Ćwiczenia narządów mowy
Praca narządów mowy powinna być cicha: bez mlaskań, sapania i wyda-
wania szmerów czy szeptów angażujących krtań. Gotowy do działania język
opiera się na dolnych dziąsłach lub poniżej nich. Głównym zadaniem mięśni
jamy ustnej jest odpowiednie unoszenie podniebienia miękkiego z jedno-
czesnym obniżaniem języka. Jest to ruch przypominający ziewanie. Ułatwia
on szybki i pełny wdech, otwierając najpełniej gardło i usta. Umiejętność ta-
kiego otwarcia odgrywa decydującą rolę w osiąganiu dobrej akustyki gardła.
1. Ćwiczenia oddechu
W języku polskim głoski artykułuje się na wydechu  wolnym i stopnio-
wanym w zależności od potrzeb. Wdech natomiast powinien być szybki
i pełny. Obie czynności nie mogą być spontaniczne. Muszą podlegać woli
oddychającego po to, żeby artykulacja głosek była dokładna, a wypowiada-
ny tekst docierał bez zakłóceń do adresata.
Zrealizuje się to najpełniej wtedy, gdy nauczymy podopiecznych oddechu
przeponowego, czyli takiego, w którym można maksymalnie wykorzystać
pojemność płuc. Oddech przeponowy polega na tym, że wdychając powie-
trze do płuc, naciskamy nim wewnątrz na przeponę  silny i sprężysty mię-
sień oddzielający jamę brzuszną od klatki piersiowej. Pod wpływem tego na-
cisku środkowa część przepony kurczy się i obniża, naciskając na jelita. Te
z kolei uciskają mięśnie brzucha, powodując jego wypychanie do przodu.
Teraz oddychający ma wrażenie, że powietrze weszło do brzucha.
W trakcie tego ruchu przepony jej końce przytwierdzone do żeber powodu-
ją ich wydłużenie i rozszerzenie się na boki, co ma zasadnicze znaczenie dla
zwiększenia pojemności płuc. Powstały w ten sposób większy zapas powie-
trza w płucach jest wykorzystany znacznie bardziej efektywnie niż przy od-
dychaniu płytkim. Dodatkowo tempo wydychania może być regulowane ru-
chami mięśni brzucha.
Proponowane przez nas ćwiczenia uczą oddychania przeponowego 
ekonomicznego wykorzystywania powietrza w płucach, i wzmacniają mię-
śnie układu oddechowego oraz brzucha.
Hop, balonik! Nogi dziecka ugięte w kolanach. Tułów pochylony swo-
bodnie do przodu, ręce zwisają bezwładnie, głowa opadnięta. Powietrze
uchodzi powoli ustami na głosce s  balonik zdechł.
Na hasło: balonik, hop! dziecko wciąga nagle powietrze nosem, prostu-
je się, pręży tułów, wysuwa wypełniający się powietrzem brzuch do przodu.
Kiedy brzuch wypełniony jest już po brzegi, powietrze  wchodzi do rąk ,
Ćwiczenia narządów mowy
24
które wyciągają się ku górze i prężą. Palce rozcapierzają się, a kiedy nastę-
puje naturalna potrzeba wdechu  zaczynają się poruszać, trzepocząc. Gdy
nauczyciel to zauważy, woła: balonik zdechł! i cały proces wraca do punk-
tu wyjścia.
Upał. Uczeń stoi z jedną nogą wysuniętą pół kroku do przodu. A
okcie roz-
chylone na boki, dłonie trzymają dolne żebra z obu stron. Na hasło: upał!
wciąga powoli powietrze i wychyliwszy się do przodu, jeszcze wolniej wypu-
szcza je przed siebie na głosce s, odganiając tym od siebie żar. Kiedy dłonie
 stwierdzą , że między żebrami nie ma już powietrza, następuje kolejny
wdech.
Sprzątacz. Dziecko jest sprzątaczem, który zdmuchuje kurz, z czego
się tylko da. Najpierw ze swoich ramion, dłoni, barków, kolan, stóp. Po-
tem z szafek, ścian, podłogi, sufitu& Najlepszym czyścicielem jest ten
uczeń, który na jednym oddechu wykona jak najwięcej krótkich, mocnych
dmuchnięć.
Mruczenie grubasów. Dłonie położone jedna na drugiej dziecko opie-
ra na brzuchu. Teraz powoli wciąga powietrze, starając się rozszerzyć żebra
jak najbardziej na boki. Kiedy już bardziej nie może, mruczeniem na głosce
m oznajmia, że jest już największym grubasem. Po czym następuje rywali-
zacja między grubasami o najgłośniejsze i najdłuższe mruczenie na wydechu.
