Medycyna Wet. 2008, 64 (3) 257
Artyk rz g d y
Endometrosis u klaczy
SYLWESTER ZAJĄC, MARIA KATKIEWICZ, MACIEJ WITKOWSKI,
ZDZISŁAW BORYCZKO, MARCIN PAWLAK
Zakład Rozrodu Zwierząt, AndroIogii i BiotechnoIogii Rozrodu Katedry Nauk KIinicznych
Wydziału Medycyny Weterynaryjnej SGGW, uI. Nowoursynowska 159, 02-776 Warszawa
Zając S., Katkiewicz M., Witkowski M., Boryczko Z., PawIak M.
Endometrosis in mares
Summary
The article reviews the current opinions on mare endometrosis: the types of the degenerative changes
observed in the endometrium of mares and mechanisms of its origin. Conclusions based on both literature and
our own observation indicate the fibrosis of the stroma and disorders in differentiation and proliferation of
the glandular epithelium play major roles in the process of mare endometrosis. These processes damage
the proper functioning of the glandular and superficial epithelium making implantation and embryo
development impossible. It has not been explained why these degenerative changes in the endometrium occur.
Keywords: endometrosis, mare
Endometrosis to termin wprowadzony przez Ken- istotną rolę zaburzeń immunologicznych w przebiegu
neya w 1992 r, określający zwyrodnienie błony śluzo- tego procesu (8). Raila i wsp. oraz Schoon i wsp. wy-
wej macicy klaczy, dawniej opisywany jako przewlek- rażają pogląd, że endometrosis jest schorzeniem
łe uszkadzające zapalenie macicy (chronic degenera- macicy o nie poznanej dotąd etiologii (19, 26). Bader
tive endometritis). Uważa się, że endometrosis jest i wsp. podaje, że w przebiegu endometrosis zmienia
jedną z głównych przyczyn wczesnej obumieralności się wydzielanie maciczne, głównie substancji białko-
zarodków, co stanowi istotny problem w rozrodzie wych, co stanowi poważną przeszkodę w implantacji
koni. Chorobę tę stwierdza się u około 30% klaczy zarodka i prawidłowym rozwoju płodu (2).
jałowiejących (22). Reasumując, etioopatogeneza endometrosis nie jest
W piśmiennictwie istnieją różne opinie na temat całkowicie poznana i w wielu ośrodkach badawczych
etiopatogenezy endometrosis. Wielu autorów uważa, trwają intensywne prace zmierzające do rozwikłania
że proces ten występuje głównie u klaczy starszych, tego problemu.
w wieku powyżej 14 lat i jest wynikiem zmian star-
Zmiany w i
czych w macicy oraz konsekwencją licznych stanów
zapalnych macicy (9, 14, 21, 22). Bracher i wsp. (4) W przebiegu endometrosis można wyróżnić nastę-
uważają, że różne stopnie nasilenia zmian zwyrodnie- pujące typy zmian histopatologicznych: włóknienie
niowych w endometrium klaczy w tym samym wieku tkanki łącznej zrębu, tworzenie się torebek włóknistych
i z podobną liczbą przebytych ciąży należy tłumaczyć okołogruczołowych i okołonaczyniowych, zaburzenia
uwarunkowaniami genetycznymi, a wiek, w którym w różnicowaniu i proliferacji nabłonka gruczołowe-
pojawiają się objawy endometrosis stanowi cechę go, powstawanie torbieli gruczołowych, naciek komó-
osobniczą danej klaczy. Inni autorzy na podstawie ob- rek procesu zapalnego, powstawanie rozstrzeni naczyń
