OPRACOWAA
: O_orzeszek (2009/2010)
I Dzieje budowy warowni miejskich i ich rozmieszczenie
1. Rozmieszczenie miejskich obwarowań murowanych w czasach Kazimierza Wielkiego
W Polsce występowały fortyfikacje murowane jeszcze przed objęciem tronu
przez Kazimierza Wielkiego. Jednakże to za jego panowania doszło do największego
rozkwitu budownictwa obronnego.
Dużą rolę w ustalaniu miast ufortyfikowanych w czasach kazimierzowskich mają podania
Janka z Czarnkowa i Jana Długosza. Praca dr Tadeusza Lalika z tekstem kroniki Janka
z Czarnkowa ujawnia nam listę dwudziestu pięciu miast: Kazimierz Krakowski, Wieliczka,
Skawina, Lelów, Sandomierz, Wąwolnica, Lublin, Kalisz, Pyzdry, Stawiszyn, Konin, Wieluń,
Piotrków, A
ęczyca, Inowłódz, Płock, Lwów, Sanok, Krosno, Olkusz, Będzin, Wiślica,
Szydłów, Radom i Opoczno. Potwierdzenie tej liczby można odnalez
ć w kronikach
Jana Długosza-  Historia Polski . Jednakże w Sanoku i Wąwolnicy oraz prawdopodobnie
Czechowie fortyfikacje miały być jedynie rozpoczęte lub planowane.
Do tej pory nie potwierdzono kompletności całej listy miast ufortyfikowanych za czasów
króla Kazimierza, ponieważ liczba 23 miast stanowi jedynie ponad połowę wszystkich miast
polskich z murami obronnymi do początku XV w. Próby oszacowania czasu budowy
fortyfikacji pokazują nam, iż obiekty powstawały od ok. 1350 do ok. 1370 roku.
Mury obronne powstawały nie tylko z inicjatywy króla, ale także prywatnych właścicieli
miast, tak powstały obwarowania w Rypinie, Żninie, Tarnowie, Koz
minie oraz w Iłży,
Bodzentynie i Słupcy. Niestety po śmierci Kazimierza Wielkiego nastąpiło załamanie
w budownictwie obronny. Dopiero w czasach Władysława Jagiełły można odnalez
ć ponowne
ożywienie (stało się to za sprawą wprowadzenia broni palnej).
2. Niektóre problemy związane z procesem budowy
Jedynym dokumentem, który mówi wprost o finansowaniu fortyfikacji miejskich
jest przywilej płocki (1353 r.). Wynika z niego, iż król pokrywał koszty w 80%, a resztę
płaciło miasto. Obwarowania powstawały po założeniu miasta lub podczas odbudowy
po zniszczeniach. Zazwyczaj to król lub właściciel był nie tylko inicjatorem ale także
fundatorem budowy, tego dowodem może być połączenie murów miejskich z zamkowymi
(Szydłów, A
ęczyca, Radom). Po upływie pewnego czasu obwarowania przekazywane
były radzie miejskiej, która miała za zadanie utrzymać i ewentualnie dokonywać
ich renowacji.
Koszty wzniesienia fortyfikacji były dość wysokie; wahały się między kilkoma,
a kilkunastoma tysiącami grzywien. W przywileju płockim jest mowa o 8 tys. grzywien.
Z tego samego dokumentu dowiadujemy się o czasie trwania prac; w ciągu 16 lat miał
powstać odcinek muru o dł. 1800m. Natomiast w Warszawie (wg dokumentu z 1379)
przeznaczono 8 lat na 600m. Mury były budowane etapami, najpierw powstawał odcinek
najbardziej zagrożony najazdem nieprzyjaciela, natomiast z innych stron stawiano jedynie
murowane bramy na linii obwałowań.
Niestety niewiele wiadomo na temat organizacji budowy. Z przywileju płockiego wynika,
iż mury były wznoszone przez zespół rzemieślników, którymi kierował fachowiec
( Magister Murator ). W jego rękach była organizacja budowy jak i administracja finansowa.
