w NuMERZE
OD REDAKCJI
3 Michał Ratajczak, Która to już matura?
HORYZONTY POLONISTYKI
4 Jolanta Nocoń, Zamiast prezentacji
7 Anna Tabisz, Od protojęzyka do sprawności mówienia
14 Jerzy Podracki, Jak oceniać ustną wypowiedz
maturalną,
czyli o normie językowej w  szkolnym języku mówionym
POLSKI w PRAKTYCE  TAJNIKI wARSZTATu
19 Katarzyna Kozłowska, Anna Stachowicz,
Jednostka? Masa? Tłum? Rozważania o tym, co przemoc
robi z człowiekiem
24 Grażyna Budzyńska, Bernadeta Styczeń,
Otwierajmy pole do mówienia
26 Energia popkultury
28 Elżbieta Błachowicz, W stronę  całości .
Od zrozumienia do tworzenia
33 Polonistyczny wielbłąd
34 Listy do Redakcji
36 Krzysztof Konarzewski, Nowa odsłona nowej matury
ustnej z języka polskiego
40 Przygoda człowieka myślącego z tekstem  rozmowa
Sławomira Jacka Żurka z prof. Tadeuszem Zgółką (UAM)
43 Nauczyciele o nowej formule ustnego egzaminu maturalnego
z języka polskiego
RECENZJE
48 Katarzyna Kuczyńska-Koschany, Parenteza. (Notatki)
o  Zamiarze ze słów Pawła Próchniaka
4 HORYZONTY POLONISTYKI
Zamiast
prezentacji
JOLaNTa NOcOń
Formuły egzaminacyjne nie są wieczne, starzeją się, zaczynają nie przystawać
do zmieniającej się rzeczywistości szkolnej i pozaszkolnej, do pędzącego w postępie
świata ludzi. Wymagają odświeżenia, modernizacji, a czasami gruntownej zmiany.
Przyczyn modernizacji formuły egzaminu maturalnego sprawdzianem dojrzałości intelektualnej młodego człowie-
od 2015 r. jest kilka. Najważniejsza z nich to wejście w życie ka. To wszystko prawda, ale jest to wizja idealistyczna, oparta
nowej podstawy programowej języka polskiego. W zaist- na założeniu, że prezentacja została przygotowana uczciwie
niałej sytuacji konieczne stało się dostosowanie egzaminu i samodzielnie przez zdającego egzamin. Rzeczywistość oka-
maturalnego do wpisanych w nową podstawę celów i treści zała się jednak nie przystawać do ideału, z różnych zresztą
kształcenia, ale również i koncepcji dydaktycznych. Przyczy- powodów. Twórcy ciągle jeszcze obowiązującej koncepcji
na druga to oczekiwania społeczne, ujawniające się co jakiś egzaminu ustnego nie przewidzieli między innymi, bo też nie
czas głównie w mediach w postaci krytycznych opinii doty- mogli przewidzieć, rozwoju Internetu i zasobów sieciowych
czących w przeważającej mierze dwóch elementów aktual-  dotarcie do gotowych prezentacji nie stanowi dzisiaj naj-
nie jeszcze obowiązującego egzaminu maturalnego: prezen- mniejszego problemu, stąd też niektórzy ze zdających pod-
tacji w części ustnej oraz tzw. potocznie klucza lub, jak chcą czas matury ustnej prezentują tekst, którego nie są autora-
tego CKE i OKE, modelu odpowiedzi, zgodnie z którym mi. Nawet jeżeli skala zjawiska jest wyolbrzymiana, to i tak
oceniane jest wypracowanie w części pisemnej. Vox populi dewaluuje ono egzamin w obowiązującej formule.
można było oczywiście zignorować, ale w tym przypadku Należałoby wspomnieć o jeszcze jednym wypaczeniu.
