UPRAWA ZBÓŻ W GOSPODARSTWACH
EKOLOGICZNYCH
materiały dla rolników
Pszenica ozima
Radom 2003
Opracowanie zostało wykonane w ramach
Projektu PHARE PL 01.01.04.  Rolnictwo ekologiczne
1
Autorzy:
1. prof. dr hab. Jan K Å›
2. dr Krzysztof Jończyk
Instyt t Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w P ławach
Recenzja: dr hab. JÌzef Tyb rski
Współpraca przy opracowaniu:
1. Marek Krysztoforski
2. Ursz la R pniewska
Krajowe Centr m Rolnictwa Ekologicznego w Radomi
Projekt okładki: Marek Rząsa, RCDRRiOW w Przysiek
© Copyright by Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoj Wsi
Wydawca:
Krajowe Centrum RoInictwa EkoIogicznego
- RegionaIne Centrum Doradztwa Rozwoju RoInictwa i Obszarów Wiejskich
w Radomiu
ul. Chorzowska 16/18, 26-600 RADOM
tel. [phone]
e-mail:[e-mail]
www.cdr.gov.pl/radom
Realizacja i druk:
GP RCDRRiOW w Radomi
ul. Chorzowska 16/18, 26-600 RADOM
tel. [phone]
e-mail:[e-mail]
www.cdr.gov.pl/radom
ISBN 83-89060-27-2
Nakład: 500 egz.
2
Znaczenie gospodarcze
Duży potencjał plonowania pszenicy ozimej oraz wszechstronne wykorzysta-
nie ziarna powodują, że areał uprawy tego zboża systematycznie się zwiększa.
W Polsce powierzchnia jej uprawy wzrosła z 1,4 mln ha w 1980 r. do prawie 2,0
mln ha w 2002 roku. W tym samym okresie jej plony, średnio w kraju, zwiększyły
się z około 3,0 do 3,8 t/ha.
Ziarno pszenicy jest podstawowym zbożem konsumpcyjnym wykorzystywa-
nym do produkcji mąki i kaszy. Z mąki pszennej uzyskuje się różnego rodzaju
pieczywa, makarony oraz wyroby ciastkarskie. Ubocznym produktem przemiału
są otręby, będące wartościową paszą treściwą. Ziarno pszenicy jest także podsta-
wową paszą dla drobiu chowanego tradycyjnym sposobem w gospodarstwie. Może
być także wykorzystywane w żywieniu innych gatunków zwierząt (trzoda chlew-
na, cielęta). Te cechy ziarna pszenicy powodują, że jest ono ważnym elementem
towarowej produkcji roślinnej gospodarstw ekologicznych.
Wymagania siedliskowe
Pszenica ozima ma największe wymagania glebowe spośród zbóż. Duże i sta-
bilne jej plony można tylko uzyskać na bardzo dobrych i dobrych glebach (tab. 1),
zaliczanych do:
kompleksów rolniczej przydatności - pszennych (1-3), żytniego bardzo do-
brego (4), górskich pszennego i zbożowego
(10,11) oraz zbożowo - pastewnego mocnego (8);
lub
klas bonitacyjnych - I, II, III a, III b i IVa
W gospodarstwach ekologicznych uprawa pszenicy ozimej na słabszych gle-
bach jest uzasadniona jedynie w przypadku wysokiej ich kultury (wysoka zawar-
tość próchnicy, duża miąższość poziomu próchnicznego, obojętny odczyn, dobra
struktura) oraz doboru bardzo dobrego przedplonu (motylkowate wieloletnie lub
okopowe nawożone obornikiem). Należy również podkreślić, że w rolnictwie kon-
wencjonalnym stosowanie nawozów mineralnych (chemicznie przetworzonych)
zwiększa możliwości uprawy pszenicy na nieco słabszych glebach.
3
Tabela 1.
Plon pszenicy ozimej na glebach poszczególnych kompleksów przydatności
rolniczej lub klas bonitacyjnych (dotyczy rolnictwa konwencjonalnego)
Klasa
Kompleksy rolniczej
Plon ziarna t/ha Plon ziarna t/ha
bonitacyjna
przydatności gleb
1 - pszenny bardzo dobry 5,4 I 5,21
2 - pszenny dobry 5,2 II 4,96
3 - pszenny wadliwy 4,4 IIIa 4,72
4 - żytni bardzo dobry 4,3 IIIb 4,17
5 - żytni dobry 3,4 IVa 3,36
8 - zbożowo-pastewny mocny 4,1
10 - pszenny górski 5,2
11 - zbożowy górski 4,5
Dobór i charakterystyka odmian
Obecnie w rejestrze znajduje się 45 odmian pszenicy ozimej, różniących się
jakością ziarna (A  jakościowe, B  chlebowe, C  pozostałe, w tym paszowe)
oraz wieloma cechami rolniczymi (tab.3). Należy jednak podkreślić, że ocenę od-
mian prowadzono w warunkach stosowania nawożenia mineralnego i chemicznej
ochrony roślin, w związku z tym przenoszenie jej wyników do rolnictwa ekolo-
gicznego jest obarczone dużym błędem. Do uprawy w gospodarstwach ekologicz-
nym powinny być preferowane odmiany:
" o dużej zimotrwałości, gdyż łan przerzedzony w okresie zimy ulega sil-
nemu zachwaszczeniu i bardzo nisko plonuje. W rolnictwie konwencjo-
nalnym zastosowanie intensywniejszego nawożenia azotowego oraz her-
bicydów umożliwia uzyskanie nawet z takich zasiewów względnie du-
żych plonów, natomiast rolnictwo ekologiczne nie ma takich możliwości;
" wcześniej dojrzewające, ponieważ szkody powodowane przez choroby
liści i kłosa (mączniaki, rdze i septoriozy) są na ogół mniejsze niż przy
odmianach póz
nych;
" o dłuższej słomie, zwykle intensywniej krzewiące się, gdyż będą one bar-
dziej konkurencyjne w stosunku do chwastów;
" o dobrej zdolności pobierania składników nawozowych z gleby;
" o mniejszych wymaganiach glebowych.