Inaczej było m.in. w niektórych budowach królewskich (np. zamek nowokorczyński)
gdzie występuje podział na dwa stanowiska- administratora finansowego oraz muratora
kierującego wyłącznie robotami. Główne ośrodki polskie już w XIV w. miały swoje zespoły
rzemieślników budowlanych, a reszta miast musiała ich sprowadzać do budowy obwarowań
z większych ośrodków miejskich lub zatrudniać z wędrownych ekip.
1
OPRACOWAA
: O_orzeszek (2009/2010)
3. Miasta warowne na tle sieci miast w Polsce i krajach sąsiednich
Rozmieszczenie miast trwale obwarowanych na terenie Polski było nierównomierne.
Zagęszczenie widać na terenach Małopolskich, wschodniej Wielkopolski i obszarach
centralnych. Świadoma polityka Kazimierza Wielkiego ukazuje, iż fortyfikował on ziemie
gospodarczo najcenniejsze o najgęstszym zaludnieniu, a dodatkowo otaczał murami
nowe ośrodki, które miały rozwinąć się w póz
niejszym czasie.
Do końca XIV w. w państwie polskim istniało 315 miast, a wśród nich 41-46 (13-15%)
miało mury obronne. Przed końcem XIII w. stosowano obwarowania drewniano-ziemne.
Jedynie ważniejsze miasta miały fortyfikacje murowane (Poznań, Kalisz, Inowrocław, Brześć
Kujawski, A
ęczyca, Sieradz, Płock, Kraków, Sandomierz, Lwów, Sławków, Olkusz,
Wieliczka, Bochnia, Kazimierz Krakowski i Nowy Sącz).
Na przełomie XIV i XV w. większość miast polskich obwarowana była wałami
drewniano-zimnymi i przeciętnie co siódme miasto miało ceglane lub murowane fortyfikacje.
Sytuacja ta ma inny wymiar w sąsiednich państwach. W średniowiecznym Śląsku
było 34-50% miast ufortyfikowanych, w Nowej Marchii Brandenburskiej
i na Pomorzu Zachodnim 51-64%, w państwie krzyżackim 60-70%. Na tych ostatnich
terenach już na przełomie XIV i XV w. mur obronny stał się wyznacznikiem miasta.
II Architektura murów obronnych
1. Obwód warowny
Przed rozpoczęciem budowy wyznaczano linię w terenie jako przebieg obwarowań.
Najczęściej biegła ona poprzednią trasą wałów (Będzin, Kalisz) lub też miała nową trasę
wyznaczającą ostateczną granicę miasta. Istnieją dwie prawdopodobne koncepcje używane
do narysu fortyfikacji m.in. kształt owalny lub okrągły oraz prostokątny lub kwadratowy.
Jednakże obydwa sposoby zmieniały swój kształt pod wpływem topografii terenu, osadnictwa
przedlokacyjnego oraz wcześniejszych punktów obronnych.
Kolisty lub owalny narys fortyfikacji miała większość polskich miast warownych
(Wieluń, Lelów, Będzin, Radom, Stawiszyn), ten układ występował również w Czechach,
na Śląsku, w Brandenburgii i na Pomorzu Zachodnim. Typ narysu prostokątnego
był na terenach dawnego imperium rzymskiego oraz tam, gdzie prowadzono centralnie
planowaną akcję zakładania miast, głównie w państwie krzyżackim. W Czechach do takich
miast należą m.in. Novy Ji%0ńin i Novy Byd~
ov. W państwie polskim za króla Kazimierza
Wielkiego prostokątny układ obwarowań miał Olkusz, Lwów i Kazimierz Krakowski oraz ten
sam, ale nieco zmieniony narys miały A
ęczyca i Opoczno.