postanowiono jednak wyjść naprzeciw oczekiwaniom spo- W założeniu maturzysta powinien przed egzaminem przy-
łeczeństwa, tym bardziej, że jeśli chodzi o część ustną eg- gotować konspekt swojej wypowiedzi oraz ewentualnie ma-
zaminu, w pewnym stopniu zmianę wymusiły także prze- teriały pomocnicze, a samą wypowiedz
konstruować ad hoc
obrażenia cywiliacyjno-kulturowe we współczesnym świe- już w trakcie egzaminu  matura ustna ma przecież spraw-
cie. Istotne były też głosy samych nauczycieli dopominających dzać umiejętność mówienia w sytuacji typowej dla odmiany
się rozwiązań obligujących uczniów do czytania lektur. mówionej języka, która w istotnym stopniu różni się od od-
miany pisanej. Tymczasem powszechne jest wcześniejsze
Dlaczego nie prezentacja? przygotowanie wystąpienia w formie pisemnej i uczenie się
tekstu na pamięć. W rezultacie maturzysta wypowiada tekst
Prezentacja, którą w tym roku szkolnym po raz ostatni wcześniej zapisany, a z mówienia pozostaje jedynie ocena
będą przygotowywać i wygłaszać maturzyści podczas egza- dykcji, artykulacji itd.
minu ustnego, nie jest sprzeczna z zapisami nowej podstawy
programowej, mogłaby więc pozostać jako część zmoder- co w zamian?
nizowanej formuły maturalnej. Wypada się również zgodzić
ze zwolennikami tej formy egzaminacyjnej, że rozwija ona Zmodernizowana formuła egzaminu ustnego została tak
samodzielność i kreatywność ucznia, że jest twórcza, że po- pomyślana, aby zachować to, co wartościowe w prezentacji,
zostawia swobodę wyboru tematu zgodnie z indywidualny- ale jednocześnie zniwelować dysfunkcje, o których była
mi zainteresowaniami oraz umożliwia dobór lektur, o któ- mowa. Wypowiedz
maturalna będzie powstawała w trakcie
rych uczeń sam chce mówić, że jest namiastką pracy nauko- egzaminu, a nie przed  zdającemu przypadnie rola jedyne-
wej, tym samym rozwija kompetencje potrzebne w trakcie go autora wygłoszonego tekstu, ujawni zatem wyłącznie
studiów, że wymaga dotarcia do literatury przedmiotu i jej własne kompetencje; nie będzie czasu na zapisanie całego
umiejętnego wykorzystania we własnej wypowiedzi, że jest tekstu i nauczenie się go na pamięć, a jedynie na przygoto-
Polonistyka 10/2013
HORYZONTY POLONISTYKI 5
wanie konspektu i na tej podstawie wygłoszenie mowy  staną ujednolicone w całym kraju, podobnie jak to ma miej-
będzie to więc autentyczna wypowiedz
mówiona. sce w przypadku pisemnej części egzaminu maturalnego.
Oznacza to, że całkowicie zmieni się sytuacja zadaniowa,
w jakiej postawiony zostanie maturzysta  temat swojej wy- co sprawDza nowa formuła
powiedzi pozna on dopiero w trakcie egzaminu, losując za- egzaminu ustnego?
danie składające się z polecenia określającego temat, inten-
cję i formę wygłaszanego tekstu oraz tekstu kultury (całego Każde z zadań na egzaminie ustnym sprawdzać będzie trzy
lub fragmentu), który stanowić powinien przedmiot tej wy- umiejętności z trzeciego obszaru treści kształcenia w pod-
powiedzi. Każde zadanie wymagać będzie ponadto odwoła- stawie programowej: tworzenie dłuższego tekstu mówione-
nia się albo do innego tekstu kultury (dowolnie przez zda- go (III.1.1)1, tworzenie samodzielnej wypowiedzi argumenta-
jącego wybranego, niekoniecznie omawianego na lekcjach cyjnej (III.1.3) oraz publiczne wygłaszanie przygotowanej
w szkole), albo do całego utworu, jeżeli przytoczony frag- przez siebie wypowiedzi (III.1.4). Każde sprawdzać będzie
ment pochodzić będzie z lektury obowiązkowej. Taka kon- także wybrane umiejętności odbiorcze z podobszaru  Czy-
strukcja zadania na egzamin ustny wynika z podporządko- tanie z pierwszego obszaru treści kształcenia (I.1.), a zdecy-
wania nowej formuły egzaminu maturalnego nadrzędnej dowana większość (z wyjątkiem niektórych zadań z tekstem
w podstawie programowej tekstocentrycznej orientacji popularnonaukowym o tematyce językowej) także z obsza-
kształcenia we wszystkich obszarach treści przedmioto- ru drugiego  Analiza i interpretacja tekstów kultury . Wśród
wych. Zgodnie z nią najważniejszą kategorią polonistyczną zadań egzaminacyjnych znajdą się także zadania odnoszące
jest tekst, wokół którego powinno się koncentrować i na- się do treści z zakresu świadomości językowej (I.3.; III.2.).
