autor:
prof. dr hab. n. med. Andrzej Denys
Mikrobiologia
z podstawami parazytologii
copyright © Polski Uniwersytet Wirtualny
OPRACOWANIE KURSU
Joanna Opoka
kierownik kursu
Monika Poradecka
metodyk
Joanna Graczyk
graficy
Joanna Niekraszewicz
Arek Kusznierski
informatycy
SÅ‚awomir Walinowicz
Podstawy mikrobiologii
Podstawy mikrobiologii
1. Mikrobiologia jako nauka  podstawowe pojęcia, wybrane fakty historyczne
2. Budowa komórki bakteryjnej
3. Metabolizm bakterii
4. Mikroskopia
5. Wpływ czynników fizycznych i chemicznych na bakterie
6. Podstawy antybiotykoterapii i chemioterapii
1
Podstawy mikrobiologii
1. Mikrobiologia jako nauka
 podstawowe pojęcia, wybrane fakty historyczne
Mikrobiologia jest nauką, która zajmuje się niewidzialnymi dla oka istotami żyjącymi 
drobnoustrojami lub mikroorganizmami (gr. mikros  mały, bios  życie, logos  nauka).
Mikrobiologia zajmuje się budową i funkcją drobnoustrojów, wpływem, jaki wywierają na nie
czynniki fizyczne i chemiczne oraz badaniem współżycia między organizmami, a także
między drobnoustrojami i organizmami wyższymi.
Jedynie niewielka część drobnoustrojów może być zaliczana do chorobotwórczych
(większość z nich jest nieszkodliwa dla zdrowia), zajmuje się nimi mikrobiologia lekarska.
Drobnoustroje chorobotwórcze dla człowieka dzielimy na: wirusy, bakterie, grzyby
i pierwotniaki.
Wirusy nie posiadają struktur komórkowych, tylko jeden typ kwasu nukleinowego  RNA lub
DNA, otoczony białkiem. Jeżeli założymy, że żywy organizm to system zbudowany z kwasów
nukleinowych i białek, samoregulujący się i odtwarzający, związany ze środowiskiem 
wtedy wirusy będą odpowiadać tej definicji. Wirusy nie posiadają własnych systemów
enzymatycznych, w związku z czym korzystają z systemów komórek roślin, bakterii
i zwierząt. Bakterie są organizmami jednokomórkowymi, nie posiadającymi morfologicznie
wyodrębnionego jądra, organizmami prokariotycznymi. Zawierają nukleoid, tj. ekwiwalent
jądra, czyli sploty nici kwasu DNA. Grzyby chorobotwórcze posiadają jądro, zaliczane są
więc do organizmów eukariotycznych. Pierwotniaki chorobotwórcze to zwierzęta
jednokomórkowe, o wysoko zorganizowanej budowie komórki. Posiadają zróżnicowane
jądro, zaliczamy je również do Eukariota.
Względy praktyczne przemawiają za podziałem mikrobiologii lekarskiej na ogólną
i szczegółową. W pierwszej części kursu studenci zostaną zapoznani z wybranymi, ogólnymi
zagadnieniami biologii drobnoustrojów. W części drugiej (szczegółowej)  z zakażeniami
narządów, wywołanymi przez poszczególne gatunki drobnoustrojów chorobotwórczych dla
człowieka. Opanowanie prezentowanego materiału wymaga także korzystania
z podręczników podanych w wykazie literatury.
