przed zmieszaniem z cementem; całość miesza się z kruszywem,
czyli grysikiem (wcześniej należy grysik przemyć, aby jego ziarna nie były pokryte mączką
kamienną, gliną, pyłem ani kurzem). Po wymieszaniu cementu, pigmentu i mączki kamiennej
trzeba otrzymaną mieszankę przetrzeć dwukrotnie przez sito o oczkach 0,3 mm (około
900 oczek/cm²). Przeciera siÄ™ jÄ… szczotkÄ…, natomiast sito ustawia siÄ™ nad skrzynkÄ…
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
z obrzeżami zabezpieczającymi przed rozsypywaniem się składników na boki. Po dodaniu
wody, miesza się ją aż do otrzymania jednolitej masy o odpowiedniej konsystencji.
Konsystencja masy lastrykowej powinna być gęstoplastyczna (można sprawdzić po tym,
że masa zaciśnięta w pięści nie rozpływa się i nie przecieka między palcami, a po otwarciu
dłoni nie rozsypuje się). Podczas układania należy mieszankę lastryka ubijać specjalnymi
ubijakami lub wałować, aż do wystąpienia na powierzchni mleczka cementowego, po czym
wygładzić powierzchnię packami stalowymi. Mleczko cementowe usuwa się ostrożnie
szmatami lub specjalnym pędzlem. Podczas ubijania i wygładzania należy zwracać uwagę,
aby grysik równomierne wypełnił miejsca wolne od kruszywa.
Mieszanie mechaniczne wykonuje się w betoniarkach. Stosowane są najczęściej
betoniarki 150- lub 250-litrowe (0,15 lub 0,25 mł). Najpierw wsypuje się do mieszalnika
grysik i cement, ewentualnie uprzednio zabarwiony, miesza siÄ™ je na sucho przez 15÷20 sek.
NastÄ™pnie wsypuje siÄ™ mÄ…czkÄ™ i w dalszym ciÄ…gu miesza siÄ™ na sucho również 15÷20 sek.
Dopiero na końcu dodaje się wodę w ilości zgodnej z recepturą, po czym jeszcze miesza się
przez 60 sek. PrzygotowanÄ… masÄ™ lastrykowÄ… przewozi siÄ™ do formy (deskowania) taczkami
przy odległościach do 25 m. Przy większych odległościach bardziej opłacalne jest ułożenie
torów i używanie do przewozu wózków-wywrotek.
Rys. 18. Przykłady płytek lastrykowych [www.lastryko.com.pl/plytki]
Konglomerat marmurowy uzyskuje się metodą przemysłową przez połączenie
naturalnego łamanego marmuru w bloki za pomocą spoiwa z żywicy poliestrowej (w całej
masie jest go tylko 5%), po czym dokonuje się obróbki bloków na mniejsze elementy,
jak płyty, cokoły itp. Produkt końcowy posiada parametry przewyższające kamień naturalny
wchodzący w jego skład.
Rys. 19. Przykłady płytek z konglomeratu marmurowego [www.marmur-granit.pl/aglo.html]
Marmur syntetyczny jest to sztuczny kamień powstały z kombinacji 95% mieszanek
pokruszonych i zmielonych wyselekcjonowanych odłamków skalnych, zatopionych w bardzo
wytrzymałej żywicy epoksydowej.
Marmur aglomeratowy produkowany jest z kruszywa Å‚amanego z marmuru lub
wapienia marmuropodobnego (w różnych frakcjach, o różnym uziarnieniu) oraz cementu i
wody połączonych w ściśle określonym stosunku, decydującym o jakości i wyglądzie
produktu końcowego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest lastryko?
