Norbert Bociański
Czy filozof może używać metafor?
Wstęp.
W niniejszym artykule autor postara się odpowiedzieć na pytanie czy filozof może używać
metafory, ale także o sens metafory w filozofii na podstawie wybranych rozdziałów książki
Fryderyka Nietzschego pt.  Tako rzecze Zaratustra oraz wybranych autorów i monografii.
Pierwsza część artykułu będzie miała charakter wprowadzający podczas gdy następne rozwijać
będą badany problem. Całość artykułu zostanie uwieńczona w zakończeniu konkluzją zawierającą
problematykę artykułu.
Część I: Wprowadzenie.
Metafory w filozofii pojawiły się już u jej zarania. Wystarczy wspomnieć o dwóch
najpopularniejszych metaforach starożytnej filozofii a mianowicie o panta rhei (wszystko płynie)
Heraklita oraz jaskini Platona. W pierwszym wypadku filozof stara się za pomocą słów zawartych
w metaforze przekazać nam swoją koncepcję zmiany jako uniwersalnego porządku świata, z kolei
Platońska jaskinia mówi nam, że tylko odrzucając łańcuchy świata materialnego (poznanie
zmysłowe) możemy dojść do prawdy wyższej czyli świata czystej idei1. W póz
niejszych epokach
myśliciele również w swych filozofiach również używali metafor. Wystarczy tu wspomnieć choćby
Machiavellego, który los porównuje do rwącej rzeki, że pomimo jej potęgi człowiek może się
obronić przed nią2. Metafory w swoich dziełach używa także Immanuel Kant. W swej etyce
moralność przedstawia jako surowego ojca. W metaforze tej chodzi o to, że wola człowieka musi
być poddana rozumowi jak dziecko ojcu3. Jak zatem widać na przytoczonych przykładach metafora
jest powszechnym zjawiskiem w filozofii we wszystkich jej okresach. Należy w tym miejscu zadać
pytanie czym w ogóle ona właściwie jest (w rozumieniu filozoficznym).
Z epistemologicznego ujęcia metafora ma wiele znaczeń. Autor w tym miejscu skupi się
na najbardziej popularnych teoriach, które o niej mówią a mianowicie o klasycznej
1
G. Reale, Historia filozofii starożytnej, t. I, wyd. KUL, Lublin 2005, s. 35 37; Platon, Państwo, tłum. W. Witwicki,
wyd. Antyk, Kęty 2003, s. 220 250.
2
P. Wojtyczka, Etos Księcia Machiavellego [w:] Acta Erasmiana, t. II, red. M. Sadowski, P. Szymaniec, wyd.
Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2012, s. 39.
3
M. Gierszewska, Filozofia moralności Immanuela Kanta w świetle teorii językoznawstwa kognitywnego,  Lingua ac
Communitas 2011 Vol. 21, s. 123.
Arystotelesowskiej definicji oraz kognitywnej. Według pierwszej z nich wyłożonej przez
Arystotelesa metafora jest jednym z wielu środków do artystycznego przedstawienia otaczającej nas
rzeczywistości. Polega na przeniesieniu jednej nazwy rzeczy na drugą inną mającą podobną cechę
lub właściwość co pierwsza z nich, przy czym metafora nie może tworzyć nowych struktur
pojęciowych. W myśl Arystotelesa człowiek bezbłędnie rozpoznaje wypowiedzi metaforyczne od
wypowiedzi przenośnej w języku w którym ów człowiek się posługuje4.
Z kolei według George Lakoffa i Marka Johnsona zagadnienie metafory w kognitywnym
ujęciu uzyskuje całkiem odmienne znaczenie. Nie jest już tylko i wyłącznie przeniesieniem nazwy.
Tworzenie metafor nie jest procesem wyłącznie świadomym jako, że metafora ma mieć
nierozerwalny związek z myśleniem a nie ze słowami, ma charakter relatywny a dzieje się tak gdyż
to człowiek jest w środku poznania. A więc z tej perspektywy metafora wynika z doświadczenia i
poznania danej jednostki. Jak już było wspomniane metafory nie są tylko kwestią słów, są przede
wszystkim kwestią myślenia za pomocą którego niefizyczne pojęcia są wyrażane w fizyczne
ponieważ pojęcia kognitywistyczne dzielą się na z
ródłowe i pojęciowe. Pierwsze z nich mają
charakter konkretnych rzeczy i służą do przejścia do pojęciowych mających charakter
abstrakcyjny5.
