materialy do dzialalności ataszatów

Marcin Wodejko
MATERIAAY DO DZIAAALNOŚCI ATTACHATÓW WOJSKOWYCH PRZY
AMBASADACH II RZECZYPOSPOLITEJ W ZASOBIE CENTRALNEGO
ARCHIWUM WOJSKOWEGO
Z chwilą odzyskania niepodległości, interesy odradzającego się państwa polskiego
były reprezentowane przez różnego rodzaju przedstawicielstwa (30 stycznia 1919 roku było
ich 10)1 o zróżnicowanych nazwach, statusie i podległości. Ich istnienie było owocem działań
podejmowanych na arenie międzynarodowej zarówno przez Komitet Narodowy Polski, jak
i przez Radę Regencyjną.
Wraz z oficjalnym uznaniem państwowości Rzeczypospolitej Polskiej przez państwa
obce (jako pierwsze uczyniły to Stany Zjednoczone 30 stycznia 1919 roku) wyłoniła się
potrzeba rozbudowy sprawnie działającej sieci placówek zagranicznych. Tym pilniejsza, iż
rozpoczynała się dopiero ciężka walka o miejsce Polski w świecie i jej granice.
Do połowy 1919 roku utworzono 20 placówek zagranicznych2 - ambasad i poselstw.
Równolegle z rozwojem cywilnej służby zagranicznej, kształtowała się sieć
wojskowych przedstawicielstw dyplomatycznych. Jej istnienie przejawiało się działalnością
samodzielnych misji wojskowych oraz obecnością przedstawicieli wojskowych w powstałych
placówkach cywilnych.
1
Historia dyplomacji polskiej, tom 4, pod red. Piotr Aossowskiego, Warszawa 1995, s. 17.
2
Ibidem, s. 23.
146
W początkowym okresie na jej barkach spoczywały dwa ważkie zadania. Pierwszym było
zabezpieczenie bytu i organizacja powrotu do ojczyzny rzesz jeńców wojennych narodowości
polskiej. Drugim był zakup i transport materiałów wojennych na potrzeby organizowanej
armii.
Koniecznym było także objęcie kontrolą i sprowadzenie do kraju licznych formacji
polskich rozrzuconych na obszarze pogrążonej w wojnie domowej Rosji oraz stacjonujących
na terenie Francji i Włoch.
Wobec narastającego konfliktu z Rosją Sowiecką, kolejnym ważnym zadaniem stało
się pozyskanie pomocy przeciw nowemu, groznemu przeciwnikowi.
W sporządzonym przez oddział II Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego, dla
Szefa Polskiej Misji Wojskowej w królestwach: Szwecji, Norwegii i Danii, gen. Józefa
Pomianowskiego, wykazie wojskowych placówek dyplomatycznych na dzień 20 czerwca
1919 roku3 figuruje: 5 attachatów w Bernie, Belgradzie, Bukareszcie, Budapeszcie (nie
obsadzony) i Helsinkach (ówczesny Helsingfors), Polska Misja Wojskowa w Paryżu (pod
kierownictwem gen. Tadeusza Rozwadowskiego), Misja Wojskowo-Gospodarcza w Paryżu
(gen. Jan Romer), dwóch pełnomocników wojskowych Państwa Polskiego w Rzymie
i Wiedniu oraz ekspert wojskowy przy przedstawicielu nadzwyczajnym Państwa Polskiego w
Kownie.
Wkrótce nastąpił dalszy rozwój wojskowej służby zagranicznej, tak, że wykaz z
początku roku 19204 wymienia 17 placówek i dwie misje działające w Rosji:
1. Polska Misja Wojskowa w Paryżu gen. Tadeusz Rozwadowski;
2. Wojskowa Misja Zakupów w Paryżu gen. Józef Pomianowski;
3. Pełnomocnik wojskowy i morski w Londynie kontradm. Wacław Kłoczkowski;
4. Pełnomocnik wojskowy w Rzymie gen. Eugeniusz Kątkowski;
5. Pełnomocnik wojskowy i morski w Waszyngtonie adm. Zygmunt Brynk;
6. Pełnomocnik wojskowy w Konstantynopolu - gen. Józef Panecki;
7. Attach� wojskowy w Wiedniu - mjr Emil baron Prochaska;
8. Attach� wojskowy w Bukareszcie mjr Olgierd Górka;
9. Attach� wojskowy w Helsigfors (Helsinkach) płk Mieczysław Pożerski;
10. Attach� wojskowy w Sztokholmie płk Ferdynand markiz de Respaldize;
11. Attach� wojskowy w Rydze kapt. Aleksander Myszkowski;
3
CAW, Oddział II Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego, I.301.8.445.
