P R A C A P O G L 
D O W A ISSN 1734 3321
Wiesław Bryl, Anna Miczke, Danuta Pupek-Musialik
Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych, Zaburzeń Metabolicznych i Nadciśnienia Tętniczego Akademii Medycznej w Poznaniu
Nadciśnienie tętnicze i otyłość
 narastający problem wieku rozwojowego
Hypertension and obesity  increasing problem of young patients
Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2005, tom 1, nr 1, s. 26 29
ST RESZ CZ ENI E velopment of cardiovascular problems in adult age. This work
W niniejszej pracy przedstawiono problematykę nadciśnienia tęt- emphasizes the importance of early treatment of hypertension in
niczego i otyłości w populacji osób w wieku rozwojowym. Zwróco- young patients, especially nonpharmacological. Both obesity and
no uwagę na metodologię pomiaru ciśnienia tętniczego i wskaz
ni- hypertension in adolescence become the new challenges for pe-
ka masy ciała i ich odpowiednią klasyfikację. Przytoczono dane diatrics and health care managers.
epidemiologiczne dotyczące nadciśnienia tętniczego i nieprawi- Key words: hypertension, obesity, adolescence
dłowej masy ciała, ich częstego współwystępowania, a także wpływ
na powstanie i rozwój innych chorób układu krążenia w wieku
dorosłym. Podkreślono także istotną rolę niefarmakologicznego
Nadciśnienie w populacji wieku
leczenia w prewencji pierwotnej wielu chorób. Stwierdzono, że
rozwojowego
zarówno nadciśnienie tętnicze, jak i otyłość stają są obecnie wiel-
kim wyzwaniem klinicznym dla lekarzy pediatrów i organizacyj-
W Polsce, jak wynika z badań NATPOL III PLUS
nym  w planowaniu polityki zdrowotnej. Nadciśnienie tętnicze
(Nadciśnienie Tętnicze w Polsce Plus Zaburzenia Lipi-
i otyłość należą obecnie do głównych problemów zdrowotnych
dowe i Cukrzyca) z 2002 roku, na nadciśnienie tętni-
w krajach rozwiniętych.
cze choruje 29% dorosłych Polaków [1]. Skala proble-
Słowa kluczowe: nadciśnienie tętnicze, otyłość, wiek rozwojowy
mu wrasta i coraz częściej dotyczy on również osób
młodych. Ustalenie częstości nadciśnienia tętniczego
ABST RACT
w populacji dzieci i młodzieży powoduje jednak pew-
In this review authors showed the problem of hypertension and
ne metodologiczne trudności. Po pierwsze, wynika to
obesity in young patients. One of the goals was to demonstrate
z braku uznanych i akceptowanych norm ciśnienia tęt-
how to measure blood pressure and body mass index properly in
niczego dla tej grupy wiekowej. Po drugie, w przedziale
this population. The authors brought up epidemiological data about
wiekowym 0 17 lat wyróżnia się kilka podgrup wieko-
hypertension and body mass index values in adolescence. Obesi-
wych, z różnymi wartościami ciśnienia uznanymi za pra-
ty and elevated blood pressure are found very often in young pop-
ulation. The presence of this diseases in youth influences the de- widłowe. Następnym elementem koniecznym do
uwzględnienia jest konieczność odnoszenia wartości
ciśnienia tętniczego do parametrów antropometrycznych
Adres do korespondencji: dr med. Wiesław Bryl
Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych, Zaburzeń Metabolicznych
 głównie masy ciała i wzrostu. Dlatego też od wielu
i Nadciśnienia Tętniczego Akademii Medycznej
lat, na podstawie licznych badań epidemiologicznych,
ul. Szamarzewskiego 84, 60 569 Poznań
tel.: [phone], faks: (061) 847 85 29 problem ten próbuje się rozwiązać za pomocą krzywych
e-mail: [e-mail]
graficznych rozkładu ciśnienia tętniczego. Na tej pod-
Copyright � 2005 Via Medica
stawie klasyfikuje się dzieci do grupy z prawidłowym
Nadesłano: 6.03.2005 Przyjęto do druku: 20.03.2005
www.endokrynologia.viamedica.pl
26
Wiesław Bryl i wsp., Nadciśnienie tętnicze i otyłość  narastający problem wieku rozwojowego
ciśnieniem tętniczym, czyli poniżej 90. percentyla, z wy- licznymi i humoralnymi. Dotyczy to nie tylko noradre-
sokim prawidłowym ciśnieniem tętniczym, czyli mię- naliny, adrenaliny czy przedsionkowego peptydu na-
dzy 90. a 95. percentylem, i wreszcie z nadciśnieniem triuretycznego [11, 12], ale również aktywności trans-
tętniczym powyżej 95. percentyla według percentylo- portu sodowo-litowego czy endoteliny 1 należących do
wej krzywej wzrostu. W związku z tym nadciśnienie tęt- czynników, których aktywność zwiększona już
nicze należy rozpoznać wówczas, gdy wartości ciśnie- w dzieciństwie jest jedną z przyczyn nadciśnienia tęt-
nia tętniczego przekraczają 95. percentyl dla wzrostu. niczego [13].
