��Mgr Jolanta Sadek Wprowadzenie do anatomicznej terminologii og�lnej Anatomia czB
owieka jest nauk
podstawow
o budowie i ksztaB
cie |
ywego ustroju, bez kt�rej |
adna z dziedzin medycznych nie mo|
e si
obej[

. Jej nazwa wywodzi si
z greckiego sB
owa anatemnein, kt�re oznacza rozcina
, rozkawaB
kowywa
, co odnosi si
do podstawowej metody badawczej w tej dziedzinie, jak
jest rozcinanie i preparowanie zwB
ok. Anatomia zajmuje si
ustrojem rozwini
tym. Wraz z embriologi
(kt�ra opisuje budow
i rozw�j organizmu |
ywego w |
yciu pB
odowym) tworz
morfologi
, czyli nauk
o budowie zewn
trznych form ustroj�w |
ywych i ich cz
[
ci skB
adowych tj. narz
d�w. Morfologia za[
w B

czno[
ci z fizjologi
(czyli nauk
o poznaniu czynno[
ci ustroju i jego narz
d�w) tworz
biologi
, kt�ra zajmuje si
wszelkimi organizmami |
ywymi we wszystkich mo|
liwych aspektach. W ramach nauk biologicznych znajduj
si
r�wnie|
dziedziny pokrewne anatomii zajmuj
ce si
histori
rozwoju osobniczego tj. ontogenez
(pocz
wszy od zapB
odnienia a|
do ukoD
czenia wzrastania) jak i histori
rozwoju rodowego tj. filogenez
, kt�ra w oparciu o teori
ewolucji opisuje histori
powstawania ustroj�w poprzez powolne przeksztaB
canie innych ustroj�w. Anatomia por�wnawcza zajmuj
si
zar�wno por�wnywaniem budowy poszczeg�lnych stadi�w rozwoju osobniczego organizm�w, jak i budowy ustroj�w ni|
szych i wy|
szych wraz z czB
owiekiem. Przedmiotem badaD
anatomii mog
by
wszystkie postacie organizm�w |
ywych, a wi
c ro[
liny (fitotomia), zwierz
ta (zootomia) i wreszcie czB
owiek (antropotomia). Na u|
ytek nauk medycznych dzielimy tak|
e anatomi
na a. prawidB
ow
(opisuj
c
prawidB
ow
budow
i stosunki narz
d�w ciaB
a ludzkiego) oraz a. patologiczn
, okre[
laj
c
budow
ustroju w przypadkach chorobowych. Anatomi
mo|
emy podzieli
tak|
e na a. makroskopow
, gdzie oceniamy i opisujemy budow
ustroju goB
ym okiem oraz a. mikroskopow
, gdzie ocena budowy wymaga u|
ycia instrument�w optycznych oraz licznych metod fizycznych i chemicznych celem okre[
lenia bodowy tkankowej (histologia) i kom�rkowej (cytologia) poszczeg�lnych narz
d�w. Wyniki badaD
w anatomii przedstawiane s
w spos�b opisowy, st
d nazwa anatomii opisowej w szerszym tego sB
owa znaczeniu dotyczy caB
ego obszaru anatomii, cho
niekiedy u|
ywana jest na okre[
lenie anatomii systematycznej badaj
cej i r�|
nicuj
cej ustr�j wedB
ug poszczeg�lnych narz
d�w i ich ukB
ad�w, kt�re s
rozpatrywane kolejno. Z kolei anatomia topograficzna, r�wnie|
posB
uguj
ca si
metod
opisow
zajmuje si
opisem wzajemnego przestrzennego poB
o|
enia narz
d�w i ukB
ad�w w poszczeg�lnych okolicach ciaB
a. Na potrzeby chirurgii wyodr
bnia si
r�wnie|
dziedzin
a. chirurgicznej opisuj
cej istotne z punktu widzenia chirurga okolice ciaB
a. Za[
dla potrzeb artystycznych wydziela si
tak|
e dziedzin
anatomii plastycznej, opisuj
cej budow
powierzchni ciaB
a i jego proporcje. Schematy budowy ciaB
a ludzkiego CzB
owiek, podobnie jak wi
kszo[