4
CAW, Oddział II Sztabu Głównego (Generalnego), I.303.4.50, spis wojskowych placówek
zagranicznych na dzień 1 stycznia 1920.
147
12. Attach� wojskowy w Rewlu rotm. Stanisław Bogusławski;
13. Attach� wojskowy w Brukseli mjr hr. Starzeński;
14. Attach� wojskowy w Bernie rotm. Zygmunt Ołdakowski;
15. Attach� wojskowy w Budapeszcie rotm. hr. Albert Wielopolski;
16. Attach� wojskowy w Belgradzie mjr Aleksander Powroznicki;
17. Attach� wojskowy w Kopenhadze rotm. Roman Małachowski;
18. Misja na Syberię;
19. Misja do południowej Rosji.
Wkrótce rozpoczął funkcjonowanie attachat w Tokio, zaś wiosną 1921 r. attachat w
Tallinie5.
Dalszy rozwój wojskowej sieci dyplomatycznej ograniczały możliwości finansowe
państwa. Koszty utrzymania placówek i problemy budżetowe Polski wywołały interwencje ze
strony Ministerstwa Skarbu. Postulowało ono likwidację attachatów w Bernie, Brukseli
i Sztokholmie oraz redukcję personelu pozostałych przedstawicielstw6.
Gdy na podstawie uchwały Rady Ministrów z dnia 3.04.1922 r. finansowanie
wojskowych placówek zagranicznych przejęło od wojska Ministerstwo Spraw Zagranicznych
ich struktura i etat przedstawiały się następująco (wykaz pomija nie obsadzoną placówkę w
Tokio)7:
1. Paryż 1 attach�, 1 pomocnik, 1 podof. kanc.,
2. Londyn - 1 attach�, 1 podof. kanc.,
3. Waszyngton - 1 attach�, 1 podof.,
4. Rzym 1 attach�,
5. Moskwa -1 attach�, 1 pomocnik, 1 podof. kanc.,
6. Helsingfors (Helsinki) -1 attach�, 1 podof. kanc.,
7. Rewel -1 attach�, 1 pomocnik,
8. Ryga -1 attach�, 1 pomocnik, 1 podof. kanc.,
9. Bukareszt -1 attach�, 1 pomocnik, 1 podof. kanc.,
10. Budapeszt -1 attach�, 1 pomocnik, 1 podof. kanc.,
11. Konstantynopol -1 attach�, 1 pomocnik, 1 podof. kanc.,
12. Praga 1 attach�, 1 podof. kanc.
5
Historia dyplomacji ..., s.30.
6
CAW, Oddział II Sztabu Głównego (Generalnego), I.303.4.50, pismo ministra Skarbu do Naczelnego
Dowództwa Wojska Polskiego, z dnia 29 kwietnia 1921 roku, w sprawie attach�s wojskowych w Rewlu,
Helsinkach i Konstantynopolu.
7
Dodatek Tajny do Dziennika Rozkazów MSWojsk. Nr 17, z dnia 27 czerwca 1922 r, pozycja 84.
148
Zlikwidowano więc placówki w państwach skandynawskich, z wyjątkiem Helsinek,
których znaczenie spadło po zawarciu pokoju z Rosją Sowiecką. Uległy też likwidacji
przedstawicielstwa w Wiedniu, Brukseli i Bernie (przy czym warto dodać, iż likwidacja
placówki wcale nie musiała oznaczać pozbawienia danego państwa dozoru polskiej
dyplomacji wojskowej np. funkcję attach� w Szwecji pełnił attach� w Rydze)8. Wysłano
natomiast attach�s wojskowych do Moskwy, co było wynikiem traktatu ryskiego i do Pragi
podjęto w owym czasie próbę zbliżenia z Czechosłowacją i poprawy napiętych, od zajęcia
przez Czechów Śląska Cieszyńskiego, stosunków z tym ważnym dla obrony granicy
zachodniej sąsiadem. Próby te doprowadziły do likwidacji przedstawicielstwa w Budapeszcie.