Do roku 1880 wierzono w teorię samorództwa, mówiącą, że organizmy żywe powstawały
z materii nieożywionej. Kolejnymi etapami w rozwoju mikrobiologii były:
2
Podstawy mikrobiologii
 wprowadzenie w 1798 roku przez Edwarda Jenner (1749 1823) szczepionki przeciw
ospie prawdziwej,
 wprowadzenie przez Roberta Kocha (1843 1910) zasady, że dany drobnoustrój
wywołuje określoną chorobę zakaz
nÄ…,
 wprowadzenie w 1867 r. przez Josepha Listera (1827 1912) podstawy antyseptyki,
tj. użycia środków dezynfekcyjnych w celu zapobiegania zakażeniom ran,
 odkrycia Ludwika Pasteura (1822 1895), które przyczyniły się do rozwoju technik
aseptycznych. Pasteur wykazał także związek między zakażeniem drobnoustrojami
a wystÄ…pieniem choroby zakaz
nej; był odkrywcą m.in. szczepionki przeciwko
wściekliz
nie, uratował także przemysł winny Francji (proces pasteryzacji doprowadził do
zabicia bakterii w mleku i w produktach alkoholowych) oraz stwierdził, że niezjadliwe
bakterie mogą być użyte jako szczepionki,
Wielu mikrobiologów zostało laureatami nagrody Nobla. Listę otwiera E. A. von Behring za
wykrycie surowicy przeciwbłoniczej (rok 1901). Kolejne odkrycia to hodowla prątków gruz
licy
 R. Koch (1905), opisanie fagocytozy  E. Miecznikow (1908), odkrycie penicyliny 
A. Fleming, E. Chain, H. Florey (1945), a współcześnie  odkrycie cząstek białkowych
zakaz
nych, prionów  S. Prusiner (1997). Uhonorowano także kolejne odkrycia dotyczące
opisu struktur DNA, mechanizmów genetycznej kontroli reakcji biochemicznych, odkrycia
w dziedzinie genetyki, immunologii i wirusologii.
3
Podstawy mikrobiologii
2. Budowa komórki bakteryjnej
Wielkość drobnoustrojów podaje siÄ™ w mikrometrach (1 µm = 10 6 m) oraz nanometrach
(1 nm = 10 9 m). Bakterie mogą przyjmować kształt ziarniaka, pałeczki i spirali. W zależności
od płaszczyzny podziału w czasie rozmnażania ziarniaki mogą tworzyć dwoinki, czworaczki,
sześcianki, paciorkowce i gronkowce. W każdej komórce bakteryjnej występują takie
elementy, jak: ściana komórkowa, błona cytoplazmatyczna, cytoplazma, aparat jądrowy
i ziarnistości zapasowe. Pozostałe elementy  organelle ruchu, otoczki i przetrwalniki
występują tylko u niektórych gatunków.
OTOCZKA
CYTOPLAZMA
RYBOSOMY
ŚCIANA KOMÓRKI
WTR
TY
BA
ONA PLAZMICZNA
NUKLEOID
PLAZMID
OTOCZKA
ŚCIANA KOMÓRKI
BA
ONA
PLAZMATYCZNA
RZ
SKI
FIMBRIE
Rysunek 1. Budowa komórki bakteryjnej
4
Podstawy mikrobiologii
(a) PAA
ECZKA
(a) PRZECINKOWCE
(b) DWOINKA
(b) KR
TKI
(d) ZIARNIAKI
SPIROCHETY
Rysunek 2. Podstawowe kształty bakterii
Ściana komórkowa nadaje bakterii określony kształt, chroni przed niekorzystnymi wpływami
środowiska, ma znaczenie także przy podziałach komórkowych. Podstawową funkcją błony
cytoplazmatycznej, przylegającej bezpośrednio do ściany komórkowej jest wybiórcza
półprzepuszczalność  zachodzi w niej aktywny transport, regulujący wymianę substancji
z otaczającym środowiskiem. Genom bakterii to nić DNA, która pełni tę samą rolę co jądro
w komórce organizmów wyższych. Wykryto także elementy genetyczne zwane plazmidami.
Są to cząsteczki DNA niezależnie położone w komórce, które mogą replikować się
samodzielnie lub na drodze integracji z chromosomem. Cytoplazma jest wodnym,
koloidowym roztworem soli, cukrów, witamin, aminokwasów, koenzymów i innych związków
wielkocząsteczkowych. Zlokalizowane są w niej struktury biologicznie aktywne, a także
ziarnistości zapasowe. Właściwości wytwarzania przetrwalników posiadają bakterie z rodzaju
Clostridium i Bacillus. Wytwarzanie przetrwalników (endospor) stanowi odpowiedz
na
działanie szkodliwych czynników środowiska  krańcowych temperatur, wpływu substancji
toksycznych czy suszy. Wytwarzanie przetrwalników jest uwarunkowane genetycznie,
sposób ich ułożenia w komórce bakteryjnej ma znaczenie taksonomiczne (w systematyce
bakterii). Niektóre bakterie mogą się poruszać, co związane jest z występowaniem rzęsek.
