mózg
2a
Sztuka
PIOTR MARKIEWICZ,
tworzenia
PIOTR PRZYBYSZ
Co jest z
ródłem geniuszu artystycznego? Talent
rzedstawiciele takich dyscyplin,
jak okulistyka, neuropsycholo-
i świadoma praca? A może wady wzroku, choroby umysłu
gia czy psychiatria coraz częś-
i ograniczenia psychiczne, które dotykają artystów? Czy
pciej interesują się wpływem,
jaki na proces twórczy wywierają niektóre
wybór tematyki lub kolorystyki dzieła może zależeć od
choroby. SÄ… one bowiem  oknem , przez
przebytego urazu mózgu? Czy znając szczegóły z życia
które lepiej widać, czym jest twórczość
i geniusz ludzki. Wprawdzie nikt nie twier-
Vincenta van Gogha  wiedząc m.in., że cierpiał na
dzi, że istota kreatywności człowieka tkwi
omamy i został zamknięty w szpitalu dla obłąkanych  nie
w symptomach chorobowych, lecz przyj-
rzenie siÄ™ dysfunkcjom i niedomaganiom
powinniśmy zapytać o wpływ choroby na jego obrazy?
organizmu, rzuca wiele światła na normal-
ne procesy i zachowania obserwowane
46 pażdziernik 2007
mózg
Choroba czy styl?
O tym, że pierwsza z wymienionych
metod jest zawodna i wymaga ostrożności,
pokazuje przykład Dominikosa Theotoko-
poulosa, XVI-wiecznego malarza, powszech-
nie znanego jako El Greco. Przeszedł on do
historii sztuki jako autor obrazów z charak-
terystycznymi wydłużonymi postaciami.
Malowane przez El Greco postacie Chry-
stusa, świętych czy kardynałów są nienatu-
ralnie rozciągnięte w pionie i tym samym
bardzo intrygujące. Czy to wynik świado-
mych zabiegów artysty, czy też może efekt
choroby oczu, na którą cierpiał? Na począt-
ku XX wieku jeden z francuskich lekarzy
zasugerował, że przyczyną pojawienia się
wydłużonych postaci na obrazach El Greco
(rys. 1) był jego astygmatyzm  wada wzro-
ku spowodowana zaburzeniem sferyczności
(kulistości) oka. Przez tę deformację docho-
dzi do zniekształcenia obrazu padającego na
siatkówkę i  jak głosiła hipoteza  wsku-
tek tego może on zostać wydłużony. Czyż-
by więc tajemnica wydłużonych postaci na
obrazach El Greco tkwiła w wadzie wzroku,
przez co widział i malował świat inaczej?
2b
Wyjaśnienie to, dość chwytliwe, uznano
2a. Claude Monet, Staw z liliami wodnymi (1897, The Art Museum Princeton University, Princeton).
2b. Claude Monet, Mostek japoński (prawdopodobnie 1918-24, The Minneapolis Institute of Arts,
po pewnym czasie za błędne. Neuropsy-
Minneapolis).
cholog Vilayanur Ramachandran zauwa-
2c. Claude Monet, Poranek (1920-1926, Musee de l Orangerie, Paryż)
żył, że teza o wpływie astygmatyzmu na
malowanie rozciągniętych w pionie postaci
jest fizjologicznie absurdalna:  jeśli byłaby
ona prawdziwa, to wszyscy musielibyśmy
rysować świat do góry nogami, ze wzglę-
du na fakt, że nasze obrazy siatkówkowe są
odwrócone . Dodatkowo, psycholog Stuart
Anstis przeprowadził eksperyment, w któ-
rym po założeniu specjalnych okularów
cylindrycznych normalne osoby widziały
świat podobnie jak mógł go widzieć  astyg-
matyk El Greco . Badacz chciał sprawdzić,
2c
czy takie osoby będą rysowały napotkane
w otoczeniu przedmioty jako wydłużone.