W następnych latach sieć wojskowych placówek dyplomatycznych uległa już niewielkim
zmianom. Wobec narastającego izolacjonizmu Stanów Zjednoczonych, straciło sens
utrzymywanie placówki w Waszyngtonie (zlikwidowano ją około 1927 roku)9. Utworzono
natomiast placówkę w Teheranie.
Większe zmiany przyniosły dopiero lata poprzedzające wybuch II wojny światowej.
Wobec likwidacji Czechosłowacji zaprzestało także działalności przedstawicielstwo w
Pradze. Utworzono natomiast attachat w San Sebastian, w Lizbonie, w Kownie (po
wymuszeniu normalizacji stosunków w 1938 roku) i Budapeszcie - stosunki z państwem
węgierskim zyskały na znaczeniu po uzyskaniu wspólnej granicy.
Już w 1927 roku, wkrótce po likwidacji, rozważano także restytucję placówki w
Waszyngtonie, ostatecznie jednak odroczono realizację tych planów10.
Attach�s wojskowi, jako fachowi doradcy i referenci wojskowi szefów
przedstawicielstw dyplomatycznych Rzeczpospolitej Polskiej, wchodzili w skład korpusu
dyplomatycznego poselstw, do których byli przydzieleni. Na mocy, wspomnianej wyżej,
uchwały Rady Ministrów z dnia 3.04.1922 r., także finansowo podlegali Ministerstwu Spraw
Zagranicznych, zaś ich pobory zostały zrównane z pensjami radców legacyjnych. Posiadali
jednak dużą autonomię, w sprawach personalnych i merytorycznych podlegali ministrowi
8
Piotr Aossowski, Dyplomacja Drugiej Rzeczpospolitej, Warszawa 1992, s. 70.
9
Piotr Stawecki w swoim artykule Attach� wojskowi Drugiej Rzeczypospolitej opublikowanym w
Przeglądzie Historyczno-Wojskowym , Nr 2, 2004 r., ss. 107-138, sugeruje jakoby stanowisko attach�
wojskowego w Waszyngtonie zostało zlikwidowane już w 1922 roku (s. 129), jednak z dokumentów
zgromadzonych w CAW (m.in.: CAW, Oddział II Sztabu Głównego (Generalnego), I.303.4.3945, relacja z
procesu płk. Williama Mitchella) jasno wynika, iż istniało ono jeszcze na przełomie lat 1925 i 1926, zaś funkcję
attach� pełnił ppłk Bohdan Hulewicz. Należy dodać, iż w artykule Piotra Staweckiego, który jest jednym z
niewielu opracowań omawiających kompleksowo historię przedwojennych attachatów wojskowych, występuje
niestety więcej nieścisłości dotyczących zarówno dat jak i osób - autor nie sięgnął bezpośrednio do zródeł
archiwalnych.
149
spraw wojskowych za pośrednictwem szefa Sztabu Głównego (Generalnego). Ich stosunki z
władzami zwierzchnimi, tak cywilnymi jak i wojskowymi oraz zadania regulowały instrukcje,
ogólne i szczegółowe, wydawane przez szefa Sztabu Głównego.
Z instrukcji tych wyłania się następujący obraz. Attach�s wojskowych, morskich i
specjalnych (np. lotniczych) mianował i odwoływał minister spraw wojskowych, na wniosek
szefa Sztabu Głównego (Generalnego) i w porozumieniu z ministrem spraw zagranicznych.
Podobnie - przydzielanych im podoficerów kancelaryjnych (w stosunku do nich attach�s
posiadali uprawnienia dowódców pułku). Cywilny personel pomocniczy przydzielał szef
placówki dyplomatycznej.
Attach�s ewidencyjnie posiadali przydział do kadry oficerskiej poszczególnych
rodzajów broni przy odpowiednich departamentach Ministerstwa Spraw Wojskowych.
Attach�s wojskowi, jako reprezentanci Sił Zbrojnych Rzeczpospolitej Polskiej, podlegali
służbowo i dyscyplinarnie szefowi Sztabu Głównego za pośrednictwem Oddziału II S.G. Pod
każdym innym względem podlegali kierownictwu placówek dyplomatycznych. W sprawach
wojskowych attach�s podejmowali działania samodzielnie, dla oficjalnego wystąpienia na
zewnątrz w charakterze reprezentanta sił zbrojnych nie potrzebowali upoważnienia
pełnomocnego przedstawiciela rządu.