Wyniki doświadczeń przeprowadzonych w IUNG wskazują, że znaczenie do-
boru odmian jest większe w rolnictwie ekologicznym niż konwencjonalnym (rys.1).
Ogólnie pszenica w systemie ekologicznym plonowała niżej niż w konwencjonal-
4
nym o około 35%, a spadek plonu był następstwem niższej obsady kłosów i gor-
szej dorodności ziarna. Spośród porównywanych odmian w systemie ekologicz-
nym lepiej plonowały Kobra i Roma  4,2 t/ha. Kobra była słabiej porażana przez
choroby liści, głównie rdzę brunatną. Roma, odmiana najwyższa spośród testowa-
nych, charakteryzowała się największą masą tysiąca ziaren, dużą powierzchnią
ulistnienia utrzymującą się do fazy dojrzałości mlecznej i małym porażeniem liści.
Rys.1. Reakcja odmian pszenicy ozimej na uprawę w różnych systemach
produkcji (średnia z lat 1998-2001)
Z innego zestawu odmian, które porównywano w latach 2002 i 2003 wynika,
że do uprawy w systemie ekologicznym, obok Kobry i Romy przydatna może być
Mewa, a także Sukces (tab.2). W 2003 czynnikiem silnie różnicującym plonowa-
nie odmian była ich zimotwrałość.
Tabela 2.
Plonowanie odmian pszenicy ozimej uprawianej w systemie ekologicznym
ODMIANA Rok 2002 ODMIANA Rok 2003
Roma 4,7 Roma 3,6
Juma 4,5 Zyta* 3,5
Elena 4,4 Sukces 4,3
Kobra 5,7 Kobra 3,8
Korweta 5,5 Korweta* 3,2
Mewa 6,1 Mewa 4,5
Mieszanina odmian 5,8 Mieszanina odmian* 3,5
( (Kobra ,Kris, Korweta)
Kobra, Kris, Korweta)
Orkisz 4,1 Orkisz* wymarzł
*
- łany silnie przerzedzone na skutek złego przezimowania
W związku z tym, że dotychczas bardzo mało jest informacji o przydat-
ności odmian do uprawy w gospodarstwach ekologicznych, wskazane jest aby w po-
szczególnych gospodarstwach wysiewać w miarę możliwości po 2  3 odmiany.
5
Umożliwi to wybór odmian najlepiej dostosowanych do warunków siedliskowych
danego rejonu lub gospodarstwa. Dyskusyjne jest zalecanie uprawy starych od-
mian, gdyż nie jest prowadzona ich hodowla zachowawcza i na ogół zatraciły one
wiele swych dodatnich cech.
Tabela 3.
Odmiany pszenicy ozimej. Ważniejsze cechy rolnicze i użytkowe (COBORU  2002 r.)
Odmiana
1 2 3 4 5 67 8
Wzorzec 76,0 94 45,5
Begra -11,1 3,5 3 s. 3,9
Korweta -6,5 3,5 7 r. -0,1 póz
n. w.w gleb.
Zyta -3,0 2 16 m. 10,2 póz
n. w.w gleb.
A
Pegassos 2,9 4 4,7
Turnia -1,5 3 14 m. 2,7
Sukces -0,7 2,5 3 1,4 póz
n.
Kobra 0,2 4 -1 m. 0,6 wcz. w.w gleb.
Roma -10,4 7,5 18 r. 2,1 póz
n. m.w. gleb.
Mikon -8,5 8 2 r. p.z
dz
. -5,7 wcz.
Sakwa -2,6 4 4 r. 0,5 póz
n.
Mewa -2,6 6 7 3,6 m.w. gleb.
Mobela -6,2 4 9 s.l.,p.z
dz
. -0,7 m.w. gleb.
B
Rysa -3,7 4 8 1,7 wcz.
Clever 5,0 1,5 -12 -3,9
Tortija 1,6 3 -2,7
Nutka 2,0 8 0,7
SÅ‚awa -1,2 6 12 -2,0 wcz.
Tonacja 1,3 7,5 6 3,3
Jawa 1,1 2 3 r.,s.pl. -2,3 wcz. w.w gleb.
Almari -5,8 3,5 4 m. 3,3
Kamila 0,1 3,5 10 5,0
Wilga 0,4 4 13 m. 0,4
Elena -4,9 6 -5 m. -4,3 w.w gleb.
Zorza -0,3 2,5 7 s.pl. 2,3
C
Izolda 0 4,5 9 r. -1,2
Kaja 0,9 5,5 17 3,2 m.w. gleb.
Wanda -5,3 7,5 15 -2,2 m.w. gleb.
Liryka -4,6 4 2 r., p.z
dz
. -0,7 wcz. m.w. gleb.
Mikula 0,6 4,5 16 6,0 wcz.
Symfonia -5,9 5,5 -7 p.z
dz
. -0,3
6
Inne
cechy
choroby
Wysokość
wzorca [g]
Plonowanie
Podatność na
odchylenie od
Grupa wartości
odchylenie od
technologicznej
charakterystyczne
wzorca w [dt/ha]
Mrozoodporność
Masa 1000 ziaren
Wzorzec  Kobra, Korweta, Tonacja, Clever
Kolumna 2; A  pszenica jakościowa, B  pszenica chlebowa, C  pszenica pozostała (w tym paszowa)
Kolumna 4; Mrozoodporność skala 1-9, 9  mrozoodporność bardzo duża, 5  średnia, 1  bardzo mała
Kolumna 6; zaznaczono podatność większą niż przeciętna; m- mączniak, p.z
dz
.- choroby podstawy
z
dz
bła, s.  septoriozy łącznie (pl. plew, l. liści), r.  rdza brunatna
Kolumna 8; m.w. gleb.  mniejsze wymagania glebowe, w.w gleb.  większe wymagania glebowe,
wcz.  wcześniejsze dojrzewania, póz
n.  póz
niejsze dojrzewania
Ze względu na zwiększone ryzyko wymarzania oraz występowania rdzy bru-
natnej w niektórych regionach kraju należy zwrócić uwagę na wrażliwość odmian
na tę grupę czynników ograniczających plonowanie (rys.2).
