Wędliny dojrzewające - moje doświadczenia
1. Wędliny dojrzewające.
1.1. Produkcja wędlin dojrzewających
Bardzo szeroka grupa wędlin fermentujących i surowych dojrzewających swój smak i
charakter zawdzięcza częściowo specyficznym bakteriom dodawanym w czasie produkcji.
Oczywiście istnieją na świecie rejony gdzie tego typu wędliny są robione bez biologicznych
dodatków, co nie znaczy jednak, że obywają się bez kultur bakteryjnych. Specyficzny
klimat tych regionów, obowiązujące procedury produkcyjne i ich ścisłe przestrzeganie,
wsparte niejednokrotnie wielowiekową tradycją, prowadzi do wytworzenia pożądanej flory
bakteryjnej w wędlinach. Jest to jednak proces długotrwały i nierzadko niezbędny czas
przekracza cały rok. Dodatek tzw. kultur startowych (wyselekcjonowanych kultur
bakteryjnych) pozwala znacznie skrócić niezbędny czas przy zachowaniu pożądanego
smaku. Oczywiście nie osiągniemy dokładnie takiego samego smaku jaki mają wędliny
produkowane metodą tradycyjną ale nie oznacza to, że wędliny produkowane z dodatkiem
kultur startowych będą mniej smaczne. Dla masarzy domowych ma istotne znaczenie fakt,
że próby naśladowania producentów z wiekowymi tradycjami a co za tym idzie z ogromem
doświadczeń i oparcie produkcji na florze bakteryjnej naturalnie występującej w mięsie i
środowisku może skończyć się zepsuciem produktu. Dodatek kultury startowej,
przestrzeganie warunków sanitarnych i reguł postępowania powoduje uzyskanie
powtarzalnych produktów równie atrakcyjnych.
Cechą charakterystyczną tak produkowanych wędlin jest możliwość spożycia bez dalszej
obróbki cieplnej i dalszego przechowywania przez okres nawet kilku miesięcy. Oczywiście
okres przechowywania zależy od typu wędlin i warunków przechowywania.
Generalnie rozróżniamy dwie grupy fermentujących wędlin:
1. pół suche i szybko fermentujące,
2. suche i wolno fermentujące - dojrzewające.
W obu grupach możemy wyróżnić wędliny o łagodnym i mocnym smaku. Wędliny obu
grup mogą być podwędzane lub nie. Generalnie północ Europy wędliny podwędza a
południe raczej opiera się na kulturach pleśniowych pokrywających powierzchnie wędlin.
W obu wypadkach oprócz walorów smakowych chodzi o utrudnienie dostępu do
powierzchni wędliny niepożądanym drobnoustrojom. Taki podział wynika z tradycji. Dziś
spotykamy bardzo wiele odstępstw od tradycyjnej klasyfikacji.
1.1.1. Wędliny półsuche
Wędliny półsuche różnią się zasadniczo w smaku od grupy suchej. W dużej mierze swój
smak zawdzięczają produktom fermentacji min. kwasowi mlekowemu. Wskaz
nik pH tego
typu kiełbas mieści się zazwyczaj w przedziale 4,8 do 5,4. Proces fermentacji przebiega w
temperaturach do 30st.C i wilgotności powyżej 90% przez okres od 1 do kilku dni i zależy
od rodzaju wędliny, użytych kultur bakteryjnych i zastosowanego procesu produkcyjnego.
Mam tu na myśli głównie średnicę batonu i temperaturę wyjściową farszu. Kiełbasy tego
typu po okresie fermentacji są zazwyczaj podwędzane w temperaturze 30-45 st.C. Niekiedy
przez ściśle określony krótki czas temperatura wzrasta do 60 st.C. Następnie są suszone (do
kilku dni) w temperaturach 12-15 st. C.
Parametry opisanych procesów w poszczególnych przypadkach mogą się różnić od
podanych powyżej jednak zazwyczaj oscylują mieszcząc się w wyżej nakreślonych ramach.