Personel wojskowej służby dyplomatycznej wchodził w skład korpusu
dyplomatycznego i korzystał z wszelkich przywilejów i uprawnień przewidzianych prawem
międzynarodowym.
Chociaż finansowanie placówek od 1922 roku obciążało budżet Ministerstwa Spraw
Zagranicznych, Sztab przydzielał attach�s specjalne sumy dyspozycyjne, z których się
rozliczali tylko z nim, a które służyły pokryciu kosztów działań podejmowanych bez wiedzy
szefów placówek dyplomatycznych.
Szef Sztabu Głównego kierował działalnością attachatów wojskowych za
pośrednictwem Oddziału II Sztabu Głównego, odpowiedzialnego za wywiad i kontrwywiad.
W Oddziale II za opiekę nad przedstawicielami zagranicznymi wojska odpowiedzialny
był Wydział Ewidencji. Jego zadaniem było ujęcie w całość pracy attach�s i nadsyłanych
przez nich informacji, aby zreferować je szefowi oddziału. Wydział Ewidencji miał też
obowiązek czuwać nad zaspokajaniem potrzeb informacyjnych wojskowej dyplomacji11.
10
CAW, Oddział II Sztabu Głównego (Generalnego), I.303.4.43, referat Oddziału II z dnia 13 sierpnia
1927 roku, o konieczności utrzymania już istniejących placówek attach�s wojskowych oraz utworzenia nowych:
w Teheranie i Waszyngtonie.
11
CAW, Oddział II Sztabu Głównego (Generalnego), I.303.4.6420, pismo szefa Oddziału II S.G., z
dnia 19 maja 1922 roku, do ekspozytury nr IV w Krakowie.
150
Oddział II prowadził korespondencję z attachatami za pomocą poczty dyplomatycznej,
rozsyłanej raz w tygodniu przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych12. Wszelkie ważne pisma
były szyfrowane, przy czym pracę przy szyfrach attach� był obowiązany prowadzić osobiście,
ewentualnie mógł go zastąpić tylko inny oficer, jeśli był przydzielony do placówki13.
Także sprawy związane z wytwarzaniem i przechowywaniem dokumentacji
attachatów podlegały nadzorowi Oddziału II. Attach� posiadał własną kancelarię, wydzieloną
od cywilnej kancelarii placówki dyplomatycznej. Stosowane były w niej wojskowe przepisy
kancelaryjne, najpierw system dziennikowy, po 1931 roku wprowadzono wojskowy system
bezdziennikowy Biur 1 14.
Zadania stawiane attach�s wojskowym wyczerpująco wyszczególnia rozkaz tajny
Ministerstwa Spraw Wojskowych z dnia 11 marca 1924 roku15.
Zakres działania placówek konsularnych w sprawach wojskowych
Dotychczasowe doświadczenia placówek konsularnych i attach�s wojskowych
pozwalają obecnie na dokładne wyszczególnienie tych spraw natury administracyjno-
wojskowej, w których załatwieniu pośredniczą placówki konsularne zagranicą.
Należą do nich sprawy następujące:
1. prowadzenie rejestracji i ewidencji oficerów rezerwy, przebywających zagranicą;
2. prowadzenie rejestracji i ewidencji poborowych i rezerwistów obowiązanych do
świadczeń wojskowych. Doręczanie nadesłanych przez P.K.U. z kraju książeczek
wojskowych i wypełnianie ich w myśl instrukcji M.S.Wojsk.;
3. przesyłanie zarejestrowanym rozkazów władz krajowych odnośnie poboru, ćwiczeń
wojskowych, mobilizacji i.t.d., wzgl. Samodzielne odsyłanie ich do kraju na podstawie
obowiązujących stałych instrukcyj;
12
CAW, Oddział II Sztabu Głównego (Generalnego), I.303.4.4870, pismo szefa Oddziału II do szefa
Departamentu Ogólnego Oddziału II, z dnia 21 września 1935 roku, plan jazd kurierskich.
13
CAW, Oddział II Sztabu Głównego (Generalnego), I.303.4.156, projekt instrukcji ogólnej dla
attach�s wojskowych opracowany w 1927 roku.