Rys.2. Rejony uprawy pszenicy ozimej oraz nasilenie czynników
ograniczajÄ…cych jej plonowanie
7
Stanowisko w zmianowaniu
Pszenica ozima, spośród roślin zbożowych, wyróżnia się największymi wyma-
ganiami płodozmianowymi. Wynika to z powolnego tempa wzrostu w początko-
wym okresie wegetacji (jesienią i po wznowieniu wegetacji wiosną) oraz dużej
podatności na choroby. Dobre dla niej stanowisko powinno być zasobne w skład-
niki pokarmowe, a głównie azot (wiązany biologicznie przez przedplon lub z na-
wozów organicznych zastosowanych pod przedplon lub bezpośrednio pod pszeni-
cę) wolne od specyficznych chorób przenoszonych na rośliny następcze za pośred-
nictwem gleby i resztek pożniwnych (głównie choroby podstawy z
dz
bła) i z możli-
wie ograniczonymi zasobami nasion i rozłogów chwastów. Wartość przedplonową
poszczególnych roślin dla pszenicy ozimej podano w tabeli 4. Należy także podkre-
ślić, że dobre stanowisko dla pszenicy pozostawia tylko udany przedplon. Po przed-
plonach nieudanych gleba jest zwykle w złej strukturze, pole silnie zachwaszczone
i wówczas trudno oczekiwać dobrego plonu pszenicy ozimej uprawianej metodami
ekologicznymi. W takiej sytuacji korzystniej jest wykonać pożniwną i przedzimową
uprawę roli i wysiać zboże jare (pszenicę lub jęczmień). Nieudana pszenica ozima to
nie tylko strata plonu, ale również zachwaszczenie, często zaperzenie pola, z którym
trudno sobie poradzić w rolnictwie ekologicznym.
Tabela 4.
Dobór przedplonów dla pszenicy ozimej
Dobre Åšrednie ZÅ‚e
Motylkowate z trawami Owies** Pszenica,
Ziemniak i inne warzywa * Mieszanki strączkowo- Żyto,
Jare mieszanki strączkowo - zbożowe zbożowe na nasiona*** Jęczmień,
zbierane na zielonkę Pszenżyto
StrÄ…czkowe (fasola, groch)
* przedplony nawożone obornikiem lub kompostem;
** po owsie należy zastosować kompost lub obornik;
*** w mieszance udział strączkowych powinien być większy niż 50%.
Owies jest korzystnym przedplonem pszenicy pod względem sanitarnym, jed-
nak pozostawia stanowisko mało zasobne w składniki pokarmowe, w związku z tym
w rolnictwie ekologicznym konieczne jest zastosowanie po tym przedplonie na-
wożenia organicznego (obornik lub kompost).
Ogólnie można oczekiwać, że po przedplonach średniej wartości plony pszeni-
cy będą o około 10% mniejszych, a po przedplonach złych nawet o 40  50%
mniejszych niż w dobrych stanowiskach. Należy także podkreślić, że w rolnictwie
8
ekologicznym obniżki te są zdecydowanie większe niż w rolnictwie konwencjo-
nalnym. Wynika to stąd, iż nawozy mineralne i chemiczne środki ochrony roślin
w znacznym stopniu ograniczają ujemne następstwa złego stanowiska.
Uprawa roli
Podstawowym celem uprawy roli pod pszenicÄ™ ozimÄ… jest uzyskanie wysokiej
sprawności gleby, poprawa stosunków powietrzno-wodnych, ograniczenie za-
chwaszczenia oraz wyrównanie powierzchni pola. Korzystny stan roli przed sie-
wem stwarza warunki do uzyskania wyrównanych wschodów i dobrego wzrostu
siewek, silnego ukorzenienia się roślin, co poprawia ich zimotrwałość i stwarza
warunki do uzyskania wyrównanego łanu. Taki łan jest również bardziej konku-
rencyjny w stosunku do chwastów. Sposób uprawy zależy od:
" terminu zbioru przedplonu,
" stanu roli po zbiorze przedplonu,
" wyposażenia gospodarstwa w narzędzia uprawowe,
" planowanego terminu siewu.
Uprawa pożniwna. Po wcześniej zbieranych przedplonach (owies, mieszanki mo-
tylkowatych z trawami, strączkowe i mieszanki zbożowo-strączkowe) należy wy-
konać uprawę pożniwną, która zapewnia:
" płytkie i dobre wymieszanie z glebą resztek pożniwnych, stwarzając ko-
rzystne warunki do możliwie szybkiego ich rozkładu. Jest to szczególnie
ważne przy kombajnowym zbiorze zbóż i roślin strączkowych, kiedy ilośćż
resztek pożniwnych jest duża;
" korzystne warunki do szybkiego kiełkowania nasion chwastów oraz osy-
panych nasion rośliny przedplonowej, których przy kombajnowym zbio-
rze sporo pozostaje na powierzchni pola;
" ograniczenie strat wody z gleby poprzez przerwanie podsiÄ…kania kapilar-
nego, co ułatwia poprawne wykonanie orki siewnej i dobre przygotowa-
nie roli pod oziminy;
" zapoczątkowanie mechanicznego zwalczania perzu i innych chwastów
wieloletnich.
Uprawa pożniwna, w zależności od wyposażenia gospodarstwa w sprzęt, może
być wykonana gruberem lub też tradycyjnie pługiem (rys.3). Na polach zagrożo-
nych perzem i innymi chwastami wieloletnimi wskazane jest stosowanie tradycyj-
nej podorywki z bronowaniem, a po przeschnięciu roli wyciąganie rozłogów perzu
kultywatorem i bronami.
9
Rys.3. Gruber
Po póz
no zbieranych przedplonach (ziemniak, warzywa) uprawÄ™ roli pod psze-
nicę ozimą rozpoczyna się od kultywatorowania lub bronowania, po którym wy-
konuje się płytką orkę siewną. Wykonanie płytkiej orki jest wskazane nawet jeżeli
rola po zbiorze przedplonu jest pulchna, gdyż na powierzchni pola pozostają pew-
ne ilości chwastów, które mogą dalej rosnąć w zbożach. Dodatkowo resztki po-
żniwne (np. łęty ziemniaka) lub ślady po przejazdach utrudniają pracę siewnika.