Przechowywane wędliny półsuche powinny być schłodzone (czyli chłodziarka, lodówka,
zamrażarka).
1.1.2. Wędliny suche
Wędliny suche swój smak i charakterystykę w odróżnieniu od wędlin półsuchych
zawdzięczają nie tylko produktom fermentacji ale również zmianom biochemicznym i
fizycznym zachodzącym w czasie dojrzewania. Wskaz
nik pH dla tych wędlin jest
troszeczkę wyższy i oscyluje w granicach 5,0 do 5,3. Co nie znaczy, że wskaz
niki poniżej
5,0 są błędem. Ponieważ większość kultur startowych dodawanych do wędlin rozkłada
dostępne w mięsie cukry, te naturalnie zawierające się w mięsie i te dodawane, w zamian
podnosząc kwasowość produktu (kwas mlekowy) to dodawane cukry mają zasadniczy
wpływ na kwasowość kiełbasy. Oczywiście do pewnego poziomu. Nadmierne dodawanie
nie wpłynie już na wskaz
nik pH. Najczęściej są to zalecane w przepisach glukoza
(dekstroza), laktoza (np. w postaci mleka w proszku) czy różnego rodzaju syropy (fruktoza).
Przy wyborze dodatku cukru oprócz przepisu należy się kierować wskazaniami producenta
kultury. Nie wszystkie drobnoustroje potrafią rozkładać cukry złożone. Dlatego nasz
zwykły cukier domowy (sacharoza) zazwyczaj nie jest dodawany z myślą o podniesieniu
kwasowości i jeżeli występuje w przepisie powinien być uzupełniony cukrami prostymi.
Zawartość dodawanego cukru zazwyczaj mieści się w przedziale 0,2-2% wagowo.
Proces fermentacji zależy od rodzaju przepisu i użytej kultury startowej. Zazwyczaj trwa
kilka dni w temperaturach 20-24 st. C i wilgotności powyżej 90% ale może być i identyczny
jak dla kiełbas półsuchych.
Suszenie i dojrzewanie trwa znacznie dłużej nawet powyżej 90 dni. Zależy to od rodzaju
wędliny jej średnicy, warunków suszenia ale i naszych upodobań (mniej lub więcej sucha).
Minimum aby procesy dojrzewania zdążyły się zaznaczyć to około 21 dni. Temperatury
zazwyczaj zawierają się w przedziale 6-16 st. C.
To czy wędlinę przed suszeniem będziemy wędzić zimnym dymem czy nie zależy od
użytego przepisu. W obu wypadkach otrzymujemy produkt trwały, który możemy
przechowywać w stanie nie schłodzonym a więc bez lodówki.
W czasie procesu suszenia/dojrzewania należy przestrzegać pewnych zasad. Startujemy z
dość wysokiego poziomu wilgotności względnej około 90% i stopniowo schodzimy
porcjami np. 5% co 5 dni do poziomu około 70%. W warunkach domowych jest to dość
trudne ale powinniśmy próbować jak najbardziej zbliżyć się do tych zasad. Dotyczy to
zresztą nie tylko wędlin dojrzewających. Suszenie w warunkach niskiej wilgotności
względnej powoduje tworzenie się  skórki na powierzchni wędliny, która uniemożliwia
odprowadzenie wilgoci z wnętrza kiełbasy. W rezultacie po okresie suszenia mamy twardą
warstwę zewnętrzną i miękkie i mokre wnętrze kiełbasy. Jeżeli nie mamy możliwości
regulacji wilgotności i jest ona stała powinniśmy dążyć do osiągnięcia przedziału 75-
80%.Te zasady obowiązują przy suszeniu wszystkich wędlin. Oczywiście przy kiełbasach o
małej średnicy np. kabanosy efekt suchej skórki jest mało zauważalny. Parametry podane
powyżej są parametrami najczęściej spotykane w recepturach ale w poszczególnych
przypadkach mogą się różnić. Co ciekawe końcowy produkt pomimo użycia tego samego
materiału wsadowego może się różnić w zależności od użytej średnicy osłonek.
