Reprezentacje pojęciowe
Zajęcia 3
Psychologia Poznawcza
Ewa Magier
Pojęcie
" (1) Podstawowa struktura poznawcza, reprezentująca uogólnioną
(w ró\
nym stopniu) klasę obiektów (przedmiotów, zdarzeń,
czynności) powiązanych ze sobą jakaś zasadą (Chlewiński, 1999)
" (2) Poznawcza reprezentacja zbioru obiektów
" (3) reprezentacja umysłowa, która zawiera opis istotnych
właściwości pewnej klasy (Maruszewski, 2001)
" (4)Wytwór czynności myślenia , powstaje w wyniku
przeprowadzenia przez jednostkę zło\
onych operacji umysłowych
(Chlewiński, 1999)
" (5)schematyczne reprezentacje zbioru obiektów, określające istotne
właściwości tych obiektów (Lewicki)
" (6)Niezale\
ne od modalności zmysłowej
" (7) znaczenie nazwy generalnej (pojęcia) (Mała Encyklopedia Logiki)
treść pojęcia (konotacja)  wszystkie istotne cechy
zakres pojęcia (denotacja)  wszystkie obiekty, którym te cechy
przysługują (zbiór desygnatów)
desygnat  obiekt danego pojęcia
1
" Pojęcia matrycowe/ naturalne = pojęcia ostre/nieostre
Znaczenie nazwy generalnej (pojęcia) (Mała
Encyklopedia Logiki):
treść pojęcia (konotacja)  wszystkie istotne cechy
zakres pojęcia (denotacja)  wszystkie obiekty,
którym te cechy przysługują (zbiór desygnatów)
desygnat  obiekt danego pojęcia
Logika pomocna w zrozumieniu ró\
nic
między koncepcjami pojęć
" Logika wyró\
nia dwa rodzaje zabiegów
systematyzujących:
Klasyfikację i Typologię
2
KLASYFIKACJA TYPOLOGIA
Typ X Typ Y
- zupełna
- wyczerpująca
introwertyk ekstrawertyk
- rozłączna
Systematyzacja
Systematyzacja
1.Jeśli typ zbudowany w oparciu o zestaw cech -
analogiczna jak w
analogiczne jak w podejściu probabilistycznym
podejściu klasycznym
2.Jeśli typ zbudowany w oparciu o najbardziej
do pojęć
typowy egzemplarz to analogicznie jak w
podejściu prototypowym
Kategoryzowanie
Czym jest Kategoryzacja?
A
ączenie obiektów w grupy charakteryzujące się zestawem wspólnych
właściwości
Czemu Kategoryzujemy?
" Bo jest to ekonomiczne poznawczo (redukowanie ró\
norodności
aby nie operować nieskończoną ilością obiektów)
" Nadawanie światu organizacji i struktury (redukowanie
ró\
norodności
" Nadawanie struktury/hierarchii i organizacji swojej wiedzy
Co uzyskujemy dzięki kategoryzowaniu?
" zrozumieć i wyjaśnić
-wykorzystywanie starej wiedzy aby radzić sobie z nowo
napływającymi doświadczeniami i informacjami
" przewidywać
" rozumować
-wnioskowanie mo\
liwe jest na bazie dotychczasowej, dostępnej
wiedzy
" Komunikować- zwiększona efektywność komunikowania się
3
Pojęcie a Kategoryzacja
" Pojęcie w umyśle = kategoria w świecie rzeczywistym (zbiór obiektów
rzeczywiście istniejących)
" Poziom ogólności pojęcia wyra\
any jest stopniem redukcji
ró\
norodności wśród odzwierciedlanych przez to pojęcie obiektów
" Wysoki poziom ogólności= wysoka redukcja ró\
norodności = bardziej
typowe właściwości
Kategoryzacja
Konceptualna: nabyta wiedza abstrakcyjna
Percepcyjna: ocenianie
umo\
liwia zidentyfikowanie abstrakcyjnych
kategorialnej to\
samości
cech i relacji, które stanowią podstawę
jakiegoś obiektu na
łączenia w jedna kategorię obiektów
podstawie cech danych
percepcyjnie ró\
nych
bezpośrednio
Redukowanie ró\
norodności
Teoria:
Podejście Klasyczne
Podstawowe terminy:
Cechy definicyjne
Przedstawiciele
Desygnat
Pojęcie jawne/niejawne
Bruner
Procedura identyfikacyjna
Podstawowe operacje:
Istota pojęcia
Goodnow
Abstrakcja pozytywna
Lewicki
Abstrakcja negatywna
Testowanie hipotez
Kategoryzacja: porównanie
zestawów cech definicyjnych
(1) Stosowalność jedynie do pojęć
Zarzuty/słabości
abstrakcyjnych
(2)przyjęcie, \
e cechy istotne są
Paradygmat
między sobą równowa\