U niektórych z nich spotykamy także fimbrie, odpowiadające za właściwości adhezyjne
(przylegania) bakterii, właściwości hemaglutacyjne (aglutynacja krwinek czerwonych).
Niektóre z nich biorą udział w procesie koniugacji bakterii. U pewnych gatunków
drobnoustrojów występują otoczki, które chronią bakterie przed fagocytozą i mogą być
jednym z czynników chorobotwórczych.
5
Podstawy mikrobiologii
3. Metabolizm bakterii
Identyfikacja drobnoustrojów opiera się w zasadzie na określeniu ich właściwości
biochemicznych. Diagnostyka mikrobiologiczna wykorzystuje badanie aktywności
enzymatycznej drobnoustrojów  podstawowym warunkiem jest posiadanie czystej hodowli,
tj. pojedynczej kolonii na podłożu. Jako dodatek do podłoża wykorzystuje się wskaz
niki
zmieniające jego kolor pod wpływem zmian pH środowiska. Jeżeli drobnoustrój metabolizuje
dany cukier, barwa podłoża zmienia się. Właściwości protolityczne wykrywamy na podłożu
z żelatyną. Właściwości hemolityczne bakterii, zwłaszcza chorobotwórczych, są istotną
cechą diagnostyczną. Po inkubacji bakterii na podłożu z dodatkiem krwinek możemy
zauważyć wokół kolonii strefę przejaśnienia, określaną jako beta-hemolizę. Drobnoustroje
mają różne zapotrzebowanie na tlen atmosferyczny, niektóre wymagają dodatku CO2.
Zależnie od tych wymagań drobnoustroje dzielimy na:
 bezwzględne tlenowce  rosnące jedynie w obecności tlenu,
 bezwzględne beztlenowce  rosnące tylko wtedy, gdy nie ma tlenu,
 względne beztlenowce  rosnące przy niewielkiej ilości tlenu (w grupie tej wiele jest
bakterii chorobotwórczych),
 bakterie mikroaerofilne  rosnące w obecności niewielkiej ilości tlenu.
Bakterie przystosowały się do różnych warunków temperaturowych:
 psychrofilne  min. 0ºC, opt. 15ºC, maks. 30ºC,
 mezofilne  min. 10ºC, opt. 30 47ºC, maks. 45ºC,
 termofilne  min. 40ºC, opt. 52ºC, maks. 70ºC.
Bakterie hoduje się na pożywkach  podłożu bakteryjnym, tj. środowisku sztucznie
zapewniającym najlepsze warunki do ich rozwoju. Podłoża mogą być naturalne
i syntetyczne, proste (na których wzrastają bakterie o niewielkich wymaganiach odżywczych)
i wzbogacone (z dodatkiem substancji warunkujących wzrost bakterii o wyższych
wymaganiach). Na podłożach płynnych bakterie mogą wzrastać w postaci kożuszka, mętu
lub osadu. Na podłożach stałych spostrzegamy wzrost bakterii w postaci kolonii 
drobnoustrojów wyrosłych z jednej komórki i zgrupowanych w jednym miejscu. Bakterie
posiane na podłożu w ciągu kilku godzin adaptują się do nowych warunków. Nie rozmnażają
się  najpierw obserwujemy fazę utajenia, następnie fazę logarytmicznego wzrostu, po
osiągnięciu maksimum, krzywa wzrostu nabiera charakteru poziomego  jest to faza
6
Podstawy mikrobiologii
stacjonarna. Po stopniowym wyczerpaniu się składników odżywczych gromadzą się produkty
metabolizmu  fazÄ™ tÄ™ nazywamy fazÄ… zamierania.
Bakterie oglÄ…da siÄ™ po ich uprzednim zabarwieniu. W praktyce laboratoryjnej stosuje siÄ™
najczęściej pozytywne barwienie utrwalonych preparatów. Podstawowe znaczenie ma
barwienie metodą Grama, które dzieli bakterie na Gram-dodatnie i Gram-ujemne. Przy
użyciu specjalnych metod barwienia złożonego można wykryć inną ważną właściwość
bakterii  kwasooporność, która to cecha związana jest z prątkami (dotyczy ona na takich
właściwościach bakterii, które związane są z wysoką zawartością lipidów).