Niektóre kiełbasy pokryte są nalotem pleśni. Nie jest to warunek konieczny. Pleśń wpływa
na smak końcowy a niektóre receptury wręcz ją przewidują. W celu wyeliminowania
niepożądanej dzikiej pleśni dobrze jest lekko zmyć słoną wodą powierzchnie kiełbasy po
okresie fermentacji i przed powieszeniem do dojrzewania zanurzyć w roztworze zalecanej
pleśni. Nie jest to jednak warunek konieczny. Jeżeli pleśń nam przeszkadza możemy
kiełbasę podwędzić zimnym dymem przed okresem dojrzewania. Okres około 4 godzin.
Odsunie to trochę czas pokrycia pleśnią lecz jej całkowicie nie wyeliminuje. Jeżeli nadal
nam to przeszkadza mycie i podwędzanie możemy powtarzać przez cały okres dojrzewania.
1.2. Mięsa
Produkcja mięs dojrzewających opiera się na trochę innych zasadach.
Proces peklowania w przypadku szynek, czy innych mięs dojrzewających jest zbliżony do
peklowania stosowanego przy produkcji wędzonek. I faza jest praktycznie taka sama.
Różnica to dodatek kultury startowej. Mięso peklujemy metodą suchą, mokrą lub
kombinacjami tych metod. Temperatury peklowania takie same a więc powinny się
zawierać w przedziale 2-4 st. C i okres peklowania również taki sam a więc do kilkunastu
dni w zależności od rodzaju i wielkości kawałków mięsa. Skład mieszanki peklującej
również taki sam i zależy od konkretnego przepisu czy naszego gustu. Do przygotowanej
mieszanki dodajemy kulturę startową. Jeżeli peklujemy na sucho najlepiej mięso położyć na
podłożu umożliwiającym odpływ wydzielanych płynów (np. ruszt). Układając mięso w
warstwach każdą warstwę posypujemy delikatnie solą gruboziarnistą. Pamiętamy o
przekładaniu mięsa co 3-4 dni.
II faza to dalszy ciąg procesu peklowania tzw.  przepalanie powinna przebiegać w
temperaturze 6-8 st. C i wilgotności 85-90% przez okres około 12 do 14 dni w zależności od
wielkości kawałków mięsa. W tym czasie mięso możemy wyjąć z solanki i po prostu
zawiesić w wilgotnym pomieszczeniu. Wysoka wilgotność względna zapobiega
nadmiernemu wysuszeniu mięsa. Jeżeli peklowaliśmy na sucho to po zakończeniu procesu
peklowania mięso obmywamy solanką o stężeniu 7 st. Be (patrz tabele Maxella).
III faza to dojrzewanie. Trwa od 6 do 8 dni w temperaturze 12  15 st.C i około 80%
wilgotności względnej. W tym czasie dochodzi do przemiany białek i nadanie
charakterystycznego zapachu i smaku.
IV faza, która nie jest konieczna ale którą polecam to zimne wędzenie. Rozpoczynamy
suszenie w temperaturze 30 st C i wilgotności około 80% bez dymu przez okres około 8-12
godzin. Następnie wędzimy w jak najniższej temperaturze  około 18-20 st.C. Długość
wędzenia to okres od 2 do 24 dni do 8 godz. dziennie. Zależy od wielkości szynek (szynki z
kością wędzimy najdłużej) i naszego gustu.
Ważne:
Jeżeli zdecydowaliśmy się na produkcję szynki z kością to należy zwrócid szczególną uwagę na
rozprowadzenie mieszanki peklującej wokół kości czy przez nastrzykiwanie czy przez  upychanie .
Koncentracja soli wokół kości powinna byd największa a mieszanka peklująca rozprowadzona
szczególnie starannie.