uczanie, i sprawdzanie efektów kształcenia, a więc także Drugą zasadą decydującą o formule zadania maturalnego na
i egzaminowanie. Stąd też w nowej formule matury ustnej egzamin ustny, obok wspomnianego już tekstocentryzmu,
tekst ma być z jednej strony inspiracją dla wypowiedzi ucznia, jest zasada integracji umiejętności z różnych obszarów kształ-
z drugiej  przedmiotem tej wypowiedzi. Z kolei wokół cenia polonistycznego sprawdzanych pojedynczym zadaniem.
tekstu wygłoszonego przez ucznia toczyć się powinna roz- Oczywiste jest, że żeby mówić  trzeba mieć o czym
mowa egzaminacyjna. mówić, co oznacza, że nowy egzamin ustny wymagać będzie
od ucznia, w znacznie szerszym zakresie niż prezentacja sku-
piona wokół jednego zagadnienia, autentycznej znajomości
Najważniejsze założenie, jakie przyjęli au-
tekstów kultury (literackich, filmu, spektakli teatralnych itp.)
torzy nowej koncepcji egzaminu ustnego,
przeżytych w indywidualnym doświadczeniu odbiorczym,
można wyrazić w następujący sposób:
a nie znanych jedynie z omówień, a także określonego pod-
 o treści wygłaszanej wypowiedzi, o jej za-
stawą programową zakresu wiedzy o kulturze, literaturze,
wartości merytorycznej decyduje wyłącznie
języku i komunikacji. Im szerszą i bardziej pogłębioną wiedzą
zdający . To on samodzielnie podejmuje de-
będzie zdający dysponował, a nie musi to być wyłącznie
cyzję, w jakim kierunku poprowadzi swój
wiedza szkolna, tym łatwiej przyjdzie mu zbudować sensow-
wywód, jakie teksty przywoła, jakich argu-
ną, spójną, przekonującą wypowiedz
na zadany temat. Zmie-
mentów użyje.
niona formuła zadania ustnego nie wymaga jednak odtwór-
czej, reprodukowanej z pamięci wiedzy teoretycznej, ale
Poza tym wypowiedz
egzaminacyjna ma mieć charakter funkcjonalnego posłużenia się tą wiedzą we własnej wypo-
retoryczny, a nie prezentacyjny (opisowy, relacjonujący), co wiedzi argumentacyjnej. Tak więc nie wiedza w bezruchu,
w skrócie oznacza, że uczeń będzie musiał sformułować tezę ale wiedza w ruchu, użyteczna, wspomagająca, otwierająca
lub hipotezę, którą następnie udowodni, przywołując sto- możliwość poprowadzenia wywodu myślowego w różnych
sowne argumenty poparte przykładami. kierunkach, z której można czerpać. Zatem trzecia zasada
Oceniane będzie tylko to, co zdający powiedział, a nie co to sfunkcjonalizowanie wiedzy, tzn. chodziłoby o to, aby
zdaniem komisji mógł jeszcze lub nawet powinien powie- uczeń, formułując swoją wypowiedz
maturalną, z wiedzy
dzieć. Również rozmowa egzaminacyjna powinna toczyć się korzystał, a nie wiedzę opisowo odtwarzał.
