RóŻne oblicza racji.
O tragicznych wyborach bohaterów Antygony
1. Uczniowie przedstawiajÄ… istot´ konfliktu ukazanego w tragedii. PrezentujÄ…
strony konfliktu i przyczyny ich antagonizmu. Grupują bohaterów, kierując
si´ odmiennoĘciÄ… lub podobieÅ‚
stwem poglądów, stanowisk.
2. Uczniowie, pracujÄ…c w grupach i wykorzystujÄ…c odpowiednie cytaty z dra-
matu, okreĘlają:
 racje Kreona,
 racje Antygony,
 argumenty Ismeny,
 argumenty Hajmona,
 ostrzeŻenia Tejrezjasza,
 stanowisko chóru (zmieniajÄ…ce si´).
3. Powstaje notatka (moÅ»na rozdaç ksero po przeprowadzeniu rozmowy), któ-
ra pomoÅ»e uczniom przygotowaç sÄ…d nad AntygonÄ… lub sÄ…d nad Kreonem:
Racje Antygony:

pos"uszeł
stwo prawom boskim jest najwaŻniejszym obowiązkiem;

prawa boskie, niepisane, są wyŻsze niŻ prawo stanowione przez cz"o-
wieka, gdyÅ» sÄ… odwieczne;

prawo ziemskie, pisane, nie moÅ»e naruszaç odwiecznych praw religii,
Å»aden Ęmiertelnik nie moÅ»e przekreĘlaç niepisanych praw bogów;

obowiązkiem krewnych jest pochowanie zmar"ego, aby po Ęmierci
móg" zaznaç spokoju;

sumienie nie pozwoli"oby jej spokojnie Å»yç ze ĘwiadomoĘciÄ…, Å»e nie do-
pe"ni"a obowiÄ…zku wobec zmar"ego brata;

ocena post´pków cz"owieka jest sprawÄ… bogów, nie ludzi;

mi"oĘç do brata, poczucie obowiÄ…zku wobec niego kaÅ»e jej oceniaç czyn
Polinejkesa mniej surowo, jako prób´ odzyskania naleÅ»nych mu praw
do korony; nie wysuwa jednak tego argumentu, nie szuka Żadnego
kompromisu w starciu z Kreonem;

wszyscy są równi wobec Ęmierci;

Ęmierç, która jej grozi za przekroczenie zakazu, przyspieszy tylko to, co
czeka jÄ… i wszystkich ludzi  spe"ni si´ w koÅ‚
cu wola Przeznaczenia
i klątwa ciąŻąca na rodzie Labdakidów;

Å»ycie ziemskie jest kruche i krótkie; trzeba byç d"uÅ»ej mi"Ä… zmar"ym niÅ»
ziemi mieszkał
com;

swoim post´pkiem zyska sobie s"aw´;
7

wielu ludzi aprobuje jej czyn, boi si´ jednak o tym mówiç;

kieruje si´ zasadÄ…: wspó"kochaç przysz"am, nie wspó"nienawidziç.
Racje Kreona:

prawo ustawowe, pisane, jest ponad zwyczajowym;

prawo religijne nie moÅ»e ograniczaç zakresu w"adzy królewskiej;

z w"adzÄ… "Ä…czy si´ przywilej ustanawiania prawa i egzekwowania go;

prawowity król jest zast´pcÄ… bogów uprawnionym do wydawania po-
trzebnych w danej chwili rozkazów;

po bratobójczej wojnie i nieszcz´Ä˜ciach, które dotkn´"y Teby, potrzeb-
ny jest pał
stwu spokój; bezprawie moÅ»e byç przyczynÄ… upadku paÅ‚
-
stwa;

kierowanie si´ dobrem paÅ‚
stwa, racjÄ… stanu, jest obowiÄ…zkiem w"adcy;

w"adc´ moÅ»na utoÅ»samiç z paÅ‚
stwem;

w"adca musi dbaç o swój autorytet;

lud nie moÅ»e dyktowaç w"adcy sposobu post´powania;

zdrajcom nie przys"uguje przyzwoity pochówek, powinno si´ ich karaç,
aby daç odstraszajÄ…cy przyk"ad dla innych;

bogowie, których ĘwiÄ…tynie Polinejkes przyszed" niszczyç, sÄ… po stro-
nie w"adcy; bogowie nie mogÄ… sprzyjaç zdrajcom, gwa"cicielom prawa;

