3. Układ stawowy narządu żucia
W układzie stomatognatycznym występują trzy rodzaje stawów:
a. zębowo-zębodołowy,
b. międzyzębowy ,
c. skroniowo-żuchwowy.
Tylko staw skroniowo-żuchwowy jest stawem z anatomicznego punktu widzenia.
Pozostałe są uzasadnione z fizjologicznego punktu widzenia (ponieważ oba te stawy
powodują za pośrednictwem proprioreceptorów przyzębia pobudzanie czynności od-
powiednich mięśni).
Staw zębowo-zębodołowy to z jednej strony powierzchnia korzenia a z drugiej
ściana zębodołu. Pomiędzy nimi możliwe są określone ruchy dzięki elastyczności
przyzębia.
Staw zębowo-zębowy (międzyzębowy). Czynność tego stawu określają wzajemne
kontakty powierzchni zwarciowych zębów górnych i dolnych (tj. zębów przeciwstaw-
nych).
3. 1 Budowa stawu skroniowo-żuchwowego
Staw skroniowo-żuchwowy jest parzystym, kulistym i dwupiętrowym stawem twa-
rzoczaszki, jedynym sprzężonym czynnościowo w organizmie człowieka. Staw leży
ku przodowi od ujścia przewodu słuchowego zewnętrznego i zewnętrznie osłonięty
jest przez łuk jarzmowy. Mięśniami wpływającymi na ruchy w stawie są wszystkie
mięśnie narządu żucia.
Głowa stawowa utworzona jest przez powierzchnię stawową głowy żuchwy. Pa-
newkę stanowi przedni odcinek dołu żuchwowego i guzek stawowy wyrostka jarz-
mowego kości skroniowej. Pomiędzy powierzchniami stawowymi, które pokryte są
wyjątkowo chrząstką włóknistą a nie szklistą, znajduje się krążek stawowy dzielący
jamę stawową na dwa trwale od siebie oddzielone piętra.
Krążek stawowy jest także zbudowany z chrząstki włóknistej, zawierającej liczne
wiązki włókien kolagenowych. Kształtem przypomina dwuwklęsłą soczewkę, na prze-
kroju podłużnym grubszą z przodu i z tyłu.(średnio 2,5 mm) i cieńszą pośrodku (ok.
1,5 mm), a na przekroju poprzecznym grubszą w części przyśrodkowej. Przy zwar-
tych szczękach krążek stawowy ustawiony jest niemalże pionowo. W środkowej
28
części krążka, najbardziej poddanej działaniu sił mechanicznych nie występują na-
czynia krwionośne.
Torebka stawowa stawu skroniowo-żuchwowego rozciąga się od dołu żuchwowe-
go i guzka stawowego poprzez krążek do wyrostka kłykciowego. Zbudowana jest z
gęstej tkanki łącznej o różnej grubości. Z boku wzmocniona jest więzadłami  więza-
dłem bocznym i torebkowym.
Błona maziowa wyściela wewnętrzną powierzchnie torebki stawowej. Stanowi ona
cienką, silnie unaczynioną warstwę, najgrubszą w obrębie tylnej części krążka. Wnę-
trze jamy stawowej wypełnia płyn maziowy, który dochodzi tu przez wydzielanie a
częściowo przez dyfuzję. Płyn maziowy zawiera:
- proteiny
- elektrolity
- mucynę (substancja z grupy glikoprotein)
2
- wolne komórki >60/cm
- makrofagi
- kwas hialuronowy
Płyn smaruje i odżywia tkanki stawu skroniowo-żuchwowego. Kwas hialuronowy
jest głównym wielkocząsteczkowym składnikiem płynu stawowego, który jest prostym
dializatem osocza i posiada następujące właściwości:
- poddany stopniowemu naprężeniu ścinającemu, działa jako smar,
- poddany nagłemu obciążeniu, działa jako amortyzator wstrząsów,
- działa jako filtr powstrzymujący ruch potencjalnie szkodliwych komórek i cząste-
czek.
Chrzęstny ośrodek wzrostu żuchwy jest cienką warstwą chrząstki szklistej (około
1,5 mm) leżącą między częścią kostną wyrostka kłykciowego żuchwy a pokrywą
łącznotkankową stawu skroniowo-żuchwowego. Pojawia się w 10 tygodniu życia pło-
dowego. Obustronnie czynny prowadzi do symetrycznego i prawidłowego wyglądu
twarzy. Czynna chrząstka wzrostowa wyrostka kłykciowego żuchwy utrzymuje się
przeciętnie do 20-25 roku życia, tj. znacznie poza okres zakończenia fizjologicznego
rozwoju całego kośćca. Chrzęstny ośrodek wzrostu i sprzężenie obu stawów skro-
niowo-żuchwowych to cechy odróżniające go od innych stawów.