2. Z czego składa się lastryko?
3. Co to sÄ… suche mieszanki lastryka?
4. Jakie są sposoby odmierzania składników lastryka?
5. Na czym polega ręczne wykonanie mieszanki lastrykowej?
6. W jaki sposób wykonuje się mieszanie mechaniczne lastryka?
7. W jaki sposób otrzymuje się konglomerat marmurowy?
8. Co to jest marmur syntetyczny?
9. Z jakich składników produkowany jest marmur aglomeratowy?
4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przygotuj sposobem ręcznym mieszankę lastrykową według receptury podanej
przez nauczyciela.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z recepturą,
2) wyliczyć ilości poszczególnych składników,
3) przygotować potrzebne materiały i sprzęt,
4) wykonać mieszankę lastrykową,
5) ocenić jakość wykonanej pracy i usunąć ewentualne usterki,
6) posprzątać stanowisko pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 materiały potrzebne do wykonania mieszanki lastrykowej,
 narzędzia i sprzęt do przygotowania mieszanki,
 instrukcje dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej,
 narzędzia i sprzęt do sprzątania.
Ćwiczenie 2
Ułóż na wykonanym podkładzie betonowym we wcześniej przygotowanej formie
mieszankę lastrykową wykonaną w ćwiczeniu 1.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przygotować materiały zmniejszające przyczepność mieszanki do formy,
2) zastosować materiały zmniejszające przyczepność mieszanki do formy,
3) przetransportować mieszankę lastrykową na stanowisko pracy,
4) ułożyć i zagęścić mieszankę w formie,
5) dokonać pielęgnacji świeżego lastryka,
6) ocenić jakość wykonanej pracy i usunąć ewentualne usterki,
7) posprzątać stanowisko pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Wyposażenie stanowiska pracy:
- mieszanka lastrykowa,
- materiały zmniejszające przyczepność mieszanki do formy,
- narzędzia i sprzęt do ułożenia i zagęszczenia mieszanki,
- materiały potrzebne do pielęgnacji świeżego lastryka,
- instrukcje dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej,
- literatura,
- narzędzia i sprzęt do sprzątania.
4.7.4. Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) wykonać mieszankę lastrykową? o o
2) przygotować i zastosować materiały zmniejszające przyczepność
mieszanki do formy? o o
3) ułożyć w formie mieszankę lastrykową? o o
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
4.8. Rozliczenie robót betoniarskich i zbrojarskich
4.8.1. Materiał nauczania
Umowa o wykonanie robót budowlanych jest dokumentem, który określa zobowiązania
pomiędzy inwestorem a wykonawcą. Powinna zawierać: postanowienia ogólne, obowiązki
zamawiającego i wykonawcy, określenie sposobu dostarczania materiałów, maszyn
i urządzeń, terminy realizacji, warunki odstąpienia od umowy przez zamawiającego i przez
wykonawcę oraz sposób odbioru robót, zasady rozliczeń, a także zakres ubezpieczenia, kary
umowne oraz zasady rękojmi. Treść umów zawieranych o realizację robót budowlanych oraz
ich tryb zawierania zależą od sposobu wyboru wykonawcy oraz charakteru robót. Mogą być
zawierane w wyniku przetargu lub w trybie nieprzetargowym.
Na wykonanie pracy składają się trzy rodzaje nakładów: praca ludzi, materiały oraz praca
maszyn. Rozróżnia się trzy rodzaje norm nakładów:
- normy pracy ludzi  określają liczbę godzin pracy robotnika potrzebną do wykonania
jednostki produkcji i nazywane są normami czasu lub normami wydajności,
- normy pracy maszyn  także mają formę norm czasu i norm wydajności,
- normy materiałów  określają rodzaj i ilość materiałów do wykonania jednostki
produkcji; dzielą się na normy zużycia i normy odzysku.
Organizacja pracy na budowie powinna zapewnić właściwe wykorzystanie czasu pracy
ludzi i maszyn oraz właściwe zużycie materiałów.
Rozliczenie robót z inwestorem następuje po zakończeniu pracy na podstawie
kosztorysu wykonanego na etapie projektowania inwestycji. Można również sporządzić
indywidualną kalkulację kosztów, wykorzystując najbardziej zbliżone wielkości
odpowiednich nakładów rzeczowych podanych w katalogach i zinterpretować te dane
na zasadzie analogii.