serwacji klinicznych wnioskują, że występowanie tego limfatycznych, ubytki i zaburzenia budowy nabłonka
schorzenia jest uwarunkowane tylko liczbą przebytych powierzchownego. Wymienione zmiany degeneracyj-
ciąży (10, 21, 22). Istnieją również doniesienia na te- ne prowadzą do powstawania zaburzeń w budowie ma-
mat wpływu hormonów na powstawanie zmian zwy- kroskopowej macicy w postaci torbieli limfatycznych,
rodnieniowych błony śluzowej macicy. W badaniach torbieli gruczołowych, woreczkowatości macicy oraz
własnych przeprowadzonych na klaczach poddanych zrostów w świetle macicy (8, 10). Konsekwencją wy-
hiperimmunizacji zaobserwowano powstające i nasi- mienionych zmian jest jałowienie klaczy i brakowa-
lające się w czasie, typowe dla endometrosis zmiany nie tych zwierząt z hodowli. Duża dostępność macicy
w błonie śluzowej macicy, polegające na włóknieniu klaczy umożliwia przyżyciową diagnostykę endomer-
zrębu łącznotkankowego. Zmiany te mogą sugerować tosis przy użyciu ultasonografu, endoskopu oraz ba-
258 Medycyna Wet. 2008, 64 (3)
dania histopatologicznego wycinków błony śluzowej perymentalnie u kastrowanych zwierząt. Uważa się,
macicy. Należy podkreślić, że pełne rozpoznanie moż- iż estrogeny pobudzają włóknienie prostaty, a proge-
liwe jest tylko dzięki badaniu histopatologicznemu. steron hamuje ten proces (11).
W badaniach Auperle i wsp. (1) oceniano ekspresję
Włóknienie zrębu łącznotkankowego
mikrofilamentów komórkowych, takich jak cytokera-
błony S
luzowej macicy
tyna, wimentyna i desmina. Wykazali oni, że ekspre-
Dominującym procesem chorobowym w endome- sja wimentyny zarówno w torebce włóknistej gniazd,
trosis jest włóknienie zrębu, jednak czynniki inicjują- jak również w komórkach nabłonka gruczołów
ce ten proces nie są dokładnie poznane (9, 23, 26). w gniazdach jest bardzo duża w porównaniu do pozo-
Proces włóknienia obserwuje się w zrębie łącznotkan- stałych komórek endometrium. Podobnie obserwowa-
kowym, zazwyczaj wokół gruczołów macicznych no wysoką ekspresję desminy w komórkach zrębu łącz-
i naczyń krwionośnych lub pod nabłonkiem powierz- notkankowego u klaczy z endometrosis.
chownym. Fibrocyty blaszki właściwej błony śluzo- Opisane procesy włóknienia zrębu łącznotkankowe-
wej macicy klaczy w warunkach fizjologicznych nie go prowadzą do włóknienia okołogruczołowego w bło-
wykazują tendencji do produkcji kolagenu, natomiast nie śluzowej macicy klaczy zapoczątkowanego nacie-
w niewyjaśnionych dotychczas warunkach patologicz- kaniem fibroblastów i fibrocytów wokół cew gruczo-
nych proces ten zostaje zainicjowany i prowadzi do łowych, oraz produkowaniem przez te komórki włó-
włóknienia. Wielu autorów uważa, że włóknienie zrę- kien kolagenowych (18, 19) (ryc. 1). Włóknienie może
bu łącznotkankowego może być związane z procesem dotyczyć poszczególnych gałęzi gruczołów, jak rów-
starzenia się (4, 22). Indukcję procesu włóknienia może nież kilku gruczołów, w wyniku czego powstają tzw.