14
CAW, Oddział II Sztabu Głównego (Generalnego), I.303.4.4870, pismo attach� wojskowego RP w na
Aotwie, w Estonii i Szwecji, z dnia 23 maja 1935 roku, dotyczące uporządkowania archiwum attachatu; o
systemach kancelaryjnych w Wojsku Polskim patrz więcej: Lucjan Teter, Biurowość wojskowa w latach 1918-
1939 , [w:] Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej, nr 3, Warszawa 1971, s. 18-34.
15
Dodatek Tajny do Dziennika Rozkazów MSWojsk. Nr 4 ,z dnia 11 marca 1924 roku, pozycja 24.
151
4. wyjednywanie odpisów, wzgl. oryginałów, wszelkich osobistych dokumentów wojskowych
zdemobilizowanych i b. ochotników W.P.;
5. wyjednywanie dokumentów, stwierdzających odbytą służbę wojskową w wojsku polskiem
i armiach obcych;
6. poszukiwanie zaginionych w czasie wojny światowej;
7. wyjednywanie metryk śmierci poległych w czasie wojny lub zmarłych oficerów
i szeregowych w czasie pokoju;
8. załatwianie zgłaszanych pretensyj b. wojskowych we wszelkich sprawach pieniężnych, jak:
odszkodowania, zwrot kosztów podróży, zaległy żołd i dodatek polowe, sprawy spadkowe
po zmarłych i poległych, sprawy żołnierskich składek oszczędnościowych;
9. wszelkie sprawy dotyczące inwalidów wojennych zagranicą;
10. legalizowanie odpisów lub tłumaczeń dokumentów wojskowych;
11. rejestracja dezerterów wojskowych, przebywających w odnośnem państwie zagranicznem;
12. pośrednictwo w doręczaniu odznaczeń wojskowych i uroczyste dekorowanie
odznaczonych przez konsula, doręczanie dekretów nominacyjnych, pism urzędowych
oficerom rezerwy i szeregowym rezerwy;
13. kontrola i wpływ na oficerów i szeregowych co do przestrzegania przepisów o noszeniu
munduru wojskowego zagranicą (dotyczy zwłaszcza Stanów Zjednoczonych);
14. sprawy związane z opieką nad cmentarzami wojskowych polskich poległych lub zmarłych
zagranicą, pomników i zabytków wojskowych;
15. sprawy związane z osadnictwem wojskowem na kresach wschodnich i zachodnich;
16. informacje w sprawie szkolnictwa wojskowego w Polsce , w szczególności szkół kadeckich
i podchorążych.
O obowiązkach w sprawach powyższych ustawach, rozporządzeniach, rozkazach
i instrukcjach będą placówki konsularne informowane wyczerpująco za pośrednictwem
M.S.Zagr., któremu potrzebne materiały obowiązane są dostarczać stosownie do
kompetencji oddziały szt. Gen. i departamenty M.S.Wojsk [...].
Instrukcje wydawane przez Oddział II Sztabu Głównego koncentrowały się na
zadaniach informacyjnych stawianych attach�s wojskowym. Warto zaznaczyć, iż mieli się oni
opierać na legalnych zródłach informacji i unikać wikłania się w pracę stricte szpiegowską16.
16
Piotr Aossowski, Dyplomacja II..., s. 73.
152
Ich zródłami miała więc być prasa, komunikaty wydawane przez oficjalne czynniki, udział w
manewrach wojskowych, czy wreszcie kontakty towarzyskie z oficerami państw obcych oraz
osobistościami życia publicznego. Był to więc szeroko pojęty biały wywiad . W związku z
tym, niezwykle ważna była umiejętność właściwego opracowania zgromadzonych
materiałów, tak by można było jak najwięcej wynieść z ich analizy. Miały temu dopomóc
specjalne instrukcje17.
Po wybuchu II Wojny Światowej akta attachatów wojskowych dzieliły los
dokumentacji zarówno Wojska Polskiego jak i Ministerstwa Spraw Zagranicznych.
Doprowadziło to do ich, utrzymującego się po dzień dzisiejszy, rozproszenia.
Część akt, która jeszcze przed 1 września 1939 roku została przesłana do Oddziału II
Sztabu Generalnego, wpadła po upadku Warszawy w ręce Niemców i wraz z resztą
dokumentacji wojskowej przesłano ją do filii poczdamskiego Archiwum Wojskowego
Wehrmachtu w Gdańsku-Oliwie. Znalazły się tam także akta przejęte w wojskowych
placówkach, w opanowanych przez hitlerowców państwach Europy. Dokumenty archiwalne,
które znajdowały się w przedstawicielstwach na terenie ZSRR i państw bałtyckich przejęli
Rosjanie.
