Głowa i szyja
Anatomia topograficzna
Na kościec twarzy składają się parzyste kości nosowe,
CZASZKA
podniebienne, łzowe, jarzmowe, szczęki, małżowiny noso-
Wyłączając kosteczki słuchowe, czaszka składa się z 22 we dolne oraz nieparzysty lemiesz.
kości. Z wyjątkiem żuchwy, która tworzy  dolną szczękę , Żuchwa nie jest częścią czaszki ani szkieletu twarzy.
kości czaszki połączone są ze sobą za pomocą szwów po-
zostają nieruchome i tworzą czaszkę.
Ściana przednia
Czaszkę można podzielić na:
Na powierzchnię przednią czaszki składają się: czoło od gó-
n kopułowato wyprofilowaną część górną (calvaria), któ- ry, oczodoły poniżej, okolica nosowa, część twarzy między
ra pokrywa jamę czaszki zawierającą mózgowie; oczodołem a szczękami, obie szczęki i żuchwa (ryc. 8.18).
n podstawę (basis cranii), która tworzy dno jamy czaszki;
Kość czołowa
n dolną część przednią  szkielet twarzy (facies ossea)
lub trzewioczaszkę (viscerocranium). Czoło utworzone jest przez kość czołową (os frontale), któ-
ra również bierze udział w tworzeniu górnej części obra-
Kości tworzące sklepienie czaszki (calvaria) to przede mowania każdego z oczodołów (ryc. 8.18).
wszystkim parzyste kości skroniowe i ciemieniowe oraz Tuż do góry od brzegu oczodołu po obu stronach znaj-
części nieparzystej kości czołowej, klinowej i potylicznej. dują się uniesione łuki brwiowe (arcus superciliares). Są
Podstawę czaszki (basis cranii) tworzą głównie części one bardziej wydatne u mężczyzn niż u kobiet. Niewielkie
kości klinowej, skroniowej i potylicznej. zagłębienie pomiędzy łukami to gładzizna (glabella).
Tabela 8.1 Otwory zewnętrzne czaszki
Otwór Struktury przechodzące przez otwór
Widok od przodu
otwór nadoczodołowy (foramen supraorbitale) nerw i naczynia nadoczodołowe (nervus et vasa supraorbitalia)
otwór podoczodołowy (foramen infraorbitale) nerw i naczynia podoczodołowe (nervus et vasa infraorbitalia)
otwór bródkowy (foramen mentale) nerw i naczynia bródkowe (nervus et vasa mentalia)
Widok od boku
otwór jarzmowo-twarzowy (foramen zygomaticofaciale) gałąz
jarzmowo-twarzowa (ramus zygomaticofacialis)
Widok od góry
otwór ciemieniowy (foramen parietale) żyła wypustowa (vena emissaria parietalis)
Widok od dołu
otwory przysieczne (foramina incisiva) nerw nosowo-podniebienny (nervus nasopaltinus)
otwór podniebienny większy (foramen palatinum majus) nerw i naczynia podniebienne większe (nervus et vasa palatini majora)
otwory podniebienne mniejsze (foramina palatina minora) nerwy i naczynia podniebienne mniejsze (nervus et vasa palatini minora)
kanał skrzydłowy (canalis pterygoideus) nerw i naczynia skrzydłowe (nervus et vasa canalis pterygoidei)
otwór owalny (foramen ovale) nerw żuchwowy (V3) (nervus mandibularis)
otwór kolcowy (foramen spinosum)tętnica oponowa środkowa (arteria meningea media)
otwór poszarpany (foramen lacerum) wypełniony chrząstką (synchondrosis sphenopetrosa)
kanał tętnicy szyjnej (canalis caroticus)tętnica szyjna wewnętrzna i splot nerwowy (arteria carotis interna plexus
caroticus internus)
otwór wielki (foramen magnum) przedłużenie mózgowia i rdzeń kręgowy; tętnice kręgowe ze splotami
nerwowymi; tętnica rdzeniowa przednia; tętnice rdzeniowe tylne;
korzenie nerwu dodatkowego (XI); opony (medulla oblongata et medulla spinalis;
arteriae vertebrales cum plexus vertebrales; arteria spinalis anterior;
arteriae spinales posteriores; radices spinales nn XI; meninges)
kanał kłykciowy (canalis condylaris) żyły wypustowe (venae emissariae condylares)
kanał nerwu podjęzykowego (canalis nervi hypoglossi) nerw podjęzykowy (XII) (nervus hypoglossus)
otwór szyjny (foramen jugulare) żyła szyjna wewnętrzna; zatoka skalista dolna; nerw językowo-gardłowy (IX);
nerw błędny (X); nerw dodatkowy (XI) (vena jugularis interna; sinus petrosus
inferior; nervus glossopharyngeus; nervus vagus; nervus accessorius)
otwór rylcowo-sutkowy (foramen stylomastoideum) nerw twarzowy (VII) (nervus facialis)
22
Anatomia topograficzna " Czaszka 8
arcus superciliaris
os frontale
incisura (foramen)
supraorbitalis
glabella
processus zygomaticus
ossis frontalis
nasion
os nasale
foramen piriforme processus frontalis maxillae
os zygomaticum
concha nasalis inferior
foramen infraorbitale
crista nasalis
spina nasalis anterior
processus alveolaris maxillae
processus zygomaticus maxillae
linea obliqua
ramus mandibulae
maxilla
pars alveolaris mandibulae
angulus mandibulae
mandibula
corpus mandibulae
foramen mentale
protuberantia mentalis tuberculum mentale
Ryc. 8.18 Czaszka, widok od przodu.