w twórczości artystycznej. W szczególno- jako wskazówki do poszukiwania na obra- Okazało się, że mimo sztucznie wytwo-
ści określenie związku uszkodzeń mózgo- zach przejawów pogarszającego się wzroku, rzonego u nich astygmatyzmu  po zaad-
wia i zachowań twórczych może dopro- urazów psychicznych czy uszkodzeń móz- aptowaniu się oka do nowej sytuacji  ich
wadzić do odkrycia zasad funkcjonowania gu. W ramach tej metody tylko w ostat- rysunki miały normalne proporcje i nie
 umysłu twórczego . nich latach próbowano interpretować były wydłużone.  To sprawa ekspresji arty-
Jak jednak badać wpływ ludzkiej cho- dzieła El Greco, Moneta, Degasa i wielu sty, a nie symptomów choroby wzrokowej
roby na twórczość? Po pierwsze, moż- innych jako noszące ślady ich chorób.  kończy swój artykuł Anstis.
na wyjść od analizy samych dzieł, np. Wreszcie, po trzecie, można rejestro- Przykład powyższy pokazuje wyraz
nie,
w zakresie szczegółów kompozycji obrazu wać na bieżąco przebieg choroby, testować jak zawodna jest metoda wnioskowania
i  poszlakowo wnioskować np. o ułom- w sposób eksperymentalny utratę przez o wadach układu optycznego czy percepcyj-
nościach wzroku artysty. Na określenie osoby pewnych umiejętności twórczych nego artysty na podstawie analizy samego
tego typu badania zaproponowano nawet oraz pojawienie się nowych upodobań obrazu. Bez dalszych, choćby szczątkowych,
termin:  diagnozowanie płótna (ang. diag- i skłonności stylistycznych, które wcześ- klinicznych danych takie rozumowania są
nosing the canvas). niej nie występowały. To ostatnie podejście często zwykłymi spekulacjami. Dodatko-
Po drugie, można oprzeć się na rozpro- wydaje się najbardziej obiecujące i wia- wo, dzięki prześwietleniu płócien El Gre-
szonych z
ródłach  dziennikach i listach rygodne, choć  co zrozumiałe  w bada- ca promieniami rentgena, odkryto, że pod
artysty, kronikach medycznych i innych niach takich brać mogą udział artyści żyją- warstwą farby znajduje się warstwa szkicu
dokumentach z epoki  i wykorzystać je cy współcześnie. z normalnymi, niewydłużonymi postaciami.
paz
dziernik 2007 47
mózg
5a 5b
7
7. Willem de Koonig Bez tytułu (1984, Willem de
5c 5d
Kooning Foundation, Nowy Jork).
5. Nieuwaga połowiczna w sztuce. Wskutek lezji
prawopółkulowej Anton Räderscheidt przejawiaÅ‚
nieuwagę połowiczną po stronie lewej. Jego auto-
portrety ujawniajÄ… proces dochodzenia do normy
 od zupełnego braku detali po stronie lewej (a),
przez parcjalne braki detali (b) i przesunięcie kom-
pozycji na prawÄ… stronÄ™ (c).
y
ródło: www-psych.stanford.edu/~lera/psych115s
/notes/lecture15/figures.html.
1
4. Przykłady specyficznych ekspresji artystycznych
u osób po uszkodzeniach mózgowia.
1 El Greco (Dominiko Theotokopulos), Swięty
y
ródło: (a, b) Chatterjee A. (2004), The neuropsychology
Andrzej i święty Franciszek (1587-97, Museo del
4a 4b
of visual artistic production. Neuropsychologia 42, 1579.
Prado, Madryt).
Wydłużone postacie świętych na obrazach trował się w tym okresie na malowaniu 46 lat zapadł na tajemniczą ciężką chorobę,
El Greca, to zapewne  artystyczny chwyt , natury, głównie lilii wodnych, podgląda- w wyniku której utracił częściowo wzrok
którym świadomie się posłużył, aby sil- nych w swoim pełnym kwiatów ogrodzie (odzyskał go póz
niej) oraz całkowicie słuch
niej pobudzić uwagę, emocje i wyobraz
nię w Giverny. W obrazach Moneta namalowa- (tego nie odzyskał już nigdy). Dodatkowo
widza wpatrującego się w obraz. nych podczas choroby widać coraz większe cierpiał na silne bóle głowy i szum w uszach,
odchodzenie od posługiwania się konturem częściowy paraliż, dezorientację, a jego
i szczegółem, rozmazanie granic przed- stan emocjonalny uległ pogorszeniu. Cha-
Lilie Moneta miotów oraz charakterystyczną dominację rakterystycznej przemianie uległy też jego
Analiza obrazu wsparta dokumentacją barw żółtej, czerwonej i brązowej (rys. 2b; obrazy  zaczęły w nich dominować ciem-
na temat postępującej choroby bądz
prze- por. z 2a). Według współczesnych bada- ne barwy, drastyczna tematyka, atmosfera
bytej operacji może jednak przyczynić się czy  Jamesa Ravina z Toledo oraz Micha- niepokoju i pesymizmu. Pod koniec życia
do postawienia ciekawej hipotezy na temat ela Marmora z Uniwersytetu Stanforda  Goya stworzył jedną z najbardziej znanych
związku choroby i twórczości. Tak jest nie jest to jednak efekt świadomej decyzji serii, tzw. czarne malowidła, które przed-
w przypadku niektórych obrazów impresjo- artystycznej, ale wpływ choroby. Zmętnie- stawiają m.in. Saturna pożerającego włas-
nisty Claude a Moneta. Szczególne zacieka- nie soczewki oka występujące w przypadku ne dzieci, stare kobiety z trupimi twarzami,
wienie budzą jego póz
ne prace, w których katarakty prowadzi wprost do utraty ostroś- procesje przerażających, zdeformowanych
zauważa się zmianę stylu malowania na bar- ci widzenia oraz wyblaknięcia kolorów. sylwetek (rys. 3).
