Problemy poetyki Dostojewskiego M. Bachtin
- historyczna geneza powieści Dostojewskiego, jej cechy szczególne - wzorca kompozycyjno-
stylistycznego dopatruje sie w literaturze łacińskiej
- tworczosc D. nalezy do nowego typu gatunkowego - powiesc zdialogizowana
- w wiekszosci realistycznych powiesci XIX-wiecznych - bohater okreslony przez swa pozycje
spoleczna, przygody intelektualno-duchowe postaci, ktora byla reprezentantem pewnej
grupy spolecznej => u D. to nie biografia jest kluczowym elementem, ktory decyduje o
charakterystyce bohatera
- D. zapozycza swoje fabuly z powiesci przygodowych, kronik kryminalnych itepe; fabula
przygodowa: czlowiek wystepuje jako czlowiek (np. jak ktos zostanie napadniety, nie liczy sie
jego pochodzenie spoleczne, biograficzne cechy, a to, ze znalazl sie w sytuacji zagrozenia
zycia), moment ogolocenia, czlowiek staje w sytuacji granicznej, jest czlowiekiem i niczym
wiecej; u D. fabula przygodowa jest pretekstem, zeby zaprezentowac zderzenie idei, konflikt
swiatopogladow - to bylo pogwalcenie estetyki gatunku powiesci XIX-wiecznej
- ale: przemieszanie stylow, form podawczych bylo naturalne dla antycznych gatunkow
'powagi smiechu' - ambiwalencja, cechuje je 'ucieszna wzglednosc', sa to gatunki
skarnawalizowane (karnawal jako ceremonial to zjawisko antyczne, wywodzace sie z
rzymskich saturnaliow); te gatunki cechuje:
* aktualnosc problematyki (brak epickiego dystansu, przedstawienie codziennosci w sposob
powazny)
* odwolanie sie do doswiadczen, swobodnej wyobrazni (fabula nie jest oparta na mitach)
* roznostylowosc/ roznogatunkowosc (wielosc, zroznicowanie tonacji: od wysokiego do
niskiego, od duchowego do materialnego)
- dwa gatunki z lit. antycznej, bedace przykladami lit. skarnawalizowanej:
* dialog sokratyczny: dialog obramowany narracja; bohater - ideolog, prezentuje pewna
filozofie; dochodzi do starcia idei, swiatopogladow; pokazuje on dialogowy charakter
prawdy, ktora rodzi sie z jezykowego obcowania ludzi, ktorzy wypro; dwie techniki: synkreza
- zestawia sie ze soba rozne poglady i punkty widzenia; zeby moglo dojsc do synkrezy trzeba
zastosowac anakreze - techniki retoryczne, sluzace sprowokowaniu rozmowcy, zeby wyszedl
poza poczucie oczywistosci i zaczal argumentowac; cechy dialogu sokratycznego: wspolne
wyprobowywanie prawdy, tendencja do stwarzania sytuacji wyjatkowych (sytuacji
granicznych), co prowadzi do wyzbywania sie automatyzmu; wyprobowywanie idei i
czlowieka - zastanowienie sie jaka wartosc maja idee; dialog sokratyczny punktem wyjscia w
linii rozwoju powiesci europejskiej
* satyra mennipejska: Mennipos z _______; swoboda fabularna i filozoficzna fikcja,
uwolnienie sie od podan, wymogow wiarygodnosci; na tym tle tocza sie rozmowy dotyczace
sensu zycia, filozofii itepe; to nie prezentacja pogladow, wyklad idei, ale wspolne
wyprobowywanie pewnych abstrakcyjnych idei w rzeczywistosci, w obliczu
nieprzewidzianych wydarzen; abstrakcyjna idea skonfrontowana z zyciowym faktem;
naturalizm spelunkowy (te fundamentalne rozmowy prowadzi sie w przestrzeni don
nieprzystajacych); pojawianie sie psychicznych stanow granicznych (szalenstwo, obled, stany
anormalne) => celem: pokazanie niekoherencji istoty ludzkiej, osobowosc czlowieka jako cos
zmiennego, niespojnego => bohater jako igraszka losu (wydarzenia weryfikuja
wartoscpogladow bohatera); czeste skandale, ekscentryczne sceny, ekscesy, niestosowne,
wulgarne zachowanie i wypowiedzi; ostre kontrasty w prezentowaniu sylwetek bohaterow
(np. 'cnotliwa hetera', 'cnotliwy zbojca' i inne postaci wewnetrznie sprzeczne); zdolnosci
absorbowania innych gatunkow
=> wszystkie te cechy sa w powiesci D.