W przyśrodkowej części górnego brzegu każdego z oczo- U góry, w okolicy nosowej, parzyste kości nosowe łą-
dołów widoczny jest wyraz
nie otwór nadoczodołowy (fora- czą się ze sobą w linii pośrodkowej oraz z kością czołową
men supraorbitale), inaczej wcięcie nadoczodołowe (incisu- od góry. W środku szwu czołowo-nosowego (sutura fron-
ra supraorbitalis) (tab. 8.1). tonasalis), powstałego z połączenia kości nosowych z ko-
Przyśrodkowo kość czołowa wystaje do dołu, tworząc ścią czołową, znajduje się punkt nasion.
część przyśrodkową brzegu oczodołu. Bocznie każda kość nosowa łączy się z wyrostkiem
Bocznie wyrostek jarzmowy kości czołowej (proces- czołowym każdej ze szczęk (processus frontalis maxillae).
sus zygomaticus ossis frontalis) wystaje do dołu, tworząc Do dołu znajduje się otwór gruszkowaty (foramen pi-
górno-boczny brzeg oczodołu. Wyrostek ten łączy się z wy- riforme), duży otwór w okolicy nosowej, będący jednocześ-
rostkiem czołowym kości jarzmowej (processus frontalis nie przednim ujściem jamy nosowej. Ograniczony jest on
ossis zygomatici). od góry kośćmi nosowymi, a bocznie i od dołu obydwiema
szczękami.
Kości jarzmowe i nosowe
Przez otwór gruszkowaty widoczne są połączone ze so-
Dolna część brzegu bocznego oczodołu oraz boczna część bą grzebienie nosowe (cristae nasales), tworzące dolną
brzegu dolnego oczodołu utworzone są przez kość jarz- część kostnej przegrody nosowej (septum nasi). Zakończo-
mową (os zygomaticum). ne są one od przodu kolcem nosowym przednim (spina 23
Głowa i szyja
nasalis anterior). Widać również parzyste małżowiny no- n kości tworzące boczną część sklepienia to kość czoło-
sowe dolne (concha nasalis inferior). wa, ciemieniowa, potyliczna, klinowa i skroniowa;
n kości tworzące widoczną część szkieletu twarzy to kość
Szczęki
nosowa, szczęka oraz kości jarzmowe;
Część twarzy między oczodołem a górnymi zębami utwo- n żuchwa tworzy widoczną część  szczęki dolnej .
rzona jest przez parzystą kość  szczękę (maxilla).
Część boczna sklepienia czaszki
Od góry każda ze szczęk bierze udział w tworzeniu dol-
nego i przyśrodkowego brzegu oczodołu. Boczna część sklepienia czaszki od przodu utworzona jest
Każda szczęka łączy się bocznie z kością jarzmową wy- przez kość czołową. Ku górze kość czołowa łączy się z ko-
rostkiem jarzmowym (processus zygomaticus), natomiast ścią ciemieniową szwem wieńcowym (sutura coronalis).
przyśrodkowo z kością czołową za pomocą wyrostka czo- Kość ciemieniowa następnie łączy się z kością potyliczną
łowego (processus frontalis). szwem węgłowym (sutura lambdoidea).