wywołać wiele czynników, takich jak: infekcje bakte- gniazda gruczołowe (odmienne od gniazd fizjologicz-
ryjne, toksyny, drażniące czynniki fizyczne czy uszka- nie powstających w rui). Gniazda te, w zależności od
dzające działanie kompleksów immunologicznych. nasilenia procesu włóknienia, mogą być otoczone na-
Czynniki te indukują wytwarzanie cytokin, które wpły- wet kilkunastoma warstwami koncentrycznie ułożo-
wają na aktywację makrofagów i limfocytów, stymu- nych włókien kolagenowych, fibroblastów i fibrocy-
lując je do wydzielania interleukiny 1 (IL-1), oraz czyn- tów (ryc. 2). Liczba tych warstw stanowi podstawę sto-
nika nekrotycznego nowotworów (TNF). Substancje sowanej na świecie kwalifikacji stopnia uszkodzenia
te, działając na fibroblasty, aktywizują je do prolife- endometrium zaproponowanej przez Kenneya (9, 10).
racji i wzmożonej syntezy włókien kolagenowych
Zaburzenia w różnicowaniu i funkcji
(w macicy głównie kolagen IV) (6, 16). Podczas zapa-
komórek nabłonka gruczołowego
lenia dochodzi również do wzmożonego wydzielania
glikozaminoglikanów. Są one odpowiedzialne za wy- Włóknieniu okołogruczołowemu towarzyszą rów-
dzielanie czynnika wzrostu fibroblastów (FGF) oraz noczesne zaburzenia w różnicowaniu i funkcji komó-
transformującego czynnika wzrostowego (TGF), któ- rek nabłonka gruczołowego. Wyrazem tych zaburzeń
re to czynniki również mają wpływ na aktywację jest powstawanie gniazd gruczołowych, utworzonych
fibroblastów (11). Występowanie procesu zapalnego przez pleomorficzne komórki nabłonka gruczołowe-
może stanowić czynnik inicjujący wzmożoną syntezę go (18). W gniazdach gruczołowych obserwuje się,
kolagenu, natomiast uważa się, iż proces włóknienia obok gruczołów wysłanych nabłonkiem atroficznym
w przebiegu endometrosis ma odmienną, nie wyjaśnio- z niewielką ilością wydzieliny, gruczoły wysłane na-
ną dotąd etiopato-
genezę (24).
Współzależność
procesów włóknie-
nia w macicy i dzia-
łania hormonów
płciowych wykaza-
li Ricketts i Barre-
let (22), którzy ob-
serwowali nasilone
włóknienie zrębu
łącznotkankowego
w endometrium
klaczy z objawami
hiperestrogenizmu.
U samców obser-
wowano proces
Ryc. 1. Włóknienie zrębu łącznotkankowego. Wi- Ryc. 2. Gniazdo gruczołów macicznych. Barwie-
włóknienia prostaty,
doczna torebka włóknista wokół gniazda gruczo- nie HE, pow. 100 �
wywoływany eks- łowego. Barwienie AB/PAS pow. 100 �
Medycyna Wet. 2008, 64 (3) 259
Ryc. 4. Torbiel gruczołowa z homogenną
wydzieliną w świetle. Barwienie HE pow.
100 �
Ryc. 3. Zaburzenia w wydzielaniu gru-
czołów macicznych. Wydzielanie glikosa-
minoglikanów kwaśnych (różowe) oraz
Ryc. 5. Naciek komórek procesu zapal-
glikosaminoglikanów zasadowych (nie-
nego, widoczne granulocyty obojętno-
bieskie). Barwienie AB/PAS, pow. 100 �
chłonne, limfocyty i makrofagi. Barwie-
nie HE, pow. 200 �
błonkiem hipertroficznym z dużą
ilością wydzieliny, zalegającą w ich
świetle. Istotne różnice występują
również w zachowaniu się gruczo-
łów w gniazdach w stosunku do gru-
czołów poza tymi strukturami. Po-
legają one na zmianie charakteru
wydzielanych przez nie substancji,
odbiegającej od aktualnej fazy cyklu
Ryc. 6. Zaburzenia ekspresji receptorów
płciowego. Obserwuje się w gniaz- estrogenowych (ER). Widoczne komórki
nabłonka gruczołowego w gniazdach
dach gruczoły maciczne o budowie
z silną ekspresją ER (czerwona strzałka), Ryc. 7. Zaburzenia ekspresji receptorów
typowej dla fazy rujowej, podczas
obok widoczne komórki nabłonka gru- estrogenowych (ER). Widoczne komórki
gdy pozostałe gruczoły znajdują się
czołowego bez ekspresji ER (czarna nabłonka gruczołowego w gniez
dzie z sil-
pod wpływem działania progestero-
strzałka). Barwienie immunocytoche- ną ekspresją ER. Barwienie immunocy-
nu typowej dla fazy ciałka żółtego
miczne ER, pow. 100 � tochemiczne ER, pow. 100 �
(1, 8, 12, 18, 27).