W końcu 1944 roku, w obliczu zbliżającej się Armii Czerwonej, Niemcy część akt z
Oliwy wywiezli w głąb Rzeszy. Zostały one po upadku III Rzeszy także przejęte przez Rosjan
i wywiezione w głąb ZSRR. Akta z Oliwy zostały natomiast ostatecznie przekazane
komunistycznym władzom Polski i większość z nich trafiła do Centralnego Archiwum
Wojskowego.
Dokumentację wytworzoną przez Oddział II, a wśród niej część akt attachatów
wojskowych, przejęła jednak informacja wojskowa, a następnie Urząd Bezpieczeństwa.
Do Centralnego Archiwum Wojskowego, w 1964 roku, trafiła ostatecznie część akt
attachatów przejętych przez Rosjan w latach 1939-1940 oraz w 1945 roku, na terenie
dzisiejszych Niemiec.
Archiwalia Oddziału II, będące w posiadaniu Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego
wpłynęły do CAW w dwóch turach, w 1989 i 2002 roku. Akta attachatów wojskowych
zostały jednak wydzielone i przekazane do Archiwum Akt Nowych, gdzie obecnie tworzą
dwa zespoły: zespół nr 1191 Attach�s wojskowi RP przy rządach państw kapitalistycznych
- 238 jednostek archiwalnych (14,42 metra bieżącego) i zespół nr 1624 Attach� Wojskowy
17
CAW, Oddział II Sztabu Głównego (Generalnego), I.303.4.6420, Instrukcja ogólna dla attach�s
wojskowych, z 1922 roku, dotycząca prowadzenia pracy informacyjnej i konstrukcji raportów.
153
przy ambasadzie w Moskwie - 95 jednostek archiwalnych (1,8 metra bieżącego)18. Pewna
ilość akt przedwojennych attach�s została także odnaleziona przez członków Wojskowej
Komisji Archiwalnej na terenie Federacji Rosyjskiej w Ośrodku Przechowywania Zbiorów
Historyczno-Dokumentalnych Federacji Rosyjskiej w Moskwie19. Akta attachatów
wojskowych w Lizbonie i San Sebastian z lat 1936-1939 roku przechowuje Archiwum
Instytutu i Muzeum im. gen. Władysława Sikorskiego20. Poszukiwania można prowadzić
także w zasobie Hoover Institution Archives, w którym zdeponowano akta polskich placówek
zagranicznych pozostałe po wojnie w posiadaniu Rządu na Wychodzstwie21.
Znajdujące się w zasobie Centralnego Archiwum Wojskowego akta attachatów
wojskowych stanowią część rozległego Zespołu Akt Oddziału II Sztabu Generalnego o
sygnaturze I.303.4. Zawiera on łącznie 7838 jednostek archiwalnych, z czego wyodrębnione
w osobny podzespół akta attachatów liczą 710 jednostek. Obejmuje materiał archiwalny
wytworzony przez dwadzieścia attachatów wojskowych, jest zróżnicowany zarówno pod
względem rozmiaru, jak i zawartości:
Attach� wojskowy w Belgradzie - 8 j.a. z lat 1921-1926;
Attach� wojskowy w Berlinie - 13 j.a. z lat (1924) 1928-1930;
Attach� wojskowy w Bernie - 10 j.a. z lat 1919-1921;
Attach� wojskowy w Brukseli - 31 j.a. z lat 1919-1931;
Attach� wojskowy w Bukareszcie - 28 j.a. z lat 1919-1935;
Attach� wojskowy w Budapeszcie - 21 j.a. z lat 1919-1922;
Attach� wojskowy w Helsinkach - 5 j.a. z lat 1919-1935;
Attach� wojskowy w Konstantynopolu -18 j.a. z lat 1919-1923;
Attach� wojskowy w Kopenhadze - 3 j.a. z lat 1919-1920;
Attach� wojskowy w Londynie - 128 j.a. z lat 1919-1934;
Attach� wojskowy w Moskwie -5 j.a. z lat 1921-1939;
Attach� wojskowy w Paryżu -278 j.a. z lat 1919-1939;
Attach� wojskowy w Pradze - 48 j.a. z lat 1920-1939;
Attach� wojskowy w Rydze - 3 j.a. z lat 1921-1932;
18
Informacje uzyskane za pomocą bazy danych Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych SEZAM,
http://www.archiwa.gov.pl/?CIDA=160.