7
Podstawy mikrobiologii
4. Mikroskopia
Jak już wspomniano, wielkość drobnoustrojów podaje siÄ™ w mikrometrach (1 µm = 10 6 m)
oraz nanometrach (1 nm = 10 9 m).
Istnieje wiele rodzajów mikroskopów stosowanych w mikrobiologii. Mikroskop z ciemnym
polem widzenia używany jest do badań na obecność krętków. Mikroskop fazowo-
kontrastowy pozwala na zbadanie żywych organizmów. Mikroskopy fluoroscencyjne
używane są w badaniach diagnostycznych preparatów biologicznych, uprzednio barwionych
fluorochromami (z
ródłem światła w mikroskopie jest lampa UV). Mikroskop elektronowy
pozwala na uzyskanie powiększeń od 10 000 do 100 000 razy. Istnieje także możliwość
oglądania preparatów trójwymiarowych, przy użyciu mikroskopu skaningowego. Jednak
w mikrobiologii najczęstsze zastosowanie znajduje mikroskop świetlny. Możliwe do
uzyskania powiększenie wynosi 2000 razy. Budowa mikroskopu świetlnego nie różni się od
innych mikroskopów, polega jedynie na stosowaniu imersji, czyli olejku cedrowego między
preparatem a soczewką. Zdolność rozdzielcza mikroskopu jest to najmniejsza odległość
między dwoma punktami, przy której widzimy je jako dwa oddzielne. Użycie olejku
imersyjnego powoduje, że promień nie ulega załamaniu i przechodzi ze szkła przez olejek do
obiektywu, zwiększając jego zdolność rozdzielczą.
8
Podstawy mikrobiologii
5. Wpływ czynników fizycznych i chemicznych na bakterie
W porównaniu z organizmami wyższymi, bakterie stykają się ze środowiskiem całą
powierzchnią. Jest to związane z dużą, w porównaniu do masy, powierzchnią komórki
bakteryjnej oraz specyficzną budową ściany komórkowej i błony cytoplazmatycznej. Zmiany
środowiskowe odbijają się więc natychmiast na przebiegu procesów metabolicznych
i fizjologicznych bakterii. Mogą działać korzystnie na komórkę bakteryjną, sprzyjając jej
rozwojowi i podziałom, mogą także działać niekorzystnie, doprowadzając do jej śmierci
(działanie bakteriobójcze). Znajomość bakteriobójczego działania czynników fizycznych
i chemicznych oraz oporności bakterii na te czynniki ma duże znaczenie praktyczne. Wiedzę
tę wykorzystuje się do opracowania sposobów wyjaławiania (czyli sterylizacji) i odkażania
(czyli dezynfekcji).
Przez sterylizację rozumiemy zespół czynności fizycznych, fizykochemicznych lub
mechanicznych o takim natężeniu i czasie działania, które spowoduje zupełne zniszczenie
lub usunięcie wegetatywnych i zarodkujących postaci drobnoustrojów, znajdujących się
w określonym materiale, płynie lub miejscu.
Dezynfekcja to zespół czynności zmierzających do zniszczenia drobnoustrojów
chorobotwórczych, znajdujących się poza organizmem żywiciela. Z powyższymi definicjami
wiążą się dwa pojęcia: aseptyki i antyseptyki. Antyseptyka to niszczenie drobnoustrojów
w ranach, na błonach śluzowych i na skórze ludzi i zwierząt za pomocą środków
antyseptycznych. Aseptyka jest sposobem postępowania, mającym na celu niedopuszczenie
do zakażenia miejsc, płynów lub przedmiotów jałowych (np. aseptyka ran chirurgicznych,
pożywek bakteryjnych).
