18. Stylizacja
istota zjawiska, różne możliwe odmiany i funkcje w literaturze
(ewentualnie w innych sztukach).

W stylu artystycznym często występuje zjawisko stylizacji. Polega ono na
Å›wiadomym i celowym wprowadzaniu do stylu utworu litera­ckiego zespoÅ‚u Å›rodków
językowych właściwych językowi dawnych epok, odmianom gwarowym lub
środowiskowym języka lub też innym stylom.
Rozróżniamy różne rodzaje stylizacji: stylizację archaizującą, czyli
archaizację, stylizację gwarową, czyli dialektyzację, stylizację na język
potoczny., na język środowiskowy, stylizację poetycką oraz inne zabiegi
stylizacyjne, służące celom satyrycznym, humorystycznym itp.
Stylizacja może obejmować cały utwór albo tylko niektóre jego partie, jak np.
wypowiedzi postaci literackich. Może także dotyczył wszystkich warstw języka
(fonetyki, morfologii, składni, słownictwa) lub tylko niektórych spośród nich.
Różni pisarze w różnym stopniu nasycają język swoich utworów elementami
stylizacyjnymi.
Archaizacja, czyli stylizacjÄ… archaizujÄ…cÄ…, nazywamy Å›wiado­me wprowadzanie do
utworów literackich nie tylko takich wyrazów dawnych, które odnoszą się do
realiów minionych epok, lecz także takich, które nadają stylowi zabarwienie
archaiczne, a wiÄ™c upodab­niajÄ… tekst do jÄ™zyka dawnych wieków.
Od najdawniejszych czasów uważano formy archaiczne za bar­dziej uroczyste,
nadające się do zastosowania w stylu podniosłym. Ale rozkwit stylizacji
archaizującej w polskiej literaturze pięknej przyniósł dopiero wiek XIX. Na
wiek XIX przypada bowiem rozwój zainteresowań historycznych w ogóle. Odkrycia
archeologiczne po­budziÅ‚y uczonych do studiowania różnych dawnych źródeÅ‚ i
kronik. Dla Polaków w niewoli zainteresowania przeszÅ‚oÅ›ciÄ… paÅ„stwa pol­skiego
były bardzo istotnym składnikiem życia kulturalnego.
Tematyka historyczna wkroczyła do literatury romantycznej. Jednakże archaizmy
wystÄ™pujÄ…ce w poematach historycznych Ada­ma Mickiewicza ("Grażyna" i "Konrad
Wallenrod") odnoszą się głównie do realiów życia rycerskiego (giermek, knecht,
rajtar, huf, kirys, brzeszczot, szyszak), a z rzadka tylko występują inne formy
językowe, które w XIX wieku były archaizmami (wrzkomo, cale, azali).
Stylizacja gwarowa, czyli dialektyzacja. W utworach każdego pisarza może się
zdarzyć użycie wyrazów i form wywodzących się z gwary regionu, z którego
pochodzi. Nie zawsze jest on świadomy tego, że nie są to wyrazy i formy
powsze­chnie w Polsce znane i używane. Tak np. wiÄ™kszość mieszkaÅ„ców Mazowsza
mówi potoknąć szklankÄ… zamiast opÅ‚ukać albo też twier­dzi, że buty na deszczu
przemakają, zamiast przemakają. Dopiero kontakt bezpośredni z mieszkańcami
innych dzielnic, którzy takich wyrazów nie używają, pozwala nam się
zorientować, że posługujemy się słownictwem o ograniczonym zasięgu
wystÄ™powania. Takie wyra­zy i formy gwarowe można okreÅ›lić jako dialektyzmy lub
regiona­lizmy nieÅ›wiadome.
JeÅ›li jednak pisarz stosuje takie Å›rodki jÄ™zykowe Å›wiadomie, pra­gnÄ…c
podkreślić wiejskie pochodzenie bohatera swojej powieści lub dramatu, albo też
chce nadać swemu utworowi odpowiedni koloryt lokalny, wtedy mamy do czynienia z
zabiegiem stylizacyjnym noszÄ…­cym nazwÄ™ dialektyzacji.
Podczas gdy formy dawne, archaizmy wplatane w tekst literacki, nadawały zawsze
stylowi odcieÅ„ podniosÅ‚oÅ›ci, odÅ›wiÄ™tnoÅ›ci, to for­my regionalne, zaczerpniÄ™te z
języka ludu wiejskiego, wywoływały efekt komiczny. Już w wieku XVII w
literaturze satyrycznej i w tek­stach widowisk teatralnych pojawiaÅ‚y siÄ™
postaci z ludu mówiące gwarą, najczęściej zniekształconą, wywołującą śmiech.
Dopiero w końcu wieku XVIII Wojciech Bogusławski w sztuce "Cud mniemany, czyli
krakowiacy i górale" wprowadza na scenę lud mówiący gwarą jako bohaterów
pozytywnych.