Miasta kazimierzowskie stanowiły względnie zwartą grupę, w której porównanie
powierzchni do długości obwodu warownego jest względnie proporcjonalne. Mniejsze miasta
miały do 1000 m długości oraz 6 ha powierzchni, większe (stanowiące połowę całej liczby
miast obwarowanych) posiadały 7-10 ha powierzchni i ok. 1000-1200 m długości. Na czele
grupy stały miasta tj. Lwów, Płock, Kalisz, Sandomierz z 16-21 ha powierzchni
i 1600-1800 m długości obwodu. Wyjątkiem stał się Kazimierz Krakowski z powierzchnią
ok. 45 ha i długością muru- 2850 m. Wielkości murów w przeciętnych i dużych miastach
polskich odpowiadały ośrodki miejskie w Zakonie Krzyżackim oraz miasta Śląskie.
Natomiast na Pomorzu Zachodnim i w Brandenburgii zakładano większe miasta.
2
OPRACOWAA
: O_orzeszek (2009/2010)
2. Materiał i technika budowlana
Mury obronne jako obiekty użytkowe wznoszone były z najłatwiej dostępnych surowców.
Rzadko, lecz zdarzały się w murach ceglanych skromne elementy zdobnicze.
Obwarowania najczęściej były zbudowane z kamienia lub cegły na zaprawie wapiennej.
W Wielkopolsce, na Kujawach, Mazowszu, ziemi łęczyńskiej, i częściowo sieradzkiej
stosowano cegłę na fundamencie najczęściej granitowym. Na terenach Małopolski, Rusi,
południowe ziemi sieradzkiej oraz na południowo-zachodniej części Śląska stosowane
materiały były bardziej zróżnicowane (lecz na ogół kamienne).
Na południu kamień stanowił jedynie detal architektoniczny (głównie w bramach).
Najczęściej występuje kamień łamany albo zupełnie nieobrobiony z systemem spoin
wyrównawczych (0,5-1,35 m). Mur ciosowy stwierdzono jedynie w Olkuszu i Szydłowcach.
Sklepienia występują wyłącznie w łękach przejazdowych w bramach, a strzelnice
były przykrywane płasko (Warszawa, Poznań).
3. Mur
W XIV w. w Europie stosowany był powszechnie mur o masywnej strukturze zwieńczony
blankowanym krenelażem, za którym, przebiegał chodnik obrońców. Pozwalał on
na prowadzenie walki na całej długości obwodu. Stosowany w Brandenburgii i na Pomorzu
Zachodnim inny typ muru był jedynie bierną przeszkodą, a obrona pochodziła z baszt i wież.
Mury kazimierzowskie miały najczęściej wysokość 7 m przy grubości 1,5 m.
Elementy krenelażu miały grubość ok. 42-70 cm, wysokość 175-215 cm, szerokości
prześwitów 50-70 cm. Najbardziej wahają się jedynie szerokości blank: między 1,8-3 m.
W murach kazimierzowskich na ogół brak strzelnic w blankach.
Drewniane konstrukcje były jedynie uzupełnieniem struktury murowanej.
Z tego tworzywa powstawały pomosty poszerzające chodnik obrońców, drabiny i schody.
4. Baszty
W Polsce baszty jak i strzelnice nie były niezbędne, lecz stanowiły elementy pożądane.
Około S! miast nie miała pierwotnie baszt (Kazimierz Krakowski, Stawiszyn, Szydłów).
Liczba baszt w pozostałych miastach wahała się od kilku do kilkunastu (Lwów  ponad 20
baszt; Radom, Płock i Sandomierz- ok. 20; Kraków- ok. 50; Poznań- 35).
Występuje tylko jeden rodzaj planu baszt typowy dla XIV w. Są to obiekty o kształcie
prostokątnym (10,5x7,5 m lub 6x4,5 m) otwarte od strony miasta oraz wysunięte na zewnątrz
linii muru. Najprostsze są baszty w Będzinie i Radomiu (wysokość taka sama jak wysokość
muru). Inną odmianą są baszty w Dobczycach oraz pierwotne baszty krakowskie
o podwyższonym, choć tylko jednym poziomie strzału. Najbardziej rozwinięte baszty miały
kilka kondygnacji oddzielonymi drewnianymi stropami oraz zaopatrzone w strzelnice.
W niektórych murach istniały zamknięte ze wszystkich stron wieże; po jednej w zespole.