Jedynie 3-krotny pomiar, wykonany w podobnych wa-
runkach i w odpowiednich odstępach czasu uznaje się
za miarodajny, możliwy do wykorzystania w opraco- Otyłość w populacji wieku rozwojowego
waniach statystycznych [2]. W przeszłości bardzo czę-
Drugim ważnym problemem wieku rozwojowego
sto zdarzało się, że autorzy licznych opracowań za
miarodajny uznawali pojedynczy pomiar ciśnienia tęt- jest otyłość. Już od wielu lat o otyłości u dzieci i mło-
dzieży nie mówi się jak o zjawisku odosobnionym.
niczego. Z reguły skutkowało to istotnym zawyżaniem
Wprost przeciwnie, należy ją postrzegać w kategoriach
uzyskanych wyników, co w bezpośredni sposób
 zwiększało częstość nadciśnienia tętniczego w ba- rozprzestrzeniającej się epidemii. Dotyczy to szczegól-
nie krajów wysoko rozwiniętych [14]. W ostatnich la-
danych populacjach. Dotyczyło to zarówno autorów
tach otyłość, podobnie jak nadciśnienie tętnicze, za-
zagranicznych, jak i polskich  nadciśnienie tętnicze
czyna być postrzegana przede wszystkim w katego-
na podstawie pojedynczego pomiaru rozpoznawano
u 4 8% badanej populacji [3 6]. Odsetek ten znamien- riach czynnika ryzyka przede wszystkim chorób ukła-
nie malał przy 3-krotnym pomiarze i uśrednieniu war- du sercowo-naczyniowego. Podstawowe, metodolo-
giczne trudności sprawiło ustalenie norm oraz klasyfi-
tości [7, 8].
W badaniu Bogalusa Heart Study, jednym z najwięk- kacja prawidłowej i nieprawidłowej masy ciała. Kryte-
szych badań epidemiologicznych dotyczących często- ria oceny powinny się opierać na pomiarach, które są
łatwe do przeprowadzenia, obiektywne, powszechnie
ści nadciśnienia tętniczego w populacji osób młodych,
w którym obserwacją objęto 70 000 młodych miesz- dostępne i ogólnie akceptowane. Obecnie w praktyce
kańców Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, nad- obliczany jest wskaz
nik masy ciała (BMI, body mass
index), który (podobnie jak w przypadku pomiaru
ciśnienie tętnicze stwierdzono u 7% [9]. Należy jednak
ciśnienia tętniczego) w wypadku dzieci i młodzieży na-
zdawać sobie sprawę z tego, że wyników tych nie
leży odnieść do siatek centylowych. Siatki takie opra-
można bezpośrednio odnieść do polskich warunków,
ponieważ decydują o tym: odrębności rasowe, czynni- cowano dla różnych populacji. Jedne z nich, dotyczą-
ce populacji północnoamerykańskiej, zaproponował
ki genetyczne, warunki socjoekonomiczne, tradycja
w 2000 roku National Center for Health Statistics [15].