19
Informacja o wynikach pracy Wojskowej Komisji Archiwalnej w archiwach Federacji Rosyjskiej w
okresie wrzesień 1992 czerwiec 1993, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej, nr 16, Warszawa 1993, s.
5 59.
20
E. Kołodziej, Archiwalia w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Władysława Sikorskiego w
Londynie, Archeion , t. 95, 1995, s. 107 112.
21
Zarys dziejów akt Oddziału II i attachatów wojskowych napisano na podstawie: Regina Czarnecka,
Wstęp do Inwentarza Zespołu Akt Oddziału II Sztabu Głównego (Generalnego), Warszawa 2002.
154
Attach� wojskowy w Rzymie - 57 j.a. z lat 1919-1939;
Attach� wojskowy w San Sebastian -1 j.a. z 1939 roku;
Attach� wojskowy w Sztokholmie - 12 j.a. z lat 1919-1939;
Attach� wojskowy w Tokio - 4 j.a. z lat 1925-1929;
Attach� wojskowy w Waszyngtonie - 3 j.a. z 1921 roku;
Attach� wojskowy w Wiedniu - 39 j.a. z lat 1918-1926.
Jeśli chodzi o charakter zachowanych akt, to są one tak różnorodne, jak zadania
stawiane attach�s wojskowym. Można odnalezć akta dotyczące bezpośrednio organizacji
przedstawicielstw - korespondencję w sprawach personalnych i finansowych, rozliczenia
wydatków, instrukcje, dzienniki podawcze i listy doręczeń poczty dyplomatycznej.
Z wczesnych lat funkcjonowania, wkrótce po I wojnie światowej, wiele jednostek
zawiera sprawy związane z organizacją powrotu do kraju jeńców narodowości polskiej.
Najliczniej reprezentowane w zachowanym materiale archiwalnym są: raporty dotyczące
sytuacji politycznej w poszczególnych państwach; wycinki prasowe i tłumaczenia artykułów,
tak o Polsce, jak i sprawach natury czysto wojskowej; korespondencja dotycząca zakupów i
transportu broni oraz materiałów wojennych, w tym także rysunki i dane techniczne sprzętu,
prospekty firm zbrojeniowych; relacje z manewrów wojskowych; sprawy związane z
nadawaniem odznaczeń przedstawicielom armii obcych i zamieszkałym za granicą Polakom;
studia nad organizacją i uzbrojeniem armii obcych oraz ich budżety.
Dla przedstawicielstw w niektórych państwach można wskazać zagadnienia
charakterystyczne lub występujące z większą częstotliwością. W krajach o istnieniu licznej
emigracji zarobkowej z Polski, Francji i Belgii, są to spisy obywateli polskich w wieku
poborowym oraz dokumenty dotyczące powołania ich do wojska. W najobszerniej
zachowanej spuściznie aktowej attachatu w Paryżu licznie reprezentowana jest problematyka
Armii generała Hallera, studiów polskich oficerów na francuskich uczelniach wojskowych
oraz dokumentacja pozostała po funkcjonowaniu Polskiej Misji Wojskowej i Wojskowej
Misji Zakupów w Paryżu. Wojskowa placówka w Londynie wytworzyła, z kolei, obfity
materiał dotyczący szeroko rozumianej problematyki morskiej spraw organizacyjnych
marynarki wojennej i handlowej, ustawodawstwa morskiego i traktatów międzynarodowych
związanych z żeglugą oraz budownictwa okrętowego.
Wszystkie przechowywane w CAW archiwalia attach� w Tokio (łącznie cztery
jednostki archiwalne) dotyczą wywiadu sowieckiego na terenie Chin, Mandżurii i Korei.
Akta attachatów zgromadzone w podzespole Attachaty Wojskowe RP nie
wyczerpują materiału badawczego do ich historii, zgromadzonego w Zespole Akt Oddziału II
155
Sztabu Głównego (Generalnego). Raporty, studia i sprawozdania sporządzone przez attach�s
wojskowych trafiały do Wydziału Wywiadowczego Oddziału II (odpowiednio do referatów
Wschód i Zachód ), przede wszystkim zaś do Wydziału Ewidencji (pózniej Studiów ) i
wraz z resztą dokumentacji powyższych jednostek organizacyjnych zostały zarchiwizowane.