2. Fazy produkcji kiełbas w warunkach domowych:
2.1. Zakup surowca.
Mięso powinno byd ze sztuk dojrzałych. Jego rodzaj określa użyta receptura. Należy pamiętad, że
używamy mięsa świeże (nie mylid ze świeżynką) jak najmniej zanieczyszczone szkodliwymi
drobnoustrojami. Pamiętajmy, że zatrucie powodują nie tylko mikroorganizmy same w sobie (np.
salmonella) ale również toksyczne substancje przez nie wydzielane (np. botulina czyli jad kiełbasiany).
Dlatego mięso  podejrzane powinno byd wyeliminowane. Wytworzenie, w dalszej obróbce,
środowiska niesprzyjającego patogennym mikroorganizmom nie wystarczy jeżeli toksyny już zostały
wyprodukowane. Świeże mięso, higieniczne warunki jego obróbki i postępowanie zgodne z uznanymi
recepturami zabezpieczy nas przed przykrymi następstwami.
W wielu przepisach jako tłuszczu używa się słoniny. W przypadku kiełbas, dla których farsz mieli się
drobno, w warunkach domowych lepiej jest użyd mieszankę chudego i tłustego mięsa. Używając
maszynek domowych czy to ręcznych czy elektrycznych unikniemy produkcji smalcu zamiast
rozdrobnionego tłuszczu. Przed rozpoczęciem rozdrabniania dobrze jest mięso zamrozid na 2 dni do
około  6st.C i tłuste mięso mielid w stanie zamrożonym. Oczywiście musimy pamiętad by przed
mrożeniem podzielid mięso na kawałki, które nasza maszynka może  łyknąd .
Moja praktyka:
Używam mięsa chude i tłuste np. szynka, łopatka czy karkówka jako chude, boczek, pachwina czy
podgardle jako tłuste. Proporcje w zależności od przepisu. Ponieważ wolę chude wyroby ilośd
tłustego mięsa ograniczam w stosunku do przepisu oryginalnego.
2.2. Rozdrabnianie.
Mięso mielimy wg receptury. Jeżeli dysponujemy kutrem to możemy pokusid się o użycie słoniny.
Kutrowanie zamrożonej słoniny da nam charakterystyczny  groszek widziany w strukturze salami.
Jeżeli używamy maszynki to radzę używad tłustego mięsa wstępnie zmrożonego i mielid płytką nr 4.
Musimy się pogodzid z trochę inną strukturą przekrojonego batonu. Użycie mniejszych średnic
zbytnio rozbije nam tłuszcz a jeżeli użyjemy słoniny może wyjśd nam smalec. Jest istotne aby użyte
nożyki i płytki były ostre i nie rozgniatały surowca zamiast jego ciąd.
Moja praktyka:
Salami mają najczęściej strukturę drobnoziarnistą. Oba mięsa tłuste i chude mielę płytką nr 4 przy
czym mięso tłuste mielę lekko zmrożone. Mięso chude jeżeli przewiduje przepis mielę płytkami o
większych otworach.
2.3. Konserwowanie i fermentacja.
Proces konserwowania rozpoczyna się natychmiast po dodaniu soli. W starych tradycyjnych
metodach, bezpośrednio po rozdrobnieniu mięsa i wymieszaniu z solą i ewentualnie innymi
składnikami masę pozostawiało się w chłodnym miejscu w określonych warunkach przez dłuższy
okres czasu ( jak chłodnym i na jak długo w zależności od przepisu ). W domowych warunkach proces
ten jest praktycznie skrócony do paru chwil, gdyż zaraz po dodaniu soli peklowej (soli kuchennej ze
środkiem peklującym) i przypraw przez dodanie kultur bakterii przechodzimy do fazy  fermentacji .