wokół tego, co mówił uczeń, a nie zamieniać się w przepy- Z konstrukcji zadania egzaminacyjnego wynika, że przy-
tywanie z nieprzywołanych w ogóle w wypowiedzi zdające- gotowanie ucznia do nowej matury ustnej wymagać będzie
go treści kształcenia, w tym lektur. Podobnie więc jak w przy- zwrócenia szczególnej uwagi na kształcenie na lekcjach języka
padku prezentacji, także nowa formuła egzaminu ustnego polskiego pewnej grupy umiejętności. Wymieńmy pokrótce
nastawiona jest na sprawdzenie dojrzałości intelektualnej i w dużym wyborze ćwiczenia, które mogą pomóc te umie-
ucznia kończącego szkołę ponadgimnazjalną. Oczywiście, jętności rozwijać i doskonalić:
poziom tej dojrzałości jest i będzie różny, stąd nowy egza- " analizowanie treści zadania (rozpoznanie problemu/za-
min z założenia powinien zróżnicować uczniów, ale w bar- gadnienia/tematu oraz intencji wyrażonej czasownikiem
dziej wiarygodny sposób niż robi to dziś prezentacja. operacyjnym, ustalenie formy gatunkowej),
Od 2015 r. autorami zadań na egzamin ustny nie będą " odczytywanie dołączonego tekstu w kontekście proble-
nauczyciele uczący w danej szkole  zadania maturalne zo- mu/zagadnienia/tematu oraz intencji,
Polonistyka 10/2013
6 HORYZONTY POLONISTYKI
" ustalanie banku tekstów kultury, do których można się co naprawdę wiem, znam, doświadczyłem, przeczytałem,
odwołać w związku z rozpatrywanym problemem/zagad- obejrzałem, czego jestem pewien , z drugiej  uświadomić
nieniem/tematem, egzaminatorom, że rozmowa egzaminacyjna nie może
" formułowanie tezy/hipotezy, która będzie dowodzona, w żadnym wypadku i w najmniejszej nawet części zamienić
" tworzenie listy możliwych argumentów do przyjętej tezy/ się w odpytywanie z wiedzy.
hipotezy wraz z upoglądowiającymi je przykładami, Egzamin ustny w nowej formule będzie wymagał też
" porządkowanie elementów wypowiedzi w różne układy innego spojrzenia na poprawność językową tekstu wypo-
kompozycyjne, wiadanego przez ucznia (w jednakowym stopniu wypowie-
" przygotowywanie konspektów wypowiedzi, dzi monologowej i replik dialogowych). Mówienie ad hoc
" analizowanie przykładowej wypowiedzi w różnych jej w sposób naturalny obniża stopień tej poprawności, o czym
aspektach, w tym ze względu na przestrzeganie zasad nikogo nie trzeba chyba przekonywać  nadmierny puryzm
kultury żywej mowy, ze strony egzaminatorów jest w tym przypadku niepożąda-
" doskonalenie przykładowej wypowiedzi, w której wystą- ny. Do oceny normatywnego aspektu wypowiedzi trzeba
piły typowe błędy w realizacji różnych jej aspektów, więc będzie stosować inne normy niż w odniesieniu do tekstu
" wygłaszanie fragmentu lub całej wypowiedzi i jej analiza przez ucznia napisanego, mniej wymagające, dopuszczające
(wskazywanie mocnych i słabych stron mowy). usterki, a nawet niektóre typy błędów językowych, pod wa-
runkiem wszakże, że cała wypowiedz
w swej wartwie języ-
czego bęDą musieli nauczyć się kowej i stylowej dostosowana zostanie przez ucznia do wy-
egzaminatorzy? magań oficjalnej sytuacji komunikacyjnej, w której powstaje.