Antygona grzeszy zuchwalstwem, tym wi´kszym, Å»e jest kobietÄ…, a te
nie powinny rzÄ…dziç;

Antygona musi byç ukarana, gdyÅ» tolerowanie buntu w rodzinie by"o-
by niewybaczalną s"aboĘcią i niesprawiedliwoĘcią wobec pozosta"ych
obywateli.
4. Uczniowie zastanawiajÄ… si´, jak inne decyzje g"ównych bohaterów wp"yn´-
"yby na ich losy. Grupami uzupe"niajÄ… schemat  drzewka decyzyjnego
i prezentują swoje przemyĘlenia.
5. Wprowadzamy poj´cie tragizmu.
Zwracamy uwag´ na nast´pujÄ…ce aspekty tego wieloznacznego, nie"atwego
do zdefiniowania terminu:
a. starcie równorz´dnych racji moralnych, które przynosi nieuchronnÄ… kl´-
sk´ jednostki szlachetnej;
b. splot nieszcz´Ä˜liwych okolicznoĘci, powstanie sytuacji bez wyjĘcia, nie-
moÅ»liwoĘç pomyĘlnego wyboru;
c. wszystkie dzia"ania prowadzÄ… bohatera do nieuchronnej katastrofy 
Ęmierci lub kl´ski Å»yciowej;
d. daremnoĘç jego dzia"aÅ‚
jest zdeterminowana przez si"y wyŻsze: przezna-
czenie, Fatum, Ęlepe prawa natury lub sprzeczne racje moralne;
e. dysproporcje mi´dzy winÄ… a karÄ…;
f. bohater staje si´ zarazem winowajcÄ… i ofiarÄ….
6. Wraz z uczniami  porzÄ…dkujemy konflikty tragiczne w Antygonie. Zauwa-
Å»amy, Å»e przedstawiony w dramacie konflikt wyst´puje na trzech p"aszczy-
znach. Powstaje tabelka:
8
konflikt na p"aszczyęnie: Kreon Antygona
moralno-prawnej prawo pał
stwowe, prawo boskie,
pisane niepisane
 dwoiste prawo
politycznej zbiorowoĘç jednostka i jej prywatne
sprawy
 pał
stwo i jednostka
emocjonalnej racjonalizm uczucie i wspó"czucie,
emocje, mi"oĘç
 rozum i serce
7. Uzupe"niamy cechy tragedii antycznej o poj´cia. Uczniowie, pracujÄ…c ze
s"ownikiem terminów literackich, podajÄ… definicje poj´ç:
konflikt tragiczny  nierozwiÄ…zywalny konflikt pomi´dzy wartoĘciami
i koniecznoĘciami okreĘlającymi Życie bohatera pozbawionego moŻliwo-
Ęci dokonania wĘród nich jakiegokolwiek pomyĘlnego dla siebie wyboru.
DaremnoĘç jego dzia"aÅ‚
zdeterminowana jest bądę przez rządzące Ęwia-
tem ludzkim si"y wyŻsze (Fatum, los, wyroki boskie...), bądę teŻ przez
równie od niego niezaleÅ»ne sprzecznoĘci mi´dzy racjami moralnymi, spo-
"ecznymi, uczuciowymi& ;
wina tragiczna (hamartia)  b"´dne rozpoznanie i fa"szywa ocena w"asnej
sytuacji przez bohatera tragedii, który  nieĘwiadom istotnego sensu oko-
licznoĘci, w jakich si´ znalaz"  pope"nia czyny prowadzÄ…ce do dalszego
zawik"ania jego losu i do katastrofy;
hybris  w tragedii antycznej pysza"kowatoĘç bohatera, uniemoÅ»liwiajÄ…ca
mu prawid"owe rozpoznanie sytuacji, w której si´ znalaz", takÅ»e jego zu-
chwa"oĘç wobec bogów, powodujÄ…ca kar´;
ironia tragiczna  dzia"ania bohatera tragicznego, którego czyny  wbrew
jego wiedzy i woli  prowadzÄ… nieuchronnie do katastrofy. Ironia tragicz-
na wynika z ostrego przeciwieł
stwa mi´dzy samoĘwiadomoĘciÄ… bohate-
ra a jego rzeczywistą sytuacją, którą przedstawia dramat, i która znana
