BEZPIECZEŃSTWO PRACY 10/2002
dr n. techn. ANNA MOA
OCZNIK
Instytut Medycyny Wsi im. Witolda Chodz
ki
Klasyfikacja typowych prac rolniczych
według narażenia rolnika na działanie pyłu
 zalecenia profilaktyczne
ników. Mo e być zatem wykorzystywa- ogół nie zauwa a sią pyłu wdychanego,
Praca wykonana w ramach programu wie- ny w bezpośrednich kontaktach z rolnika- który stanowi rzeczywiste zagro enie dla
mi przez inspektorów Kasy Rolniczego zdrowia człowieka, tym powa niejsze, e
loletniego (b. SPR-1) pn.  Bezpieczeństwo
i ochrona zdrowia człowieka w S
rodowisku Ubezpieczenia Społecznego i Państwo- najcząściej objawy chorobowe wywoły-
pracy dofinansowanego przez Komitet Ba- wej Inspekcji Pracy, przez ośrodki doradz- wane przez pył rolniczy wystąpują nie od
dań Naukowych. Główny koordynator pro- twa rolniczego, a tak e jako pomoc dla razu, ale najwcześniej dopiero w kilka
gramu: Centralny Instytut Ochrony Pracy
lekarzy orzeczników KRUS w procedu- godzin po pracy połączonej z wdycha-
rze ustalania chorób zawodowych, dla niem znacznych ilości pyłu. Dlatego wła-
lekarzy wiejskich i gminnych ośrodków śnie nie tylko nara onym rolnikom, ale
adanie badawcze pn.  Ustalenie
zdrowia. Samym rolnikom broszura do- i lekarzom niejednokrotnie trudno jest
rzeczywistego poziomu nara e-
starcza informacji o nieodłącznym  to- powiązać wystąpowanie objawów choro-
nia rolnika na pyły rolnicze w go-
warzyszu ich pracy  pyle rolniczym  bowych z mającym miejsce wcześniej
spodarstwach indywidualnych o ró nym
i metodach zapobiegania szkodliwym nara eniem na pył podczas pracy.
profilu produkcji zrealizowano w latach
wpływom tego czynnika na ich zdrowie. Pył wystąpujący w rolniczym środo-
1999-2001. W pierwszym i drugim eta-
W tym artykule zostaną omówione wisku pracy powstaje w wyniku wyko-
pie badań przeprowadzono oceną nara-
najwa niejsze problemy, którym poświą- nywania takich czynności, jak: rozdrab-
enia rolnika na pyły w gospodarstwach
cona jest publikacja [1]. nianie, mieszanie, przesypywanie, prze-
indywidualnych o wybranych kierunkach
Bogaty wykaz piśmiennictwa zawar- rzucanie. Są to typowe z
ródła dyspersyj-
produkcji (produkcja mieszana i ukierun-
ty w broszurze umo liwi czytelnikom ne, a wytwarzany w nich aerozol pyłowy
kowane profile produkcji roślinnej i zwie-
poznanie i uzupełnienie wiedzy na temat stanowi wielowymiarowy zestaw cząstek.