dziej abstrakcyjny. Istnieją jednak powody Efektem tego był również, w przypadku Pierwotnie zmianę tematyki i stylistyki
by sądzić, że ów zwrot w malarstwie był Moneta, zanik postrzegania kolorów zielo- jego obrazów próbowano wyjaśniać m.in.
wynikiem nie tyle świadomej decyzji arty- nego i niebieskiego, a zamiast tego  widze- historycznymi i politycznymi zawierucha-
sty, co raczej postępującego niedowidzenia nie w tonacji żółto-brązowej. Co ciekawe, mi, jakich artysta był świadkiem (inkwi-
spowodowanego zaćmą (kataraktą). Czyż- po operacji usunięcia zaćmy z jednego oka, zycja, wojny). Obecnie badacze rozważają
by to choroba wymusiła estetyczną rewolu- Monet odzyskał częściowo zdolność widze- hipotezę, że być może wpływ na nie miała
cję w jego malarstwie? nia kolorów zielonego i niebieskiego, co od tajemnicza choroba. Niestety, nie są zgodni
Wszystko za tym przemawia. Zapi- razu odbiło się na kolorystyce malowanych co to za choroba  wymienia się m.in. udar
ski artysty oraz archiwalna dokumentacja wtedy przez niego obrazów (por. rys. 2c). mózgu, chorobę weneryczną, malarię, ale
lekarska wskazują, że od 1908 roku Monet z braku wiarygodnych z
ródeł są to jedynie
skarżył się na kłopoty za wzrokiem. W roku spekulacje.
1912 u 72-letniego Moneta zdiagnozowa- Mroczne malowidła Goi Póz
ne obrazy Moneta i Goi to twardy
no obuoczną kataraktę; z jednego oka usu- W podobny sposób próbuje się wyjaśnić, orzech do zgryzienia dla tradycyjnej teorii
nięto mu ją operacyjnie na trzy lata przed dlaczego styl malowania zmienił inny wielki sztuki, gdyż pokazują, że w procesie twór-
śmiercią, w roku 1923. Artysta koncen- malarz  Francisco Goya. Artysta w wieku czym mają swój udział takie czynniki bio-
48 pażdziernik 2007
mózg
logiczne, jak proces starzenia siÄ™ i towarzy-
szące temu choroby, które pozostają poza
indywidualnÄ… kontrolÄ….
Sztuka z uszkodzeń
Szczególnie interesujące są obserwacje
związków twórczości artystycznej z dys-
funkcją mózgowia. Takie dysfunkcje mogą
selektywnie zaburzać procesy percepcji,
pamięci, emocji i koordynacji motorycznej.
Nic dziwnego zatem, że gdy występują dys-
funkcje, przekaz artystyczny ulega zmianie.
Przy czym mogą to być zmiany zupełnie
nieoczekiwane: np. deficyty przetwarzania
percepcyjnego mogą zostać zrekompenso-
3
wane silniejszym emocjonalnym wyrazem.