Uprawa przedsiewna obejmuje orkÄ™ siewnÄ… oraz przedsiewne doprawienie roli.
Orkę siewną można wykonać na około 2-3 tygodnie przed wysiewem pszenicy
ozimej, najlepiej pługiem zagregowanym z broną lub wałem specjalnym (na lżej-
szych glebach starczy brona, zaś na cięższych wskazane jest użycie wału). Orkę
siewną można również wykonać bezpośrednio przed wysiewem pszenicy, wów-
czas konieczne jest zagęszczenie gleby wałem, najlepiej Campbella. Głębokość
orki siewnej trzeba uzależnić od stanu roli po zbiorze przedplonu. Jeżeli zbiory
przeprowadzono przy optymalnej wilgotności gleby i orkę wykonuje się w takich
warunkach, wówczas można jej głębokość ograniczyć do 15 18 cm. Natomiast na
polach  rozjeżdżonych podczas zbioru przedplonu lub silnie zachwaszczonych
wskazana jest większa głębokość orki, nawet około 25 cm.
Przedsiewne doprawienie roli powinno umożliwić umieszczenie wysiewanych
nasion na jednakowej głębokości na zagęszczonym podłożu i przykrycie ich cien-
kÄ… warstwÄ… luz
nej ale niezbyt rozpylonej gleby. Taki stan roli stwarza warunki do
uzyskania wyrównanych wschodów, a w konsekwencji równomiernie zagęszczo-
nego łanu. Zła przedsiewna uprawa roli powoduje umieszczenie nasion na różnej
głębokości (rys. 4). Rośliny pszenicy wyrastające z nasion umieszczonych zbyt
głęboko są osłabione, a właściwy węzeł krzewienia tworzą nad pierwszym wydłu-
10
żonym międzywęz
lem korzeniowym. Międzywęz
le to jest silnie uszkadzane przez
choroby i szkodniki bytujące w glebie. Dodatkowo wschody takich roślin są opóz
-
nione, często nawet o 5-7 dni, co powoduje, że są one zagłuszane przez rośliny
sąsiednie, a w konsekwencji łan jest niewyrównany. Natomiast nasiona umiesz-
czone zbyt płytko często w ogóle nie kiełkują, gdyż powierzchniowa warstwa gle-
by szybko wysycha. Wyrównane wschody sprzyjają uzyskaniu łanu o korzystnej
architekturze, który charakteryzuje zbliżona liczba z
dz
beł w każdej roślinie, po-
dobna ich wysokość i prawidłowo ukształtowane kłosy. Tylko taki łan jest konku-
rencyjny w stosunku do chwastów i może wydać względnie duży plon. Narzędzia-
mi najbardziej przydatnymi do takiego przygotowania roli są agregaty złożone
z bron i wałów strunowych o konstrukcji dostosowanej do ciężkości gleby .
Rys.4. Wpływ równomierności wysiewu na początkowy wzrost pszenicy
Wapnowanie gleby
Optymalny odczyn gleby dla pszenicy ozimej wynosi 6,0  6,5 pH w KCl.
Jeżeli odczyn gleby odbiega od tych wartości, konieczne jest zastosowanie nawo-
zów wapniowych. Należy je rozsiać na ścierń przed wykonaniem uprawy pożniw-
nej lub bezpośrednio po zbiorze przedplonów póz
no schodzÄ…cych z pola. Przyj-
muje się, że w gospodarstwach ekologicznych powinny być stosowane nawozy
wapniowe wolno działające (głównie węglanowe) w mniejszych dawkach
1,5  2,0 t/ha (tab. 5). W przypadku gleb silnie zakwaszonych po 2  3 latach
konieczne będzie powtórne wapnowanie. Polecane w rolnictwie ekologicznym
nawozy wapniowe, to:
11
- dolomit - o zawartości około 30% CaO i 22% MgO;
- węglan wapnia pochodzenia naturalnego (wapniak mielony) - zawartość-
CaO powyżej 40%;
- kreda łąkowa i jeziorna - zawartość CaO 20-35%, w zależności od stop-
nia uwodnienia;
- margiel - zawartość CaO 14-45%;
- wapno defekacyjne - zawartość CaO powyżej 30% (za zgodą jednostki
certyfikujÄ…cej).
Tabela 5.
Zalecane dawki wapna (w t/ha CaO) w zależności od odczynu gleby
Gleb Odczyn gleby
poniżej 5,0 5,1 - 5,5 5,6 - 6,0
Lżejsze 1,5 1,5 1,0
Åšrednie 2,0 1,5 1,5
Ciężkie 3,0 2,5 2,0
Nawożenie fosforem i potasem
W dobrze prowadzonych gospodarstwach ekologicznych, posiadających zrów-
noważoną produkcję roślinną i zwierzęcą, ilości fosforu i potasu odprowadzane
poza gospodarstwo w sprzedawanych produktach rolniczych są stosunkowo małe
i zasobność gleby utrzymuje się na ogół na poziomie optymalnym, czyli średnim
w powszechnie stosowanej bonitacji. Jednak w przypadku, kiedy zasobność ta jest
niska lub bardzo niska, konieczne jest zastosowanie pod pszenicę nawozów do-
puszczonych do stosowania w rolnictwie ekologicznym.
Nawozy fosforowe:
Mączki fosforytowe (uzyskiwane z przemiału fosforytów), które zawierają około
30% P2O5. Fosfor zawarty w mączkach jest trudno dostępny dla roślin, gdyż nie
rozpuszcza się w wodzie, w związku z tym nawóz ten wymaga dobrego wymie-
szania z glebą i powinien być stosowany przed wykonaniem uprawy pożniwnej,
ewentualnie orki siewnej. Dobrym rozwiązaniem jest także dodawanie mączki fos-
forytowej do pryzm kompostowych lub obornikowych, co zwiększa dostępność
fosforu dla roślin.