Część dolna każdej ze szczęk, znajdująca się bocznie od W dolnych częściach bocznej powierzchni sklepienia
wejścia do jamy nosowej, nazywana jest trzonem szczęki czaszki kość czołowa łączy się ze skrzydłem większym ko-
(corpus maxillae). ści klinowej (ala major ossis sphenoidalis) (ryc. 8.19), któ-
Na powierzchni przedniej trzonu szczęki, tuż poniżej re połączone jest z kością ciemieniową szwem klinowo-cie-
dolnego brzegu oczodołu, położony jest otwór podoczodo- mieniowym (sutura sphenoparietalis) oraz z przednim
łowy (foramen infraorbitale) (tab. 8.1). brzegiem kości skroniowej [łuski  przyp. tłum.] szwem kli-
Do dołu od trzonu szczęki znajduje się wyrostek zębo- nowo-łuskowym (sutura sphenosquamosa).
dołowy (processus alveolaris), który zawiera zęby. Miejsce połączenia kości czołowej, ciemieniowej, kli-
nowej i skroniowej jest określane jako pterion [punkt kra-
Żuchwa
niometryczny  przyp. tłum.]. Złamanie kości czaszki w tej
Żuchwa (mandibula) jest najbardziej do dołu położoną struk- okolicy niesie ze sobą poważne konsekwencje kliniczne.
turą widoczną na przedniej powierzchni czaszki. Składa się Kość w tej okolicy jest szczególnie cienka i pokrywa przed-
ona z trzonu (corpus mandibulae), znajdującego się od przo- ni podział tętnicy oponowej środkowej, której uszkodzenie
du, i gałęzi (ramus mandibulae)  od tyłu. Struktury te łączą przez złamaną kość skutkuje powstaniem krwiaka nadtwar-
się ku tyłowi, tworząc kąt żuchwy (angulus mandibulae). dówkowego.
Wszystkie te części widoczne są w dużym stopniu od przodu. Ostatnim połączeniem w dolnej części powierzchni bocz-
Trzon żuchwy podzielony jest na dwie części: nej sklepienia czaszki jest szew potyliczno-sutkowy (sutura
occipitomastoidea) między kością potyliczną a kością skro-
n część dolna to podstawa żuchwy (basis mandibulae); niową [częścią sutkową kości skroniowej  przyp. tłum.].
n część górna to część zębodołowa żuchwy (pars alveo-
Kość skroniowa
laris mandibulae).
Kość skroniowa (os temporale) jest główną kością tworzą-
Część zębodołowa żuchwy zawiera zęby, a po ich usu- cą dolną część ściany bocznej czaszki (ryc. 8.19). W jej
nięciu podlega resorpcji. Podstawa żuchwy na powierzch- skład wchodzą:
ni przedniej, w linii pośrodkowej, w miejscu połączenia
dwóch stron żuchwy, posiada zgrubienie  guzowatość n część łuskowa (pars squamosa)  występuje w postaci
bródkową (protuberantia mentalis). Bocznie od guzowa- dużej, płaskiej płytki, stanowi przednią i górną część
tości bródkowej znajdują się po obu stronach nieco uniesio- kości skroniowej, bierze udział w tworzeniu bocznej
ne guzki  guzki bródkowe (tuberculum mentale). ściany czaszki i łączy się od przodu ze skrzydłem więk-
W połowie odległości między górnym brzegiem części szym kości klinowej szwem klinowo-łuskowym (sutu-
zębodołowej żuchwy a dolnym brzegiem podstawy żuchwy ra sphenosquamosa) oraz u góry z kością ciemieniową
widoczny jest bocznie otwór bródkowy (foramen mentale) szwem łuskowym (sutura squamosa);
(tab. 8.1). W przedłużeniu za tym otworem biegnie grzbiet n z dolnej powierzchni części łuskowej kości skroniowej
 kresa skośna (linea obliqua), schodząca od przodu z ga- do przodu wystaje wyrostek jarzmowy (processus zy-
łęzi żuchwy na trzon żuchwy. Kresa skośna jest miejscem gomaticus), który początkowo zwrócony jest bocznie,
przyczepu mięśni obniżających wargę dolną. a następnie zagina się do przodu, łącząc się z wyrost-
kiem skroniowym kości jarzmowej (processus tempora-
lis ossis zygomatici), tworzy łuk jarzmowy (arcus zy-
Ściana boczna
gomaticus);
Przy widoku od boku widać ścianę boczną czaszki, czyli n nieco poniżej nasady wyrostka jarzmowego znajduje się
boczne części sklepienia czaszki i szkieletu twarzy oraz po- część bębenkowa kości skroniowej (pars tympanica
24 łowę żuchwy (ryc. 8.19): ossis temporalis), w obrębie której widoczny jest otwór