3. Francisco Goya, Dwie jedzÄ…ce kobiety (1821-23, Museo del Prado, Madryt).
Jako przykład można podać przypadek
malarki Lorin Hughes po uszkodzeniach tego wylewu wykryto również u malarzy jednego z najbardziej znanych przedstawi-
prawej półkuli mózgu. Portret w wykona- Otto Dixa i Lovisa Corintha oraz reżysera cieli nurtu abstrakcyjnego ekspresjonizmu.
niu artystki pochodzi sprzed uszkodzenia Frederico Felliniego). Po ciężkim wylewie, W poruszającej serii autoportretów Uter-
(rys. 4a), natomiast kolejne dzieło (rys. 4b) który uszkodził jego prawą korę ciemie- mohlena wyraz
nie widać zmiany w techni-
zostało wykonane po uszkodzeniu móz- niową, przejawiał on objawy lewostronnej ce malarskiej wywołane prawdopodobnie
gowia. Widoczne są trudności w zakresie nieuwagi połowicznej. Interesującym świa- przez chorobę: dezorganizację przestrzen-
organizacji przestrzennej twarzy naszkico- dectwem choroby Räderscheidta i stop- nego ukÅ‚adu twarzy, utratÄ™ gÅ‚Ä™bi, coraz
wanej postaci, charakterystyczne dla uszko- niowego ustępowania jej symptomów jest większą prostotę środków wyrazu (rys. 6a-
dzeń prawej półkuli. W miejsce regularno- seria autoportretów wykonana kilka i kilka- c). Ponadto wielu krytyków sztuki i lekarzy
ści przestrzennych pojawia się jednak silna naście miesięcy po wylewie (rys. 5). zwraca uwagę, że niektóre z autoportretów
ekspresja emocjonalna, co zresztą wychwa- są wyrazem samoświadomości patologicz-
lali krytycy. Możemy przypuszczać, że nych zmian zachodzących w nim samym
w tym przypadku wyobraz
nia artystki zre- Alzheimer na płótnie i swoistym zapisem determinacji arty-
kompensowała deficyt polegający na zani- Szczególny przypadek wpływu stanów sty wobec choroby na jedynym dostęp-
ku umiejętności opisywania stosunków patologicznych mózgu na sztukę obser- nym mu polu  w sztuce (rys. 6d). Styli-
przestrzennych. wuje się u artystów, u których wykryto styczne i formalne zmiany spowodowane
Zmiany artystycznej ekspresji pod wpły- postępującą chorobę neurodegeneracyj- przez chorobę są mniej wyraz
nie w malar-
wem uszkodzeń mózgowia opisywano ną i której niszczące skutki znalazły odbi- stwie Willema de Kooniga, choć i tu widać
również m.in. w odniesieniu do nieuwa- cie w kolejnych etapach ich twórczości. postępującą prostotę środków wyrazu:
gi połowicznej  syndromu polegające- Postępujące schorzenia układu nerwowego w okresie prawdopodobnie obejmującym
go na niedostrzeganiu tej części zewnętrz- prowadzą do otępienia, czyli stopniowe- już chorobę malarz zaczął używać białego
nej przestrzeni lub własnego ciała, która go całkowitego rozpadu sfery poznawczej, tła, zasadniczo ograniczył paletę barw do
jest położona przeciwstronnie względem emocjonalnej, a także osobowości człowie- kolorów podstawowych, dominują krzy-
uszkodzenia mózgu. Przykładowo, pacjen- ka. Różnorodność objawów i sposobów ich we, powtarzające się linie (rys. 7). Nato-
ci z prawostronnym uszkodzeniem pła- odzwierciedlania w twórczości artystycz- miast obrazy z okresu ostatnich ośmiu lat
ta ciemieniowego  zaniedbują  pomijają nej wiąże się z rodzajem choroby będącej przed śmiercią artysty (w 1997) nie były
 bodz
ce pojawiające się po ich lewej stro- przyczyną otępienia. Przykładem może wystawiane za jego życia, gdyż nie był
nie. Przypadek ten dotknął niemieckiego być tu otępienie typu alzheimerowskiego, w stanie ich ukończyć.