Hehahohi. Każde dziecko wymyśla sobie kolejno jakąś postać. Inne
dzieci mają zgadnąć, kto to na podstawie wydawanego przez tę postać
śmiechu. Na przykład:
Czarownica  he-he-he-he!
Dyrektor  ha-ha-ha-ha!
Idol  ho-ho-ho-ho!
Kruszynka  hi-hi-hi-hi!
Komarożerca. Usta lekko rozchylone. Komarożerca, czyli nasz pod-
opieczny, zaraz  połknie pasożyta. Głęboki wdech pozwolił zgromadzić
w płucach odpowiednią ilość  zatrutego powietrza, które teraz wydychane
jest krótkimi partiami jak trutka z opryskiwacza. Przymknięte usta powodu-
ją drgania warg. Całość wygląda bardzo groz
nie. Ręce układają się w szpo-
ny, włosy stają dęba, oczy wywrócone, nogi splątane&
Boli. Boli. Wszystko boli. Każde cierpiące dziecko wydaje krótkie dz
więki
na samogłosce a. Powietrze wdychane jest nosem. Teraz ból wyraz
nie umiej-
scawia się na środku podniebienia twardego. Dalej brzmi a. Pomogło. Ból
przenosi się na wargi, po czym dzięki dz
więkowi a wydalany jest na zewnątrz.
Trzeba ostudzić rozpalone usta. Lekiem na to jest zgromadzenie jak najwięk-
szej ilości powietrza i krótkie ff, powtarzane jak najdłużej na wydechu.
Pomyłka. Dziecko leży na podłodze, nogi wyprostowane, ręce wzdłuż
ciała. Na hasło: duch! następuje szybki wdech z jednoczesnym uniesieniem
nóg do góry, które teraz sterczą pionowo. Na hasło: pomyłka! nogi stop-
niowo i powoli opadają na równomiernym i powolnym wydechu.
Ćwiczenia narządów mowy
25
Bita śmietana. Dłonie złożone w kształt miseczki trzymają bitą śmieta-
nę. Długie dmuchanie na głosce f powoduje rozwarcie się dłoni i rozwiewa-
nie się bitej śmietany, która ulatuje ku górze. Trzeba pobiec za nią i dmu-
chaniem podtrzymywać, żeby nie spadła na ziemię.
Połykacz. Wraz z nabraniem pełnego oddechu aż do brzucha dostało
się kilka wielkich kamieni. Zatrzymując powietrze głęboko w płucach, trze-
ba dłońmi opukać brzuch, żeby kamienie zostały jak najszybciej strawione.
Kiedy się to stanie, dziecko długo, z ulgą wypuszcza powietrze na głosce s.
Ale co to? Nagle tuż nad głową przelatuje kolejna porcja smakowitych
kamieni. Trzeba je szybko złapać i znowu połknąć&
Chacha. Dziecko leży na podłodze z nogami i rękami wyprostowanymi
wzdłuż ciała. Na hasło: duch! unosi nagle tułów ku górze na wdechu. Po
czym, mdlejąc z przerażenia, wraca powoli do poprzedniej pozycji, wydaw-
szy dz
więk przestrachu: chaaaaaaaa!
Ptaszydło. Stojący w polu strach na wróble chce przegonić jakiegoś
ptaka. Na hasło: ptaszydło! robi wdech i jednocześnie szeroko rozstawia rę-
ce na boki, po czym zadowolony z siebie wypuszcza powoli powietrze sy-
cząc i pochyla głowę, gotując się do słodkiej drzemki.
Po chwili  znowu: ptaszydło! i czynność straszenia powtarza się od po-
czątku.
Nadmuchiwacz. Uczeń, wyobrażając sobie różne przedmioty, nadmu-
chuje je, trzymając wyciągnięte przed sobą, np.: balonik, piłkę, materac itp.
Sasanka. Dziecko wypowiada na jednym wydechu następujące zdania:
Sasanka sama stała sobie samotnie w sadzie.
Bosa kosa sama rosa nosa włosa kabanosa.
Samba stała sobie boso z włosów ssała sporą rosą.
Żartowałem. Nasz mały aktor, stojąc na scenie, czeka na oklaski po
skończonym występie. Ale pada hasło: klapa! Cóż począć? Aktor kuli się
zawiedziony, pochylając tułów do przodu; ręce zwisają bezwładnie, bardzo
smutna mina&
Naraz nauczyciel mówi: żartowałem!  trzeba nagle wyprostować się na
wdechu, unosząc wesoło głowę i ręce do góry w geście triumfu. Zaraz jed-
nak znowu pada hasło: klapa! i smutny skłon się powtarza. Mięśnie się roz-
luz
niają, ręce zwisają luz
no, powietrze uchodzi na głosce s.