jest widzowi.
Zastanawiamy si´, co móg" czuç staroÅ»ytny Grek podczas oglÄ…dania Antygo-
ny Sofoklesa. Wprowadzamy poj´cie katharsis.
Poj´cie katharsis, czyli oczyszczenia, pojawia si´ w VI rozdziale Poetyki Arysto-
telesa. Jest to jedna z zasad antycznej estetyki, zak"adajÄ…ca oddzia"ywanie
dzie"a sztuki na odbiorc´.
Poj´cie katharsis jest w Poetyce sformu"owane w sposób lapidarny i zagadko-
wy, dlatego jest róŻnorodnie interpretowane. Na ogó" przez katharsis rozu-
mie si´ roz"adowanie wzruszeÅ‚
, wyzwolenie odbiorcy od napi´ç psychicz-
nych pod wp"ywem wstrzÄ…su emocjonalnego nazwanego przez Arystotelesa
litoĘcią i trwogą. Tragedia ukazuje pewien uporządkowany Ęwiat zdarzeł
na-
ĘladujÄ…cy nieszcz´Ä˜cia cz"owieka, niewinnego i zarazem podobnego do od-
biorcy. Widz odbiera tragedi´ zarówno emocjonalnie, jak i intelektualnie.
W chwili, kiedy uĘwiadomi sobie, iÅ» nieszcz´Ä˜cie dotkn´"o cz"owieka niewin-
9
nego, w jego sferze uczuciowej na zasadzie  sympatii rodzi si´ litoĘç. Uczu-
cie trwogi powstaje jako reakcja na fakt, iÅ» bohater jest podobny do niego 
widza. W tym samym momencie rozpoczyna si´ nast´pny proces. Umys" po-
znaje, Å»e to nieszcz´Ä˜cie dzieje si´ w Ęwiecie fikcji. Nast´puje sprowadzenie
nieszcz´Ä˜cia do w"aĘciwej miary. W efekcie cz"owiek osiÄ…ga stan równowagi
duchowej.
Krótki wyk"ad o katharsis moŻna zakoł
czyç anegdotÄ…. W wywo"ywaniu
emocji, szczególnie uczucia grozy u widzów niebagatelnÄ… rol´ odgrywa"a
oprawa sceniczna tragedii. UwaÅ»a si´, iÅ» mistrzem w tej dziedzinie by" Aj-
schylos. Znana jest relacja staroŻytnych opisująca przeraŻenie publicznoĘci
powsta"e w trakcie oglądania jednej ze scen Orestei. Gdy cieł
Klitajmestry
zjawi" si´ przed ĘwiÄ…tyniÄ… w Delfach, by obudziç i zach´ciç drzemiÄ…ce tam
furie, zasz"y dziwne sceny wĘród widzów w teatrze  kilka kobiet dosta"o
ataku sza"u, kilku starców umar"o z wraÅ»enia. Nazajutrz zebra"a si´ Rada
Miejska miasta Aten i osobnÄ… uchwa"Ä… zwróci"a si´ z proĘbÄ… do Ajschylosa,
by poskromi" lot swego geniuszu i pisa" sceny mniej natchnione i mniej
wspania"e, ale teÅ» mniej wstrzÄ…sajÄ…ce, bo tego publicznoĘç wytrzymaç Å»ad-
ną miarą nie moŻe.
8. Podsumowujemy rozwaŻania o tragedii, powstaje wykres:
tematyka bohaterowie zasada 3 jednoĘci:
związana z rodów miejsca, czasu,
z mitami królewskich akcji
wyst´powanie chóru ĘciĘle
Tragedia
w roli lirycznego przestrzegany
antyczna
komentatora kanon budowy
konflikt tragiczny,
rola Fatum styl wysoki wina tragiczna,
ironia tragiczna
9. Jako zadanie domowe uczniowie wybierają do napisania jeden z tematów:
Wspó"kochaç przysz"am, nie wspó"nienawidziç  scharakteryzuj Antygon´ 
bohaterk´ tragedii Sofoklesa.
Tak wi´c wypada strzec prawa i w"adzy  scharakteryzuj Kreona  bohatera tra-
gedii Sofoklesa.
Najtragiczniejsza postaç dramatu Sofoklesa to& Przedstaw swoje stanowi-
sko w tej sprawie.
10