malarza Antona Räderscheidta (sympto- które zdiagnozowano u malarza Williama Swoje odzwierciedlenie w sztuce majÄ…
my nieuwagi połowicznej wskutek przeby- Utermohlena oraz Willema de Kooniga  również zmiany w psychice osób cierpią-
cych na otępienie czołowo-skroniowe,
a przejawiają się szczególnie w postaci nie-
typowej ekspresji. Karykatury wykonane
przez jednego z pacjentów po zachorowaniu
(rys. 8a) stały się mniej realistyczne i mniej
empatyczne niż karykatury z okresu przed-
chorobowego (rys. 8b). Prawdopodob-
nie dysfunkcje płata czołowego, który to
obszar jest odpowiedzialny m.in. za moni-
6a 6b 6c 6d
torowanie sygnałów z systemów percepcji
6. Seria autoportretów Williama Utermohlena chorego na Alzheimera. Poszczególne autoportety pochodza
oraz kontrolę zachowań społecznych, spo-
z różnych lat i odzwierciedlają coraz większe nasilenie choroby: (a) 1996, (b) 1997, (c) 2000, (d) 2000.
wodowały wyzwolenie nieco nierealistycz-
Żródło: S. Crutch et al. (2001), Some workmen can blade their tools:
artistic change in an individual with Alzheimer s disease. Lancet 357, s. 2131.
nej i aspołecznej wyobraz
ni artysty.
paz
dziernik 2007 49
mózg
I ty możesz zostać sawantem
Sawanci nie dysponują jakimiś nadzwyczajnymi biologicznymi predyspozy- przefiltrowanej pojęciowo informacji przechowywanej w pamięci wzrokowej,
cjami, potrafią jedynie korzystać z danych, do których normalne osoby mają podobnie jak to ma miejsce u osób z zespołem sawanta.
zablokowany dostęp. Czy jest możliwe odblokowanie tego dostępu? Tak, ale Druga możliwość polega na wytworzeniu w warunkach eksperymentalnych
nie w naturalnych warunkach. u zdrowych osób stanu, który można chyba nazwać  sztucznym sawantem .
Po pierwsze, dotyczy to osób przejawiających obja- Wspomniany Allan Snyder,
2
Efektem braku funkcji kontrolnej wobec prawej
wy demencji semantycznej (jest to wariant otępienia w artykułach opublikowa-
półkuli może być wyzwolenie twórczych
czołowo-skroniowego), związanej z uszkodzeniem nych w  Journal of Integra-
umiejętności.
przednich części lewego płata skroniowego. Część tive Neuroscience i  Per-
chorych z taką demencją przejawia nagle niezwykłe ception opisuje badania, jakie przeprowadził ze
zdolności malarskie, chociaż wcześniej nigdy nie skła- współpracownikami na Uniwersytecie w Sydney.
niały się do malowania. Zna- Ich celem było czasowe zahamowanie u zdrowych
ny jest przypadek 60-letniego osób aktywności przedniej części lewego płata
mężczyzny, z zawodu biznes- 2 skroniowego za pomocą
U pacjentów z zespołem
mena, u którego stwierdzo- niskoczęstotliwościowej
Sawanta oraz niektórych
no uszkodzenie przednich chorych z objawami demencji powtarzalnej przezczasz-
Efektem braku funkcji kontrolnej
semantycznej stwierdzono
obszarów płata skroniowego kowej stymulacji mag-
względem kory wzrokowej może
uszkodzenia przedniej części 1
być wgląd w szczegóły i detale
lewej półkuli mózgu. Zaczął netycznej (rTMS), a więc
lewego płata skroniowego (1).
obrazowanego przedmiotu.
on malować, choć nigdy wytworzenie w ich móz-
Obszar ten nie pełni wtedy
funkcji kontrolno-hamujÄ…cej
wcześniej nie interesował się gu stanu, który, jak się zakłada, cechuje sawan-
względem prawej półkuli (2) oraz
sztuką. Jego obrazy z czasem tów. Osoby takie miały następnie wykonywać
obszarów odpowiedzialnych za
stawały się coraz bardziej pre- zadania obliczeniowe, rysunkowe i polegające na
widzenie niskiego poziomu (3).
cyzyjne i nastawione na odda- korekcie tekstu. Chciano w ten sposób sprawdzić,
wanie drobnych szczegółów. Bruce L. Miller z Uniwer- czy badani mają dostęp do niskich etapów prze-
sytetu Los Angeles, który badał ten i inne przypadki, uważa (tak jak australijski twarzania informacji wzrokowej. Mimo trudności z interpretacją wyników
psycholog z Allan Synder), że wyzwolenie twórczych uzdolnień wynika z tego,  w szczególności w zakresie oceny zadań rysunkowych, jakie wykonywali
że uszkodzona przednia część kory skroniowej nie sprawuje funkcji kontrol- badani  wydaje się, że poddani działaniu rTMS uzyskali dostęp do niskich
nej nad prawą półkulą i korą wzrokową. Według hipotezy lansowanej przez warstw przetwarzania wzrokowego, a zatem doświadczyli namiastki stanu
badaczy, daje to niektórym osobom z otępieniem bezpośredni dostęp do nie- umysłowego, który jest charakterystyczny dla ludzi z zespołem sawanta.