kr
gowc�w, zbudowany jest symetrycznie tj. pB
aszczyzna po[
rodkowa dzieli ustr�j na dwie symetryczne poB
owy (antymery), praw
i lew
, kt�re s
w du|
ej mierze zwierciadlanym odbiciem jedna drugiej. Innego rodzaju jest zr�|
nicowanie wzdB
u|
dB
ugiej gB
�wnej osi ciaB
a - budowa segmentalna. Segmentalne odcinki ciaB
a nast
puj
ce po sobie wzdB
u|
dB
ugiej osi ciaB
a nazywamy metamerami. Wyst
puj
one we wczesnym rozwoju osobniczym i dotycz
zr�|
nicowania ko[

ca, mi
[
ni, sk�ry, naczyD
i nerw�w. W p�z
niejszych okresach rozwoju budowa ta zaciera si
, gdy|
poszczeg�lne segmenty B

cz
si
w jednostki wy|
szego rz
du. Ta pierwotna budowa segmentowa (metameryczna) najlepiej widoczna jest u dorosB
ego osobnika w zakresie kr
gosB
upa i klatki piersiowej. PodziaB
ciaB
a (topograficzny i na ukB
ady narz
d�w) Anatomia systematyczna zajmuje si
opisem narz
d�w i ich ukB
ad�w. Wyr�|
niamy nast
puj
ce ukB
ady narz
d�w: 1. UkB
ad szkieletowy (systema sceleti)  zbudowany z ko[
ci, staw�w i wi
zadeB
stanowi bierny aparat ruchu, sB
u|

c ponadto za osB
on
i podpor
cz
[
ci mi
kkich ciaB
a. Nauka o ko[
ciach (osteologia), stawach (artrologia) i wi
zadB
ach (syndesmologia) stanowi pierwszy dziaB
a. systematycznej. 2. UkB
ad mi
[
niowy (systema musculorum)  skB
ada si
z mi
[
ni, kt�re kurcz
c si
(przewa|
nie pod wpB
ywem naszej woli) powoduj
ruchy ko[

ca. UkB
ad ten stanowi czynny aparat ruchu. Ten dziaB
anatomii systematycznej, zajmuj
cy si
mi
[
niami szkieletowymi, nazywamy myologi
. 3. UkB
ad trawienny (pokarmowy  systema digestorium)  skB
ada si
z przewodu pokarmowego (jama ustna, gardB
o, przeB
yk |
oB

dek, jelita), towarzysz
cych mu gruczoB
�w zewn
trzwydzielniczych (w
troba, trzustka) i innych narz
d�w jak z
by czy j
zyk. Przerabia on pobrane po|
ywienie na substancje niezb
dn
do przemiany materii. 1 4. UkB
ad oddechowy (systema respiratorium)  skB
ada si
z dr�g oddechowych (jama ustna, gardB
o, krtaD
, tchawica, oskrzela) i z wB
a[
ciwego narz
du oddechowego tj. pB
uc. Doprowadza on tlen do krwi i usuwa dwutlenek w
gla  wytw�r przemiany gazowej szkodliwy dla organizmu. 5. UkB
ad moczowo-pB
ciowy (systema urogenitale)  narz
dy moczowe i pB
ciowe wi
|

si
z sob
swym pochodzeniem oraz niekt�rymi, wsp�lnymi cz
[
ciami, i z tego wzgl
du, pomimo r�|
norodno[
ci czynno[
ciowej, s
rozpatrywany B

cznie jako jeden ukB
ad. Zadanie narz
du moczowego (nerki, drogi moczowe) polega na utrzymywaniu pB
yn�w ustrojowych w staB
ym skB
adzie, czego fizjologicznym aspektem jest usuwanie z ustroju zb
dnych i szkodliwych produkt�w przemiany materii. Narz
dy pB
ciowe (gruczoB
y pB
ciowe i ich drogi odprowadzaj
ce) wytwarzaj
c kom�rki pB
ciowe |
eD
skie (kom. jajowe) i m
skie (plemniki) sB
u|