Nawozy potasowe:
Siarczan potasu - zawierający około 50% K2O (produkowany przez firmę Kali und Salz);
Kainit - zawierający około 14 % K2O;
12
Karnalit  zawierajÄ…cy 8 - 10 % K2O.
Dawki nawozów fosforowych i potasowych powinny być tak ustalane,
aby wnoszona dawka P2O5 lub K2O wynosiła około 50  70 kg/ha.
Zaopatrzenie roślin w azot
Pszenica ozima w 1 tonie ziarna wraz z odpowiednią ilością słomy zawiera
około 27 kg azotu. W gospodarstwach konwencjonalnych, ilości tego składnika
oszacowane na podstawie oczekiwanych plonów, są stosowane w formie nawo-
zów syntetycznych w podzielonych dawkach dostosowanych do rozwoju pszeni-
cy. W rolnictwie ekologicznym, które wyklucza stosowanie azotowych nawozów
mineralnych, gorsze zaopatrzenie pszenicy w azot często ogranicza poziom jej plo-
nów oraz może wpływać ujemnie na zawartość białka (glutenu). Wyniki badań
prowadzonych w IUNG wskazują, że już w fazie strzelania w z
dz
bło pszenica
w uprawie ekologicznej była gorzej zaopatrzona w azot niż w systemie konwen-
cjonalnym (tab.6). Następstwem tego jest słabe rozkrzewienie produkcyjne, a w
konsekwencji niska obsada kłosów oraz mniejszy plon ziarna  4,3 t/ha w syste-
mie ekologicznym oraz 6,3 t/ha w uprawie konwencjonalnej.
Tabela 6.
Sucha masa i pobranie NPK (kg/ha) przez pszenicÄ™ ozimÄ… uprawianÄ… w systemie
ekologicznym  E i konwencjonalnym - K (dośw. IUNG lata1997-1999)
Faza rozwojowa
Wyszczególnienie System
strzelanie dojrzałość
kłoszenie
w z
dz
bło pełna
E* 2,1 8,4 9,1
Sucha masa części nadziemnych t/ha
K** 2,3 8,5 12,3
E 2,58 1,27 1,13
Zawartość azotu (%) s.m. pszenicy
K 3,20 1,54 1,35
E 54 107 103
Pobranie azotu kg/ha
K 75 131 174
*/ pszenica wysiewana po udanej koniczynie z trawami użytkowanej przez okres dwóch lat,
**/ pszenica wysiewana po rzepaku
W rolnictwie ekologicznym podstawowe znaczenie ma zasobność stanowiska
w azot, a głównymi z
ródłami tego składnika dla pszenicy są:
" obornik lub kompost stosowany pod przedplon, można szacować, że w po-
wszechnie stosowanych w dawkach około 25-30 t/ha, pszenica może po-
brać 30  50 kg/ha azotu;
13
" przyorane resztki pożniwne roślin motylkowatych drobnonasiennych lub
strączkowych. Im zasiewy te są bardziej udane, tym pozostawiają więcej
azotu związanego biologicznie w resztkach pożniwnych. W zależności
od wielkości ich plonu i przebiegu pogody szacuje się, że pszenica ozima
z tego z
ródła może pobrać od 30 do 80 kg/ha azotu;
" mineralizacja glebowej substancji organicznej.
W przypadku wysiewu pszenicy w stanowisku po owsie, które jest ubogie
w azot, konieczne jest zastosowanie obornika lub kompostu.
Interwencyjnie można także pogłównie na pszenicę ozimą zastosować póz
nÄ… je-
sienią lub wiosną po ruszeniu wegetacji dojrzały kompost w dawce około 10 t/ha.
Jednak ilości azotu, jakie pszenica może wykorzystać z tego z
ródła, są małe.
W niektórych krajach Europy Zachodniej dopuszcza się również w gospodar-
stwach ekologicznych nawożenie pszenicy małymi dawkami gnojowicy w okresie
wegetacji. Gnojowicę wprowadza się bezpośrednio na powierzchnię gleby
w międzyrzędzia pszenicy w fazie strzelania w z
dz
bło pszenicy. Używa się do
tego zabiegu specjalnych rozlewaczy wyposażonych w węże ciągnione po po-
wierzchni gleby.
W naszych warunkach po wiosennym ruszeniu wegetacji można stosować po-
głównie gnojówkę. W przypadku dobrej jej jakości, (brak dopływu wód opado-
wych), konieczne jest jej rozcieńczenie wodą w stosunku 1:3.
Przygotowanie materiału siewnego i siew
W rolnictwie ekologicznym wymagania dotyczące jakości materiału siewnego
są większe niż w rolnictwie konwencjonalnym, ponieważ:
" zakaz stosowania systemicznych zapraw oraz chemicznego zwalczania
chorób w okresie wegetacji zwiększa wymagania w stosunku do zdrowot-
ności materiału siewnego;
" wykluczenie stosowania nawozów azotowych eliminuje możliwość·
oddziaływania w okresie wiosennym na rozkrzewienie pszenicy i inten-
sywność jej wzrostu. W związku z tym wszystkie czynniki mogące po-
wodować przerzedzenie łanu (zła jakość materiału siewnego, termin sie-
wu, zła uprawa roli, nieprecyzyjny siew, niekorzystne stanowisko itp.)
powodujące wypadanie roślin prowadzą do wzrostu zachwaszczenia i spad-
ku plonu;
" zakaz stosowania herbicydów wymusza konieczność zwiększenia zdol-
ności konkurencyjnej łanu w stosunku do chwastów. Tylko łan pszenicy
14
o optymalnej obsadzie, równomiernie rozmieszczonych, zdrowych roślin
stwarza warunki do opanowania zachwaszczenia.