Cała trudność sprowadza się do tego, że językoznawstwo
Nowa formuła ustnej części egzaminu maturalnego stawia nie wypracowało dotąd pełnej typologii błędów w odmianie
nie tylko przed nauczycielami i uczniami nowe wyzwania, mówionej języka, stąd egzaminatorzy w jakimś zakresie będą
ale również przed egzaminatorami, a to dlatego, że niektó- musieli polegać na własnej intuicji.
re zmiany formalne rodzą dość poważne konsekwencje dla
procedury oceniania. I nie chodzi tu wyłącznie o kryteria co może wnieść Do procesu
zbudowane w zgoła odmienny sposób niż kryteria oceny kształcenia nowa formuła egzaminu
prezentacji, gdyż są one łatwe do przyswojenia i operacyj- ustnego?
nie mogą się okazać bardzo wygodne.
W koncepcję nowego egzaminu wpisana jest określona Jednym z niepożądanych efektów upowszechnienia ze-
postawa, jaką powinien przyjąć egzaminujący w trakcie słu- wnętrznych egzaminów jest zjawisko  uczenia pod egzamin .
chania wypowiedzi ucznia i podczas prowadzenia z nim roz- Wynik stał się ważniejszy niż to, co się dzieje na lekcjach,
mowy. Słuchanie musi być autentyczne, prawdziwe, tzn. a miejsce w rankingu więcej znaczy niż trud wniesiony
skoncentrowane na tym, co uczeń ma do powiedzenia, a nie w rozwój uczniów, szczególnie, gdy to uczniowie słabsi in-
na porównywaniu jego wypowiedzi z własnym wyobraże- telektualnie. Zmiana nastawienia raczej nie jest możliwa 
niem, co należałoby powiedzieć; czy uczeń mówi z sensem, ranking szkół oparty na wynikach egzaminu będzie istniał,
na temat, czy odniósł się do wszystkich elementów opisa- bo począwszy od gimnazjum  to sukces lub porażka pod-
nych w treści zadania, czy przytacza przekonywające argu- czas egzaminu decydują o dalszym losie ucznia. W tej sytu-
menty, czy trafnie dobrał teksty, jak głęboko potrafi wejść acji formuła egzaminu nie jest więc bez znaczenia, gdyż pełni
w poruszone przez siebie zagadnienia szczegółowe, czy jego rolę systemotwórczą, tzn. w znaczącym stopniu wpływa na
wiedza o tym, o czym mówi, jest pewna  to są pytania, na organizację procesu nauczania.
które odpowiedzi powinien szukać egzaminator słuchający Formuła egzaminu musi mądrze wspierać proces naucza-
ucznia, i to zarówno w części monologowej, jak i dialogowej nia, tak aby wykonywanie podczas lekcji zadań egzaminacyj-
egzaminu. Była już mowa o tym, że zgodnie z założeniami nych naprawdę służyło rozwojowi ucznia. Wydaje się, że
nowej matury ustnej w trakcie rozmowy będzie można od- zmodernizowana matura ustna ma taką szansę, bo przywra-
nosić się tylko do tych treści, o których uczeń sam wspo- ca szkole autentyczną sztukę mówienia i to w rejestrze wy-
mniał w wygłoszonym przez siebie monologu  poprosić sokim. Trzeba pamiętać, że to jedna z tych umiejętności, bez
o dodatkowe wyjaśnienie pewnej kwestii, dopowiedzenie których wykształcony człowiek nie może się obejść w swoim
czy też pogłębienie zagadnienia omówionego pobieżnie, enig- życiu, jakże często decydująca o sukcesach i porażkach.
matycznie, itp. To z jednej strony powinno nauczyć zdają-
1 Numery wymagań szczegółowych w podstawie programowej
cych maturę odpowiedzialności za słowo i przestrzegania
przedmiotu język polski dla IV etapu edukacyjnego.
podstawowej zasady konwersacyjnej:  mówię tylko o tym,
JOlanta nOcOń
dr hab., językoznawczyni, pracuje w Uniwersytecie Opolskim; należy do Zespołu Ekspertów Polonistycznych
pracującego nad modernizacją egzaminu maturalnego z języka polskiego od 2015 r.
Polonistyka 10/2013