- co pomiedzy tymi gatunkami antycznymi a powiescia D.? karnawal
- karnawal - synkretyczna forma widowiskowa o charakterze obrzedowym, w ktorym wszyscy
sa aktorami (karnawalu sie nie oglada, w karnawale sie uczestniczy)
* swiat wypada ze swoich kolei; swiat na opak (np. koronacja krola karnawalu); wzgednosc,
tymczasowosc wszystkich hierarchii ziemskich, zawieszenie roznic (zmiana + wzglednosc)
* ekscentrycznosc
* mezalianse, profanacje
* familiarny kontakt kazdego z kazdym - to prowadzilo do obnizenia stylu, pojawianie sie
wulgarnych rozmow
* przekroczenie norm i praw nie powoduje ich zniesienia, ale wrecz ich podkreslenie
(transgresja)
- pojawienie sie gatunkow skarnalizowanych (literatura sowizrzalska, fraszki, parodia sacra)
- Odrodzenie szcztytem karnawalu; od XVIII wieku pozostaloscia po prawdziwych
karnawalach sa bale maskowe (Wenecja itepe)
- gatunki skarnawalizowane przechowuja karnawalowe swiatoodczucie, w momencie, gdy
karnawal sam w sobiie zanika:
* komedia dell'arte
* wolterianska powiastka filozoficzna
* Cervantes jako poczatek powiesci (powiesc jest sricte nowoczesna)
* powiesc humorystyczna
- Dostojewski "O_________" (opowiadanie): bohater (nizszy urzednik, pijak), przychodzi na
pogrzeb, kiedy pogrzeb sie konczy, on zostaje na cmentarzu i slyszy glosy trupow spod ziemi;
rozmawiaja oni o rzeczach przyziemnych, wulgarnych i bluznierczych; karnawalizacja swiata
pozagrobowego
- Bachtin analizuje rowniez utwory D.: "Sen smiesznego czlowieka" (opowiadanie), "Bracia
Karamazow", "Biesy"
- sprowadzenie bohaterow do 'ogoloconego czlowieczenstwa'; bohaterowie obnarzaja sie
wobec siebie w obliczu 'przekletych pytan' (dot. sensu zycia, zbawienia itepe)
- 'karnawalizacja otwiera przestrzen wielkiego dalogu i pozwala na poszerzenie wymiaru
ludzkiego zycia' ("Biesy": 'jestesmy jak dwie istoty, ktore spotkaly sie w nieskonczonosci';
trzeba stanac w prawdzie, w nagosci egzystencji)
- polifonia: wieloglosowosc, synkreza, zestawienie pogladow roznych postaci, bez nadrzednej
instancji, ktora przyznaje racje (tu nie chodzi o indywidualizacje jezyka postaci - polifonia
rozgrywa sie na poziomie idei)
- slowo dwuglosowe/ zdialogizowane: wszystkie wypowiedzi bohaterow sa dwukierunkowe
(odnosza sie do tego, co mowia, ale i do tego, co mowia inni bohaterowie); slowo jest
zdialogizowane, bo jest cudze; analiza mowy zdialogizowanej wykracza poza stylistyke,
poetyke, analize jezyka