do zachowania gatunku. Narz
dy pB
ciowe s
jedynym ukB
adem ustroju, kt�ry sB
u|
y temu celowi, gdy tymczasem wszystkie inne narz
dy maja zadanie zachowania |
ycia osobniczego. 6. UkB
ad wewn
trzwydzielniczy (dokrewny  systema endocrinum)  skB
ada si
z gruczoB
�w o wydzielaniu wewn
trznym (szyszynka, przysadka m�zgowa, tarczyca, przytarczyce, nadnercza, jajniki, j
dra, wyspy Langerhansa trzustki i inne np. nerki, przew�d pokarmowy), kt�re sw
wydzielin
(hormony) oddaj
bezpo[
rednio do krwi i chB
onki. Z tego te|
powodu gruczoB
y te B

czymy w jeden ukB
ad, cho
r�|
ni
si
mi
dzy sob
powstaniem, budow
i czynno[
ci
. DziaB
alno[

ich wywiera gB

boki wpB
yw na funkcjonowanie ustroju i jest [
ci[
le skoordynowana, integruj
c czynno[

r�|
nych narz
d�w i tkanek. UkB
ad ten jest jednym z ukB
ad�w steruj
cych organizmem (opr�cz ukB
adu nerwowego). I cho
ukB
ady te maja odmienne struktury i r�|
ne mechanizmy dziaB
ania, funkcjonuj
jednak w spos�b wzajemnie sprz
|
ony. 7. UkB
ad naczyniowy (systema vasorum)  skB
ada si
z ukB
adu krwiono[
nego (serce i naczynia krwiono[
ne: t
tnice, |
yB
y, naczynia wB
osowate) i ukB
adu chB
onnego ([
ledziona i naczynia chB
onne). UkB
ad krwiono[
ny rozprowadza krew zawieraj
c
skB
adniki od|
ywcze i tlen po caB
ym ustroju, doprowadzaj
c j
do ka|
dego narz
du. Krew odprowadza r�wnie|
z tych narz
d�w wytwory przemiany materii. UkB
ad chB
onny drenuje soki mi
dzytkankowe i odprowadza niekt�re skB
adniki od|
ywce z ukB
adu pokarmowego do krwi, ma tak|
e znaczenie w mechanizmach odporno[
ci organizmu. Nauka o ukB
adzie naczyniowym nosi nazw
angiologii. 8. UkB
ad nerwowy (systema nervosum)  skB
ada si
z ukB
adu nerwowego o[
rodkowego (systema nervosum centrale), w kt�rym wyr�|
niamy m�zgowie i rdzeD
kr
gowy oraz ukB
adu nerwowego obwodowego (systema nervosum periphericum), do kt�rego zaliczamy nerwy czaszkowe, nerwy rdzeniowe i ich zwoje. UkB
ad nerwowy dzielimy na ukB
ad somatyczny, kt�ry odbiera bodz
ce ze [
wiata zewn
trznego (np. czucie powierzchniowe) i reguluje stosunek ustroju do otoczenia zewn
trznego (np. praca mi
sni szkieletowych) oraz na ukB
ad autonomiczny (wegetatywny), kt�ry reguluje gB
�wnie czynno[

narz
d�w wewn
trznych (wydzielanie gruczoB
�w dokrewnych, praca mi
sni gB
adkich, trzew i naczyD
krwiono[
nych). W skB
ad ukB
adu autonomicznego (systema nervosum autonomicum) wchodzi pieD
wsp�B
czulny (truncus sympathicus) oraz nerwy obwodowe i ich zwoje, a poza tym kom�rki i wB
�kna wegetatywne - podobnie jak kom�rki i wB
�kna somatyczne - znajduj
ce si
w m�zgowiu i rdzeniu kr
gowym oraz ich nerwach obwodowych. UkB
ad autonomiczny dzielimy na cz
[

wsp�B
czuln
(pars sympathica) i cz
[

przywsp�B
czuln
(pars parasympathica), kt�re zwykle maja przeciwstawne dziaB
anie. Nauk
o ukB
adzie nerwowym nazywamy neurologi
. 9. Narz
dy zmysB
�w (organa sensum) i powB
oka wsp�lna (integumentum communae). Narz
dy zmysB
�w odbieraj
wra|
enia i bodz
ce [
wiata zewn
trznego, kt�re drog
nerw�w dochodz
do m�zgu i zostaj
w nim u[
wiadomione. Z obraz�w tych wytwarza si
nasz [
wiat poj
ciowy. Do narz
d�w zmysB
�w nale|