Forma wynagrodzenia za wykonanie roboty powinna być ustalona w umowie pomiędzy
wykonawcą a inwestorem. Może to być wynagrodzenie:
- ryczałtowe  niezmienne, dogodne dla zamawiającego,
- kosztorysowe  uzgodnione przez obie strony na podstawie zestawienia ilości
planowanych robót i kosztu ich wykonania,
- ryczałtowo-ilościowe  liczone według cen jednostkowych z kosztorysu ofertowego oraz
rzeczywiście wykonanych i odebranych robót.
W budownictwie stosuje się następujące formy wynagrodzeń pracowników:
- płaca czasowa  o jej efektywności decyduje fachowość wykonawcy i nadzoru,
- dniówka zadaniowa  zależy od przyznanej kategorii zaszeregowania pracownika,
- akord  płaca jest wprost proporcjonalna do ilości wykonanej pracy (czasem kosztem jej
jakości).
4.8.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie elementy powinna zawierać umowa o wykonanie robót budowlanych?
2. Jakie są sposoby zawierania umów pomiędzy inwestorem a wykonawcą?
3. Jakie są rodzaje norm nakładów?
4. W jaki sposób następuje rozliczenie robót?
5. Jakie są formy wynagrodzeń ustalane pomiędzy inwestorem i wykonawcą?
6. W jaki sposób mogą być wynagradzani pracownicy?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
4.8.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonanie belki żelbetowej z ćwiczenia nr 2 z rozdziału 4.6. kosztowało 180 zł, w tym:
75 zł  robocizna, 85 zł  materiał, 20 zł  sprzęt. Oblicz orientacyjne wynagrodzenie
oraz koszt wykonania belki o przekroju 0,20 x 0,30 m i długości 2,00 m.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) określić ilość potrzebnego materiału,
2) obliczyć robociznę,
3) obliczyć koszt belki żelbetowej,
4) sporządzić notatkę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- Katalog nakładów rzeczowych nr 2-02,
- Polskie Normy,
- literatura.
Ćwiczenie 2
SporzÄ…dz
umowę o wykonanie belki z poprzedniego ćwiczenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) określić zawartość umowy o wykonanie robót budowlanych,
2) ustalić formę wynagrodzenia i sposób rozliczenia za wykonaną pracę,
3) określić obowiązki zamawiającego i wykonawcy,
4) określić wszystkie konieczne terminy i procedury,
5) sformułować treść zapisu,
6) uzasadnić swoją pracę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- Katalog nakładów rzeczowych nr 2-02,
- literatura.
Ćwiczenie 3
SporzÄ…dz
zapotrzebowanie materiałowe do wykonania mieszanki betonowej z ćwiczenia
nr 2 z rozdziału 4.6 .
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) obliczyć objętość poszczególnych składników mieszanki betonowej,
2) sporządzić notatkę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- plansze poglądowe dotyczące składu mieszanek betonowych,
- literatura.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
Ćwiczenie 4
SporzÄ…dz
rozliczenie materiałowe dotyczące mieszanki betonowej zużytej
przy wykonywaniu belki w ćwiczeniu 2 z rozdziału 4.6.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) obliczyć objętość wykonanej mieszanki betonowej,
2) określić faktyczne zużycie mieszanki,
3) obliczyć normatywne zużycie mieszanki na podstawie KNR nr 2-02 (tablica 0210 ),
4) wyjaśnić ewentualne różnice między zużyciem normatywnym a faktycznym,
5) sporządzić notatkę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- Katalog nakładów rzeczowych nr 2-02,
- Polskie Normy dotyczÄ…ce betonu,
- literatura.
4.8.4. Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) obliczyć wynagrodzenie za pracę? o o
2) sporządzić prostą umowę o wykonanie prac betoniarsko  zbrojarskich? o o
3) sporządzić rozliczenie materiałowe do wykonanej pracy? o o
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 22 pytania. Do każdego pytania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawdziwa.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej
rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego
rozwiązanie na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiÄ…zanie testu masz 45 min.