ne
(3)niemo\
ność wyjaśnienia pojęć
Paradygmat recepcji
dysjunktywnych ( lub )
(4)Niemo\
ność wyjaśnienia efektu
typowości
4
Klasyczna definicja:
A to jest takie B co ma cechy C
" A: definiendum, termin definiowany, pojęcie
" B co ma cechy C: definiens, termin
definiujący
" B: przynale\
ność kategorialna
" C: cechy definicyjne
Zdefiniuj posługując się powy\
szą definicją:
1. Trójkąt
2. Kontekst
3. Postawę
Podejście klasyczne
" Paradygmat recepcji
" Sztuczne pojęcia charakteryzowane przez kilka
cech istotnych.
" Im większa liczba cech definiujących pojęcie tym
wolniejszy proces uczenia się go gdy na zasadzie
testowania hipotez, inaczej gdy w sposób utajony
" Implicite nabywanie pojęć : Zwykle nabywanie
procedur identyfikacyjnych bez umiejętności
wskazania cech istotnych:
5
Podejście klasyczne
" Wszystkie egzemplarze danej kategorii mają równy status jako elementy
kategorii
(Miller, Johnson-Laird)
" Istota pojęcia- zbiór jego cech abstrakcyjnych pozwalających
na określenie relacji danego pojęcia wobec innych pojęć
(pierwotna własność pojęcia w stosunku do procedury
identyfikacyjnej)
" Procedura identyfikacyjna- cechy , które pozwalają na
zaliczenie pewnego obiektu do jakiejś klasy
" Pokrywanie się istoty i procedury w przypadku figur
geometrycznych,
" Oddzielenie w przypadku np. płci
(istota pojęcia: chromosomy,
procedura identyfikacyjna: 3rzedowe cechy płciowe bez
sięgania do istoty)
" Pojęcia sztuczne (klipiec) nie posiadają istoty pojęcia a
jedynie przysługuje im procedura identyfikacyjna.
Zarzuty: Pogląd klasyczny
" Nie wyjaśnia zjawiska typowości (liczba 5
bardziej typowa nieparzysta ni\
31)
" Nie wyjaśnia umiejętności kategoryzacji
pojęć dysjunktywnych.
" Posługujemy się bardzo często sporą liczbą
pojęć nieostrych
" Badania przeprowadzano jedynie na
pojęciach sztucznych
6
Teoria:
Podejście Probabilistyczne/ Model
Porównywania Cech
Podstawowe terminy:
Cechy definicyjne (rdzeń
pojęcia)
Przedstawiciele
Cechy charakterystyczne
Smith
(typowość obiektu)
Przestrzeń semantyczna
Shoben
Podstawowe operacje:
Kategoryzacja:
Rips
(1)Porównania całościowe
(2)Porównania
szczegółowe
Zarzuty/słabości
Abstrahowanie
(1) Błędne zało\
enie: ka\
de
pojęcie posiada ściśle określony
rdzeń z cechami definicyjnymi (co
Paradygmat......
z pojęciami rozmytymi?)
Paradygmat podejmowania
(2) co z pojęciami z dwóch
decyzji semantycznych
ró\
nych kategorii o takich samych
cechach definicyjnych a
odmiennych cechach
charakterystycznych?
Podejście probabilistyczne
" Reprezentacja pojęciowa jest sumarycznym opisem
wszystkich cech egzemplarzy będących desygnatami danego
pojęcia
" Ka\
dy egzemplarz posiada pewne właściwości z pewnym
prawdopodobieństwem
" Czas podejmowania decyzji czy dany egzemplarz jest
przedstawicielem kategorii zale\
y od jego typowości:
egzemplarze typowe szybko klasyfikowane jako przynale\
ne
do kategorii
" Egzemplarz typowy:
Ka\
de pojęcie zawiera rdzeń (cechy definicyjne pojęcia)
oraz cechy charakterystyczne (reprezentatywne cechy
egzemplarzy). Im więcej cech charakterystycznych posiada
egzemplarz tym bardziej jest typowy dla danej kategorii.
7
Podejście probabilistyczne
Kategoryzacja w podejściu probabilistycznym:
" Krótki czas reakcji w przypadku kategoryzacji
egzemplarzy typowych wyjaśnia się
porównaniami całościowymi
(porównywanie cech pojęcia i cech egzemplarza)
" Wydłu\
ony czas reakcji w przypadku
egzemplarzy nietypowych wyjaśnia się
stosowaniem porównań szczegółowych.
Szczegółowa analiza cech samego egzemplarza.
ZDANIE Spodziewana reakcja
Porównywanie cech
wg zało\
eń modelu
szybka odpowiedz