Przypadek geniusza-idioty zachowaniu proporcji  rysować zwierzęta, miocie ma postać  fotograficznego szkicu
Czy studiowanie przypadków patolo- np. konia z jez
dz
cem na grzbiecie (rys. 9). otrzymanego jako zbiór punktów, krawę-
gicznych może dać coś więcej niż tylko Jak zauważyli krytycy, jej rysunki bardziej dzi, miejsc przejścia między bielą a czernią,
nowe spojrzenie na twórczość artystów przypominają szkice Leonarda da Vinci który topograficznie jest analogiczny do
dotkniętych chorobą? Czy np. dzięki bada- niż dziecięce rysunki z tego samego wieku obrazu na siatkówce oka. W drugim etapie
niom nad niektórymi chorobami i defi- rozwojowego. Równie znany jest przykład dochodzi do kategoryzacji takiego wstęp-
cytami poznawczymi uda się poznać tro- Stephena Wiltshire a, chłopca ze stwier- nego obrazu, nadania mu językowej ety-
chę lepiej przebieg  normalnego procesu dzonym autyzmem, który potrafił z pamię- kiety, co jest równoznaczne ze świadomym
twórczego? Nadzieję na to mają badacze ci narysować  z fotograficznymi detalami rozpoznaniem obrazowanego przedmiotu.
zajmujący się przypadkami zespołu sawan-  widok Londynu, obserwując go wcześ- Normalne osoby po tym, jak spostrzegą
ta (idiom ang.: idiot savant). Sawanci, to niej zaledwie przez pół godziny z helikop- jakiś przedmiot, poddają go kategoryzacji,
osoby o znacznym poziomie upośledzenia tera. Dodajmy przy tym, że żaden  nor- w wyniku której widzą nie rzecz złożo-
umysłowego, wykazujące równocześnie malny artysta nie zdołałby tego dokonać ną ze szczegółów, ale rzecz przetworzoną
niezwykłe umiejętności w jakiejś wąskiej z równą dbałością o szczegóły. pojęciowo i pojmowaną jako całość. Dzieci
dziedzinie, np. arytmetyce, tzw. oblicze- Jak to możliwe? Jedno z wyjaśnień tego autystyczne widzą więcej, bo mają dostęp
niach kalendarzowych, muzyce czy rysun- niezwykłego fenomenu zaproponował do wczesnych etapów procesu widzenia 
ku. Najlepiej poznane są przypadki zespo- australijski psycholog Allan Snyder. Pro- widzą rzecz jako złożoną z detali  a zablo-
łu sawanta u dzieci chorych na autyzm. ces widzenia ma co najmniej dwa etapy: kowana jest ich umiejętność pojęciowej
Podobnie jak główny bohater filmu  Rain najpierw informacja o widzianym przed- i kojarzeniowej analizy. Podczas rysowania
Man , takie dzieci przejawiają niezwykłe
8. Przykłady specyficznych ekspresji artystycznych u osoby chorej na otępienie czołowo skroniowe
zdolności, np. pięknie rysują, przy znacz-
y
ródło: (a, b) Mendez M.F. (2004), Dementia as a window to the neurology of art. Medical Hypotheses 63, s. 3.
nym opóz
nieniu rozwojowym. Co wiÄ™-
cej, inaczej niż  normalni artyści, którzy
dochodzÄ… do mistrzostwa przez lata mozol-
nej pracy, sawanci robiÄ… to wszystko spon-
tanicznie i bez wcześniejszego treningu.
Jednym z bardziej znanych przykładów
dzieci-sawantów jest dziewczynka o imie-
niu Nadia. Jako 3, 5-latka, mimo stwier-
dzonego u niej autyzmu, potrafiła  ze
zdumiewajÄ…cym artystycznym kunsztem,
8a 8b
zgodnie z zasadami perspektywy i przy
50 pażdziernik 2007
mózg
z pamięci tego, co widziały przed chwilą,
majÄ… one jak gdyby  przed oczami przed-
miot dany w najdrobniejszych szczegó-
Å‚ach i dlatego ich prace sÄ… tak skupione na
odtwarzaniu tego, co widziane, tak bogate
w szczegóły i tak mało zinterpretowane.