W badaniach własnych wykazano istnienie korela- W badaniach własnych również wykazano, że
cji pomiędzy stopniem nasilenia zmian zwyrodnienio- w komórkach nabłonka gruczołów w gniazdach, któ-
wych w endometrium klaczy a nasileniem się sekrecji re wysłane były wysokim nabłonkiem, o cechach sil-
glikozaminoglikanów kwaśnych (GAG/AB+). Wyka- nej sekrecji, gęstość receptorów dla estrogenów (ER)
zano sekrecję dużego stopnia GAG/AB+ w komórkach była wysoka. Natomiast w sąsiadujących gruczołach
nabłonka gruczołowego gniazd. W endometrium kla- poza gniazdami, ekspresja ER w jądrach komórek na-
czy wykazującym zmiany zwyrodnieniowe obserwo- błonka gruczołowego była mała lub jej nie stwierdza-
wano również intensywne zabarwienie GAG/AB+ to- no (ryc. 6 i 7). Ekspresja ER w komórkach nabłonka
rebek włóknistych otaczających gniazda gruczołowe, gruczołowego wydaje się więc odmienna od fizjolo-
oraz w ścianach wielu naczyń krwionośnych, co wska- gicznej ekspresji tych receptorów w endometrium
zywało na wysoką zawartość glikozaminoglikanów w przebiegu cyklu płciowego (8, 28, 29).
kwaśnych w tych strukturach (ryc. 3) (25). Nasuwa się Opisane powyżej zaburzenia wskazują, że komórki
więc wniosek, że glikozaminoglikany kwaśne biorą nabłonka gruczołowego tworzącego gniazda nie pod-
udział w procesach zwyrodnieniowych, głównie w pro- legają prawidłowej endogennej stymulacji hormonal-
cesie włóknienia zrębu łącznotkankowego w endomet- nej. Bracher i wsp. wykazali, że w endometrosis więk-
rium. Podobne obserwacje poczynił Causey i wsp., szość zmienionych gruczołów nie ulega cyklicznym
który wykazał, że wydzielanie substancji AB+ w gniaz- przemianom tak jak ma to miejsce w błonie śluzowej
dach gruczołowych było znacznie większe niż w są- zdrowych klaczy, co związane jest z zaburzeniem śro-
siadujących z nimi gruczołach (5). dowiska w macicy i obniżoną płodnością tych klaczy
Inni autorzy (19) opisali zmiany w błonie śluzowej (4). Gniazda gruczołowe w zależności od nasilenia
macicy polegające na zaburzeniu różnicowania komó- procesu włóknienia mogą być otoczone nawet kilku-
rek nabłonka i zrębu łącznotkankowego. Zmiany te nastoma warstwami koncentrycznie ułożonych włó-
polegają na asynchronizacji komórek nabłonka gru- kien kolagenowych, fibroblastów i fibrocytów. Włók-
czołowego w gniazdach, podczas gdy komórki gru- nienie tkanki łącznej zrębu z pewnością zaburza pra-
czołowe poza gniazdami  działają prawidłowo (19). widłowe funkcjonowanie komórek gruczołowych
260 Medycyna Wet. 2008, 64 (3)
w gniazdach, ale w świetle dotychczasowych badań
Naciek komórek procesu zapalnego
nie jest pewne, że włóknienie jest pierwotne w sto-
W przebiegu endometrosis obserwuje się ognisko-
sunku do zaburzeń funkcjonowania gruczołów.