2. Ćwiczenia warg
Ćwiczenia mają na celu usprawnienie mięśni i poprawienie muskulatury
policzków. Wykonujące je dzieci powinny stać w postawie swobodnej z obo-
jętnym wyrazem twarzy  bez marszczenia czoła i ściągania brwi.
Mięśnie warg nie tylko pomagają prawidłowo artykułować głoski, ale
wpływają w zasadniczy sposób na wyrazistość mówienia i barwę głosu, a za
pomocą ruchów mimicznych  na interpretację tekstu.
Ćwiczenia narządów mowy
26
Zajączek. Dziecko nagle wciąga policzki, robiąc  zajęcze usta . Na ha-
sło: lot! wydyma lekko policzki, a  zajęczymi ustami stara się wykonać jak
największe obroty w lewo, potem w prawo. Pada hasło: próżnia! i sytuacja
się powtarza.
Mokry całus. Wysuwając wargi do przodu, rybka stara się pocałować
swojego pana. Niestety, to się nie udaje, bo rybka jest przecież za szybą, i do
tego w wodzie.
W ciup. Usta złożone w ciup jak do całowania, lekko uniesione ku
górze, wykonują leciutkie i króciutkie cmoknięcia.
Orbita. Na hasło: odlot! dziecko nadyma policzki, starając się wymówić
głoskę r przy zwartych wargach. Na hasło: orbita! trzymane w ustach po-
wietrze przerzuca z lewego policzka do prawego, oddychając przy tym przez
nos, po czym  wraca na ziemię.
Karmienie. Zęby lekko zaciśnięte. Usta otwierają się i zamykają. Karmie-
nie jest nieskuteczne, gdyż zęby nie przepuszczają życiodajnego pokarmu.
Grzebyczek. Usta zamknięte, górne zęby  czeszą pionowo górną war-
gę od wewnątrz, a dolne  dolną.
Soczek. Zęby lekko zaciśnięte. Górna warga napiera na dolną, a dolna
na górną  starają się  wycisnąć sok . Po chwili obie  bardzo zmęczone 
wywijają się na zewnątrz dla odpoczynku, tworząc  murzyńskie wargi .
Szminka. Wargi zaciśnięte, język ruchem okrężnym  szminkuje wargi od
wewnątrz.
Mors. Warga górna unosi się ku górze, odsłaniając groz
nie górne zęby.
Dolna warga opada do dołu, odsłaniając groz
nie dolne zęby. Najpierw na
przemian, potem jednocześnie.
Policzki-piłeczki. Nabieranie powietrza na przemian pod dolną i gór-
ną wargę.
Mrugam. Zęby i wargi lekko zaciśnięte. Odchylając kącik warg w prawo
lub w lewo, dziecko mruga  migaczem , dając znak, gdzie chce akurat skręcić.
Babcine wąsy. Unoszenie górnej wargi do nosa, a następnie kręcenie
nią w lewo i w prawo   malowanie wargą wąsów.
Dwururka. Wargi zaciśnięte na środku, ich kąciki odchylone na boki
tworzą otwory po lewej i po prawej stronie. Dziecko, oddychając, z impe-
tem wciąga i wydmuchuje powietrze bokami warg.
Ukradli mi wargi. Wywinięcie i wciągnięcie warg do wewnątrz ust,
a następnie przyciskanie ich do górnych i dolnych zębów.
Fupuf.  Zdmuchiwanie nieproszonego gościa z różnych odległości.
Najpierw bezgłośnie, potem z dz
więkiem: fu!, następnie: puf!
Uwaga, zły pies. Zęby lekko zaciśnięte. Kąciki warg przesuwają się
w lewo i w prawo. Wargi rozchylają się przy tym na boki, ukazując groz
nie
boczne zęby.
Brzydal. Żuchwa opada ku dołowi, usiłując rozerwać zaciskane coraz
mocniej wargi.
Ćwiczenia narządów mowy
27
Blebleble. Wargi przesadnie wysunięte wymawiają:
Pa-ba-wa-fa-ma-ma-ła-ła,
ppa-bba-wwa-ffa-mma-łła,
po-po bo-bo wo-wo fo-fo,
mo-mo ło-ło łło-łło oj!
A
a-łe-łi-ło-łu,
bo-bo bi-bo-bu,
łi-łi łi-ło-łu,
łu-łu-łu-łu łuuuuu!