Wiele spośród stosowanych środków dezynfekcyjnych działa tylko na niektóre, wrażliwe na
dany czynnik bakterie, niszcząc formy wegetatywne, jednak nie niszcząc zupełnie
przetrwalników. Bardzo często ta sama substancja użyta w mniejszym stężeniu działa
bakteriostatycznie, w większym zaś  bakteriobójczo. O działaniu bakteriostatycznym
mówimy wówczas, kiedy środek dezynfekcyjny spowoduje jedynie zahamowanie procesu
wzrostu i rozmnażania, nie doprowadzając do śmierci komórki. O działaniu bakteriobójczym
mówimy, kiedy czynnik działający spowoduje takie zmiany destrukcyjne w komórce, które
spowodują jej śmierć. Efektywność działania środków dezynfekcyjnych jest zależna od
szeregu czynników, takich jak środek, którego użyto, drobnoustrój, na który zadziałano,
9
Podstawy mikrobiologii
warunki środowiska (dodatek surowicy, substancji organicznych, pH, temperatura). Ze
wszystkich czynników bakteriobójczych, fizycznych i chemicznych, najczęściej stosowany
jest czynnik termiczny  suche gorące powietrze służy do wyjaławiania szkła
laboratoryjnego, sprzętu stomatologicznego, małych zestawów chirurgicznych. Wyjaławianie
następuje w suszarkach, czyli małych szafkach zaopatrzonych w grzejnik elektryczny
i termoregulator. MateriaÅ‚ podlegajÄ…cy wyjaÅ‚owieniu przetrzymuje siÄ™ w temperaturze 170ºC
przez godzinÄ™, w temperaturze 160ºC przez 2 godziny lub w temperaturze 140ºC przez
3 godziny. Obecnie sterylizatory na suche, gorące powietrze są wycofywane, zastępują je
autoklawy, czyli dwuścienne kotły z grubej blachy, szczelnie zamykane ciężką pokrywą,
zaopatrzone w aparaturę kontrolną (manometry, termometry). Przy nadciśnieniu
1,5 atmosfery, temperatura wynosi 112ºC. W tych warunkach w ciÄ…gu 15 minut ginÄ… wszelkie
żywe formy drobnoustrojów oraz przetrwalniki, zarodniki i najbardziej oporne HBV. Przy
ciśnieniu 2 atmosfer drobnoustroje giną po 8 minutach. Obecnie stosuje się autoklawy nie
tylko parowe, ale i wodne, w których wykorzystuje się wrzącą wodę pod zwiększonym
ciśnieniem. W ten sposób sterylizuje się podłoża bakteryjne, filtry, narzędzia chirurgiczne,
materiaÅ‚ opatrunkowy, bieliznÄ™ operacyjnÄ…. Pożywki sterylizuje siÄ™ w temperaturze 112ºC,
ciśnieniu wynoszącym 1,5 atmosfery przez 30 minut, a materiały opatrunkowe
w temperaturze 120ºC przy 2 atmosferach przez 30 minut. W ten sposób niszczy siÄ™ również
zużyty zakaz
ny materiał laboratoryjny, pożywki zakażone bakteriami, wirusami i grzybami.
Kolejną metodą sterylizacji jest wyjaławianie w parze wodnej za pomocą aparatu Kocha. Jest
to kocioł, w którym na metalowej siatce nad wodą ustawia się przedmioty wyjaławiane,
a następnie ogrzewa wodę aż do temperatury wrzenia. Para usuwa powietrze i  przy
ciÅ›nieniu równym atmosferycznemu w temperaturze 100ºC  przepÅ‚ywa przez aparat,
wyjaławiając na przykład materiały gumowe, szkło laboratoryjne, pożywki bakteryjne,
narzędzia chirurgiczne. Formy przetrwalnikowe nie giną, ale możemy je zniszczyć stosując
tÄ™ metodÄ™ przez trzy kolejne dni.
Sterylizacja w podciśnieniu polega na obniżeniu ciśnienia za pomocą pompy ciśnieniowej,
powodującej pełne usunięcie powietrza z autoklawu lub komory sterylizacyjnej. Uzyskuje się
podciśnienie około 20 mmHg i automatyczne doprowadzenie pary wodnej do ciśnienia
3 atmosfer, a proces sterylizacji trwa około 4 minut. Procesy sterylizacji należy kontrolować
trzema metodami: biologicznÄ…, fizycznÄ… i chemiczno-wskaz
nikowÄ…. Metoda biologiczna
polega na stosowaniu przetrwalników bakterii Bacillus subtilis lub Bacillus
stearothermophilus (Sporal A, S), które wkłada się z materiałem do autoklawu. Po sterylizacji
przetrwalniki wysiewa się na podłoża  brak wzrostu to sprawny autoklaw. Kontrola fizyczna
10
Podstawy mikrobiologii
polega na śledzeniu sprawności przyrządów pomiarowych (manometrów, termometrów) oraz
kontroli okresowej z użyciem przyrządów dodatkowych. Do kontroli chemiczno-wskaz
nikowej
służą różnego rodzaju wskaz
niki, na przykład krystaliczna siarka w ampułce, która topi się
w temperaturze 120ºC lub inne substancje chemiczne, które zmieniajÄ… barwÄ™ podczas
prawidłowej sterylizacji.