Bakterie kultur startowych zostały wyselekcjonowane pod kątem uzyskania podobnego efektu jaki
daje metoda tradycyjna. Są to najczęściej konglomeraty bakterii tworzących środowisko kwaśne nie
sprzyjające patogenom i potrzebujące tlenu do życia i bakterii beztlenowych nieszkodliwych dla
organizmu ludzkiego a min.  zabierające przestrzeo życiową patogenom . Proces fermentacji
powinien przebiegad w ściśle określonych warunkach i zależy od rodzaju użytej kultury. Ogólnie są to
temperatury do 30 st. C i wilgotnośd względna powyżej 90 %. Długośd procesu waha się o 1 dnia do
tygodnia i zasadą jest zmniejszanie parametrów początkowych środowiska tzn. np. zaczynamy z
temperaturą 24 st.C i wilgotnością względną około 95% a kooczymy z temp. 21 st.C i wilgotnością
85%. Dokładniejszy opis podany jest w punkcie omawiającym rodzaje kultur startowych. Proces
fermentacji ma za zadanie wytworzyd w farszu środowisko niesprzyjające rozwojowi patogennych
drobnoustrojów. Jest to środowisko kwaśne nierzadko o pH około 4,5. Bakterie kultur startowych w
procesach życiowych produkują kwas mlekowy, który zakwasza mięso nie pozwalając rozwinąd się
patogenom. Przy czym nie obawiajmy się, że mięso będzie kwaśne. Posmak kwaśny mogą mied
niektóre gatunki jeżeli przepis celowo zawiera duże ilości cukrów i została użyta odpowiednia kultura.
Spadek pH następuje przez cały okres produkcji. W początkowej fazie jest największy a w fazie
dojrzewania minimalny. Generalnie zakłada się, że proces dojrzewania można rozpocząd po
osiągnięciu przez baton pH poniżej 5,3.
Moja praktyka:
Stosowałem dotychczas dwie kultury typu tradycyjnego T-SP i szybkiego FS-C-111. Dla batonów
średnicy 65mm z F-S-C-111 fermentacja przebiegała około 2,5 dnia dla T-SP około 5 dni. Fermentację
prowadziłem w piekarniku domowej kuchenki. Temperatura pokojowa jest zupełnie wystarczająca.
Batony były podwieszone do rusztu będącego na wyposażeniu kuchenki (podwieszone a nie
położone). Żeby zbliżyd się do optymalnych warunków podawanych przez producenta przez pierwszą
dobę włączałem okresowo żaróweczkę oświetlającą piekarnik bez włączania jakiejkolwiek funkcji
grzewczej (jej ciepło podnosiło temperaturę , po osiągnięciu 24 st. C żaróweczkę gasiłem). Na dole
piekarnika kładłem blachę wypełnioną wodą (też wyposażenie kuchenki). Drzwiczki przez pierwszą
dobę były zamknięte. Otwierałem je na parę chwil kilkakrotnie wietrząc piekarnik. Pomiar wilgotności
dawał wynik około 95%. Po około dobie przestałem włączad okresowo żarówkę a drzwiczki piekarnika
pozostawiałem lekko uchylone (dosłownie na parę cm). Temperatura wynosiła około 20-21 st. C a
wilgotnośd oscylowała wokół 85-90%. Takie parametry i czas podany wyżej powinny doprowadzid do
spadku pH w batonie poniżej 5,3 , według producenta kultur , co jest warunkiem do przejścia do
następnej fazy  dojrzewania.
Zdjęcie przedstawia  komorę fermentacyjną . Stopieo złożenia szmatki po lewej stronie reguluje
otwarcie drzwiczek po 1 dniu fermentacji
2.4. Dojrzewanie.
W czasie dojrzewania kiełbas oprócz odwodnienia dochodzi do przemian białek co prowadzi do
lepszej konserwacji i charakterystycznego smaku typowego dla wędlin dojrzewających. Oczywiście
oprócz kultur startowych i samego procesu produkcji zasadniczy wpływ na koocowy smak mają użyte
przyprawy. Jeżeli wyrabiamy kiełbasę, która wg przepisu powinna byd pokryta pleśnią, przed
powieszeniem do dojrzewania powinniśmy zanurzyd baton w roztworze pożądanej pleśni. Zmniejsza
to ryzyko wzrostu dzikiej pleśni. Taka pleśo jest konfekcjonowana przez producentów kultur
startowych. Oczywiście nie oznacza to automatycznie, że dzika pleśo dyskwalifikuje wyrób. Niektórzy
producenci pozwalają działad naturze. Ponieważ odmian pleśni jest bardzo dużo zawsze jednak jest
ryzyko, że na naszą kiełbasę wlezie jakieś cholerstwo, które zamiast dodad walorów smakowych
popsuje jej smak. Jeżeli przepis wymaga wędzenia najlepszy moment to zakooczenie okresu
fermentacji przed dojrzewaniem. Zaleca się aby okres dojrzewania nie był krótszy niż około 20 dni.