Ssanie. Naprzemienne ssanie górnej i dolnej wargi z głośnym chłepta-
niem.
Parskanie
Cmokanie
Gwizdanie
3. Ćwiczenia szczęki
Objawem tremy jest zaciskanie mięśni żuchwy. Szczególnie dzieci mają
tendencję do mówienia bez otwierania ust, czyli bez opuszczania i unosze-
nia żuchwy. Objawem tremy czy zakłopotania jest również zbytnie wysuwa-
nie żuchwy do przodu lub skręcanie jej na boki.
Celem proponowanych ćwiczeń jest poprawienie układu żuchwy właści-
wego do artykulacji poszczególnych głosek, wyrobienie nawyku mówienia
z udziałem dolnej szczęki, usprawnienie jej motoryki ogólnej oraz wyelimi-
nowanie nadmiernego napinania mięśni.
Nowofundland. Szerokie kłapnięcia z lekkim i bardzo powolnym skrę-
caniem głowy w lewo i w prawo.
Kasownik. Przy zaciśniętych wargach lekkie wypychanie żuchwy do
przodu i jej cofanie. Po kilku pionowych kłapnięciach  powrót do pozycji
wyjściowej.
Leniwa rybka. Powolne otwieranie ust z jak najniższym opuszczaniem
żuchwy, następnie równie powolne ich zamykanie.
Ołowiana szczęka. Opuszczanie żuchwy na tempa ze stopniowaniem
szerokości rozwarcia ust.
Guma do żucia na niby. Wargi zaciśnięte. Żuchwa wykonuje rytmicz-
ne ruchy na boki, po czym, po kilku ruchach w pionie, wraca na swoje wła-
ściwe miejsce.
Śniadanko po ciemku. Kąciki warg cofnięte maksymalnie na boki.
Z lekką rezerwą trzeba zjeść to coś, otwierając przesadnie szeroko i zamy-
kając usta.
Wufu. Wymawianie zestawu sylab połączone z wykonywaniem drob-
nych i szybkich pionowych ruchów żuchwą. Zęby nie uderzają o siebie:
Ćwiczenia narządów mowy
28
Wu-wu-wu-wu-wu-wu,
fu-fu-fu-fu-fu-fu,
du-du-du-du-du-du,
łu-łu-łu-łu-łu-łu.
Nu-nu-nu-nu-nu-nu-nu,
ny-ny-ny-ny-ny-ny-ny,
dy-dy-dy-dy-dy-dy-dy.
Baaba. Nauczyciel podaje wyraz, uczeń dodaje samogłoskę a i  otwie-
rając usta na szerokość dwóch palców  wymawia (N = nauczyciel; U +
liczba = kolejny uczeń).
N: Baba.
U1: Ba-a-ba-a.
N: Mama.
U2: Ma-a-ma-a.
N: Tata.
U3: Ta-a-ta-a.
N: Gama.
U4: Ga-a-ma-a.
N: Mapa.
U5: Ma-a-pa-a.
N: Papa.
U6: Pa-a-pa-a.
N: Baza.
U7: Ba-a-za-a.
N: Zaspa.
U8: Za-a-spa-a.
N: Tama.
U9: Ta-a-ma-a.
N: Brama.
U10: Bra-a-ma-a.
N: Kawa.
U11: Ka-a-wa-a.
N: Trawa.
U12: Tra-a-wa-a.
N: Czapka.
U13: Cza-a-pka-a.
N: Mapka.
U14: Ma-a-pka-a.
N: Damka.
U15: Da-a-mka-a.
N: Mamka.
U16: Ma-a-mka-a.
Ćwiczenia narządów mowy
29
N: Klamka.
U17: Kla-a-mka-a.
N: Szklanka.
U18: Szkla-a-nka-a.
N: Taka była wyliczanka.
Wszyscy: Ta-a-ka-a by-y-ła-a wy-y-li-i-cza-a-nka-a.
Szyfr. Teraz można spróbować potraktować w podobny sposób dowol-
ny wierszyk zawierający różne samogłoski. Na przykład:
N: Każda mała dama dzisiaj&
U1: Ka-a-żda-a ma-a-ła-a da-a-ma-a dzi-i-sia-aj.
N: Ma trzy lale oraz misia.
U2: Ma-a trzy-y la-a-le-e o-o-ra-az mi-i-sia-a.
N: Kiedy lalki głowy bolą.
U3: Kie-e-dy-y la-a-lki-i gło-o-wy-y bo-o-lą-ą.
N: To dziewczynki misia wolą.