W związku z tym materiał siewny, pochodzący z zakupu lub własny, powinien
być: dorodny (masa 1000 ziaren pszenicy powyżej 40 g), wyrównany (oddzielone
drobne ziarniaki), pozbawiony zanieczyszczeń (nasiona chwastów lub innych ga-
tunków zbóż) i wolny od chorób. Dorodne ziarniaki pszenicy (masa 1000 ziaren
powyżej 40  45 g) charakteryzują się większą polową zdolnością wschodów, a uzy-
skane z nich siewki mają większą powierzchnią liści, dłuższy system korzeniowy
i intensywniej się krzewią, co zwiększa zdolność konkurencyjną łanu w stosunku
do chwastów. Ponadto dorodne ziarniaki są również rzadziej porażane przez cho-
roby przenoszone za pośrednictwem materiału siewnego (śniecie, niektóre fuza-
riozy).
W przygotowaniu własnego materiału siewnego pszenicy i innych zbóż należy
wyróżnić kilka etapów:
" polowa kwalifikacja plantacji nasiennych - wybór pól z udanymi zasie-
wami oraz ocena w okresie dojrzewania pszenicy występowania chorób:
śnieć karłowa, śnieć cuchnąca oraz głownia pyląca - stwierdzenie obec-
ności tych chorób, niezależnie od nasilenia, dyskwalifikuje plantację jako
nasiennÄ… w rolnictwie ekologicznym. W ocenie tej należy także zwrócić·
uwagę na obce gatunków zbóż, szczególnie żyta i pszenżyta, domieszki
innych odmian a także niektórych gatunków chwastów (kąkol, owies głu-
chy, dziko rosnÄ…ca wyka);
" zbiór w optymalnych warunkach (pełna dojrzałość, niska wilgotność ziar-
na), wstępne oczyszczenie ziarna przed magazynowaniem (usunięcie na-
sion i owocostanów chwastów, plew itp.);
" dobre warunki magazynowania, niedopuszczenie do wzrostu temperatu-
ry i rozwoju chorób grzybowych na ziarnie;
" doczyszczenie - oddzielenie ziarna drobnego, połówek, nasion chwastów itp.;
" ocena zdolności i energii kiełkowania (parametry te można ocenić w wa-
runkach domowych wykładając w pomieszczeniu o temperaturze około
16-200C określoną liczbę nasion (np. 4x100 szt.) na płaskim talerzu ze
zwilżoną gazą lub bibułą zabezpieczonym przed wysychaniem, po 4 dniach
oznaczamy energię kiełkowania, a po 8 dniach zdolność kiełkowania okre-
ślając procent skiełkowanych nasion; dobry materiał siewny powinien
charakteryzować się energią i zdolnością kiełkowania na poziomie 95%).
15
Założenia dotyczące prowadzenia produkcji metodami ekologicznymi zawar-
te w RozporzÄ…dzeniu Rady EWG Nr 2092/91 z dnia 24 czerwca 1991 r. mÌwiÄ…
o konieczności wysiewania nasion pochodzących z gospodarstw ekologicznych.
W sytuacji gdy producenci nie mogą uzyskać materiału nasiennego wyproduko-
wanego metodÄ… ekologicznÄ… rozporzÄ…dzenie dopuszcza, za zgodÄ… kompetentnych
organÌw paÅ„stwa czÅ‚onkowskiego, wykorzystanie materiaÅ‚u rozmnożeniowego,
ktÌry nie zostaÅ‚ poddany dziaÅ‚aniu preparatami zakazanymi do stosowania w rol-
nictwie ekologicznym.
W rolnictwie ekologicznym nie można stosować chemicznych zapraw. Dopusz-
czone metody zaprawiania nasion opierajÄ… siÄ™ na zabiegach dezynfekowania z wy-
korzystaniem np.: ciepłej wody, nadmanganianu potasu, różnego rodzaju roztwo-
rów, wyciągów roślinnych, otoczkowania mlekiem w proszku oraz zapraw na ba-
*
zie mikroorganizmów /. Prawidłowe ich przeprowadzenie w warunkach gospo-
darstwa jest bardzo trudne i pracochłonne, a także często mało skuteczne, gdyż
zakresy dotyczące temperatur oraz czasu ich działania są bardzo wąskie i ściśle
określone.
Termin siewu pszenicy ozimej jest elementem agrotechniki silnie wpływającym
na wielkości i stabilności jej plonów. W krajach Europy Zachodniej zaleca się opóz
-
nianie terminu siewu pszenicy ozimej w gospodarstwach ekologicznych, w porów-
naniu do gospodarstw konwencjonalnych. Takie rozwiązanie umożliwia lepsze
*/
" Jedna z metod dezynfekcji nasion z wykorzystaniem ciepłej wody polega na na-
stępującym postępowaniu: ziarno znajdujące się w workach lub koszach zanurza
siÄ™ na 4 godziny w kadzi z wodÄ… o temperaturze 25-300C, potem w kadzi z gorÄ…ca
wodą o temperaturze 500C na tak długo aby się ogrzało do tej temperatury, a na-
stępnie szybko przenosi się je do kadzi z wodą o temperaturze 520C na okres 10
minut. Przestrzeganie reżimu czasowego i temperatury wody ma istotne znacze-
nie ze względu na skuteczność zabiegu oraz zagrożenie utraty zdolności kiełko-
wania. W następnej kolejności ziarno chłodzi się zimną wodą i suszy. Metoda ta
wykazuje skuteczność w stosunku do śnieci występujących w pszenicy i głowni
pylącej pszenicy i jęczmienia.
" Do dezynfekcji nasion na mokro stosuje się roztwór 2% nadmanganianu potasu
(KMnO4), zwiÄ…zek ten w powiÄ…zaniu z kwasem krzemowym wykorzystywany jest
również do zaprawiania nasion na sucho.
" W metodzie otoczkowania ziarna mlekiem w proszku wykorzystuje siÄ™ mecha-
nizm antagonistycznego oddziaływania mikroorganizmów glebowych na patoge-
na, otoczka z mleka stanowi pożywkę dla obecnej w glebie bakterii Bacillus sub-
tilis, która istotnie redukuje aktywność śnieci cuchnącej (Tilletia carries).