W związku z faktem, iż Oddział II koordynował całość działalności wojskowej służby
dyplomatycznej, zródeł do jej dziejów należy szukać także w aktach Wydziału
Organizacyjnego i Kancelarii.
Materiał zgromadzony w ramach akt powyższych wydziałów Oddziału II, pod
względem rozmiaru i bogactwa zawartości nie ustępuje wcześniej omówionemu. Wobec
poważnych strat we właściwej dokumentacji attachatów stanowi niezbędne jej uzupełnienie.
W latach 1919-1921 istniały także, obok siebie, Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego
(Sztab Generalny) oraz Sztab Ministerstwa Spraw Wojskowych. Każdy z nich posiadał
własny oddział wywiadowczy, odpowiednio: Oddział II Naczelnego Dowództwa Wojska
Polskiego (syg. I.301.8) i Odział II Ministerstwa Spraw Wojskowych (syg. I.300.76). W
zespołach tych należy prowadzić poszukiwania materiałów do historii kształtowania się
wojskowej sieci dyplomatycznej w latach 1918-1921.
Oczywiście raporty i korespondencja attach�s wojskowych po dotarciu do Oddziału II
, często były przekazywane dalej, do bezpośrednio zainteresowanych poruszaną w nich
problematyką instytucji wojskowych. Tak więc na odnośne materiały można natrafić w
większości zespołów akt przedwojennych znajdujących się w CAW. Nie można przy tym
pominąć kolekcji akt personalnych i odznaczeniowych, niezbędnych dla odtworzenia
przebiegu służby polskich attach�s wojskowych.
Na koniec warto wspomnieć, iż działalność dyplomatyczna Wojska Polskiego nie
ograniczała się wyłącznie do przydzielania attach�s wojskowych cywilnym placówkom
dyplomatycznym.
Do państw o szczególnym znaczeniu politycznym lub w celu podjęcia ważnych spraw
wysyłano misje wojskowe. W Centralnym Archiwum Wojskowym przechowywane są
zespoły akt: Polskiej Wojskowej Misji Zakupów w Paryżu (I.305.3), Polskiej Misji
Wojskowej na Wschodzie (I.305.4) oraz Polskiej Wojskowej Komisji Likwidacyjnej w
Wiedniu (I.305.2).
W okresie międzywojennym funkcjonował też, na mocy postanowień Traktatu
Wersalskiego, Komisariat Generalny RP w Gdańsku. Akta wytworzone przez Wydział
Wojskowy Komisariatu także znajdują się w CAW, w dwóch zespołach. Pierwszym z nich
jest Zespół Akt Komisarza Generalnego RP w Gdańsku (I.305.6), liczy on 30 jednostek,
156
przeważnie rozkazów dziennych Składnicy Tranzytowej na Westerplatte. Pięćdziesiąt
jednostek archiwalnych, o szerszej tematyce, zawiera natomiast podzespół Wydział
Wojskowy Komisarza Generalnego w Wolnym Mieście Gdańsku zawarty w Zespole Akt
Oddziału II Sztabu Głównego (Generalnego) .
Reasumując, zasób Centralnego Archiwum Wojskowego, stanowi niezwykle szerokie
pole badań dla osób pragnących zająć się historią polskiej dyplomacji w okresie
międzywojennym. Akta wytworzone przez wojskowe przedstawicielstwa dyplomatyczne są
niebywale rozproszone. W CAW można najprawdopodobniej odnalezć największą liczbę
wartościowych zródeł do tego tematu.
157

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
materiały do syst transportu
GBS materialy do egzaminu VCA
Pytania i odpowiedzi do Dzialania 3 4
materiały do napraw w instalacji
zakres materiału do chromatografii
Zaczynaj od DLACZEGO Jak wielcy liderzy inspiruja innych do dzialania
Materiały do terminologii więźb dachowych podstawowe pojęcia, cz 1
materiały do koloska
Prawo Jazdy w OSK3 Materiały do wykładów6
02 Określanie właściwości materiałów do produkcjiid699
Materialy do cwiczenia 8
materiały do sprawozd 1 bialka jaja kurzego
materialy do wypelnien czasowych

więcej podobnych podstron