W wieku XIX, w związku ze wzrostem tendencji realistycznych, coraz częściej
dochodzi do głosu gwara w utworach literackich. W nowelach Henryka
Sienkiewicza, w twórczości Adolfa Dygasińskiego, Marii Konopnickiej i wielu
innych pisarzy wystÄ™pujÄ… posta­cie z ludu mówiÄ…ce stylizowanÄ… gwarÄ…. Pisarze ci
posÅ‚ugujÄ… siÄ™ ele­mentami znanych sobie gwar ludowych, nie troszczÄ…c siÄ™
specjalnie o zgodność cech gwarowych z pochodzeniem regionalnym bohate­rów. Tak
np. Wielkopolanin Bartek z noweli "Bartek zwycięzca" mówi gwarą znaną autorowi
z Mazowsza i Podlasia, używa form cza­sownikowych z koÅ„cówkami -ta ("BÄ…dźta
zdrowi!") oraz -wa (zapłaciwa), które w Wielkopolsce nie występują.
SpoÅ›ród mÅ‚odopolskich utworów z życia ludu wiejskiego naj­wiÄ™kszy rozgÅ‚os
zyskała powieść Władysława Stanisława Reymonta "Chłopi", za którą autor uzyskał
NagrodÄ™ Nobla. W "ChÅ‚opach" za­stosowaÅ‚ Reymont stylizacjÄ™ gwarowÄ… bardziej
intensywnÄ… w dialo­gach, mniej natomiast w partiach narracyjnych, w których
dialektyzmy występowały obok poetyzmów.
Stylizacja środowiskowa Mowa różnych środowisk społecznych weszła do utworów
litera­tury piÄ™knej wraz z rozwojem tendencji do realistycznego przedsta­wiania
świata.
UdziaÅ‚ sÅ‚ownictwa potocznego w powieÅ›ciach współczesnych opi­sujÄ…cych różne
środowiska zawodowe i społeczne jest coraz większy. Przeplatają się w języku
bohaterów terminy specjalne i słownictwo fachowe z wyrażeniami i zwrotami
ekspresywnymi.
Słownictwo środowiskowe poza funkcja realistyczna, służąca uprawdopodobnieniu
akcji utworu, pełnić mogło także dodatkowo funkcję humorystyczna. Gwarę
wielkomiejska stolicy jeżyk mie­szkaÅ„ców przedmieść Warszawy uwieczniÅ‚ w
swych felietonach Stefan Wiechecki, podpisujÄ…cy siÄ™ pseudonimem Wiech. Nie
tylko warstwa fabularna tych felietonów i powieÅ›ci Wiecha, ale także dale­ko
posunięta stylizacja językowa stanowiły w tych utworach źródło komizmu. Książki
Wiecha są dziś jedynym źródłem naszej wiedzy o języku tej Warszawy, której już
prawie nie ma, bo po jej zniszcze­niu w czasie powstania warszawskiego ludność
stolicy ulegÅ‚a rozpro­szeniu, zmieniÅ‚a po wojnie miejsce zamieszkania,
przeprowadzając się do innych dzielnic miasta. Przestały istnieć zwarte
Å›rodowiska da­wnych mieszkaÅ„ców Czermakowa, Woli, Targówka, Bródna, zaczÄ™­Å‚a
zanikać specyficzna gwara przedmieść. Wiech wszedÅ‚ wiÄ™c do lite­ratury jako
klasyk stylizacji jeżyka na gwarÄ™ wielkomiejskÄ…. Wybit­ny jÄ™zykoznawca,
profesor Witold Doroszewski zaproponował, żeby na cześć tego popularnego
pisarza gwarÄ™ warszawskÄ… nazywać wie­chem (pisanym maÅ‚Ä… literÄ…)
Stylizacja patetyczna - świadome nadawanie wypowiedzi utworom literackim lub
ich fragmentom cech stylu podniosłego, uroczystego, np. stylizacja "Ody do
młodości" Mickiewicza.
Stylizacja biblijna - kształtowanie języka według wzorów stylistycznych
"Biblii". Jest to naśladowanie Pisma Świętego jako wzoru, a głównie
naśladowanie jego ksiąg lub form (np. pouczającego, moralizatorskiego).
Stylizacja ta dotyczy również rezygnacji ze szczegółowych opisów na rzecz
wprowadzenia ogólnej problematyki. Z taką sytuacją mamy do czynienia w
"Księgach narodu i pielgrzyma polskiego", "Kazaniach sejmowych" Piotra Skargi.
Stylizacja onomatopeiczna - stylizacja polegajÄ…ca na wprowadzeniu do utworu
wyrazów dzwiękonaśladowczych, np. w wierszu Leopolda Staffa pt. "O szyby deszcz
dzwoni, deszcz dzwoni jesienny"
Indywidualizacja języka - przypisanie postaciom utworu literackiego odrębnego
sposobu mówienia, wyróżniającego je spośród innych postaci. Wyzyskuje się w tym
celu wszystkie typy zjawisk, które występują w mowie konkretnej jednostki,
najczęściej są to elementy słownictwa, frazeologii i składni. Uwydatnia się za
ich pomocą np. społeczne pochodzenie postaci, przynależność środowiskową lub
narodową, wykształcenie, temperament, sposób bycia. Do indywidualizacji języka
wystarcza niekiedy tylko kilka wybranych cech (np. jakiś często przez daną
postać używany zwrot lub sposób wymawiania określonych głosek). Zwykle jednak
pisarze wprowadzają charakterystykę pełniejszą, obejmujące różne właściwości
języka i stylu (np. jakiś często przez daną postać używany zwrot lub sposób
wymawiania określonych głosek). Zwykle jednak pisarze wprowadzają
charakterystykę pełniejszą, obejmujące różnorodne właściwości języka i stylu
(np. sposób wypowiadania się się pana Zagłoby).