Jak wyjść z siebie i stanąć obok
Doznanie przebywania poza własnym ciałem (ang.
out-of-body experience, OBE) to jedno z najbardziej
Zwolniony hamulec
 popularnych zjawisk w parapsychologii. Niektórzy
U podstaw niezwykłych zdolności arty-
traktują je jako koronny dowód na fizyczną odręb-
ność ciała i psychiki. Od wielu lat ten fenomen pró-
stycznych dzieci dotkniętych zespołem
buje wyjaśnić i opisać  ale nie z punktu widzenia
sawanta tkwiÄ… prawdopodobnie sprawne
parapsychologii  profesor Olaf Blanke z Lozanny.
obszary w prawej półkuli mózgu i jedno-
Kilka lat temu rozgłos zdobył eksperyment, w któ-
cześnie mniej sprawne inne obszary, głów-
rym udało mu się wywołać OBE poprzez bezpo-
nie umiejscowione w lewej półkuli mózgu średnią stymulację kory mózgowej. W sierpniowym
numerze  Science ukazało się kolejne jego donie-
(patrz ramka  I Ty możesz zostac sawan-
sienie. Tym razem  jak opisuje profesor  wraże-
9
tem ). U dzieci z tym zespołem stwierdzo-
nie OBE udało się wywołać dużo prościej. Uczestni-
no małą aktywność tego właśnie obszaru,
9. Nadia, Koń i jez
dziec. Rysunek wykonany w wie- cy eksperymentu mieli założone okulary, w których
ku 5 lat.
odpowiadajÄ…cego  jak siÄ™ sÄ…dzi  za umie-
zamontowano ekraniki pokazujÄ…ce obraz ich ple-
Zródło: Nicholas Humphrey (1998), Cave Art,
ców, pochodzący z kamery ustawionej w odległości
jętności kategoryzacji językowej. Prawdo-
Autism, and the Evolution of the Human Mind, Cambrid-
około 2 metrów za nimi. Następnie eksperymenta-
podobnie neurony z tego obszaru pełnią ge Archaeological Journal 8, no. 2,, s. 172
tor dotykał pleców uczestników w różnych miej-
zwykle rolę hamującą względem neuronów
scach. Już po 2 minutach takiej procedury uczest-
kory potylicznej oraz położonych w pra- tego zadaniem nauki powinno być wyjaś-
nicy doznali iluzorycznego przesunięcia własnego
ciała: mieli wrażenie, że znajduje się ono 2 metry
wej, bardziej  twórczej , półkuli. Po uszko- nienie i opis powiązań między nimi. Nie
przed nimi  dokładnie tam, gdzie sugerował obraz
dzeniu tego obszaru  hamulec zawodzi powinniśmy ulegać pokusie zbyt łatwych
z kamery! Znalez
li się więc  poza własnym ciałem .
i mała aktywność neuronalna w tym miej- uogólnień i twierdzić, że choroba jest
Eksperyment ten pokazuje m.in., jak plastyczne
scu wpływa na uwolnienie u sawantów warunkiem koniecznym kreatywności
i płynne są mechanizmy tworzenia przestrzennej
twórczych możliwości. i twórczości. To nieprawda. Jest ona prze- reprezentacji naszego ciała.
Jeśli zgodzimy się z takim wyjaśnieniem, de wszystkim czymś, co niszczy twór-
Mózgowe  liberum veto
to musimy przyjąć, że za uzdolnienia malar- czość i oryginalność, tak samo jak niszczy
Angielsko-niemiecka para badaczy  Patrick Hag-
skie odpowiada umiejętność  zatrzyma- życie artysty. Również niezdrowa może
gard i Marcel Brass  podjęła próbę odpowiedzi
nia oka na szczególe oraz twórczy impet, być nadmierna fascynacja chorobowym
na pytanie, gdzie w mózgu znajduje się  ośrodek
które są hamowane u normalnych ludzi przypadkiem, która jest często widocz- wolnej woli . Do rejestracji aktywności mózgu użyli
techniki funkcjonalnego rezonansu magnetycznego.