we lub rozsiane nacieki komórkowe złożone głównie
Obserwowana różnorodność stanu funkcjonalnego
z limfocytów i mniej licznych komórek tucznych
komórek nabłonka gruczołowego tworzącego gniaz-
i eozynofilów. Komórki te występują w skupiskach
da świadczy o zaburzeniach w różnicowaniu się gru-
wokół gniazd gruczołowych i okołonaczyniowo, jak
czołów, spowodowanego przypuszczalnie upośledze-
również są rozsiane w zrębie łącznotkankowym. Obec-
niem wrażliwości tych komórek na bodz
ce hormonal-
ność eozynofilów i komórek tucznych ogranicza się
ne. Niejednolite różnicowanie się komórek gruczołów
głównie do miejsc proliferacji włókien kolagenowych,
endometrium, niezależne od fazy cyklu płciowego,
co może świadczyć o roli tych komórek w inicjowa-
uważane jest przez wielu autorów za dominującą ce-
niu procesu włóknienia (ryc. 5). W licznych publika-
chę w endometrosis, ponieważ uszkadza prawidłową
cjach wykazano, że komórki tuczne uwalniając me-
czynność nabłonka gruczołowego i powierzchowne-
diatory, tj. histaminę, tryptazę czy nabłonkowy czyn-
go, a tym samym uniemożliwia implantację i rozwój
nik wzrostu (EGF), wywierają istotny wpływ na funk-
zarodka.
cję fibroblastów (15). Efektem działania wymienio-
Wydaje się więc, że komórki nabłonka gruczołowe-
nych mediatorów jest pobudzenie proliferacji fibro-
go w gniazdach podlegają odrębnej regulacji hormo-
blastów i zwiększenie produkcji włókien kolageno-
nalnej niż komórki nabłonka gruczołowego poza gniaz-
wych. Ostatnio wykazano, że komórki tuczne także
dami. Jak dotąd nie znaleziono racjonalnego wytłu-
mogą produkować kolagen typu IV (24). Eozynofile
maczenia dla tego zjawiska.
są komórkami biorącymi udział, między innymi, w re-
akcjach alergicznych organizmu, których następstwem
Torbiele błony S
luzowej macicy
często jest włóknienie tkanek (30).
Włóknienie okołogruczołowe obserwowane w prze-
Włóknienie zrębu łącznotkankowego stanowi naj-
biegu endometrosis w sposób mechaniczny może
poważniejszy typ zmian w endometrosis, ponieważ
doprowadzić do powstawania torbieli gruczołowych
uszkadza prawidłową czynność nabłonka gruczołowe-
poprzez utrudnienie odpływu wydzieliny (10). W en-
go i powierzchownego, a tym samym uniemożliwia
dometrium klaczy rozróżnia się dwa rodzaje torbieli:
implantację i rozwój zarodka.
gruczołowe i limfatyczne. Torbielowate rozszerzenia
gruczołów macicznych i ich przewodów często obser-
Rozstrzenie naczyń limfatycznych
wowane u klaczy mogą być wyrazem ucisku spowo-
Innym typem zmian w przebiegu endometrosis są
dowanego włóknieniem okołogruczołowym, spadkiem
licznie występujące rozstrzenie naczyń limfatycznych
napięcia warstwy mięśniowej, połączonego z przed-
w błonie śluzowej macicy. Stwierdzenie obecności tych
łużającym się anestrus lub zmianami związanymi
charakterystycznych zmian jest wyraz
nie powiązane
z wiekiem oraz hipersekrecją komórek nabłonka gru-
z obecnością płynu w świetle macicy. Bezpośrednią
czołowego (10, 13, 14).