zachowań prozdrowotnych itp. Wszystkie te badania,
oprócz wartości naukowej, mają także inną, a miano- Stosowanie wskaz
nika BMI pozwala na dalszą kontro-
wicie pozwalają obalić mit o nadciśnieniu jako jedno- lę wyżej wymienionego parametru także w wieku do-
stce chorobowej charakterystycznej lub wręcz zarezer- rosłym. Według norm amerykańskich otyłość stwier-
wowanej wyłącznie dla osób dorosłych. Obecnie przyj- dza się, gdy BMI jest większe lub równe 95. centylom
muje się, że częstość nadciśnienia tętniczego w ogól- odpowiednio do wieku. W Polsce korzysta się z siatek
centylowych opracowanych przez Palczewską i Nie-
nej populacji poniżej 18. roku życia wynosi 1 3%.
Jak wiadomo, nadciśnienie tętnicze częściej wystę- dz
wiedzką [16]. Według wspomnianych autorów nad-
wagę rozpoznaje się, gdy BMI wynosi 90 97 centyli,
puje u potomstwa rodziców, z których co najmniej
u jednego ta choroba występuje. Znaczenie predys- a otyłość, gdy BMI wynosi powyżej 97. centyla odpowied-
pozycji genetycznych w rozwoju nadciśnienia tętnicze- nio dla wieku. Istnienie norm pozwala przede wszyst-
go nadal podlega dyskusjom. Wydaje się, że może się- kim zorientować się w epidemiologicznej skali zjawi-
ska, ponieważ wyniki badań wskazują na dużą liczbę
gać 20 40%; niektórzy autorzy sugerują nawet wyższe
odsetki [10]. Traktując nadciśnienie tętnicze w katego- młodych osób z nieprawidłową masą ciała. W dużych
amerykańskich badaniach już w 1994 roku wykazano,
riach choroby metabolicznej, należy zwrócić uwagę na
wiele substancji presyjnych, których zmieniona aktyw- że u 10% dzieci między 6 a 12 rokiem życia wskaz
nik
BMI był większy lub równy 85 centylom odpowiednio
ność może mieć swój udział w patogenezie choroby.
do wieku, a w populacji 12 17 lat wzrasta do 20% [17].
W wielu badaniach wykazano, że potomstwo rodziców
Jeszcze wyższe wartości przytaczają Hanley i wsp., któ-
z nadciśnieniem tętniczym charakteryzuje się wieloma
wcześnie wykrywalnymi nieprawidłowościami metabo- rzy badali, złożoną z 445 osób w wieku 2 19 lat, populację
www.endokrynologia.viamedica.pl
27
Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2005, tom 1, nr 1
rodowitych mieszkańców Kanady (Sandy Lake Coraz więcej jest także badań na temat odległych zdro-
First Nation). Podczas tych badań nadwagę stwierdzo- wotnych skutków nieleczonej otyłości, do których mię-
no u 27,7% chłopców i 33,7% dziewcząt [18]. Podob- dzy innymi należą: większe zagrożenie wystąpienia
nie kształtują się wyniki badań europejskich. Dane po- w póz
niejszym okresie życia choroby niedokrwiennej
chodzące z Wielkiej Brytanii informują o 31-procento- serca, zawału serca, kamicy żółciowej, problemów or-
wej nadwadze i 17-procentowej otyłości wśród dzieci topedycznych, a także zaburzeń w sferze psychoso-
w wieku 12 17 lat [19]. W hiszpańskim badaniu The matycznej [30 33]. Współistnienie nadciśnienia tętni-
Cuenca Study przeprowadzonym wśród 307 dzieci czego i otyłości nie jest zatem już tylko statystycznie
w wieku 9 13 lat nadmierna masa ciała występuje u 26,6% istotnym połączeniem charakterystycznym dla wieku
(z tego otyłość  u 3,9%), przy czym, jak podkreślają dorosłego. Z cytowanego już wcześniej badania Bo-
autorzy pracy, są to najwyższe do 2002 roku wartości galusa Heart Study wynika, że u dzieci z nadmierną
nieprawidłowej masy ciała wśród hiszpańskich uczniów masą ciała nadciśnienie tętnicze skurczowe występu-
[20]. Z hiszpańskiego obszaru kulturowego pochodzi je 4,5 raza częściej, a rozkurczowe 2,4 raza częściej
również badanie przeprowadzone wśród 2115 uczniów niż u ich rówieśników z prawidłową masą ciała [34].