Część II: Metafory u Nietzschego.
 Tako rzecze Zaratustra książka Fryderyka Nietzschego jest pozycją wyjątkową
składającą się z dialogów i zawierającą metafory. Wyjątkowość tej pozycji w dorobku Nietzschego
zauważył Heidegger. Zawiera ona wykładni myśli Nietzschego na temat woli mocy, metafizyki,
wiecznej wędrówki, przezwyciężenia nihilizmu i wielu innych poglądów filozofa6. Dlatego dla
lepszego zrozumienia sensu metafor w filozofii niezbędne jest sięgnięcie do niektórych rozdziałów
tej książki i wybranych z nich przypowieści.
O czytaniu i pisaniu.
Nietzsche używa tu metafory mówiącej nam, że wartość mają tylko te dzieła literackie,
których autorzy w pisanie wkładają swe serce i duszę często płacąc za to wysoką cenę. Czytając bez
zrozumienia nie każdy człowiek jest w stanie zrozumieć sens dzieła danego autora lub myśli która
w nim została zawarta. Jeżeli będzie więcej ludzi, którzy nie rozumieją tego co czytają to wiedza
4
J. Świątek, W świecie powszechnej Metafory: Metafora Językowa, wyd. PAN, Kraków 1998, s. 8 23, 118 119.
5
J. Świątek, W świecie powszechnej Metafory..., s. 110 118; M. Gierszewska, Filozofia moralności Immanuela
Kanta w świetle teorii język..., s. 121 122.
6
W. Morszczyński, Nihilistyczna destrukcja myśli wartościującej: Heideggera interpretacja filozofii Nietzschego,
wyd. Uniwersytet Śląski, Katowice 1992, s. 7 18.
płynąca z książek się zdewaluuje. Pierwotnie wiedza była zarezerwowana dla garstki wybrańców
którzy tę wiedzę rozumieli i umieli ją wykorzystać. Następnie dzięki rozpowszechnieniu pisma
wiedza straciła swój mistycyzm i stała się ogólnie dostępna. Zaś w czasach Nietzschego jak i nam
współczesnym w wyniku rozwoju cywilizacji wiedza traci coraz więcej na swym znaczeniu, a
wiedzy nie należy tylko czytać lecz i pielęgnować ją w głowie ciągle dbając by cały czas w niej
była ale nie poprzestawać tylko na niej lecz poszerzać swe wiadomości o przeczytanie innych dzieł.
Ten kto posiada wielką wiedzę spogląda na rzeczy małe i trywialne z wyższością niż ludzie
którzy nimi żyją. My jako ludzie jesteśmy w stanie przezwyciężyć problemy które na nas spadają i
mimo iż się pod nimi uginamy to się jednak podnosimy wykorzystując do tego celu zdobytą wiedzę
i umiejętności. Nawet w miłości, która wydaje się szalona i bezsensu można odnalez
ć logikę.
Człowiek poprzez zdobytą wiedzę powinien walczyć ze swymi demonami a uświadamiając sobie
ich istnienie może je zwalczyć choćby radością życia. Czytanie i pisanie jest jak nauka chodzenia i
jak już człowiek je ogarnie przez zdobytą wiedzę może się wyzwolić, a nawet poczuć obecność
Boga7.
O wyzwoleniu.
Nietzsche słowami Zaratustry mówi, że jeżeli zdejmie się z ludzkich barków wszelkie
cierpienie można sprawić im jeszcze większe udręki. Następną ważną informacją zawartą w tym
rozdziale jest ostrzeżenie by nie ufać autorytetom ogłoszonym przez masy ludzkie, gdyż mogą być
one rak samo ułomne jak oni sami. Po raz kolejny jest to przestroga przed coraz powszechniejszym
królowaniem miernot w świecie.