Anatomia topograficzna " Czaszka 8
sutura sphenosquamosa
sutura sphenoparietalis sutura squamosa
pars squamosa ossis temporalis
sutura coronalis
os parietale
pterion
os frontale
sutura
parietomastoidea
ala major
ossis sphenoidalis
foramen
zygomaticotemporale
(na powierzchni
sutura
skroniowej
lambdoidea
kości jarzmowej)
os lacrimale
asterion
os nasale
foramen
zygomaticofaciale
os occipitale
os zygomaticum
sutura
occipitomastoidea
maxilla
pars mastoidea ossis temporalis
processus mastoideus
pars tympanica ossis temporalis
pars alveolaris
processus styloideus
mandibulae
foramen mentale processus condylaris
angulus mandibulae
ramus mandibulae
corpus mandibulae processus zygomaticus ossis temporalis
processus temporalis ossis zygomatici processus coronoideus
Ryc. 8.19 Powierzchnia boczna czaszki.
słuchowy zewnętrzny (porus acusticus externus), pro- przechodzi w część łuskową, od góry łączy się z kością cie-
wadzący do kanału słuchowego zewnętrznego (me- mieniową szwem ciemieniowo-sutkowym (sutura parieto-
atus acusticus externus); mastoidea), a od tyłu z kością potyliczną szwem potyliczno-
n część skalisto-sutkowa  do celów opisowych zwykle -sutkowym (sutura occipitomastoidea). Te dwa szwy prze-
podzielona jest na część skalistą (pars petrosa) i część chodzą jeden w drugi, a szew ciemieniowo-sutkowy przecho-
sutkową (pars mastoidea). dzi w szew łuskowy.
U dołu z brzegu dolnego części sutkowej kości skronio-
Część sutkowa jest najbardziej do tyłu położoną częścią wej wystaje wydatny kostny wyrostek  wyrostek sutkowa-
kości skroniowej i tylko ona z części skalisto-sutkowej jest ty (processus mastoideus). Stanowi on miejsce przyczepu dla
widoczna na powierzchni bocznej czaszki. Ku przodowi kilku mięśni. 25
Głowa i szyja
Przyśrodkowo od wyrostka sutkowatego wystaje z brze- Kość potyliczna
gu dolnego kości skroniowej wyrostek rylcowaty (proces- Położona centralnie część łuskowa kości potylicznej (pars
sus styloideus). squamosa ossis occipitalis) stanowi główną strukturę kostną
na powierzchni tylnej czaszki (ryc. 8.20). A
ączy się ona u gó-
Widoczne części kośćca twarzy ry z parzystą kością ciemieniową szwem węgłowym (sutura
Kości trzewioczaszki (viscerocranium) widoczne na bocz- lambdoidea), a bocznie z kością skroniową szwem potylicz-
nej powierzchni czaszki to: kość nosowa, szczęka i kość no-sutkowym (sutura occipitomastoidea). Wzdłuż szwu wę-
jarzmowa (ryc. 8.19): głowego można czasem zaobserwować niewielkie wysepki
kostne  kości szwów (ossa suturalia).
n kość nosowa (os nasale) znajduje się od przodu; Na kości potylicznej (os occipitale) widocznych jest kilka
n szczęka (maxilla) wraz z wyrostkiem zębodołowym, za- kostnych punktów orientacyjnych. W linii pośrodkowej znajdu-
wierającym zęby, łączy się od przodu z kością nosową; je się wyniosłość  guzowatość potyliczna zewnętrzna (pro-
od góry uczestniczy w tworzeniu dolnej i przyśrodko- tuberantia occipitalis externa), od której rozciągają się bocz-
wej części brzegu oczodołu; przyśrodkowo jej wyrostek nie zakrzywione linie  kresy karkowe górne (lineae nuchales
czołowy łączy się z kością czołową, bocznie jej wyro- superiores). Najbardziej wyraz
nym punktem na guzowatości
stek jarzmowy łączy się z kością jarzmową; potylicznej zewnętrznej jest inion [punkt kraniometryczny 
n kość jarzmowa (os zygomaticum), nieregularna w kształ- przyp. tłum.]. Ok. 2,5 cm poniżej kres karkowych górnych roz-
cie, z zaokrągloną powierzchnią boczną, tworzy wynio- ciągają się dwie dodatkowe linie  kresy karkowe dolne (li-
słość policzka, stanowi centralną część tej powierzchni neae nuchales inferiores), zakrzywione ku bokowi. Ku dołowi
czaszki  przyśrodkowo uczestniczy w tworzeniu dol- od guzowatości potylicznej zewnętrznej schodzi grzebień po-
nej części brzegu oczodołu poprzez połączenie z wyrost- tyliczny zewnętrzny (crista occipitalis externa).