(średnia wieku 14,8 ą 1,6 roku) szkół średnich miasta Wyniki te potwierdzili Sorof i wsp. [35], donosząc
argentyńskiego Corrientes, oceniające częstość nie- o 3-krotnie częstszym nadciśnieniu tętniczym u otyłych
prawidłowej masy ciała. W badaniu tym u 10,9% bada- nastolatków.
nych wykazano występowanie nadwagi, natomiast
u 2,2%  otyłość [21], która może także dotyczyć bar-
dzo małych dzieci, czego potwierdzeniem są wyniki Podsumowanie
badania New York City Special Supplemental Nutrition
Autorzy, po zapoznaniu się z literaturą i wynikami
Program for Women, Infants, and Children z 2004 roku.
badań, doszli do poniższych wniosków.
Autorki stwierdzają, że w badanej populacji 557 dzieci
w wieku 2 4 lat 40% ma nadwagę lub są nią zagrożo- Po pierwsze, przeciwstawiają się twierdzeniu o póz
-
nym występowaniu i rozwoju nadciśnienia tętniczego
ne (za kryterium tego ostatniego przyjęto BMI e" 85.
centyla) [22]. Z krajowych badań dotyczących często- i otyłości, zwracając jednocześnie uwagę na skutki
zdrowotne wynikające z zaniechania w młodym wieku
ści nieprawidłowej masy ciała wśród młodej populacji
na uwagę zasługują prace Mazur i wsp., w których wy- leczenia niefarmakologicznego i farmakologicznego.
kazano, że w liczącej 4300 populacji dzieci wojewódz- Po drugie, jednoznacznie wskazują na znaczący
udział czynników genetycznych i środowiskowych
twa podkarpackiego otyłość dotyczy 7%, a nadwaga
w inicjacji i utrwalaniu się chorób o charakterze prze-
8% badanych chłopców; wśród dziewcząt odsetki te
wlekłym.
wynoszą odpowiednio: 10% i 10,5% [23]. Otyłość jest
chorobą i jednocześnie niezależnym czynnikiem ryzy- Po trzecie, wyznaczają skalę i możliwości w zakre-
ka innych chorób, a także przyczynia się do współwy- sie prewencji pierwotnej ukierunkowanej na młodą po-
stępowania lub nasilenia wielu zaburzeń metabolicz- pulację  prewencji bardzo trudnej, bo skazanej na stałe
nych. Niezależnie od wzrastającej częstości nadciśnie- zmaganie się z dotychczasowymi przyzwyczajeniami,
nia tętniczego zwiększa się ryzyko cukrzycy typu 2, nie- zwyczajami kulturowymi, presją środowiska i grup ró-
alkoholowego stłuszczenia wątroby, przerostu lewej ko- wieśniczych, a także wpływem reklam produktów spo-
żywczych,  kultury gastronomicznej i zaniedbanie ak-
mory, zespołu bezdechu sennego i dyslipidemii. Na
uwagę zasługują także problemy psychosocjologicz- tywności fizycznej. Jednak tylko z takich, promujących
prozdrowotny styl życia, działań młoda populacja może
ne związane z niską samooceną i brakiem akceptacji
odnieść największe korzyści zdrowotne [36].
otyłego dziecka w środowisku rówieśniczym [24 29].