U4: To-o dzie-e-wczy-y-nki-i mi-i-sia-a wo-o-lą-ą.
N: Każdy strażak ma swój worek.
U5: Ka-a-żdy-y stra-a-ża-ak ma-a swó-ój wo-o-re-ek.
N: W nim sikawkę i toporek.
U6: W ni-im si-i-ka-a-wkę-ę [wymawiaj: fke-e] i-i to-o-po-o-re-ek.
N: Chełm ma oraz zapał duży.
U7: Che-ełm ma-a o-o-ra-az za-a-pa-ał du-u-ży-y.
N: Pożar zmyka, aż się kurzy!
U8: Po-o-ża-ar zmy-y-ka-a, a-aż się-ę [wymawiaj: sie-e] ku-u-rzy-y.
4. Ćwiczenia podniebienia miękkiego
Mówienie przez nos przy wymowie głosek ustnych to częsta wada wy-
mowy dziecięcej. Podniebienie miękkie nie przylega ciasno, tak jak powin-
no, do tylnej ściany jamy gardłowej.
Granicę między podniebieniem twardym a miękkim może wyczuć każde
dziecko językiem, cofając go od górnych zębów w stronę gardła. Poniższe
ćwiczenia pomogą uelastycznić podniebienie miękkie i uświadomić jego ro-
lę w wymowie głosek ustnych.
Dziwaczka ta kaczka. Energiczne wymawianie sylab i wyrazów:
Ki-ki-ki-ki ke-ke-ke-ke,
ky-ky-ky-ky gy-gy-gy-gy.
Gy-gy ky-ky gygy-kyky gygy-kyky,
gi-gi ki-ki gigi-kiki gigi-kiki,
ngy-ngy ngy-ngy ngyngy-ngyngy,
nki-nki nki-nki nkinki-nkinki,
Ćwiczenia narządów mowy
30
yg-gy yk-gy ygky-ygky ygky-ygky,
yk-gy yg-gy yggy-yggy ykgy-ykky.
Ako-ago, oko-ogo, ego-eko,
uko-ugo, iko-igo, yko-ygo.
Akka-agga, okka-ogga, ekka-egga,
ukka-ugga, ikka-igga, ykka-ygga.
Kongo-gongo-tengo-pengo,
ungu-unku-ynga-ynga,
uggu-uggu, engi-engi,
gigegagogogogugu!
Ky-gy ky-gy ky-gy ka-ka-ka.
Gy-ky gy-ky gy-ky ga-ga-ga.
Ka-ka-ka-ka-czka czka-czka-czka gę-gę-gę-gę gę-ga-czka-czka.
Ga-ga-ga-ga-cek cek-cek-cek wielkouch uch-uch-uch.
Go-go-go-go-la ka-ka Ka-lisz!
Ge-ge-ge-ge genialny ke-ke-ke-ke ke-eks keks!
Ko-ko-ko-ko-nik ga-ga-ga-ga Ga-rbusek.
Ku-ku-ku-ku kukurydza go-go-go-go towana.
Drugie śniadanko. Niedobre śniadanko, które jedliśmy w ćwiczeniu
Śniadanko po ciemku1, usadowiło się teraz na środku podniebienia. Trze-
ba wykonać dziesięć przełknięć przy zamkniętych ustach i przyciśniętym do
śniadanka języku, żeby ostatecznie pozbyć się potrawy.
Cukiereczek. Ssanie wyobrażonego cukierka, który  jak każda prawdzi-
wa mordoklejka  przylepił się na granicy podniebienia twardego i miękkiego.
Ziewanko
Chrapanko. Prawdziwego śpiocha można poznać po perfekcyjnie wy-
konanych pięciu chrapnięciach.
5. Ćwiczenia języka
W związku z tym, że dziecięcy język jest najczęściej nazbyt ruchliwy, nie
będziemy ćwiczyć jego mięśni. Dzięki jednak ruchom języka powstają pra-
wie wszystkie spółgłoski. Proponujemy więc zestaw takich ćwiczeń, które
pomogą uświadomić uczniowi celowość ruchów języka. Wszystkie ćwicze-
nia odbywają się bez wysuwania tego narządu z ust.
Tladla. Wymawianie głosek ze zwróceniem szczególnej uwagi na nieza-
ciskanie zębów  przestrzeń między górnymi a dolnymi zębami powinna po-
zwalać na swobodne wsunięcie języka między zęby; wolno i coraz szybciej:
T-d-n n-t d-t-n,
t-d-n-t t-d-n-t,
1
Ćwiczenie to znajdzie Czytelnik na s. 27.