: narz
d wzroku (oko), narz
d przedsionkowo-[
limakowy  sB
uchu i r�wnowagi (ucho), narz
d powonienia (nos), narz
d smaku (j
zyk) oraz narz
dy czucia dotyku rozmieszczone w sk�rze (eksteroreceptory), a tak|
e proprioreceptory rozmieszczone w mi
[
niach i stawach, narz
dach wewn
trznych  przekazuj
ce bodz
ce dotycz
ce stanu i poB
o|
enia narz
d�w wewn
trznych. Nauk
o narz
dach ukB
adu pokarmowego, oddechowego, moczowo-pB
ciowego i wewn
trzwydzielniczego obejmujemy wsp�lna nazw
nauki o trzewiach (splanchnologia). Anatomia topograficzna  okolice ciaB
a W anatomii topograficznej zasadniczo rozr�|
nia si
nast
puj
ce cz
[
ci ciaB
a ludzkiego: 1. gB
owa (caput) 2. szyja (collum) 3. tuB
�w (truncus) - klatka piersiowa (thorax), - grzbiet (dorsum), - brzuch (abdomen), - miednica (pelvis) wraz z jej dnem, kt�re na swej sk�rnej, zewn
trznej powierzchni stanowi o koli c
k roc zo w
(regio perinealis). 4. dwie pary koD
czyn (membra), g�rne i dolne (superieriores et inferiores) 2 Ka|
da z powy|
szych cz
[
ci ciaB
a na swej powierzchni dzieli si
znowu na okolice mniejsze. Na klatce piersiowej wprowadzono kilka linii pionowych  linii topograficznych, kt�re razem z poziomo biegn
cymi |
ebrami pozwalaj
na dokB
adne okre[
lenie poB
o|
enia narz
d�w lub ich cz
[
ci w rzucie na klatk
piersiow
Pionowe linie okre[
laj
ce okolice klatki piersiowej: 1. Linia po[
rodkowa przednia biegnie od szczytu gB
owy (vertex) przez [
rodek czoB
a, [
rodek wci
cia szyjnego r
koje[
ci mostka do dolnego brzegu spojenia B
onowego 2. Linia mostkowa - biegnie wzdB
u|
bocznego brzegu mostka. 3. Linia przymostkowa - przechodzi w poB
owie odlegB
o[
ci pomi
dzy lini
mostkow
a [
rodkowo- obojczykow
. 4. Linia sutkowa lub [
rodkowo-obojczykowa rozpoczyna si
w poB
owie dB
ugo[
ci obojczyka (clavicula) i biegnie pionowo przez brodawk
sutkow
do brzegu dolnego klatki piersiowej r�wnolegle do linii po[
rodkowej przedniej. 5. Linia pachowa Rozr�|
nia si
trzy linie pachowe: a. Linia pachowa przednia biegnie pionowo przez faB
d pachowy przedni. b. Linia pachowa [
rodkowa (wB
a[
ciwa linia pachowa) - rozpoczyna si
w szczycie doB
u pachowego i biegnie po bocznej [
cianie klatki piersiowej ku doB
owi c. Linia pachowa tylna przechodzi przez faB
d pachowy tylny. 6. Linia po[
rodkowa tylna biegnie od szczytu gB
owy, poprzez koD
ce wyrostk�w kolczystych kr
g�w, grzebieD
po[
rodkowy ko[
ci krzy|
owej do wierzchoB
ka ko[
ci krzy|
owej 7. Linia przykr
gowa biegnie wzdB
u|
wyrostk�w poprzecznych kr
g�w piersiowych 8. Linia B
opatkowa przy opuszczonych koD
czynach g�rnych wzdB
u|
tuB
owia, biegnie pionowo przez dolny k
t B
opatki r�wnolegle do linii po[
rodkowej tylnej. 9. Linia mi
dzyB
opatkowa przebiega w poB
owie odlegB
o[
ci pomi
dzy lini
B
opatkow
i po[
rodkow
tyln
. c 8 9 7 6 8 Wszystkie te linie biegn
pionowo i B