W sterylizacji wykorzystuje się także działanie promieniowania, najczęściej UV. Do
sterylizacji niektórych leków, płynów i pożywek stosuje się sterylizację przez filtrowanie (filtry
bakteryjne).
Użycie czynników chemicznych w dezynfekcji wiąże się z zabiciem drobnoustrojów
chorobotwórczych z powierzchni materii nieożywionej.
Dezynfekcja może być:
 bieżąca  wykonywana w trakcie pielęgnowania chorego,
 końcowa  wykonywana po wyzdrowieniu, przeniesieniu pacjenta czy po śmierci,
 zapobiegawcza  stałe przedsięwzięcia (np. odkażanie wody, ścieków, środków
komunikacji itp.).
Do chemicznych środków dezynfekcyjnych zaliczamy:
 alkohole, kwas karbolowy i jego pochodne (fenol, krezol, lizol), formalina, 70% alkohol
etylowy (jeden z najlepszych środków bakteriobójczych),
 zwiÄ…zki utleniajÄ…ce (ozon, woda utleniona, nadmanganian potasu),
 kwasy, zasady, roztwory soli, sole metali ciężkich,
 barwniki (zieleń brylantowa, fiolet krystaliczny),
 mydła, detergenty,
 gazy (tlenek etylenu, ozon, chlor).
11
Podstawy mikrobiologii
6. Podstawy antybiotykoterapii i chemioterapii
Związki chemioterapeutyczne działają przeciwwirusowo, przeciwbakteryjnie,
przeciwgrzybiczo i przeciwpierwotniakowo, przez zahamowanie wzrostu i rozmnażania
drobnoustrojów (działanie bakteriostatyczne) lub spowodowanie ich śmierci (działanie
bakteriobójcze). Pierwszym odkrywcą, który wprowadził skuteczny preparat przeciwko kile
(salwarsan, 1910) był Paul Ehrlich (1854 1915), następnie wprowadzano pochodne
nitrofuranu, nitroimidazolu, sulfonamidy, antybiotyki:
1. Pochodne nitrofuranu: nitrofurantoiny, furazolidon, nitrofurazon  leki te posiadają dość
szerokie spektrum aktywności.
2. Pochodne nitromidazolu: metronidazol  działa głównie na bakterie beztlenowe.
3. Leki przeciwgrzybicze, pochodne imidazolu: klotrimazol, mikonazol  majÄ… szerokie
zastosowanie, uzupełnieniem są amfoterycyna B i flucytozyna.
4. Chinolony przeciwbakteryjne: kwas nalidyksowy, pochodne fluorowane (ciprofloksacyna,
norfloksacyna, ofloksacyna, lomefloksacyna, sparfloksacyna)  hamujÄ… gyrazÄ™ DNA,
która odpowiada za zwijanie nici DNA bakterii.
5. Leki przeciwwirusowe  efektywność swoistej terapii przeciwwirusowej jest niewielka,
acyklowir jest lekiem aktywnym wobec wirusów z grupy opryszczki, zydowudyna 
stosowana jest głównie w zakażeniach HIV, amantadyna i rymantadyna w zakażeniach
wirusami grypy.
6. Sulfonamidy  ich zakres działania jest szeroki, mogą mieć zastosowanie
w zakażeniach bakteriami Gram-ujemnymi i Gram-dodatnimi, nie działają na wirusy
i grzyby.
7. Antybiotyki  substancje zdefiniowane chemicznie wytwarzane przez drobnoustroje albo
modyfikowane chemicznie, czy też otrzymywane syntetycznie, posiadające zdolność
hamowania wzrostu i/lub zabijania drobnoustrojów. Antybiotyki mogą być wytwarzane
przez promieniowce, grzyby i bakterie.