przyczyną powstawania rozstrzeni jest nieprawidłowa
Torbiele gruczołowe zwykle nie przekraczają wiel-
kurczliwość mięśniówki macicy, zaburzająca krążenie
kości 10 mm, natomiast torbiele limfatyczne mogą
chłonki w macicy (12, 14, 17, 26).
osiągać nawet kilka centymetrów średnicy (10). Tor-
biele limfatyczne powstają w wyniku zastoju limfy,
Zaburzenia w wydzielaniu hormonów płciowych
jako skutek osłabienia napięcia warstwy mięśniowej,
co związane jest głównie z liczbą przebytych ciąży, W doniesieniach dotyczących diagnostyki i lecze-
a nie z wiekiem klaczy (4). Stwierdzenie obecności nia zalegania płynu w świetle macicy obserwowano
w badaniu ultrasonograficznym lub histeroskopowym również hiperplazję endometrium klaczy. Zmiany te
jednej lub kilku torbieli zazwyczaj koreluje z zaawan- związane były z obniżeniem stężenia progesteronu
sowanymi zmianami zwyrodnieniowymi endometrium w surowicy związanego z dysfunkcją komórek lutei-
obserwowanymi w badaniu histopatologicznym (3, 4, nowych (12, 17, 20). Wykazano istotnie niższy poziom
21). Duże torbiele mogą stanowić przeszkodę w prze- progesteronu w surowicy krwi klaczy ze śluzomaci-
mieszczaniu się zarodka przed implantacją, jak rów- czem w 3., 5. i 8. dniu cyklu niż u klaczy zdrowych.
nież zwiększają niebezpieczeństwo upośledzenia me- Wymienieni autorzy nie obserwowali różnicy w wy-
chanizmu rozpoznawania ciąży przez matkę (9, 12). sokości nabłonka powierzchownego i gruczołowego
Obecność torbieli gruczołowych poza gniazdami pomiędzy klaczami zdrowymi i z objawami hydromu-
świadczy o ich silnym stałym pobudzeniu i wyłącze- kometry, wykazali natomiast obecność istotnie więk-
niu ich działania poza regulację neurohormonalną szych wartości pola powierzchni i obwodu gruczołów
(ryc. 4). Współzależność procesów włóknienia w ma- macicznych. Na tej podstawie wnioskowali, że zabu-
cicy i działania hormonów płciowych wykazali rzona regulacja hormonalna może prowadzić do hi-
Ricketts i Barrelet (22), którzy obserwowali nasilone persekrecji gruczołów endometrium i gromadzenia się
włóknienie zrębu łącznotkankowego w endometrium płynu w macicy. Wykazali ponadto obecność znacz-
klaczy z objawami hiperestrogenizacji. nej korelacji pomiędzy stopniem nasilenia zmian zwy-
Medycyna Wet. 2008, 64 (3) 261
9.Kenney R. M.: Chronic degenerative endometritis (CDE) (endometrosis).
rodnieniowych w endometrium a obecnością płynu
Equine endometritis: John P. Hughes International Workshop. Equine Vet. J.
w świetle macicy. W badaniach własnych obserwo-
1993, 25, 184-194.
wano w błonie śluzowej macicy klaczy z zaawanso-
10.Kenney R. M., Doig P. A.: Equine endometrial biopsy, [w:] D. A. Morrow
(ed.): Current Therapy in Theriogenealogy 2. Saunders W. B., Philadelphia,
wanymi zmianami zwyrodnieniowymi znaczne różni-
Pa. 1986, 726-729.
ce w wysokości nabłonka powierzchownego i gruczo-
11.Kłyszejko-Stefanowicz L.: Cytobiochemia. Wyd. nauk. PWN Warszawa 1995,
łowego w stosunku do klaczy zdrowych. Statystycz-
188-190.
nie istotne były również różnice wielkości pola po- 12.Kropp G.: �tiopathogenetische Faktoren der Hydromucometra sowie Beur-
teilung des therapeutischen Effektes von Oxitocin bei �strischen Stuten.
wierzchni i obwodu gruczołów macicznych pomiędzy
Praca doktorska, Tier�rztliche Hochschule, Hannower 1996.
klaczami zdrowymi i chorymi (9). Kropp (12) oraz
13.Kusy R., Bochniarz M., Smiech A., Wawron W.: An attempt to interpret
fertility disturbances in mares. Medycyna Wet. 2001, 57, 562-566.