rzącej) w ująciu pełnego rocznego cyklu
zagro eń związanych z wystąpieniem W przeciątnym gospodarstwie indywidu-
roboczego. W końcowym etapie opraco-
pyłu w środowisku pracy rolnika, jak rów- alnym rolnik wykonuje czynności robo-
wano  Klasyfikacją typowych prac rol-
nie działań profilaktycznych, które po- cze składające sią na ró norodne procesy
niczych w gospodarstwach indywidual-
winny być wprowadzane w celu ograni- produkcyjne. Przy produkcji roślinnej
nych w zale ności od poziomu zawodo-
czenia nara enia rolników na ten szkodli- i zwierzącej z
ródłami pyłu są takie sezo-
wego nara enia rolnika na działanie pyłu
wy czynnik. nowe prace uprawowe, jak orka, brono-
 zalecenia profilaktyczne [1]. Materiał
wanie czy kultywacja, siew roślin upraw-
przygotowany w formie broszury kiero-
nych, zbiórka płodów, omłoty, prace ho-
Pył rolniczy
wany jest do osób szkolących, oceniają-
dowlane, w tym przygotowywanie i za-
cych stan zdrowia i higieniczny stan śro-
Pył rolniczy stanowi problem zdrowot- dawanie karmy oraz czyszczenie zwie-
dowiska pracy rolnika, jak równie do rol-
ny dla ponad 7,5 miliona ludności wiej- rząt, a tak e prace związane z przechowy-
skiej, w tym młodocianych, dzieci i osób waniem płodów rolnych, remonty i kon-
starszych w wieku poprodukcyjnym. Ty- serwacja sprzątu rolnego. Wymienione
pową cechą rodzinnych gospodarstw in- prace odbywają sią w kontakcie z glebą,
dywidualnych jest bowiem współudział roślinami i zwierzątami, stąd we wdycha-
wszystkich członków rodziny w prowa- nym powietrzu wystąpują przede wszyst-
dzeniu gospodarstwa. Jak wykazały ba- kim cząstki pochodzące z wymienionych
dania ankietowe i chronometra owe, pro- elementów. y
ródłem dodatkowych skład-
wadzone wśród rolników przez Instytut ników pyłu rolniczego są prace warszta-
Medycyny Wsi, pył stanowi jedno z naj- towe oraz środki chemiczne wprowadza-
cząściej wystąpujących zagro eń, które ne do produkcji, tj. pestycydy i nawozy
towarzyszy wiąkszości prac składających mineralne. Są to z
ródła bezpośrednie. y
ró-
sią na produkcją rolną. Pył, potocznie dłami pośrednimi są natomiast odpady
nazywany kurzem, przez pracującego przemysłowe i spaliny komunikacyjne
dostrzegany jest przede wszystkim jako oraz naturalne zanieczyszczenia powie-
zabrudzenie skóry odkrytych cząści ciała trza atmosferycznego, np. pyłki kwiato-
(najcząściej rąk i twarzy) czy te jako we. Pył rolniczy ma zatem charakter nie
warstwa osiadła na odzie y roboczej. Na tylko wielowymiarowy (dyspersyjny), ale
22
BEZPIECZEŃSTWO PRACY 10/2002
WARTOŚCI NAJWYŻSZYCH DOPUSZCZALNYCH ST
ŻE (NDS) SKA
ADNIKÓW PYA
U
równie wieloskładnikowy (polimorficz- ROLNICZEGO (obowiązujące i proponowane przez IMW)
ny). W wiąkszości pyłów spotykanych
a) Obowiązujące wartości NDS
w rolnictwie wystąpują drobnoustroje,
a tak e składniki mineralne, w tym wol-
na krystaliczna krzemionka.
Chorobotwórcze działanie
pyłu rolniczego
b) Proponowane przez IMW wartości NDS
Choroby pyłopochodne wystąpujące
w populacji rolników zale ą od właściwo-
ści pyłu, przede wszystkim pyłu wdycha-
nego. Stopień i rodzaj działania patogen-
nego jest związany z wielowymiarowym
i wieloskładnikowym charakterem pyłu.
Do pyłopochodnych chorób układu od-
dechowego, wywoływanych przez skład-
niki pyłu rolniczego, nale ą: podra nie-
sortowanie, paczkowanie ziemniaków
nie błony śluzowej nosogardzieli, prze-
młócenie zboża młocarnią
wlekłe zapalenie oskrzeli i przewlekła
obturacyjna choroba płuc, alergiczne za-
zbiór zboża kombajnem
palenie pącherzyków płucnych (AZPP),
rozdrabnianie ziarna
astma oskrzelowa, alergiczny nie yt nosa,
zespół toksyczny wywołany pyłem orga-
orka przedzimowa
nicznym (ODTS) oraz pylica krzemowa
młócenie fasoli
płuc. Według danych Kasy Rolniczego
Ubezpieczenia Społecznego, w strukturze
przeładunki materiałów pylących
S
rednie
maksymalne
chorób pochodzenia zawodowego rozpo-
czyszczenie ziarna
znanych dotąd u polskich rolników, 40-
20 40 60 80 100 120 140
60% przypadków stanowią choroby py-
3
łopochodne. Są to choroby o charakterze
stężenie pyłu całkowitego Sc [mg/m ]
alergicznym i toksycznym: choroba aler-
Rys. 1. Stą enie pyłu całkowitego podczas wybranych prac rolniczych
giczna AZPP w tym  płuco rolnika , ast-
ma oskrzelowa i zespół toksyczny ODTS.