Powodzenia!
Zestaw zadań testowych
1. Beton jest mieszaninÄ… cementu:
a) z wodÄ…,
b) ze żwirem i wodą,
c) z piaskiem i wodÄ…,
d) z piaskiem, żwirem i wodą.
2. Beton zwykły ma gęstość pozorną:
a) < 800 kg/mł,
b) 800 ÷ 2000 kg/mÅ‚,
c) 2000 ÷ 2600 kg/mÅ‚,
d) > 2600 kg/mł.
3. Do osłabiania promieniowania jonizującego służą betony:
a) hydrotechniczne,
b) ognioodporne,
c) żywiczne,
d) osłonowe.
4. Mieszanka betonowa wiąże i twardnieje na skutek:
a) właściwości mechanicznych,
b) preparatów biologicznych,
c) reakcji chemicznych,
d) zjawisk fizycznych.
5. W lastryko jako kruszywo stosuje siÄ™:
a) marmur syntetyczny,
b) grys kamienny,
c) pucolany,
d) pigmenty.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
6. Plan Bezpieczeństwa i Ochrony Zdrowia przygotowuje przed rozpoczęciem budowy
i umieszcza na jej terenie:
a) kierownik budowy,
b) inspektor nadzoru,
c) mistrz budowy,
d) projektant.
7. Stal ma około 200 razy większą od betonu wytrzymałość na:
a) rozciÄ…ganie,
b) ściskanie,
c) ścieranie,
d) zginanie.
8. Które z poniższych zdań nie jest prawdziwe?
a) Osoby postronne nie mogą przebywać wzdłuż wyciąganego pręta.
b) Deskowań i rusztowań nie wolno obciążać w sposób dynamiczny.
c) Jakość deskowań należy sprawdzać w trakcie wykonywania robót.
d) Szkielety zbrojenia należy przenosić trzymając za skrajne elementy.
9. Które z wymienionych narzędzi nie służą do cięcia stali zbrojeniowej?
a) młotek i przecinak,
b) palniki acetylenowe,
c) nożyce hydrauliczne,
d) kleszcze zgrzewalnicze.
10. Ręczne gięcie prętów stali zbrojeniowej wykonywane jest za pomocą:
a) zgrzewarek czołowych,
b) nożyc dz
wigniowych,
c) klucza zbrojarskiego,
d) młotka i przecinaka.
11. Wskaż właściwą kolejność czynności w robotach zbrojarskich:
a) czyszczenie, prostowanie, cięcie, gięcie stali zbrojeniowej,
b) prostowanie, cięcie, czyszczenie, gięcie stali zbrojeniowej,
c) cięcie, prostowanie, gięcie, czyszczenie stali zbrojeniowej,
d) czyszczenie, gięcie, cięcie, prostowanie stali zbrojeniowej.
12. Nie zagęszcza się mieszanki betonowej:
a) młotkami drewnianymi do ostukiwania deskowania,
b) prętami zakończonymi płaskimi płytkami,
c) prostownicami mechanicznymi,
d) ubijakami.
13. Najbardziej dokładnym sposobem dozowania składników mieszanki betonowej jest
metoda:
a) ręczna,
b) wagowa,
c) objętościowa,
d) wagowo-objętościowa.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
14. Warstwa układanej mieszanki betonowej przy zagęszczaniu mechanicznym powinna mieć
grubość:
a) 10 ÷ 15 cm,
b) 15 ÷ 20 cm,
c) 20 ÷ 25 cm,
d) 25 ÷ 30 cm.
15. Pielęgnowanie mieszanki betonowej należy rozpocząć:
a) podczas jej zagęszczania,
b) w trakcie układania do formy,
c) bezpośrednio po ułożeniu i zagęszczeniu,
d) po stwierdzeniu dostatecznej wytrzymałości betonu.