Rasch i wsp. (20) wykazali, że ekspresja ER i PR
14.Ley W. B.: Treating endometritis in mare. Vet. Med. 1994, 648, 778-788.
w endometrium klaczy, u których obserwowano obja-
15.Levi-Schaffer F., Rubinchike E.: Activateed mast cell are fibrogenic for 3t3
wy hydromukometry, była większa niż u klaczy zdro-
fibroblast. J. Invest. Dermatol. 1995, 104, 999-1003.
wych. Podobne wyniki badań uzyskał �zgen i wsp. 16.Mansour G. D., Henry M., Ferreira A. M. R.: Immunohistochemical Study
of Equine Endometrial Extracellular Matrix during the Oestrous Cycle.
(17). Cytowani badacze uważają, że brak hamowania
J. Comp. Path. 2003, 129, 316-319.
ekspresji ER i PR u klaczy z hydromukometrą, spo-
17.�zgen S., Rasch K., Kropp G., Schoon H. A., Auperlle H., Sieme H., Klug E.:
wodowany niskim poziomem progesteronu podczas Aetiopathogenesis and therapy of equine hydromucometra. Pferdeheilkunde
1997, 13, 533-534.
fazy lutealnej jest przyczyną nadmiernej gęstości re-
18.Raila G., Schoon H. A., Schoon D., �zgen S., Auperrle H., Klug E., Strank-
ceptorów dla hormonów płciowych. Wzmożona eks-
meyer O.: The equine endometrial cycle: a morphometrical, ultrastructural,
presja receptorów u klaczy z hydromukometrą jest
enzyme- and immunohistological investigation. J. Anim. Sci. 1997, 75, Suppl.
1, 231-233.
przyczyną nadmiernej sekrecji komórek nabłonka gru-
19.Raila G., Aupperle H., Menger H., Schoon D., Schoon H. A.: Ultarstructural
czołowego, czego skutkiem jest gromadzenie się pły-
charakterization of equine endometrial stromal cells during the cycle and
nu w świetle macicy.
endometrosis. Reprod. Dom. Anim. 1999, 34, 28-35.
20.Rasch K.: Einflu� von Oxitocin auf den uterinen Efflux und die Fertilit�t bei
Większość charakterystycznych dla endometrosis
�strischen Stuten. Praca doktorska, Tier�rztliche Hochschule, Hannover 1994.
zmian zwyrodnieniowych można zdiagnozować tylko
21.Riketts S. W., Alonso S.: The effect of age and parity on the development of
w badaniu mikroskopowym materiału pochodzącego
chronic endometrial disease. Equine Vet. J. 1991, 23, 189-192.
z biopsji błony śluzowej macicy (7, 10, 22). Powszech- 22.Riketts S. W., Barrelet A. A.: Retrospective review of the histopathological
features seen in a series of 4241 endometrial biopsy samples collected from
nie uważa się, że zmiany występujące w przebiegu
UK Thoroughbred mares over a 25 year period. 1997, 13, 525-530.
endometrosis są nieodwracalne (10, 22). Znane są jed-
23.Riketts S. W., Young A.: Thoroughbred mare fertility. Vet. Rec. 1990, 126, 68.
nak doniesienia, w których autorzy podają, że tzw. 24.Ruoss S. J., Hartman T., Caughey G. H.: Mast cell tryptase is a mitogen for
cultured fibroblast. J. Clin. Invest. 1991, 88, 496-499.