od Pressure Education Program. Pe- 5. Majewski M.: Zachowanie się ciśnienia
Pi ś mi enni ct wo
diatrics 1996; 98: 649 657 tętniczego u dzieci i młodzieży miasta
1. Zdrojewski T., Bandosz P., Wyrzykow- 3. Fixler A.: Hypertension Screening in Lublina. Ped. Pol. 1987; 62, 8: 554 559.
ski B.: Nadciśnienie tętnicze w Polsce Schools: Results of the Dallas Study. 6. Majewski M., Szajner-Milart I.: Ciśnie-
a aktualne zalecenia towarzystw europej- Pediatrics 1979; 63: 36 36. nie tętnicze a otyłość u dzieci i młodzie-
skich w zakresie prewencji chorób ukła- 4. Sinaiko A.R., Gomez-Marin O., Prine- ży szkolnej  badania epidemiologicz-
du krążenia. Terapia 2004; 7 8: 7 11. as R.J.: Prevalence of  significant hy- ne. Ped. Pol. 1991; 66: 3 4, 23 28.
2. Update on the 1987 Task Force Re- pertension in junior high school-aged 7. Wyszyńska T., Januszewicz P., Wieteska-
port on High Blood Pressure in Chil- children: The Children and Adolescent -Klimczak A. i wsp.: Nadciśnienie tętnicze
dren and Adolescents. A Working Gro- Blood Pressure Program. J. Pediatr. u dzieci i młodzieży w świetle doświadczeń
up report from the National High Blo- 1989; 114: 664 669. własnych. Ped. Pol. 1997; 9 (supl): 43 53.
www.endokrynologia.viamedica.pl
28
Wiesław Bryl i wsp., Nadciśnienie tętnicze i otyłość  narastający problem wieku rozwojowego
8. Krzyżaniak A.: Ciśnienie tętnicze krwi scents in a Native Canadian communi- ce of overweight in US children: com-
dzieci i młodzieży miasta Poznania ty: prevalence and associated factors. parison of US growth charts from the
w latach 1986 i 1996, uwarunkowania, Am. J. Clin. Nutr. 2000; 71: 693 700. Centers for Disease Control and Pre-
kierunek zmian, normy. Rozprawa ha- 19. Reilly J.J., Dorosty A.R.: Epidemic of vention with other references values for
bilitacyjna. Wyd. Ucz. AM, Poznań 1998. obesity in UK children. Lancet 1999; body mass index. Am. J. Clin. Nutr.
9. Berenson G.S., Wattigney W.A., Bao W. 354: 1874 1875. 2001; 73: 1086 1093.
i wsp.: Epidemiology of early primary 20. Vizcaino M.F., Aquilar S.F., Artalejo R.F., 29. Sinaiko A.R., Donahue R.P., Jacobs
hypertension and implications for pre- Vizcaino M.V., Contreras D.M.L., Re- D.R. Jr, Prineas R.J.: Relation of we-
vention. The Bogalusa Heart Study. godor T.R.: Obesity prevalence and ight and rate of increase in weight du-
J. Hum. Hypertens. 1994; 5: 303 311. tracking of body mass index after ring childhood and adolescence to
10. Lifton R.P.: Molecular genetics of hu- 6 years follow up study in children and body size, blood pressure, fasting in-
man blood pressure variation. Scien- adolescents: The Cuenca Study. Med. sulin, and lipids in young adults. The
ce 1996; 272: 676 680. Clin. (Barc) 2002; 119: 327 330. Minneapolis Children s Blood Pressu-
11. Horky K., Bultas J., Jachymova M. 21. Martinez C.A., Ibanez J.O., De Roig Bu- re Study. Circulation 1999; 99: 1471
i wsp.: Metabolic and humoral charac- stamante M.S. i wsp.: Overweight and  1476.
teristics of normotensive offspring in obesity in children and adolescents of 30. Story M., Stevens J., Himes J., Stone
a family with history of essential hyper- Corrientes city. Relationship with risk E., Rock BH., Ethelbah B., Davis S.:
tension. Vnitr. Lek. 1993; 39: 4 14. factors. Medicina (B. Aires) 2001; 61: Obesity in American-Indian children:
12. Horky K., Jachymova M., Jindra A. 308 314. prevalence, consequences, and pre-
i wsp.: Metabolic, humoral and haemo- 22. Nelson J.A., Chiason M.A., Ford V.: vention. Prev. Med. 2003; 37: S3 12.
dynamic characteristics of normoten- Childhood Overweight in a New York 31. Paterno C.A.: Coronary risk factors in
sive offspring from hypertensive fami- City WIC Population. Am. J. Public adolescence. The FRICELA study. Rev.
lies. J. Hum. Hypertens. 1996; 10 Health 2004; 94: 458 462. Esp. Cardiol. 2003; 56: 452 458.