przedziałach: Sc > 20 mg/m3, 10 mg/m3 < > 10% i SiO2 < 10%; stą enia drobno-
Sc < 20 mg/m3, 4 mg/m3 < Sc < 10 mg/m3, ustrojów  dwie grupy prac: Sd > 100
Wskax
niki narażenia
Sc < 4,0 mg/m3. tys. CFU/m3 i Sd < 100 tys. CFU/m3; en-
na pył rolniczy
Wprowadzono jednocześnie podsu- dotoksyny bakteryjnej  dwie grupy prac:
mowujące oznaczenie symboliczne po- Se > 0,2 �g/m3 i Se < 0,2 �g/m3. Czas
W prezentowanej broszurze [1] zapro-
ziomu nara enia na poszczególne ocenia- pracy rolnika poświącany wykonywaniu
ponowano poszerzenie zestawu stosowa-
ne elementy (rys. 1.). poszczególnych grup czynności przedsta-
nych powszechnie w higienie pracy
Dla przykładu, oznaczenie symbolicz- wiono w procentach na przykładzie trzech
wskaz
ników, którymi są: stą enie pyłu
ne poziomu nara enia na pył całkowity głównych typów gospodarstw: ukierun-
całkowitego, stą enie pyłu respirabilne-
jest nastąpujące: kowanych na produkcją zwierzącą, ro-
go, zawartość wolnej krystalicznej krze-
ślinną oraz prowadzących produkcją mie-
mionki w pyle całkowitym i respirabil-
szaną (rys. 2.).
nym oraz czas trwania nara enia na dzia-
Podana w broszurze klasyfikacja prac
łanie pyłu, o wskaz
niki charakteryzujące
uwzglądniająca łącznie wybrane wskaz
-
składnik mikrobiologiczny, tj.: stą enie
niki nara enia stanowi łączne oszacowa-
drobnoustrojów, stą enie składników mi-
nie poziomu nara enia rolnika na pył przy
kroflory (bakterii gram-ujemnych, termo-
poszczególnych pracach w gospodarstwie
filnych promieniowców i grzybów) oraz
na podstawie sześciu wskaz
ników: stą e-
stą enie endotoksyny bakteryjnej. Poda-
nia pyłu całkowitego Sc, stą enia pyłu
no tak e wartości NDS wymienionych
respirabilnego Sr, zawartości wolnej kry-
wskaz
ników wg projektu opracowanego
stalicznej krzemionki SiO2, stą enia drob-
Podobnie, w przypadku stą enia pyłu
w Instytucie Medycyny Wsi (tabela).
noustrojów Sd i endotoksyny bakteryjnej
respirabilnego, wydzielono trzy grupy
W broszurze podano klasyfikacją prac
Se oraz czasu pracy t, czyli czasu nara e-
pod kątem wskaz
ników nara enia. Stą e- prac charakteryzujących sią stą eniami
nia na działanie pyłu. Oszacowaniem ob-
w nastąpujących przedziałach: Sr > 2,0
nie pyłu całkowitego prezentuje wykres
jąto 43 prace z grupy prac uprawowych,
mg/m3, 1,0 mg/m3 < Sr < 2,0 mg/m3, Sr <
(rys. 1.) przedstawiający wartości średnie
nawo enia, siewu i sadzenia, zabiegów
i maksymalne dla grup prac charaktery- 1,0 mg/m3; zawartości wolnej krystalicz-
nej krzemionki  dwie grupy prac: SiO2 ochrony roślin, prac pielągnacyjnych,
zujących sią stą eniami w nastąpujących
23
BEZPIECZEŃSTWO PRACY 10/2002
wybranych wskaz
ników nara enia. Po-
ziom ekspozycji na działanie pyłu rolni-
ków w gospodarstwach objątych badania-
mi Instytutu Medycyny Wsi, odpowiada
warunkom szkodliwym. Średnie roczne
produkcja zwierzęca
czas pracy [%]
stą enia pyłu całkowitego przekraczają
wartość NDSc (najwy sze stwierdzano
80
produkcja roS
linna
w gospodarstwach ukierunkowanych na
60
produkcją roślinną). Jakkolwiek średnie
40
produkcja mieszana roczne stą enia pyłu respirabilnego na
20
ogół mieszczą sią w strefie dopuszczal-
0
prace siew, zbiór roS
lin obrządek prace inne
nej, to ogólnie pyłowe warunki pracy
uprawowe, sadzenie, inwentarza
rolników we wszystkich analizowanych
nawożenie ochrona,
pielęgnacja
typach gospodarstw nale y traktować
Rys. 2. Czas pracy rolnika poświącony wykonywaniu poszczególnych grup czynności
jako szkodliwe dla ich zdrowia. Stwier-
dzono bowiem wysoki poziom nara enia
zbioru roślin, prac gospodarskich i innych. kształtuje sią niekorzystnie. Nara enie to,
na pył całkowity (rys. 4.) oraz wysoką,
Z klasyfikacji uwzglądniającej łącznie wyra one średnim wa onym stą eniem,
pył całkowity
produkcja zwierzęca
wybrane wskaz
niki nara enia wynika, e zale y od poziomu zapylenia towarzyszą-
najwiąksze zagro enie stwarzają przede cego poszczególnym pracom wykonywa- produkcja roS
linna
wszystkim prace wykonywane w obej- nym przez rolnika w rocznym cyklu ro- produkcja mieszana
ściu: boczym oraz od czasu trwania tych prac.