Innym zagadnieniem użytym za pomocą metafor w tej przypowieści jest wola mocy, która
według Nietzschego dąży do wyzwolenia człowieka. Ludzie jej poddani dążą do przezwyciężenia
wszelkich napotkanych na swej drodze przeszkód. Wola jest więc siłą która daje jednostce odczucie
panowania nad sobą. Sama wola może jednak zniewalać zamiast wyzwalać i dopiero jej wyższy
stopień daje wolność. W ostatnim fragmencie tej przypowieści Zaratustra poziom rozmowy
stopniuje w zależności od poziomu intelektualnego rozmówcy8.
O widmie i zagadce.
W pierwszej części przypowieści Zaratustra wskazuje, że nawet człowiek będący w
towarzystwie innych osób potrafi być samotny, a skazany na samego siebie i rozważenia, które mu
7
F. Nietzsche, Tako rzecze Zaratustra: Książka dla wszystkich i dla nikogo, tłum. W. Berent, wyd. BIS, Warszawa
1990, s. 43 45.
8
Ibidem, s. 166 172.
towarzyszą odczuwa jeszcze większą samotność. Dla Nietzschego słowami Zaratustry największą
cnotą jest odwaga, gdyż człowiek ją posiadający jest w stanie przezwyciężyć nawet lęk przed
śmiercią. Sama śmierć dla Nietzschego jest chwilowym postojem, gdyż w swym dziele prezentuje
on poglądy na temat reinkarnacji, ciągłym powracaniem na świat tych samych ludzi i wydarzeń
które przeżyli w poprzednim życiu.
Człowiek jest w stanie uświadomić sobie wieczne powracanie rzeczy przeszłych i
przyszłych, gdyż mamy wrażenie, że one już były lub będą. Ostatnia część przypowieści dotyczy
samotnego pastucha który jest metaforą człowieka przeistaczającego się w nadczłowieka9.
Dla Nietzschego metafora jest ważnym środkiem wyrazu dążenia do prawdy jednak
problem zaczyna się w momencie jej pojmowania. Dla Rockenczyka dopatrywać się zarówno stania
na straży stanowiska klasycznego pojmowania jak i kognitywnego. Z jednej strony słowa nie mają
oddawać faktycznego stanu przedmiotów których dotyczą, z drugiej strony broni on na swój sposób
arystotelesowskiego przekonania, że metafora nie może tworzyć nowych struktur. Wydaje się też
słusznym założenie, że metafora nie należy tylko do świata nauki i sztuki ale też do świata
potocznego w którym każdy człowiek dowolnie ją wykorzystuje zaś samo znaczenie słów można
zmienić nie tylko przez oddziaływanie na nie jednostki ale także przez czas w którym ona żyje10.
Aby to lepiej unaocznić posłużmy się następującym przykładem.
Filip:  Luba miła i co miałaś z tego datku .
A
atka:  Ale kutas, kutas bratku .
I tak niewinna rozmowa w dziele Aleksandra Fredry  Dożywocie może być
interpretowana jako sprośna pornografia ponieważ osoba bez odpowiedniego przeszkolenia może
nie wiedzieć, że ów kutas jest elementem ozdobnym, pomponem, frędzlem wiszącym z czapki lub
pasa11.
Zakończenie.
Podsumowując relatywne ujęcie kwestii metafory może być zagrożeniem dla prawidłowej
jej interpretacji a tym samym dla właściwego pojmowania filozofii. Może być też impulsem do jej
rozwoju, tworzenia nowych schematów, przekraczania skostniałych systemów a które by nie były
możliwe w jej klasycznym ujęciu. Niezależnie od stanowiska jakie przyjmiemy w tej sprawie
pozycja metafory w filozofii zdaje się niezagrożona, gdyż filozof chcąc dotrzeć do szerokiego
odbiorcy jest na nią skazany.
9
Ibidem, s. 187 194.
10
F. Nietzsche, O prawdzie i kłamstwie w pozamoralnym sensie [w:] Pisma pozostałe, tłum. B. Baran, wyd. Inter Esse,
Kraków 2004, s. 163 166; M. Gierszewska, Filozofia moralności Immanuela Kanta w świetle teorii język..., s. 122.
11
http://pl.wikiquote.org/wiki/Kutas 18.11.2013.