Staw skroniowo-żuchwowy wzmacniają więzadła:
a. więzadło oboczne (więzadło krążkowe)  łączy krążek z głową żuchwy przyśrod-
kowo i bocznie umożliwiając niewielkie ruchy zawiasowe głowy żuchwy względem
29
krążka i utrzymując krążek na głowie żuchwy; jest unaczynione i unerwione czucio-
wo;
b. więzadło torebkowe  otacza staw, ogranicza ruchy w bok i przyśrodkowo oraz w
dół, zapobiega utracie płynu maziowego (tworzy torebkę stawową); jest unerwione
proprioceptywnie (czucie głębokie); torebka stawowa jest w miarę luz
na, tak, że przy
zwichnięciu najczęściej nie jest uszkodzona;
c. więzadło skroniowo-żuchwowe (więzadło boczne)  chroni przed nadmiernym ru-
chem wyrostka kłykciowego żuchwy do tyłu a tym samym urazem tzw. tkanek za-
krążkowych i naciągnięciem mięśni skrzydłowych bocznych
d. więzadło rylcowo-żuchwowe  biegnie od przedniej powierzchni i końca wyrostka
rylcowatego do przyśrodkowej powierzchni kąta żuchwy i tylnego brzegu gałęzi żu-
chwy; napina się przy doprzednich ruchach żuchwy, ogranicza więc protruzję;
d. więzadło klinowo-żuchwowe  biegnie od zewnętrznej powierzchni kolca kości kli-
nowej do przyśrodkowej (wewnętrznej) powierzchni gałęzi żuchwy i języczka żuchwy.
Unerwienie
Staw ten jest unerwiony głównie przez nerw uszno-skroniowy odchodzący od 3
gałęzi nerwu trójdzielnego ale też częściowo przez nerw skroniowy głęboki i nerw
żwaczowy.
3.2 Biomechanika stawu skroniowo-żuchwowego
Cechą stawów skroniowo  żuchwowych jest ich czynnościowe sprzężenie  ru-
chy żuchwy odbywają się zawsze przy udziale obu stawów. W stawach skroniowo-
żuchwowych zachodzą następujące rodzaje ruchów:
a. ruch obrotowy (rotacyjny, zawiasowy) wokół osi poziomej poprzecznej
b. ruch obrotowy wokół osi pionowej,
c. ruch posuwisty (ślizgowy)
Wielostronność ruchów żuchwy właściwa człowiekowi jest związana z różnorod-
nością przyjmowanych pokarmów. Budowa stawów zwierząt mięsożernych umożli-
wia im wykonywanie wyłącznie ruchów zawiasowych, natomiast gryzonie mają tak
zbudowane stawy aby wykonywać ruchy ślizgowe.
Analizując ruchy żuchwy w stanie normy fizjologicznej możemy wyróżnić:
a. ruchy opuszczania i unoszenia (rozwierania i zwierania)
b. ruchy wysuwania i cofania (protruzyjne i retruzyjne)
c. ruchy boczne (laterotruzja i mediotruzja).
30
Ruch opuszczania żuchwy - odpowiada otwieraniu ust i następuje podczas skur-
czu mięśni: żuchwowo - gnykowego, bródkowo - gnykowego i przedniego brzuśca
mięśnia dwubrzuścowego (przy ustalonej kości gnykowej). W trakcie niewielkiego
rozwierania szczęk, aż do położenia spoczynkowego w dolnym piętrze stawu odbywa
się ruch obrotowy głowy żuchwy wokół osi poprzecznej (w dolnym piętrze stawu -
ruch zawiasowy). Podczas większego rozwarcia odbywa się ruch ślizgowy w piętrze
górnym z przemieszczeniem krążków stawowych, w trakcie którego głowa żuchwy
przesuwa się wzdłuż powierzchni stawowej na szczyt guzka.
Ruch unoszenia żuchwy - ruch głowy żuchwy w trakcie zwierania przebiega w
odwrotnej kolejności i odpowiada zamykaniu ust. Zachodzi on dzięki skurczowi mię-
śni żwaczy, skrzydłowych bocznych i skroniowych, przy czym tylne włókna mięśnia
skroniowego pociągają żuchwę ku tyłowi. Głowy stawowe przesuwają się wówczas
ze szczytu ku podstawie guzka stawowego. Dalsze unoszenie żuchwy odbywa się
przez jednoczesny ruch poślizgowy ku tyłowi i ruch zawiasowy głowy stawowej.
Ruch żuchwy ku przodowi - w procesie wysuwania i cofania (ruchy protruzyjno 
retruzyjne) biorą udział dwa piętra stawu skroniowo - żuchwowego, w stawie odbywa
się przemieszczanie zarówno głów, jak i krążków z przewagą ruchu ślizgowego.
Ruch głowy stawowej tzw. droga stawowa składa się z dwu faz: ruchu obrotowego w
dolnym piętrze stawu i ruchu ślizgowego na guzek stawowy w górnym piętrze stawu.