pył respirabilny
 prace z ziarnem (tj. młócenie, roz- Najcząściej rolnik na prowadzenie swo-
produkcja zwierzęca
drabnianie, czyszczenie), przy których jego gospodarstwa poświąca znacznie
produkcja roS
linna
NDS dla pyłu całkowitego
stwierdza sią ponadnormatywne stą enie wiącej czasu, ni przewiduje to kodeks
NDS dla pyłu respirabilnego
produkcja mieszana
pyłu i mikroflory pracy (rys. 3.). Najni sze obcią enie cza-
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22
2,0 4,0
 prace przy zwierzątach, zwłaszcza sem pracy ma miejsce w gospodarstwach
S
rednie ważone (roczne) stężenie pyłu Sw
przy trzodzie chlewnej, gdzie wystąpuje ukierunkowanych na produkcją zwierzącą
[mg/m3
ponadnormatywne zanieczyszczenie po-  chów trzody chlewnej.
Rys. 4. Poziom nara enia rolników na pył całko-
wietrza drobnoustrojami i endotoksyną wity i respirabilny
 sortowanie i paczkowanie ziemnia-
produkcja
przekraczającą proponowane normatywy
ków, gdzie dodatkowo stwierdza sią w py-
mieszana
higieniczne, zawartość frakcji mikrobio-
le wy sze zawartości wolnej krystalicz-
logicznej, czyli składnika, któremu przy-
nej krzemionki.
produkcja
pisuje sią główną rolą w patogenezie cho-
Wśród prac polowych z istotnym za-
roS
linna
rób pyłopochodnych w populacji nara o-
gro eniem nale y sią liczyć podczas kom-
nej na wdychanie pyłu rolniczego. Z uwa-
bajnowego zbioru ziarna, zbioru roślin
produkcja
gi na ten składnik, z najwiąkszym zagro-
okopowych, a ponadto przy pracach upra-
zwierzęca
eniem nale y sią liczyć w gospodar-
wowych z racji wysokich stą eń pyłu
60 80 100 120 140 160 180
stwach prowadzących równolegle pro-
i wy szej zawartości wolnej krystalicznej
roczny czas pracy rolnika [% czasu ustawowego]
dukcją zwierzącą i roślinną.
krzemionki. Wymienione prace stwarzają
Rys. 3. Roczny czas pracy rolnika w zale ności od
szczególnie du e zagro enie dla rolników
rodzaju produkcji
prowadzących kierunkową uprawą zbó
Kierunki ochrony zdrowia rolnika
i kierunkowy chów trzody chlewnej, nie
Przeciątnie, czynności związane z cho-
przed zagrożeniami związanymi
tylko z racji wysokich stą eń pyłu i pato-
wem i hodowlą zwierząt zajmują rolniko-
z pyłem w S
rodowisku pracy
gennych składników, ale tak e z uwagi na
wi ponad połową ogólnego czasu pracy
znaczny wymiar czasu poświącany wy-
w gospodarstwie, najwiącej w gospodar- Ograniczenie poziomu nara enia rol-
konywaniu tych prac.