Ogólne zasady dla warunków dojrzewania to stopniowe zmniejszanie temperatury i wilgotności. Np.
wychodząc od temperatury 18 st.C zmniejszamy ją o 1 st. co 5 dni i wilgotnośd początkową rzędu 90%
zmniejszamy o 4-5% co 5 dni dochodząc do koocowych wartości rzędu 12 st. C i wilgotności 75%.
Takie postępowanie zapewnia nam powtarzalnośd wyrobu. Nie jest jednak jedynym a w warunkach
domowych praktycznie nie do osiągnięcia.
Moja praktyka:
Dla procesu dojrzewania optymalne temperatury to około 15 st.C. W warunkach domowych jest
trudno utrzymywad temperaturę na tym poziomie. Ale nie jest to konieczne. Zresztą wg niektórych
producentów optymalną temperaturą jest 6 st. C. Ważną sprawą jest wilgotnośd względna. Dosyd
wysoka. Ja na dojrzewalnie wybrałem piwnicę mojego letniskowego domku. Kiełbasy wieszałem, jak
widad na zdjęciu, w specjalnej ramowej skrzynce z wysuwanym bokiem. Boki są zabezpieczone
moskitierą, którą kupiłem w sklepie. To dlatego, że nie chcę się dzielid z muchami czy innym
robactwem.
Kiełbasy po 2 tygodniach dojrzewania.
Pomierzona wilgotnośd względna zawierała się w przedziale 80-90% przy czym początkowo była
bliższa 90% a po wzroście temperatury wahała się w granicach 80%. Minimum jakie powinniśmy
zapewnid to około 75%. Temperatura kroczyła za temperaturą na zewnątrz i przez pierwsze dni to
około 6 st.C po tygodniu oscylowała w granicach 8-10 st. C przy maksymalnej zauważonej przeze
mnie 12 st. C. Z materiałów, które przeczytałem wynika, że temperatury w przedziale 6 - 18 st. C
powinny spełnid swoje wymagania. Zasadą jest stopniowe zmniejszanie temperatury np. wychodząc z
18 a koocząc na 12 st. C. Zależy to również od konkretnego przepisu. U mnie było dokładnie
odwrotnie. Zacząłem od 6 a skooczyłem na około 12 st. C. Po około 3 tygodniach kiełbasa była jeszcze
stosunkowo  mokra ale w smaku wyborna. Zresztą, niektórzy twierdzili, że bardziej im smakuje taka
nie do kooca wysuszona. Procesu suszenia praktycznie nie zakooczyłem bo po prostu po 3 tygodniach
kiełbasa była stopniowo konsumowana a dojrzewalnia służyła jako spiżarnia i znikające kiełbasy były
uzupełniane przez świeże. Kiełbasy są pokryte nalotem pleśni. Ponieważ nie mogłem dostad pleśni u
dystrybutora kultur (ponod nasz SANEPID nie zezwala na dystrybucje, chod np. w Dani czy Niemczech
nie ma z tym problemu) to zastosowałem pleśo z serów pleśniowych (tych się jakoś nie czepiają).
Rozdrobnioną skórkę sera pleśniowego wrzuciłem do garnka z wodą i po około dobie (po zakooczeniu
procesu fermentacji kiełbas) zanurzyłem batony. Kiełbasy nie były podwędzane.
Autor: Qqredu