 fałsz
 Ołówek jest ptakiem . Niskie podobieństwo cech;
szybka odpowiedz

 Drozd jest ptakiem Wysokie podobieństwo cech .  prawda
Średnie podobieństwo cech : powolna odpowiedz

 Pingwin jest ptakiem -Nie lata  prawda
- ale buduje gniazda, ale na ziemi
Średnie podobieństwo cech wolna odpowiedz

-lata,
 Nietoperz jest ptakiem  fałsz
-posiada skrzydła,
-dwuno\
ny,
-z odległości podobny do ptaka.
8
Efekty uzyskiwane w badaniach:
" Efekt typowości (typicality effect) Katz, 1981) Eksperyment
wykazał, \
e zdania z typowymi egzemplarzami kategorii (wróbel jest
ptakiem) są weryfikowane zdecydowanie szybciej (około 0.3 sec) ni\

atypowe egzemplarze (pingwin jest ptakiem).
" Bardziej typowe egzemplarze kategorii są określane łatwiej (szybciej)
jako egzemplarz danej kategorii ni\
nietypowe.
" Efekt wielkości kategorii (category size effect).
" Badania odpowiadają relatywnie szybko jeśli kategoria posiada
niewiele desygnatów i relatywnie wolne jeśli kategoria posiada wiele
ró\
nych desygnatów.
" Na przykład:
Czy drozd jest ptakiem : RT krótki
Czy drozd jest zwierzęciem: RT długi
Podejście Probabilistyczne/Model Porównywania Cech
Zdanie do oceny: np. Pingwin jest ptakiem
Porównaj wszystkie cechy
Wysokie
obiektu pojęcia i kategorii nadrzędnej
Niskie
Podobieństwo
podobieństwo Aby określić podobieństwo cech
Średnie podobieństwo
Porównaj cechy definicyjne pojęcia
z kategorii nadrzędnej do cech obiektu
wynik:
Wynik:
Nie pasuje Pasuje
FAłSZ
Prawda
9
Teoria:
Podejście Prototypowe
Podstawowe terminy:
(1)Wymiary reprezentacji
Przedstawiciele pojęciowej:
pionowy/poziomy
Rosch,
(2) Prototyp
(3) Podobieństwo rodzinne
Podstawowe operacje:
Posner,
Nabywanie: doświadczanie
Keele
typowych egzemplarzy
Ustalanie dystansu
semantycznego (średnia
/modalna)
Zarzuty/słabości
(1)Zało\
enie \
ę w pamięci
przechowywana jest tylko
Paradygmat......
informacja o prototypie bez
zapamiętywania specyficznych
Paradygmat figur wzorcowych
egzemplarzy
(2)Niektóre pojęcia abstrakcyjne
mogą nie posiadać prototypu
(np.pojęcie reguły)
Wymiar pionowy reprezentacji
pojęciowej
Nadrzędny
pojazd
podstawowy samochód samolot
Boeing 737
podrzędny Opel Astra 1,4
10
Wymiar pionowy reprezentacji
pojęciowej
Nadrzędny Mała liczba cech - szeroka inkluzywność
podstawowy
Du\
a liczba cech - wąska inkluzywność
podrzędny
Zmniejszanie się liczby
Wzrasta łatwość w
cech definicyjnych
rozróznianiu desygnatów
pojęcia
Wymiar poziomy reprezentacji pojęciowej
Wymiar poziomy opisuje relacje egzemplarza najbardziej
typowego (najbardziej reprezentatywnego) w stosunku do innych
egzemplarzy kategorii
kategoria
Egzemplarz Egzemplarz Prototyp Egzemplarz
11
Prototyp : badania Loftus
Wska\
kategorię do której przynale\
y dany egzemplarz
wróbel
pingwin
RT krótki RT długi
Prototyp jest Nadrzędny wobec innych egzemplarzy
Skuteczność uczenia się pojęć:
Zacznij od prototypu z poziomu podstawowego
Nadrzędny Mała liczba cech - szeroka inkluzywność
podstawowy Egzemplarz Egzemplarz Prototyp Egzemplarz
podrzędny Du\
a liczba cech - wąska inkluzywność
12
p
y
t
a
o
n
t
\