Wznoszone na planie kwadratu lub koła, dominowały swoją wysokością nad resztą
kompleksu obwarowań. Wieża taka zachowała się w A
ęczycy, prawdopodobnie była też
w Sandomierzu, Kaliszu, Lublinie, Radomiu, Poznaniu, Brześciu Kujawskim oraz na Śląsku
i w Warszawie. Wieże te umieszczano w najbardziej eksponowanych terenowo miejscach,
najczęściej w narożnikach miast; a nie od strony największego zagrożenia.
Wieże miały stanowić punkty obserwacyjne oraz samodzielne punkty oporu.
3
OPRACOWAA
: O_orzeszek (2009/2010)
5. Bramy
Ważną rolę w fortyfikacjach miejskich miały bramy. Ich położenie wytyczano już przy
ustalaniu przebiegu obwodu murów obronnych. Przy wykonywaniu bram brano pod uwagę
stosowanie wysokiej jakości obróbkę materiałów oraz złożoność form architektonicznych.
Wielkość miast pośrednio wpływała na liczbę bram, większe znaczenie miała sieć drożna,
niekiedy jeszcze za czasów przedlokacyjnych. W miastach przeważały układy dwu
i trzebramne uzupełnione furtkami dla pieszych i bocznymi bramami. Tylko kilka większych
miast w Polsce miało większą liczbę bram (Kraków, Kazimierz Krakowski, Poznań).
Bramy to obiekty przejazdowe o wglądzie prostokątnej wieży bramnej. W planie zbliżone
do kwadratu (o wymiarze 8,5-11 m). Przejazdy o szerokości 3,3-3,9 m są zamykane wrotami.
Wysokość wież bramnych na początku niewiele przewyższała mury obronne
(Sandomierz, Wieluń, Szydłów, Lublin, Olkusz, Wieliczka i A
ęczyca).
Uzupełnieniem obronności bramy stanowiły prostokątne, otwarte przedbramia,
zakończone otworem wjazdowym zamykane mostem zwodzonym.
6. Zamki miejskie lub związane z miastem
Zamki leżące w pobliżu obwarowań występowały w 90% miast ufortyfikowanych.
Sam stosunek miasta i zamku ulegał ewolucji, w epoce przedkazimierzowskiej
były budowane w pewnej odległości od siedziby feudalnej (dokument krakowski z 1306 r.).
Póz
niej sprawa ta uległa zmianie i zamki zaczęto wiązać z miastem. Pierwszym przykładem
jest Poznań, gdzie w XIII w. równocześnie powstał mur i zamek. Także w Krakowie widać
taką tendencję, gdzie mury miejskie stopniowo przedłużano aż do połączenia z Wawelem.
Za panowania Kazimierza Wielkiego najbardziej charakterystyczne były zamki miejskie
wznoszone wraz z murami obronnymi (Kalisz, Lwów, A
ęczyca, Opoczno, Pyzdry, Radom,
Stawiszyn, Szydłów, Wieluń). Zazwyczaj zamki powstawały jako silniejsze fortyfikacje,
aby zdobyć zamek należało wpierw opanować miasto.
7. Obronna strefa zewnętrzna
W średniowieczu na zewnątrz murów stosowano dodatkowe linie obronne (fasady,
palisady, wały). Jednakże miasta zabezpieczone przez spadki terenu (np. Lublin, Sandomierz,
Szydłów) początkowo miały jedynie sam mur obronny. Najważniejszym elementem obrony
była fosa w miarę możliwości nawodniona (najlepsze ku temu warunki miały Konin i Kalisz).
Nawodnione fosy występują także przed XV w. w Kazimierzu Krakowskim, Pyzdrach,
A
ęczycy, Radomiu i Wieluniu.
Wał ziemny był z reguły uzupełnieniem systemu obrony przebiegającym po zewnętrznej
stronie fosy. Po wewnętrznej stronie muru znajdowała się palisada, która również
miała zwiększyć obronność miasta. Niekiedy w póz
niejszym czasie była ona zastępowana
przez drugą linię muru obronnego.
4