cznie z krzy|
uj
cymi je |
ebrami pozwalaj
dokB
adnie wyznaczy
granice narz
d�w klatki piersiowej. 3 Okolice ciaB
a Na powierzchni ciaB
a odr�|
niamy poszczeg�lne pola, kt�re w anatomii nazywa si
okolicami ciaB
a (regiones corporis). Granice ich wyznacza gB
�wnie zr
b kostny, a cz
[
ciowo r�wnie|
ukB
ad mi
[
niowy. Maj
one praktyczne znaczenie dla topografii powierzchni ciaB
a i narz
d�w wewn
trznych. Wyr�|
niamy nast
puj
ce okolice ciaB
a: Na gB
owie: PoB
o|
one po[
rodkowo (nieparzyste): 1. Okolica czoB
owa 2. Okolica ciemieniowa 3. Okolica potyliczna PoB
o|
one bocznie (parzyste): 4. Okolica skroniowa lub: 5. Okolica podskroniowa 6. Okolica uszna 7. Okolica sutkowa Na twarzy: Nieparzyste: 1. Okolica nosowa 2. Okolica ustna (oralna) 3. Okolica br�dkowa Parzyste: 4. Okolica oczodoB
owa 5. Okolica podoczodoB
owa 6. Okolica jarzmowa 7. Okolica policzkowa 8. Okolica przyuszniczo-|
waczowa Na szyi: Szyj
dzielimy na: 1. okolic
przedni
, czyli szyj
wB
a[
ciw
2. okolic
tyln
, czyli okolic
karkow
Sko[
nie przez caB

szyj
przebiega okolica mostkowo-obojczykowo-sutkowa, prawa i lewa, dziel
c okolic
szyi wB
a[
ciw
na: �� okolic
przedni
szyi = tr�jk
t szyi przedni, nieparzyst
; granice tworz
obustronne mi
[
nie mostkowo-obojczykowo-sutkowe i dolny brzeg |
uchwy, 4 �� okolic
boczn
szyi = tr�jk
t szyi boczny, parzyst
; granice tworz
: mi
sieD
mostkowo-obojczykowo-sutkowy, przedni brzeg mi
[
nia czworobocznego i brzeg g�rny obojczyka. W okolicy przedniej szyi wyr�|
nia si
kilka mniejszych cz
[
ci: 1. Tr�jk
t (okolica) podbr�dkowa 2. Okolica gnykowa 3. Okolica krtaniowa 4. Tr�jk
t (okolica) tarczowy(a) 5. Okolica nadmostkowa (d�B
nadmostkowy, tr�jk
t mi
[
niowy) 6. Tr�jk
t pod|
uchwowy 7. Tr�jk
t t
tnicy szyjnej Lub wg innych autor�w w okolicy przedniej szyi znajduj
si
: 1. Tr�jk
t (okolica) podbr�dkowa 2. Tr�jk
t pod|
uchwowy 3. Tr�jk
t t
tnicy szyjnej 4. Tr�jk
t mi
[
niowy Okolica boczna szyi W obr
bie tej okolicy wyr�|
nia si
: 1. Tr�jk
t B
opatkowo-czworoboczny 2. D�B
nadobojczykowy wi
kszy 3. D�B
nadobojczykowy mniejszy 5 Okolica tylna szyi Jej granic
g�rn
stanowi kresa karkowa g�rna, granice boczne tworz
brzegi przednie mi
[
nia czworobocznego, doln
- linia biegn
ca od wyrostka barkowego B
opatki do szczytu wyrostka kolczystego VII kr
gu szyjnego. Na tuB
owiu : Okolice klatki piersiowej (regiones pectoris) Klatk
piersiow
dzieli si
na: 1. Cz
[

przedni
, zwan
piersi
, do kt�rej nale|

sutki 2. Cz
[

tyln
 grzbiet, do kt�rej nale|
y kr
gosB
up Cz
[

przednia 1. okolica mostkowa 2. okolica obojczykowa 3. okolica podobojczykowy 4. okolica sutkowa 5. okolica pachowa 6. okolica podsutkow) 7. okolica boczna klatki piersiowej Cz
[

tylna - okolice grzbietu: 1. okolica kr
gowa 2. okolica krzy|
owa 3. okolice boczne grzbietu 4. okolica nadB
opatkowa 5. okolica B
opatkowa 6. okolica podB
opatkowa 7. okolica l
dz
wiowa Okolice brzucha (regiones abdominis) Okolice brzucha (regiones abdominales) dzielimy na trzy poprzeczne pasy, odgraniczone od siebie dwiema poziomymi liniami granicznymi: 1. g�rna linia poprzeczna brzucha B