stwach ukierunkowanych na ten rodzaj nika na działanie pyłu w miejscu pracy
produkcji, nieco mniej w gospodarstwach mo na uzyskać z jednej strony przez
prowadzących tradycyjną produkcją mie- ograniczenie ilości pyłu przedostającego
Roczna ekspozycja na pył
szaną. W gospodarstwach ukierunkowa- sią w okolice strefy oddechowej, z dru-
rolników w wybranych
nych na produkcją roślinną zwraca uwa- giej  przez odizolowanie człowieka od
typach gospodarstw
gą wysoki udział czasu poświącanego nadmiernie zapylonego otoczenia. Wyko-
pracy przy roślinach (zbiór na polu i pra- rzystuje sią do tych celów ró ne rozwią-
Nara enie rolników indywidualnych
na pył, w świetle przedstawionych wyni- ce kontynuowane w obejściu), charakte- zania techniczne, technologiczne czy or-
ryzującej sią równie wysokim poziomem ganizacyjne.
ków badań Instytutu Medycyny Wsi,
24
[
BEZPIECZEŃSTWO PRACY 10/2002
Profilaktyka techniczna jest realizo- zmniejszenie pylenia i zawartości drob- nad rolnikami indywidualnymi ułatwi
wana na trzy sposoby: noustrojów. tak e orzecznictwo w sprawie chorób za-
wodowych rolników. Dotychczas bo-
 usuwanie pyłu bezpoS
rednio w
Profilaktyka zdrowotna nadal pozo- wiem nie prowadzono stałego oglądu
miejscu powstawania i z przestrzeni
staje problemem do rozwiązania, gdy stanu zdrowia tej grupy pracowniczej
ogólnej (agregaty filtracyjno-wentylacyj-
ustanowiona w 1997 r. ustawa o słu bie w aspekcie wpływu środowiska pracy,
ne zło one z przenośnej ssawy połączo-
medycyny pracy, która systemowo za- ani nie rejestrowano zagro eń zdrowot-
nej z wentylatorem przez element oczysz-
pewniła nadzór nad warunkami pracy nych w tym środowisku pod wzglądem
czający z pyłu zasysane powietrze  przy
oraz zdrowotne świadczenia profilak- jakościowym i ilościowym, co utrudnia
rozdrabniaczach ziarna, urządzeniach do
tyczne całej populacji pracujących na powiązanie zmian w stanie zdrowia
czyszczenia i mieszania pasz, przy sor-
podstawie umowy o pracą, nie objąła rol- z wpływem czynników szkodliwych
townikach warzyw, młocarniach, pilar-
ników jako grupy zawodowej pracują- wystąpujących w rolnym środowisku
kach do drewna, w strefie przeładunków
cej na własny rachunek. Ustawa ta prze- pracy.
materiałów sypkich; odkurzacze  usuwa-
widuje jedynie, e rolnicy mogą korzy- Obowiązujące w Polsce ustawodaw-
jące pył osiadły bądący z
ródłem pylenia
stać z usług słu b medycyny pracy na za- stwo dotyczące ochrony zdrowia pracu-
wtórnego; systemy wentylacji ogólnej
sadzie dobrowolności i na koszt własny, jących nie zapewnia rolnikom indywidu-
grawitacyjnej lub mechanicznej wymu-
co w praktyce oznacza odciącie ich od alnym bezpłatnej profilaktycznej opieki
szonej)
profilaktycznej opieki medycznej. Rol- zdrowotnej. Tym bardziej ka dy rolnik
 izolowanie x
ródeł pyłu od człowie-
nicy, jako populacja zawodowo nara o- powinien być przygotowany do roli  in-
ka (urządzenia zhermetyzowane z insta-
na na szkodliwe czynniki w środowisku spektora do spraw bezpieczeństwa i higie-
lacją miejscowej wentylacji wywiewnej)
pracy, w tym na pyły najcząściej towa- ny pracy dla siebie i współpracujących
 izolowanie pracującego rolnika od
rzyszące pracy w gospodarstwie, powin- z nim członków rodziny. Stąd istotną rolą
zapylonej strefy (kabina pyłoszczelna,
ni mieć zapewnioną stałą opieką leka- ma do spełnienia oS
wiata zdrowotna. Od
klimatyzowana z nawiewem świe ego
rzy podstawowej opieki zdrowotnej i le- szeregu lat Instytut bierze czynny udział