16
odchwaszczenie pola oraz ogranicza rozwój niektórych chorób. W naszych wa-
runkach jednak zakres optymalnych terminów wysiewu pszenicy ozimej w po-
szczególnych rejonach jest krótki, gdyż wynosi około dwóch tygodni, a jego prze-
kroczenie powoduje duże spadki plonu. W związku z tym w rolnictwie ekologicz-
nym nie należy opóz
niać terminu wysiewu pszenicy ozimej poza górny przedział
terminów optymalnych dla poszczególnych rejonów Polski (rys.5).
Rys.5. Optymalne i dopuszczalne opóz
nione terminy siewu pszenicy ozimej
Technika siewu. W rolnictwie ekologicznym pszenicÄ™ ozimÄ… sieje siÄ™, podobnie
jak w gospodarstwach konwencjonalnych, w rozstawie rzędów 10 - 15 cm, na głę-
bokość 3 - 4 cm. W niektórych krajach wskazuje się na celowość stosowania sie-
wów pasowych. Wówczas wysiewa się dwa rzędy w małym odstępie (5 - 6 cm),
a między pasami pozostają międzyrzędzia o szerokości około 18 - 20 cm, w któ-
rych wykonuje się pielęgnację mechaniczną różnego rodzaju opielaczami. Pielę-
gnację taką można dobrze wykonać tylko na polach będących w wysokiej kultu-
rze, starannie uprawionych i w gospodarstwach wyposażonych w odpowiedni sprzęt
do takiej pielęgnacji łanu.
Ilość wysiewu pszenicy ozimej w rolnictwie ekologicznym nie powinna odbiegać
od zalecanej dla danej odmiany w rolnictwie konwencjonalnym. Ogólnie ilość
wysiewu zależy od:
17
" jakości materiału siewnego (dorodności ziarna, czystości, zdolności kieł-
kowania);
" kultury roli;
" jakości gleby;
" terminu siewu.
Zalecane gęstości wysiewu poszczególnych odmian uwzględniają ich krzewi-
stość i długość z
dz
bła.
ZnajdujÄ…ce siÄ™ w rejestrze odmiany pszenicy ozimej wymagajÄ… wysiewu w gra-
nicach 400-500 szt. nasion/m2 (tab.7).
Tabela 7.
Zalecane normy wysiewu odmian pszenicy ozimej
Norma wysiewu nasion
Grupa odmian
szt/m2
Korweta, Turnia, Mobela, Rysa, Izolda, Kaja, Liryka, Mikula 400
Begra, Zyta, Juma, Roma, Sakwa, Kris, Soraja, Tortija,
450
Clever, Nutka, SÅ‚awa, Wilga, Elena, Zorza, Wanda, Symfonia
Sukces, Kobra, Mikon, Mewa, Tonacja, Jawa, Almari, Kamila 500
Uzasadnione jest zwiększenie o około 10% normy wysiewu, przy:
" opóz
nionym o 10-12 dni terminie wysiewu;
" gorszych warunkach glebowych;
" gorszej uprawie przedsiewnej.
Tabela 8.
Orientacyjne ilości wysiewu pszenicy ozimej w kg/ha w zależności
od masy 1000 ziaren (g) materiału siewnego
Masa 1000 ziaren (g)
Liczba ziaren
40 45 50
na 1 m2 *
ilość wysiewu w kg/ha
400 168 189 210
450 189 213 237
500 210 237 263
*
przyjęto zdolność kiełkowania - 95%
18
MasÄ™ wysiewanego ziarna w kg/ha wylicza siÄ™ ze wzoru:
N x MTZ
      x 100
Ilość wysiewu w kg =
W
N  gęstość wysiewu w szt./m2
MTZ  masa 1000 ziaren (g)
W  wartość użytkowa nasion (zdolność kiełkowania x czystość)
Ocena Å‚anu po przezimowaniu
Optymalna obsada wiosną po przezimowaniu powinna wynosić 350-400 szt.
roślin/m2. W rolnictwie konwencjonalnym, w przypadku słabego przezimowania,
obsada roślin poniżej 150 szt./m2 kwalifikuje plantację do zaorania i przesiewu.
W gospodarstwach ekologicznych, z uwagi na ograniczone możliwości sterowa-
nia łanem np. za pomocą nawożenia azotem i stosowania herbicydów, minimalna
obsada roślin wiosną powinna wynosić około 200-250 szt./m2. Taka obsada umoż-
liwia w miarÄ™ skuteczne konkurowanie Å‚anu pszenicy z chwastami, natomiast przy
niższej obsadzie z reguły niemożliwe jest skuteczne ograniczenie zachwaszczenia
za pomocą mechanicznych zabiegów pielęgnacyjnych. W przerzedzone zasiewy
pszenicy ozimej, w celu zmniejszenia konkurencyjności chwastów, wiosną można
wsiać motylkowate drobnonasienne lub ich mieszankę z trawami. Rozwiązanie to
wyrównuje straty wynikłe ze złego przezimowania zboża, dostarcza dodatkowej
paszy w gospodarstwie oraz poprawia stanowisko pod następny zasiew.
Regulacja zachwaszczenia
Regulacja zachwaszczenia Å‚anu pszenicy ozimej w rolnictwie ekologicznym
opiera się na stosowaniu metod pośrednich i bezpośrednich.
Metody pośrednie obejmują całokształt agrotechniki (płodozmian, uprawę roli,
dobór odmian, jakość materiału siewnego, termin i gęstość siewu) powinny tak
kształtować warunki środowiskowe aby umożliwić uzyskanie wyrównanego łanu
o optymalnej zwartości, mogącego skutecznie konkurować z chwastami.
Metody bezpośrednie ograniczają się do mechanicznych zabiegów pielęgna-
cyjnych, a przede wszystkim bronowania, wykonywanego różnymi dostępnymi
bronami (tradycyjne zębowe, chwastowniki o różnej długości i sprężystości zę-
bów) (rys.5).
19
Rys.5. Brona chwastownik
Poszczególne gatunki chwastów różnią się wrażliwością na działanie brony
(tab.9), dodatkowo skuteczność jej zależy od fazy rozwojowej chwastów (tab.10).