kiem jarzmowym szczęki; u góry jej wyrostek czołowy
łączy się z wyrostkiem jarzmowym kości czołowej, two- Kości skroniowe
rząc boczny brzeg oczodołu; bocznie wyraz
nie widocz- Na powierzchni tylnej czaszki widoczne są bocznie kości
ny jest wystający do tyłu, poziomo ustawiony wyrostek skroniowe ze swymi najbardziej charakterystycznymi struk-
skroniowy, połączony z wyrostkiem jarzmowym kości turami  wyrostkami sutkowatymi (ryc. 8.20). Na dolno-
skroniowej i tworzący z nim łuk jarzmowy. -przyśrodkowym brzegu każdego z wyrostków sutkowatych
znajduje się wcięcie sutkowe (incisura mastoidea), które
Na powierzchni bocznej kości jarzmowej zwykle znaj- jest miejscem przyczepu brzuśca tylnego mięśnia dwubrzu-
duje się niewielki otwór  otwór jarzmowo-twarzowy (fo- ścowego (venter posterior musculi digastrici).
ramen zygomaticofaciale) (tab. 8.1). Otwór jarzmowo-
-skroniowy (foramen zygomaticotemporale) jest obecny
Ściana górna
na przyśrodkowej, głęboko położonej powierzchni kości.
Na powierzchni górnej czaszki widoczna jest kość czołowa,
Żuchwa kości ciemieniowe i kość potyliczna (ryc. 8.21). Kości te
Ostatnia struktura kostna widoczna na powierzchni bocznej tworzą część górną pokrywy czaszki  sklepienie (calvaria).
czaszki to żuchwa (mandibula). Od dołu w przedniej części W kierunku od przodu ku tyłowi leżą kolejno:
znajduje się trzon żuchwy (corpus mandibulae), a do tyłu ga-
łąz
żuchwy (ramus mandibulae) i kąt, w którym dolny brzeg n nieparzysta kość czołowa, która łączy się z parzystymi
żuchwy przechodzi w tylny brzeg gałęzi (ryc. 8.19). kośćmi ciemieniowymi szwem wieńcowym (sutura co-
Zęby osadzone są wczęści zębodołowej żuchwy (pars alveola- ronalis);
ris mandibulae), a poniżej widoczna jest guzowatość bródkowa. n dwie kości ciemieniowe, które łączą się ze sobą w linii
Na bocznej powierzchni trzonu znajduje się otwór bród- pośrodkowej szwem strzałkowym (sutura sagittalis);
kowy (foramen mentale), a w górnej części gałęzi skierowane n kości ciemieniowe, łączące się z nieparzystą kością po-
ku górze wyrostki: wyrostek kłykciowy (processus condyla- tyliczną szwem węgłowym (sutura lambdoidea).
ris) i wyrostek dziobiasty (processus coronoideus).
Wyrostek kłykciowy bierze udział w połączeniu żuchwy Na połączeniu szwu strzałkowego z wieńcowym leży
z kością skroniową, a wyrostek dziobiasty stanowi miejsce punkt bregma, a na połączeniu szwu strzałkowego z wę-
przyczepu dla mięśnia skroniowego. głowym  punkt lambda.
Na powierzchni górnej czaszki widoczny jest jeden
otwór, który może być parzysty  leży on w części tylnej na
Ściana tylna
każdej z kości ciemieniowych nieco bocznie od szwu strzał-
Na powierzchni tylnej czaszki widoczne są: kość potylicz- kowego i jest określany mianem otworu ciemieniowego (fo-
26 na, kości ciemieniowe i kości skroniowe. ramen parietale) (ryc. 8.21).