filtrowanego powietrza, sprząt ochrony
karzy przemysłowych, znających specy- w propagowaniu wśród rolników wiedzy
indywidualnej  półmaski, maski, sprząt
fiką pracy w rolnictwie. Powinna być na temat zdrowej i bezpiecznej pracy, co
oczyszczający filtrujący z wymuszonym
tak e uregulowana zgłaszalność chorób znalazło swój wyraz w publikacji broszur
lub wspomaganym przepływem powie-
powstałych w wyniku pracy rolnej. na temat bezpiecznej pracy ze sprzątem
trza, zasilany bateryjnie, wychwytujący
W celu orzekania o chorobach zawodo- rolniczym, ze zwierzątami, na wysoko-
respirabilne frakcje pyłu, dający komfort
wych wśród rolników istotne znaczenie ści, w zagłąbieniach i zbiornikach, kolej-
swobodnego oddychania w czasie pracy
mają badania środowiska pracy, zwłasz- nych ulotek i broszur poświąconych ró -
czystym powietrzem  wskazany zwłasz-
cza w sytuacji zbli ających sią głąbokich nym czynnikom towarzyszącym rolniko-
cza w obecności pyłów drobnoziarnistych
zmian strukturalnych polskiego rolnic- wi w pracy, a tak e w prezentowanej bro-
zawierających du e ilości drobnoustro-
twa. Wyniki tych badań bądą bowiem szurze.
jów).
stanowić świadectwo wystąpujących W Instytucie Medycyny Wsi został
dziś zagro eń zdrowotnych, które opracowany integracyjny system popu-
Profilaktyka technologiczna to przede
w przyszłości mogą zaowocować choro- laryzacji wiedzy z zakresu bezpieczeń-
wszystkim wprowadzanie:
bami zawodowymi wśród rolników. Pro- stwa pracy i ergonomii pracy w rolnic-
 granulatów w miejsce materiałów
blemem do rozwiązania jest odniesienie twie. Zakłada on współdziałanie wielu
pylistych (pasze, nawozy mineralne)
profilaktyki medycznej do niedorosłych instytucji i organizacji, reprezentujących
 linii technologicznych (zasyp paszy
członków rodziny rolniczej  młodocia- zarówno administracją państwową, jak
z silosa bezpośrednio do koryt zwierząt
nych i dzieci, których udział w pracach i instytucje związane z ochroną zdrowia,
w pomieszczeniach inwentarskich)
rodzinnego gospodarstwa rolnego jest nauką, edukacją, systemem ubezpieczeń
 transportu pneumatycznego i zdalnie
powszechny i niemal tradycyjny. i doradztwem rolniczym, a tak e inspek-
sterowanych przenośników taśmowych
W 1996 r. Instytut Medycyny Wsi opra- cji pracy oraz organizacji społecznych
(przechowywanie i przeładunki zbó
cował koncepcją rozwiązań systemo- i zawodowych rolników. System ma ob-
i pasz objątościowych)
wych w zakresie profilaktycznej opieki jąć wszystkich pracujących w rolnictwie:
 właściwego przechowywania pasz  nad rolnikami indywidualnymi w związ- dorosłych, dzieci i młodzie szkół rol-
sporządzanie sianokiszonki przez owija- ku z warunkami pracy oraz innych form niczych.
nie bel  wykonanych prasą zwijającą  działalności prewencyjnej, w celu popra-
specjalną folią zabezpieczającą materiał
wy warunków bezpieczeństwa i higieny
PIŚMIENNICTWO
przed dostąpem powietrza, wilgoci i świa- pracy. Projekt ten wychodzi naprzeciw
[1] Mołocznik A. Klasyfikacja typowych prac
tła, co eliminuje emisją pyłu podczas kar- potrzebom w zakresie ochrony  zdrowia
rolniczych w gospodarstwach indywidualnych
mienia zwierząt tak przygotowaną paszą;
zawodowego rolników indywidual-
w zależnoS
ci od poziomu zawodowego nara-
hermetyczne silosy do przechowywania
nych. Wdro enie proponowanego sys-
żenia rolnika na działanie pyłu  zalecenia pro-
pasz w atmosferze CO2, zapewniające temu profilaktycznej opieki zdrowotnej filaktyczne. IMW, Lublin 2001
25