o
r
o
p
?
m
c
e
i
m
y
a
y
z
d
m
t
i
o
C
z
a
p
o
n
p
a
p
n
y
c
y
?
t
\

a
e
z
i
o
o
m
d
t
C
y
o
m
o
m
t
i
r
p
z
a
p
o
n
p
Prototypowe modele
(np. Posner & Keele, 1968)
Zało\
enia
- Prototyp jest tworzony ze znanych egzemplarzy
- Prototyp jest:
(1)miarą tendencji centralnej wszystkich egzemplarzy
(a)średniej arytmetycznej cech (Posner, Keele,1970),
(b)częściej modalnej (Neumann, 1974; Francuz, 1991) czyli najczęsciej
spotykanego egzemplarza)
(2) przedstawicielem kategorii, którzy podziela jak najwięcej
cech wspólnych z pozostałymi egzemplarzami tej samej
kategorii (podobieństwo rodzinne) Rosch, 1976
Uczenie się nowych egzemplarzy powoduje uaktualnianie
prototypu
Tak więc np.:
Zaprezentowane zwierzę jest sklasyfikowane jako pies
poniewa\
wygląda podobnie do prototypu kategorii  pies
Paradygmat figur wzorcowych
Posner, Keele, 1970
" Badanym prezentowano tylko zaburzone
zestawy kropek
" Zadanie badanych: klasyfikowanie do 4
odmiennych kategorii z feedbackiem (badani
nabyli procedurę identyfikacyjną)
" Faza testu: itemy stare/nowe/prototyp
" Ponowne klasyfikowanie:
Stare itemy-86% poprawnych
Nowe itemy-67% poprawnych
Prototyp-85% poprawnych
Mimo, \
e nigdy prototyp nie był pokazywany
w 1 fazie badani z wysoką poprawnością
klasyfikowali go do odpowiedniej kategorii.
13
Podsumowanie modelu prototypowego
" Cechy nie są konieczne czy wystarczające.
" Cechy mogą być wa\
one.
" Przynale\
ność do kategorii mo\
e być
stopniowana
" Kategorie posiadają wewnętrzną strukturę
(pionową/poziomą)
Teoria:
Podejście Egzemplaryczne
Podstawowe terminy:
egzemplarz
Przedstawiciele
Medin
Podstawowe operacje:
Schaffer
Porównania z pierwszym
napotkanym egzemplarzem (a
nie ze wszystkimi
egzemplarzami danej kategorii)
Odszukiwanie jednego
Zarzuty/słabości
kontrprzykładu
(1)Brak zastosowania do
pojęć abstrakcyjnych
(2) Jeśli egzemplarz jest
Paradygmat......
unikatem (brak
Paradygmat podejmowania
podobieństwa do innych
decyzji semantycznych
obiektów) to co czyni go
przynale\
nym do kategorii
nadrzędnej)
14
Egzemplaryczne stanowisko
" Kategorie są reprezentowane nie przez pojedynczy prototyp ale
przez kolekcję egzemplarzy = Reprezentacja jako wszystkie
napotkane egzemplarze
" Egzemplarze to ślad pamięciowy wszystkich egzemplarzy danej
kategorii (np.. Wszystkich ptaków które widziałeś)
" Reprezentacja: odrębne opisy danego pojęcia
" W procesie tworzenia kategorii odmiennie ni\
w prototypowym
:Nie ma procesu abstrakcji (w podejściu prototypowym procesy
abstrakcji doprowadzają do utwrzenia pojedynczego prototypu
spośród zestawu napotykanych obiektów, przykładów)
" W kategoryzowaniu obiektów częściowo podobnie jak w
prototypowym: klasyfikowanie nowego bodz
ca do kategorii jest
dokonywana poprzez porównywanie bodz
ca do egzemplarzy tej
kategorii
" Kategoryzacja te\
oparta na podobieństwie (jak w prototypowym), ale inaczej
przeprowadzana:
Napotkany egzemplarz jest porównywany z pamięciową reprezentacją dotychczasowych
egzemplarzy (indywidualnych lub zbiorowych) danej kategorii.
Wysokie podobieństwo napotkanego egzemplarza do wa\
nego wchodzącego w skład
reprezentacji =zaliczenie do kategorii.
Schemat
Czym jest?
" Zintegrowany fragment sieci semantycznej
Jaką ma strukturę?
" Struktura hierarchiczna
Elementy schematu
" Część rdzenna (oparta na podobieństwach)
" Część elastyczna (oparta na ró\
nicach)
Dynamika schematów.
" Asymilacja (rejestracja nowych zdarzeń)
" Dostrajanie (stopniowy proces, reagowanie nie tylko na bodz
ce,
na podstawie których powstal schemat ale równie\
nowych)
" Restrukturyzacja
15