Antybiotyki można podzielić uwzględniając różne kryteria: spektrum aktywności, budowy
chemicznej, mechanizmów działania itp. Antybiotyki beta-laktamowe stanowią grupę
o najczęstszym zastosowaniu (penicylina, cefalosporyny, cefamycyny, monobaktamy,
karbapenemy, inhibitory beta-laktamaz). Mają one niewielką toksyczność, podobny
mechanizm działania i podobne mechanizmy decydujące o oporności bakterii.
12
Podstawy mikrobiologii
Aminoglikozydy to grupa antybiotyków działających bakteriobójczo, nefro- i ototoksycznie,
używanych głównie do leczenia zakażeń o ciężkim przebiegu. Makrolidy i linkozamidy
stosowane są najczęściej w przypadku nadwrażliwości chorego na penicylinę. Antybiotyki
polipeptydowe (wankomycyna, teikoplanina), działają na bakterie Gram-dodatnie.
Tetracykliny należą do antybiotyków o działaniu bakteriostatycznym.
Mechanizmy oporności bakterii na antybiotyki wiążą się z szeregiem reakcji adaptacyjnych
oraz z udziałem materiału genetycznego bakterii. Istotna jest oporność zakaz
na. Zjawisko to
wywołane jest przez pozachromosomalne cząsteczki materiału genetycznego w postaci
episomów lub plazmidów, które są przekazywane do wrażliwej komórki bakteryjnej na
drodze koniugacji. Obecność tych cząstek warunkuje oporność w komórce dawcy, natomiast
przekazanie cech oporności komórce wrażliwej może się odbyć w obecności drugiego
elementu, a mianowicie genetycznego czynnika przenoszÄ…cego, tzw. resistance transfer
factor (w skrócie czynnika R czy RTF). Czynniki te w większości występują autonomicznie,
a ich replikacja odbywa się niezależnie od replikacji chromosomu, przenoszą one oporność
najczęściej na kilka antybiotyków. Możemy się także spotkać z wystąpieniem oporności
krzyżowej, całkowitej lub częściowej. W tym wypadku pojawienie się oporności na jeden
antybiotyk jest związane z pojawieniem się oporności na całą grupę antybiotyków o podobnej
budowie chemicznej lub na część antybiotyków w obrębie grupy.
Antybiotykoterapia skojarzona stosowana jest w leczeniu stanów ciężkich, przed ustaleniem
rozpoznania bakteriologicznego, w celu zapobiegania powstawaniu oporności na antybiotyki
w leczeniu zakażeń mieszanych.
Działanie uboczne leku sprowadza się do wywołania reakcji uczuleniowych (penicylina),
działania bezpośrednio toksycznego (nefro-, ototoksyczne), działania na szpik, zaburzenia
czynności przewodu pokarmowego, dysbakteriozy (następstwo zniszczenia nie tylko flory
patogennej, ale i flory saprofitycznej).
W terapii antybiotykami powstała paradoksalna sytuacja. Z jednej strony antybiotyki stanowią
podstawowe osiągnięcie współczesnej farmakologii, z drugiej zaś  coraz więcej mówi się
i pisze o niepowodzeniach ich stosowania. Jest to w znacznej mierze zwiÄ…zane ze
zwiększeniem się oporności bakterii na antybiotyki, co może łączyć się z częstością, czasem
i ilością stosowanych antybiotyków. Część winy ponosi niezdyscyplinowany pacjent, który
zmienia zasady przyjmowania leków lub sam je przedwcześnie odstawia. Niewątpliwie część
winy ponosi także lekarz  w jego przypadku polega ona na podawaniu antybiotyku, mimo
13
Podstawy mikrobiologii
braku wskazań, niewłaściwym wyborze leku, zbyt częstym stosowaniu antybiotyków
o szerokim zakresie działania, niewłaściwym dawkowaniu lub krótkim okresie podawania.
Istnieją opinie, które głoszą, że mając do dyspozycji aktualne antybiotyki, nie potrzeba
szukać nowych. Biorąc jednak pod uwagę przedstawione wyżej niepowodzenia
z narastaniem oporności bakterii w miarę czasu i wielkości stosowania antybiotyków,
niewielkich efektów leczenia chorób wirusowych oraz problemów z leczeniem grzybic,
można powiedzieć, że istnieje konieczność poszukiwania nowych generacji lub zupełnie
nowych antybiotyków i chemioterapeutyków.
14