curettage (zabieg fizycznego lub chemicznego złusz-
25.Ruoslahti E., Yamaguchi Y.: Proteoglycans as modulators of growth factor
czania błony śluzowej macicy) powoduje odnowę en-
activities. Cell. 1991, 64, 867-869.
dometrium, z jednoczesnym znacznym złagodzeniem 26.Schoon H. A., Schoon D., Klug E.: Die Endometriumbiopsie bei der Stute im
klinischgyn�kologischen Kontext. Pferdeheilkunde 1997, 13, 453-464.
lub nieobecnością zmian zwyrodnieniowych obserwo-
27.Schoon H. A., Wiegandt I., Schoon D., Aupperle H., Bartmann C.P.: Func-
wanych przed zabiegiem (4, 14, 22).
tional disturbances in the endometrium of barren mares: a histological and
Prace licznych ośrodków naukowych nad rozwikła- immunohistological study. J. Reprod. Fertil. Suppl. 2000, 56, 381-391.
28.Vesanen M.: Bovine uterine, cervical and ovarian cytosol estrogen and pro-
niem etiopatogenezy endometrosis niosą nadzieję na
gesterone receptor concentrations in cystic ovarian disease. Acta Vet. Scand.
rozwikłanie tego problemu i umożliwią profilaktykę
1993, 34, 35-43.
i leczenia tego schorzenia.
29.Watson E. D., Skolnik S. B., Zanechosky H. G.: Progesterone and estrogen
receptor distribution in the endometrium of the mare. Theriogenology 1992,
38, 575-580.
PiS
miennictwo
30.Yamashita Y., Nakagomi K., Takeda T., Hasegawa S., Mitsui Y.: Effect of
1.Auperle H., Schoon D., Schoon H. A.: Physiological and pathological expres-
heparin on pulmonary fibroblast and vascular cells. Thorax 1992, 47, 634-
sion of interediate filaments in the equine endometrium. Res. in Vet. Sci.
-639.
2004, 76, 249-255.
2.Bader H., Kremer H., Vogt C., Schoon H. A., Beier-Hellwig K.: Investiga-
Adres autora: Sylwester Zając, ul. Gromadzka 11, Henryków Urocze,
tions on the protein patterns of the equine uterine secretions as functional
04-504 Złotokłos; e-mail: [e-mail]
parameter of the endometrium. Pferdeheilkunde 1997, 13, 544.
3.Bartman C. P., Sch�ning A., Brickwedel I., Ohnesorge B., Klug E.: Hystero-
skopie und minimal invasive endouterine Chirurgie bei der Stute. Pferde-
heilkunde 1997, 13, 474-482.
4.Bracher V., Gestenberg C., Allen W. R.: Influence of age and parity on the
equine endometrium. Pferdeheilkunde 1997, 13, 549.
5.Causey R. C., Ginn P. S., LeBlanc M. M.: Mucus production of the equine
endometrium: effect of cycle stage and susceptibility to equine endometritis.
Pferdeheilkunde 1997, 13, 543-544.
6.Jaffe E. A., Ruggiero J. T., Leung L. K., Doyle M. J., McKeown-Longo P. J.,
Moshier D. F.: Cultured human fibroblast syntesize and secrete trombospon-
din and incorporate it into extracellular matrix. Proc. Natl Acad. Sci. USA
1983, 80, 998-1002.
7.Katkiewicz M., Zając S., Boryczko Z.: Biopsja błony śluzowej macicy klaczy
 metoda diagnostyczna w patologii rozrodu. Medycyna Wet. 1997, 53, 603-
-606.
8.Katkiewicz M., Zając S., Tischner M., Boryczko Z.: The effects of antigenic
stimulation on the histochemical findings in uterine biopsies from mares.
Tier�rztliche Umschau 1998, 7, 454-456.