Ćwiczenia narządów mowy
31
n-d-t-n n-d-t-n,
t-d-d-t d-t-t-d,
n-d-t-t-n-d n-d-t-t-n-d,
n-t-d-d-n-t n-t-d-d-n-t,
t-u t-o t-a t-e t-i,
d-i d-e d-a d-o d-u,
n-a n-u n-i n-o n-e,
dt-u dt-o dt-a dt-e dt-i,
ntd-i ntd-e ntd-a ntd-o ntd-u.
L-n l-n l-n l-n l-n,
ln-ln-ln-ln ln-ln-ln-ln,
ln-ln-ln-ln ln-ln-ln-ln,
lnl-lnl-lnl-lnl lnl-lnl-lnl-lnl,
lln-lln-lln-lln nnl-nnl-nnl-nnl,
l-i l-e l-a l-o l-u,
li-le-la-lo-lu la-lu-li-lo-le.
Tyty-pyty. Wymawianie szeptem:
Ty-ty-ty-ty ty-ty-ty-ty,
pyty-pyty-pyty-pyty,
ty-ty-ty-ty py-ty py-ty,
py-py-py-py ty-py ty-py,
czy-ty czy-ty czy-ty czy-ty,
ći2-ty ći-ty ći-ty ći-ty.
Py-ty-czy-ći-ky ky-ty-czy-py-ći,
pyty-czyty-kyty-ćity,
czy-czy-czy-czy czy-czy-czy-czy,
ći-ći-ći-ći ći-ći-ci-ci,
ky-ky-ky-ky ky-ky-ky-ky,
ky-czy-py-ći py-czy-ky-ći.
Tituti. Wymawianie szeptem:
Ti-tu ti-tu ti-tu ti-tu,
te-to te-to-te-to te-to,
ti-ka-tu ti-ka-tu,
ti-ka-tu ti-ka-tu,
tu-ka-ti tu-ka-ti,
tu-ka-ti tu-ka-ti.
Kakadu. Wymawianie pełnym głosem przy nieruchomej żuchwie:
Ka-ka-ka-ka ga-ga-ga-ga,
hda-hda-hda-hda nga-nga-nga-nga,
ki-ki-ki-ki gi-gi-gi-gi,
2
We wszystkich ćwiczeniach stosujemy uproszczony zapis fonetyczny.
Ćwiczenia narządów mowy
32
ku-ko-ka-ke-ki,
ki-ke-ka-ko-ku,
ku-ko-ka-ke-ki-ki-ke-ka-ko-ku.
Tede. Wymawianie głośne i bardzo szybkie:
Te-de te-de te-de te-de,
tede-tede-tede-tede,
de-te de-te de-te de-te,
dete dete dete dete.
Ny-ny ny-ny ny-ny ny-ny,
nyny-nyny-nyny-nyny,
ni-ni ni-ni ni-ni ni-ni,
nini-nini-nini-nini,
ni-ny ni-ny ni-ny ni-ny,
ny-ni ny-ni ny-ni ny-ni,
nyni-nyni-nyni-nyni,
niny-niny-niny-niny.
Prybry. Wymawianie głosek naśladujących odgłosy różnych mechaniz-
mów:
Pr-pr-pr prrrrrrrrrrrrrr!
Br-br-br brrrrrrrrrrrrrr!
Tr-tr-tr trrrrrrrrrrrrrrrrr!
Dr-dr-dr drrrrrrrrrrrrrr!
Kr-kr-kr krrrrrrrrrrrrrr!
Gr-gr-gr grrrrrrrrrrrrrr!
Hr-hr-hr hrrrrrrrrrrrrrr!
Mr-mr-mr mrrrrrrrrrrr!
Fr-fr-fr frrrrrrrrrrrrrrrr!
Wr-wr-wr wrrrrrrrrrrr!
Śr-śr-śr śrrrrrrrrrrrrrrr!
y
r-z
r-z
r z
rrrrrrrrrrrrrr!
Sr-sr-sr srrrrrrrrrrrrrrr!
Zr-zr-zr zrrrrrrrrrrrrrr!
Szr-szr-szr szrrrrrrrrr!
Żr-żr-żr żrrrrrrrrrrrrrr!
Żuzizo. Wymawianie podanych zestawów sylab od szeptu do krzyku;
bardzo wolno i bardzo szybko:
Ti-te-ta-to-tu,
di-de-da-do-du,
ni3-ne-na-no-nu,
3
Wymowa: n-i, nie: ńi.