Ruch wysuwania następuje dzięki jednoczesnemu obustronnemu skurczowi mię-
śni skrzydłowych bocznych przy współdziałaniu zewnętrznych włókien mięśni żwaczy
i przednich włókien mięśni skroniowych. Mięśnie skrzydłowe boczne pociągają rów-
nież krążek stawowy.
Ruch cofania żuchwy powstaje w wyniku skurczu tylnych włókien mięśnia skro-
niowego, przyśrodkowych włókien żwacza oraz dwubrzuścowego, bródowo - gnyko-
wego, żuchwowo - gnykowego. Głowy stawowe przesuwają się wówczas ku górze i
tyłowi łącznie z krążkiem stawowym.
Podczas ruchów bocznych inna jest sytuacja czynnościowa po stronie pracują-
cej a inna po balansującej (nie pracującej). Po stronie pracującej - głowa żuchwy wy-
konuje obrót wokół osi pionowej i przesuwa się nieznacznie w kierunku ruchu ku do-
łowi, do boku i niekiedy ku tyłowi - jest to tzw. ruch Bennetta. Po stronie nie pracują-
cej - głowa żuchwy przesuwa się ruchem ślizgowym w górnym piętrze stawu ku
przodowi i do wewnątrz, ustawiając się w efekcie u szczytu guzka stawowego. Kąt
utworzony między torem tego ruchu a płaszczyzną strzałkową nazywa się kątem
31
Bennetta. Najczęściej w trakcie ruchu bocznego zęby górne i dolne po stronie pracu-
jącej pozostają ze sobą w kontakcie, podczas gdy po stronie balansującej oddalają
się od siebie (ponieważ po tej stronie głowa przemieszcza się na guzek stawowy).
Zwykle zostaje wówczas zachowany kontakt zębowy w zakresie kłów i / lub siekaczy.
3.4 Rozwój i starzenie się stawu skroniowo-żuchwowego
Pierwsze ślady struktur stawu skroniowo-żuchwowego występują u płodów ludz-
kich w części żuchwowej w 6 tygodniu, w części skroniowej w 8 tygodniu życia pło-
dowego. W 12 tygodniu obecne są już wszystkie elementy stawu. W 10 -12 tygodniu
- część skroniowa i żuchwowa stawu zbliżają się do siebie, przy czym wcześnie i wy-
raz
nie oddziela je już w tym okresie cienka, środkowa część krążka stawowego. W
12-13 tygodniu życia płodowego kończy się okres organogenezy nasady wyrostka
kłykciowego żuchwy. Około czwartego miesiąca życia płodowego wszystkie struktu-
ry stawu skroniowo-żuchwowego są już zróżnicowane. Wyrostek kłykciowy osiąga
dojrzały zarys dopiero w okresie póz
nego uzębienia mieszanego. Grubość chrząstki
wzrostowej do 2 roku życia wynosi ok. 1,5 mm. Z wiekiem grubość zmniejsza się do
0,5 mm. Około 16-17 roku życia poniżej warstwy czynnej chrząstki zaczyna rozwijać
się kostna płytka zamykająca. Między 20-25 rokiem życia chrząstka wzrostowa zo-
staje zastąpiona przez tkankę kostną . Przemiany te dokonują się wraz z rozwojem
całego narządu żucia i są ściśle związane z dojrzewaniem czynności układu stoma-
tognatycznego.
Objawy starzenia się stawu skroniowo-żuchwowego są podobne do zmian w in-
nych stawach. W strukturach kostnych występują cechy osteoporozy. W obrębie
krążka zmniejsza się ilość elementów komórkowych, natomiast zagęszcza się sieć
włókien kolagenowych. Około 3-4 dekady życia w łącznotkankowym utkaniu krążka
pojawiają się pojedyncze komórki chrzęstne, które czasem gromadzą się w postaci
wysepek. Czynna chrząstka wyrostka kłykciowego zostaje zastąpiona przez kość,
którą od strony jamy stawu pokrywa zbita tkanka łączna. Powierzchnie stawu ulegają
spłaszczeniu, kłykieć stopniowo zmniejsza się. Około 3-4 dekady życia w łącznot-
kankowym utkaniu krążka pojawiają się pojedyncze komórki chrzęstne, które czasem
gromadzą się w postaci wysepek. Czynna chrząstka wyrostka kłykciowego zostaje
zastąpiona przez kość, którą od strony jamy stawu pokrywa zbita tkanka łączna. Po-
wierzchnie stawu ulegają spłaszczeniu, kłykieć stopniowo zmniejsza się.
Powstające z wiekiem braki w łukach zębowych powodują coraz większe obciąża-
nie stawu skroniowo-żuchwowego. Często następuje perforacja krążka stawowego,
32
której towarzyszą rozległe zmiany zanikowe odpowiadającej części wyrostka kłyk-
ciowego żuchwy.
Bibliografia
1. Grosfeld O. Fizjologia narządu żucia  podręcznik dla studentów stomatologii.
PZWL 1985
2. Majewski S.W. Gnatofizjologia stomatologiczna. Normy okluzji i funkcje układu
stomatognatycznego. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2007
33