16. Stosunek wagowy cementu do grysu w mieszance lastrykowej powinien wynosić:
a) 1:1 do 1:2,
b) 1:2 do 1:4,
c) 1:4 do 1:8,
d) 1:8 do 1:16.
17. Konglomerat marmurowy wykonuje siÄ™:
a) w betoniarkach o mieszaniu wymuszonym,
b) w betoniarkach wolnospadowych,
c) metodą przemysłową,
d) ręcznie.
18. Przy rozliczaniu robót zbrojarskich stal zbrojeniową obmierza się na podstawie rysunków
roboczych:
a) w tonach,
b) w kilogramach,
c) w metrach bieżących,
d) w metrach sześciennych.
19. Do kruszyw mineralnych nie należy:
a) piasek,
b) żużel,
c) żwir,
d) grys.
20. Wysokość dojścia do stanowiska pracy powinna wynosić na całej długości minimum:
a) 2,0 m,
b) 2,5 m,
c) 3,0 m,
d) 3,5 m.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
21. Pręty gładkie wykonane są ze stali klas:
a) A-0 i A-I,
b) A-I i A-II,
c) A-II i A-III,
d) A-III i A-0.
22. Szczegółowe informacje na temat średnic, długości i sposobu rozmieszczania prętów
stalowych w elemencie znajdujÄ… siÄ™ na rysunkach:
a) sytuacyjnych,
b) instalacyjnych,
c) konstrukcyjnych,
d) architektonicznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko ................................................................................................
Wykonywanie podstawowych robót zbrojarskich i betoniarskich
Zakreśl poprawną odpowiedz

Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1
a b c d
2
a b c d
3
a b c d
4
a b c d
5
a b c d
6
a b c d
7
a b c d
8
a b c d
9
a b c d
10
a b c d
11
a b c d
12
a b c d
13
a b c d
14
a b c d
15
a b c d
16
a b c d
17
a b c d
18
a b c d
19
a b c d
20 a b c d
21 a b c d
22 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
6. LITERATURA
1. Abramowicz M.: Roboty betonowe na placu budowy. Arkady, Warszawa 1992
2. Adamiec B., Adamiec M.: Roboty zbrojarskie i betoniarskie. WSiP, Warszawa 1999
3. Chudzicki M. (red): Vademecum budowlane. Arkady, Warszawa 1994,
4. Deja J., Kijowski P.: ABC betonu. Polski Cement, Kraków 2002
5. Frankiewicz D.: Magazynowanie, składowanie i transportowanie materiałów
budowlanych. KOWEZ, Warszawa 2002
6. Frankiewicz D.: Rozpoznawanie podstawowych materiałów budowlanych. KOWEZ,
Warszawa 2002
7. Garbacik A., Deja J., Kopia B.: Nowa norma cementowa  informator. Polski Cement,
Kraków 1998
8. Gąsiorowska D., Horsztyńska B.: Posługiwanie się podstawowymi pojęciami z zakresu
budownictwa. KOWEZ, Warszawa 2002
9. Jamroży Z.: Beton i jego technologie. PWN, Warszawa 2003
10. Kowalczyk Z., Zabielski J.: Kosztorysowanie i normowanie w budownictwie. WSiP,
Warszawa 2005
11. Kozłowski D. (red.): Architektura betonowa. Polski Cement, Kraków 2001
12. Lenkiewicz W., Zdziarska-Wis I.: Ciesielstwo. WSiP, Warszawa 1998
13. Linczowski Cz.: Technologia robót budowlanych. Wydawnictwo Politechniki
Świętokrzyskiej, Kielce 2000
14. Mirski J. Z.: Organizacja budowy. WSiP, Warszawa 1999
15. Miśniakiewicz E., Skowroński W.: Rysunek techniczny budowlany. Arkady, Warszawa
2006
16. Neville A.M.: Właściwości betonu. Polski Cement, Kraków 2000
17. Podawca K.: Zarys budownictwa ogólnego. WSiP, Warszawa 2003
18. Roj-Chodacka A.: Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony
przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska. KOWEZ, Warszawa 2002