Ćwiczenia narządów mowy
33
ci4-ce-ca-co-cu,
ri-re-ra-ro-ru,
li-le-la-lo-lu,
czi-cze-cza-czo-czu,
si5-se-sa-so-su,
szi-sze-sza-szo-szu,
dzi6-dze-dza-dzo-dzu,
dżi-dże7-dża-dżo-dżu,
żi-że-ża-żo-żu.
Ża-żu-żi-żo-że,
dża-dżu-dżi-dżo-dże,
dza-dzu-dzi-dzo-dze,
sza-szu-szi-szo-sze,
sa-su-si-so-se,
cza-czu-czi-czo-cze,
la-lu-li-lo-le,
ra-ru-ri-ro-re,
ca-cu-ci-co-ce,
na-nu-ni-no-ne,
da-du-di-do-de,
ta-tu-ti-to-te.
Elel. Wymawianie wyrazów z mocnym dociskaniem języka do górnych
przednich dziąseł przy spółgłosce l:
Lila, lepka, lepi, flaki,
lupka, leje, licz ślimaki.
Liczykrupa, lecz Litwinka,
laska, linka, leci ślinka.
Lalka, mleko, lelek, Lola,
lampka, lustro, luz, fasola,
listek, luzak, Elka, lipa,
malarz, figlarz, falsyfikat.
Erra-erra. Wymawianie wyrazów z przesadnym naciskiem na r:
Taras, ser, reszta, ambaras,
troje ryczy akurat naraz.
Humor, gwar, deser, dwór,
kandelabr, sznur, szur rur.
Rabarbar, rana, rudy, bróg,
rachunek, ranka, reda, róg.
4
Wymowa: c-i, nie: ći.
5
Wymowa: s-i, nie: śi.
6
Wymowa: dz-i, nie: dz
i.
7
Wymowa: dż, jak w wyrazie: dżokej, nie: d-ż, jak w wyrazie: drzewo.
Ćwiczenia narządów mowy
34
Karramba  zaraz opatrunek,
sanitariusz! Na ratunek!
Gimnastyka języka. Na tempa ustalone przez nauczyciela dziecko
podwija język, dotykając wędzidełka, po czym wywija go do góry, dotykając
końcem podniebienia miękkiego.
Dzwon. Usta szeroko otwarte. Język  pośrodku ust, niewysunięty na
zewnątrz. Na hasło: dzwon! uczeń dotyka na przemian lewego i prawego
kącika warg, poruszając językiem w płaszczyz
nie poziomej.
Raz, dwa, trzy. Czubkiem języka ustala się trzy punkty jego styku:
pierwszy na środku między górnymi siekaczami; drugi  na dziąsłach u na-
sady tych siekaczy; trzeci  na środku podniebienia twardego. Nauczyciel
klaskaniem lub słownie ustala tempo dotykania tych punktów.
Akordeonik. Przy zamkniętych ustach język dotyka na przemian zębów
górnych i dolnych od ich wewnętrznej strony, posuwając się od siekaczy ku
zębom trzonowym.
Połykanie języka. Cofanie języka w płaszczyz
nie poziomej w głąb ja-
my ustnej bez jego wysklepiania w części środkowej.
A
askotanie dziąseł. Usta zamknięte, zęby lekko zaciśnięte. Koniec ję-
zyka, posuwając się ruchem kolistym, ociera się lekko o przednie górne
i dolne dziąsła. Po czym język ruchami w prawo i w lewo w płaszczyz
nie po-
ziomej łaskocze najpierw przednie górne, a potem przednie dolne dziąsła.
A
askotanie podniebienia. Delikatne dotykanie podniebienia końcem
języka, posuwające się od jego przedniej, pofałdowanej części ku podniebie-
niu miękkiemu.
Oblizywanie. Usta otwarte jak do wymowy samogłoski o, język oblizu-
je wargi kolistym ruchem od ich strony wewnętrznej. W trakcie oblizywania
usta stopniowo otwierają się coraz szerzej.
Grymasy. Środkowa, wybrzuszona część języka przywiera mocno do
podniebienia twardego. Na tempa żuchwa opada coraz niżej, a potem pod-
nosi się ku górze, podczas gdy grzbiet języka przywiera do podniebienia.
Leniwiec. Usta otwarte jak do wymowy samogłoski a. Język bardzo po-
woli unosi się cały ku górze i opada.
Bunt. Zaciśnięte usta ułożone jak do wymowy spółgłoski ł; język, napie-
rając na nie, próbuje się wydostać na zewnątrz, wargi się zaciskają, aby za-
trzymać narząd wewnątrz ust.