(supl.) 3: 85 87. 23. Mazur A., Małecka-Tendera E., Lewin- 32. La Manna A., Spagnoletti T., Galizia G.,
13. Mc Donald A., Trevisan M., Cooper R. -Kowalik J.: Nadwaga i otyłość u dzie- Ponticiello L., De Luca R.: Statistical
i wsp.: Epidemiological studies of so- ci szkół podstawowych województwa analysis of risk factors for hypertension
dium transport and hypertension. Hy- podkarpackigo. Ped. Pol. 2001; 76: in obese children. Boll Soc. Ital. Biol.
pertension 1987; 10 (supl.): 142 147. 743 748. Sper. 1982; 58: 253 258.
14. Greger N., Edwin C.M.: Epidemia oty- 24. Pinhas-Hamiel O., Dolan L.M., Daniels 33. Jacobson M.S., Copperman N., Haas
łości u dzieci, Pediatria Praktyczna S.R., Standiford D., Khoury P.R., Ze- T., Shenker I.R.: Adolescent obesity
2003; 3 (27): 38 46. tłum. z Pediatric itler P.: Increased incidence of non-in- and cardiovascular risk: a rational ap-
Annals 2001; 30: 694 700. sulin-dependent diabetes mellitus proach to management. Ann. NY.
15. National Center for Chronic Disease among adolescents. J. Pediatr. 1996; Acad. Sci. 1993; 699: 220 229.
Prevention and Health Promotion. 128: 608 615. 34. Freedman D.S., Dietz W.H., Srinivasan
Body Mass Index for Age, Centers for 25. Must A., Strauss R.S.: Risk and conse- S.R., Berensen G.S., Sprecher D.L.:
Disease Control and Prevention, Atlan- quences of childhood and adolescent Overweight, fat patterning and cardio-
ta 2000. obesity Int. J. Obes. 1999; 23: 2 11. vascular disease risk factors in black
16. Palczewska I., Niedz
wiedzka Z.: Siatki 26. Coronelli C.L., de Moura E.C.: Hyper- and white boys. Pediatrics 1999; 103:
centylowe do oceny rozwoju soma- cholesterolemia and its risk factors 1175 1182.
tycznego dzieci i młodzieży. Zakład among schoolchildren. Rev. Saude 35. Sorof J.M., Poffenbarger T., Franco K.,
Rozwoju Dzieci i Młodzieży Instytutu Publica 2003; 37 (1): 24 31. Bernard L., Portman R.J.: Isolated sy-
Matki i Dziecka, Warszawa 1999. 27. Daniels S.R., Morrison J.A., Sprecher stolic hypertension, obesity, and hy-
17. Sokol R.J.: The chronic disease of chil- D.L., Khoury P., Kimball T.R.: Associa- perkinetic hemodynamic states in chil-
dhood obesity: the sleeping giant has tion of body fat distribution and car- dren. J. Pediatr. 2002; 140: 660 666.
awakened. J. Pediatr. 2000; 136: 711 diovascular risk factors in children and 36. Whelton P. i wsp.: Primary of hyper-
 713. adolescents. Circulation 1999; 99: tension  clinical and public health
18. Hanley A.J.G., Harris S.B., Gittelsohn J., 541 545. advisory from National High Blood
Wolever T.M.S., Saksvig B., Zinman B.: 28. Flegal K.M., Ogden C.L., Wei R., Kucz- Pressure Education Program. JAMA
Overweight among children and adole- marski R.L., Johnson C.L.: Prevalen- 2002; 288: 1882 1891.
www.endokrynologia.viamedica.pl
29