19. Skibicka G. (red.): Szkoła budowania. Wydawnictwo MURATOR, Warszawa 2005
20. Słowiński Z.: Technologia budownictwa 2. WSiP , Warszawa 1997
21. Stefańczyk B.(red.): Budownictwo ogólne, tom 1, Materiały i wyroby budowlane.
Arkady, Warszawa 2005
22. Szymański E.: Materiałoznawstwo budowlane z technologią betonu. Oficyna
wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2001
23. Szymański E.: Materiały budowlane. WSiP, Warszawa 2003
24. Śliwiński J.: Beton zwykły  projektowanie i podstawowe właściwości. Polski Cement,
Kraków 1999
25. Śliwiński J.: Projektowanie składu betonu, Beton w praktyce. Polski Cement, Kraków
2003
26. Tauszyński K.: Budownictwo z technologią 1. WSiP, Warszawa 2002
27. Wilcke H., Thunig W.: Kamieniarstwo. WSiP, Warszawa 1997
28. Wojewoda K.: Wykonywanie zapraw budowlanych i betonów. KOWEZ, Warszawa
2002
29. Wolski Z.: Roboty podłogowe i okładzinowe. WSiP, Warszawa 1998
30. Praca zbiorowa: Nowy Poradnik majstra budowlanego. Arkady, Warszawa 2003
31. Praca zbiorowa: Warunki techniczne wykonania i odbioru robót budowlanych, Poradnik
projektanta, kierownika budowy i inspektora nadzoru. Verlag Dashofer, Warszawa 2005
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
Polskie Normy:
32. PN-EN 206-1:2003 Beton. Część 1: Wymagania, właściwości, produkcja i zgodność
33. PN-EN 206-1:2003/Ap1:2004 Beton. Część 1: Wymagania, właściwości, produkcja
i zgodność
34. PN-92/M-47335 Betoniarki
35. PN-EN 197-1:2002 Cement - Część 1: Skład, wymagania i kryteria zgodności dotyczące
cementów powszechnego użytku
36. PN-EN 197-1:2002/A1:2005 Cement - Część 1: Skład, wymagania i kryteria zgodności
dotyczące cementów powszechnego użytku (Zmiana A1)
37. PN-B-03264:2002/Ap1:2004 Konstrukcje betonowe, żelbetowe i sprężone. Obliczenia
statyczne i projektowanie
38. PN-B-06710:1996 Kruszywa mineralne. Kruszywa łamane ze skał węglanowych
do lastryko i suchych mieszanek do tynków szlachetnych
39. PN-B-11212:1997 Materiały kamienne - Elementy kamienne - Płyty z konglomeratów
kamiennych
40. PN-EN 13748-1:2005 Płytki lastrykowe Część 1: Płytki lastrykowe do zastosowań
wewnętrznych
41. PN-EN 13748-1:2005/A1:2006 (U) Płytki lastrykowe Część 1: Płytki lastrykowe
do zastosowań wewnętrznych
42. PN-EN 13748-2:2006 Płytki lastrykowe Część 2: Płytki lastrykowe do zastosowań
zewnętrznych
Ustawy i rozporzÄ…dzenia:
43. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997r. w sprawie
ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (z póz
n. zmianami, tekst jednolity
Dz.U. 2003 Nr 169, poz.1650)
44. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 6 lutego 2003r. w sprawie bezpieczeństwa
i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych (Dz.U. 2003 nr 47 poz.401)
Strony internetowe:
www.vibra.com.pl
www.ciop.pl
www.pkn.pl
www.bosch.info.pl
www.zremb.lodz.pl
www.eibenstock.pl
www.lastryko.com.pl
www.republika.pl/jwittwer
www.amdstone.pl
www.cmbgorzow.com.pl
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44