Taniec języka. Usta zamknięte. Koniec języka dotyka na przemian
ostatnich zębów trzonowych: lewa strona górnej szczęki, prawa strona żu-
chwy, lewa strona żuchwy, prawa strona górnej szczęki itd.
Spacerek. Język przywiera bokami do górnych zębów i dziąseł, usta
lekko uchylone. Koniec języka wężowym ruchem dotyka na przemian gór-
nych i dolnych siekaczy, a następnie dziąseł.
Ostrzałka. Usta zamknięte, zęby lekko rozwarte. Koniec języka pocie-
ra na przemian o wewnętrzne krawędzie dolnych i górnych siekaczy.
Ćwiczenia narządów mowy
35
6. Higiena głosu
Naturalną cechą dziecka jest skłonność do nadmiernego hałasowania.
Jeżeli dzieje się to spontanicznie  najczęściej nie wyrządza narządom mo-
wy żadnej krzywdy.
Nauczyciel powinien jednak rozgraniczyć to, co jest naturalnym reago-
waniem dziecka na bodz
ce zewnętrzne, od tego, co w ramach ćwiczeń czy
recytacji daje dziecku do mówienia. Może się bowiem zdarzyć, że wymaga-
nia nauczyciela przerastają możliwości aparatu mowy dziecka, wyrządzając
mu więcej szkody niż przynosząc pożytku.
Oprócz odpowiedniego układu narządów artykulacyjnych w procesie wy-
mawiania głosek ważne jest zapewnienie dzieciom odpowiedniej postawy
całego ciała. Ćwiczenia narządów mowy odbywają się na stojąco. Sylwetka
dziecka powinna być wyprostowana, brzuch lekko wciągnięty. Głowa lekko
uniesiona, tak żeby dziecko mogło opuścić żuchwę na szerokość włożone-
go do ust kciuka (jeden cal), bez poruszania nią. Teraz wydobywany dz
więk
może być wysyłany swobodnie, a ciało  wykonywać dowolny ruch bez do-
datkowej mobilizacji wszystkich mięśni.
Przed przystąpieniem do ćwiczeń w wymowie głosek należy przeprowa-
dzić rozgrzewkę, składającą się z następujących faz:
Kłapanie żuchwą. Kilkanaście razy otworzyć i zamknąć usta.
Ziewanie. Kilka razy ziewnąć, zwracając szczególną uwagę na unosze-
nie podniebienia miękkiego i otwieranie gardła.
Cmokanie. Ułożyć wargi w ryjek, oprzeć koniec języka na dolnych dzią-
słach, wargi wywinąć do góry, dotykając górną wargą nosa.
Stukanie w zęby. Usta otworzyć jak do wymowy a, końcem języka
stuknąć kilkanaście razy w dolne zęby.
Kocia muzyka. Wymawiać przy zamkniętych ustach:
Mmmmmmmmmmmmmm!
Nnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnn!
Mnmnmnmnmnmnmnmnmn!
Kurczę pieczone. Kilkakrotnie wymawiać, dziwiąc się przy tym prze-
sadnie:
Nie do wiary!
O matko ty moja!
Czy to możliwe?!
O, jejku!
Coś podobnego!
Kurczę pieczone!
I tak dalej.
Bimbam. Powtarzać kilkanaście razy cicho i coraz głośniej:
Bim-bam-bom, bim-bam-bom,
Ćwiczenia narządów mowy
36
bim-bim-bim, bom-bom-bom,
bum-bum-bum, bam-bam-bam.
Dziecko powinno unikać mówienia:
1) nienaturalną barwą głosu,
2) na innej niż naturalna wysokości,
3) na ściśniętym gardle,
4) przez nos,
5) tak zwanym aktorskim, czyli głośnym szeptem,
6) w zbyt zimnych pomieszczeniach,
7) w zbyt suchych pomieszczeniach,
8) w zakurzonych lub zadymionych (np. maszynami do dymu) salach,
9) krzykliwego,
10) zbyt długich zdań,
11) bez przerw, robionych co kilka minut,
12) na mrozie lub w upale,
13) podczas intensywnego ruchu lub biegu.
Ćwiczenia wymowy należy przerwać, gdy dziecko:
1) ma zmienioną barwę głosu,
2) zaczyna mówić na innej wysokości głosu,
3) zaczyna mieć chrypkę,
4) zaczyna chrząkać i przełykać ślinę,
5) wierci się i kręci, nie mogąc ustać w miejscu,
6) mówi z wysiłkiem lub zniechęceniem,
7) ma sucho w ustach,
8) zaczyna mówić przez nos,
9) ma tendencję do zaciskania zębów,
10) mówi na ściśniętym gardle.