przez dominujące kategoryzująco-językowe na u odbiorców książek Olivera Sacksa
Nie interesowało ich jednak zjawisko samoistnego
ujmowanie rzeczywistości. Artyści i sawan- lub widzów filmu  Rain Man . Natomiast
powstawania intencji do działania. Wręcz przeciw-
ci potrafią wyzwolić się spod panowa- tym, co należy do nauki, jest uważne stu-
nie  badali aktywność mózgu podczas podejmowa-
nia tego percepcyjno-językowego  super- diowanie związków między przypadkami
nia decyzji  a jednak tego nie zrobiÄ™ , czyli blokady
wykonania działań intencjonalnych. Innymi słowy,
ego  ci pierwsi robią to zazwyczaj dzięki chorobowymi a biografiami artystów. Tak
byli zainteresowani zjawiskiem samokontroli.
ogromnej pracy i ulepszaniu swej techniki, jak w XIX wieku udało się dzięki studiom
Porównanie obrazów aktywności mózgu pod-
natomiast ci drudzy  spontanicznie i bez patologii mózgowia odkryć ośrodki odpo-
czas działań wykonanych do końca i tych prze-
wysiłku. Koncepcja ta tłumaczy jedynie wiedzialne za mówienie, tak dzisiaj moż-
rwanych  w pół kroku ujawniło, że podczas tych
jeden z aspektów twórczości (nie tłumaczy na mieć nadzieję, że studiowanie przypad- drugich najsilniej aktywował się obszar położony
na wewnętrznej powierzchni kory płatów czoło-
fenomenu sztuki konceptualnej, symbo- ków chorobowych pozwoli dowiedzieć się
wych. Badacze mają nadzieję, że poznanie mecha-
licznej, roli wyobraz
ni i wielu innych), ale więcej o budowie mózgu/umysłu twór-
nizmów mózgowych samokontroli pozwoli nauko-
jest zbieżna z poglądem, że artystę cechu- czego. Tym, co mogą zrobić badacze, jest
wo wyjaśnić zjawisko wolnej woli, które od wieków
je nieco inny sposób patrzenia na rzeczywi- zatem wykorzystanie choroby dla lepszego
jest przedmiotem filozoficznych sporów.
stość, dzięki czemu widzi on to, do czego zrozumienia normy.
Rodzice, uwaga na telewizjÄ™!
nie mają dostępu zwykli ludzie.
We wrześniowym numerze czasopisma  Pedia-
trics ukazało się doniesienie wykazujące, że
Piotr Markiewicz jest psychologiem i filozofem,
słuchaczem podyplomowych studiów z neuropsychologii dzieci, które w wieku przedszkolnym i wczesno-
w Instytucie Psychologii UMCS. Pracuje na
 Syndrom Olivera Sacksa szkolnym oglądały telewizję więcej niż 2 godziny
Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie.
dziennie, w wieku dojrzewania miały problemy
Sugerowanie związków między choro-
z uwagą. Najczęstszymi objawami tych zaburzeń
bą a twórczością jest ciągle bardzo kon- Piotr Przybysz jest doktorem filozofii, pracuje
było skrócenie okresu koncentracji uwagi i podat-
w Zakładzie Epistemologii i Kognitywistyki
trowersyjne: choroba to coÅ›, czego ludzie
ność na bodz
ce rozpraszajÄ…ce. ZwiÄ…zek utrzymy-
Instytutu Filozofii UAM w Poznaniu. Zajmuje siÄ™
panicznie się boją, a geniusz i twórczość to
wał się także u tych dzieci, które w wieku dojrze-
neurokognitywnymi podstawami nauk społecznych
wania skróciły czas poświęcanego na oglądanie
stany, które każdy chciałby osiągnąć. Cho- i neuroestetyką.
telewizji do mniej niż 2 godzin. Badanie przeprowa-
robÄ™ odbieramy zdecydowanie negatyw-
dził zespół Erika Landhuisa z Uniwersytetu Otago
Już pisaliśmy
nie, tworzenie artystyczne  pozytywnie.
w Nowej Zelandii. Wzięło w nim udział około 1000
 WyjÄ…tkowo wyjÄ…tkowi  7/2006
Na pierwszy rzut oka wiÄ…zanie ich ze sobÄ…
osób urodzonych w latach 1972-73..
 Dz
wignie wyobraz
ni  2/2006
przypomina Å‚Ä…czenie ognia z wodÄ…. Cho- Marek Binder
 Mózg smakuje sztuki piękne  11/2005
roba towarzyszy jednak twórczości i dla-
paz
dziernik 2007 51