Największy procent zniszczonych chwastów uzyskano stosując bronę chwastow-
nik w fazie siewek - ponad 80%, natomiast w przypadku chwastów osiągających
fazę dużej rozety skuteczność spadła do 40%. Chwasty o drobnych nasionach, kieł-
kujące z małej głębokości (np. tasznik, mak, gwiazdnica) niszczone są w 70-80%,
natomiast gatunki o grubszych nasionach, kiełkujące z większej głębokości, nisz-
czone są w około 50%. Ogólnie można stwierdzić, że skuteczność bronowania
jest tym większa, im:
" młodsze są chwasty;
" drobniejsze sÄ… ich nasiona;
" na mniejszej głębokości znajdują się kiełkujące nasiona;
" bardziej pulchna jest wierzchnia warstwa gleby.
Pszenicę ozimą można bronować:
" jesieniÄ… do fazy szpilkowania, w fazie krzewienia, kiedy pszenica ma 4
liście;
" wiosną po ustąpieniu przymrozków.
Bronowanie wykonywane przed zimÄ…, zwykle przypada na koniec paz
dzierni-
ka lub początek listopada. Zabieg należy wykonać przy optymalnej wilgotności
gleby, w dni słoneczne po obeschnięciu rosy, broną średnią lub chwastownikiem
w poprzek rzędów pszenicy. Bronowanie w tym terminie bardzo skutecznie nisz-
20
czy chwasty, jednak może także znacznie uszkodzić pszenicę, jeżeli po bronowa-
niu wystÄ…piÄ… silne przymrozki.
Wiosną pierwsze bronowanie pszenicy ozimej można wykonać po obeschnię-
ciu gleby i ustąpieniu przymrozków. Zabieg ten spulchnia powierzchniową war-
stwę gleby, pobudza pszenicę do intensywniejszego krzewienia się i częściowo
niszczy chwasty. Do pierwszego bronowania na ogół stosuje się brony zębowe
dostosowane do ciężkości gleby, a do następnych bronę chwastownik. W zależno-
ści od przebiegu pogody, wiosną bronowanie można wykonać 2-, 3-krotnie. Ostat-
ni zabieg może przypadać na koniec fazy krzewienia - początek strzelania w z
dz
-
bło (rys.6). Skuteczność zabiegów wiosennych w zwalczaniu chwastów jest mniej-
sza, gdyż są one silniej ukorzenione, a gleba zagęszczona po zimie.
Ogólnie można stwierdzić, że skuteczność bronowania zwiększa się wraz ze
wzrostem prędkości roboczej, osiągając optimum przy prędkości 6-9 km/h oraz
w warunkach suchej i słonecznej pogody. Dodatkowo lepsze efekty odchwaszcze-
nia uzyskuje się bronując zasiewy w poprzek lub na ukos rzędów. Nie należy wy-
konywać bronowania pszenicy przed spodziewanymi przymrozkami.
Tabela 9.
Podatność różnych gatunków chwastów na działanie brony chwastownika
(Hoffmann, 1990)
Podatność Gatunek Zniszczone wsiewki w %
duża tasznik pospolity 80
mak polny 75
gwiazdnica pospolita 75
tobołki polne 75
komosa biała 74
jasnoty 72
przetaczniki 59-70
rdest plamisty 67
sporek polny 60
mała rdest powojowy 47
Tabela 10.
Skuteczność działania brony chwastownika w zależności od fazy rozwojowej
chwastów (Hoffmann, 1990)
Udział w % chwastów
Stadium
rozwojowe nieuszkodzonych uszkodzonych zniszczonych
Siewka 11 5 84
Mała rozeta 25 8 67
Duża rozeta 51 8 41
21
Rys.6. Termin zwalczania chwastów w zbożach za pomocą brony chwastownika
Zbiór
Termin zbioru oraz jego organizacja w znacznym stopniu determinuje straty
i jakość plonu. W pierwszej kolejności należy zbierać ziarno pszenicy przeznaczo-
nej na materiał siewny i na cele konsumpcyjne ze względu na zagrożenie (szcze-
gólnie w warunkach wilgotnej pogody), porastaniem lub rozwojem grzybów po-
wodujących czernienie zbóż. Przy dominującym obecnie kombajnowym zbiorze
czynnikiem najczęściej przesądzającym o terminie zbioru jest wilgotność. Ziarno
przeznaczone do przechowywania nie powinno mieć więcej niż 15% wilgotności.
Przedłużenie zbiorów w warunkach dżdżystej pogody powoduje występowanie na
wszystkich gatunkach czernienia zbóż, choroby wywoływanej przez grzyby sa-
profityczne z rodzaju: Cladosporium, Alternaria, Epicoccum, a także pogorszenie
jakości wskutek zapoczątkowania procesów enzymatycznych prowadzących do
porastania ziarna. Mając na uwadze powyższe zagrożenia istotną zasadą racjonal-
nego zbioru jest przeprowadzenie go w możliwie najkrótszym czasie. Dobrze zor-
ganizowane żniwa umożliwiają ponadto wcześniejszy wysiew poplonów.
W rolnictwie ekologicznym dużą wagę przywiązuje się do czystości ziarna.
Z tego względu należy tak wyregulować pracę kombajnu aby wstępne doczysz-
czenie eliminowało znaczną część zanieczyszczeń, nasion i całych owocostanów
chwastów. Wszelkie zanieczyszczenia organiczne (nasiona, części chwastów, po-
łamane ziarniaki, zielone części roślin) mają wyższą wilgotność niż zboże i z tego
względu powodują rozwój bakterii, grzybów pleśniowych, szkodników, w trakcie
przechowywania ziarna. Dodatkowo istotnym elementem jest zachowanie czysto-
ści wszystkich zespołów maszyn zbierających. Ma to szczególnie znaczenie w sy-
tuacji zbioru zbóż porażonych patogenami, które mogą być przenoszone za po-
średnictwem nasion.
22
Załącznik Nr 1
UPOWAŻNIONE JEDNOSTKI CERTYFIKUJ
CE ROLNICTWO
EKOLOGICZNE W ROKU 2003 */
23
24