czy najni|
sze punkty dziesi
tych |
eber, 2. dolna linia poprzeczna brzucha biegnie obustronnie przez najwy|
sze punkty grzebieni biodrowych. 6 Ka|
dy poprzeczny pas zawiera po dwie symetryczne okolice boczne i jedn
nieparzyst
[
rodkow
. 1. Nadbrzusze (epigastrium) skB
ada si
z: �� okolic pod|
ebrowych �� okolicy nadp
pcza 2. Z
r�dbrzusze (mesogastrium): �� okolice boczne brzucha �� okolica p
pkowa 3. Podbrzusze (hypogastrium): �� okolice pachwinowe �� okolica B
onowa Okolica kroczowa (regio perinealis) Okolica ta jest ograniczona przez lini
biegn
c
od brzegu g�rnego spojenia B
onowego do guz�w kulszowych i dalej do wierzchoB
ka ko[
ci krzy|
owej. Okolica kroczowa dzieli si
na: 1. okolic
odbytow
(regio analis), nieparzysta, ma ksztaB
t tr�jk
ta, kt�rego podstaw
stanowi linia B

cz
ca guzy kulszowe. Boki tr�jk
ta stanowi
linie B

cz
ce guzy kulszowe z wierzchoB
kiem ko[
ci krzy|
owej. 2. moczowo-pB
ciow
(regio urogenitalis), nieparzysta, ma r�wnie|
ksztaB
t tr�jk
ta, kt�rego podstaw
tworzy linia B

cz
ca guzy kulszowe, natomiast boki s
utworzone przez linie biegn
ce od guz�w kulszowych do dolnego brzegu spojenia B
onowego. Cz
[

okolicy moczowo-pB
ciowej, kt�ra zawiera zewn
trzne cz
[
ci pB
ciowe, to okolica sromowa 7 Na koD
czynach: KoD
czyna g�rna: Rami
: 1. Okolica naramienna 2. Okolica ramienia przednia 3. Okolica ramienia tylna A
okie
4. Okolica B
okciowa przednia 5. Okolica B
okciowa tylna Przedrami
: 6. Okolica przedramienia przednia 7. Okolica przedramienia tylna Nadgarstek, [
r�dr
cze, palce r
ki 8. grzbiet r
ki 9. dB
oD
10. okolice dB
oniowe i grzbietowe palc�w " Wg Bochenka koD
czyna g�rna ma okolice:  barkow
,  naramienn
,  ramienia przedni
, tyln
, przy[
rodkow
i boczn
 B
okciow
przedni
, tyln
, przy[
rodkow
, boczn
,  przedramienia przedni
, tyln
, przy[
rodkow
i boczn
KoD
czyna dolna: 1. Okolica po[
ladkowa 2. Okolica uda przednia W okolicy uda przedniej znajduje si
tr�jk
t udowy. Podstaw
tego tr�jk
ta tworzy wi
zadB
o pachwinowe, jego ramiona boczne - mi
sieD
krawiecki, przy[
rodkowe - mi
sieD
przywodziciel dB
ugi. 3. Okolica uda tylna 4. Okolica kolana przednia. 5. Okolica kolana tylna - w okolicy tej le|
y d�B
podkolanowy 6. Okolica goleni przednia. 7. Okolica goleni tylna 8. Okolica pi
towa 9. Okolica podeszwy stopy 10. Grzbiet stopy Wg Bochenka koD
czyn
doln
dzielimy na okolice: Miednicz
, po[
ladkow
, podpachwinow
, kr
tarzow
, uda przedni
, tyln
, przy[
rodkow
i boczn
; kolana przedni
i tyln
; goleni przedni
, tyln
, przy[
rodkow
i boczn
, B
ydkow
; pi
tow
, kostkow
przy[
rodkow
i boczn
, zakostkow
przy[
rodkow
i boczn
; grzbiet stopy, podeszw
, okolice palc�w Pi[
miennictwo: 1. Bochenek A. - Anatomia czB
owieka tom I 2. Marecki BogusB
aw - Anatomia funkcjonalna, tom I, 2000 3. Sobotta - Atlas anatomii czB
owieka, tom I 4. Feneis, Dauber - Podr
czny atlas anatomii 8 9